HORYZONTY POLONISTYKI
ZeNON URygA
Kryteria oceny
podręczników
do przedmiotu  język polski
Przemyślany kształt dydaktyczny podręcznika decyduje nie tylko o sku-
teczności przekazywania wiedzy, ale również  co szczególnie ważne 
o rozwoju umiejętności uczenia się, budzeniu zainteresowań i formowaniu
postaw, w tym trwałej motywacji samokształceniowej.
Reforma edukacji otworzyła drogę do two- 1. Każdy przedmiot dysponuje odrębnym ma-
rzenia nowej generacji podręczników  od- teriałem naukowym i cele kształcenia
mienionych w treściach naukowych, pełnych w zakresie każdego z nich są odmienne.
autorskiej inwencji, edytorsko atrakcyjnych. Nawet w przypadku bliskich przedmiotów
Mechanizmy rynkowe wyzwoliły konkuren- humanistycznych (historii i języka polskie-
cję wydawniczą, która stwarza korzystną dy- go) tylko częściowo kryteria oceny mogą
daktycznie szansę wyboru podręcznika, lecz być zbieżne, wiele innych zależy od spe-
zarazem obfitością ofert poraża nauczycieli cyficznych właściwości przedmiotu.
i sprawia, że napotykają oni trudności w oce- 2. Opiniowanie podręczników ma zmierzać
nie. Między urodą zewnętrzną, wartością na- do ich oceny jako narzędzi uczenia się
ukową i walorami użytkowymi podręcznika przedmiotu, co rodzi potrzebę skupiania
nie ma trwałego związku. Wybór najlepszych uwagi na modelu podręcznika oraz na ba-
podręczników powinny ułatwiać nauczycie- daniu zbioru jego elementów i związków
lom i rodzicom recenzje. między nimi z punktu widzenia ich kształ-
Szkoły podstawowe i gimnazja dysponują cącej roli. Sposoby postrzegania takiego
już szeroką i jakościowo zróżnicowaną gamą modelu idealnego mogą się między sobą
podręczników, które niewątpliwie należałoby mocno różnić. Zgody wymaga jednakże
poddać retrospektywnej ocenie z uwzględnie- zasada całościowego spojrzenia na pod-
niem empirycznych badań nad recepcją i efek- ręcznik, odczytania jego edukacyjnej kon-
tywnością dydaktyczną. Jednakże nie to za- cepcji, uwzględniania w równym stopniu
danie rysuje się jako najpilniejsze. Dzisiaj sku- aspektów merytorycznych, dydaktycz-
pić uwagę trzeba przede wszystkim na pod- nych i edytorskich.
ręcznikach przeznaczonych dla liceów. Tu 3. Autorytetem naukowej oceny nie można
najtrudniej przekroczyć wyznaczone zwy- osłaniać podręczników wartościowych
czajem granice. Ustalenie kryteriów oceny merytorycznie, ale anachronicznych lub
podręczników licealnych jest trudne z uwagi wręcz nieprzemyślanych pod względem
na interdyscyplinarną naturę dzieła podręcz- dydaktycznym (np. przenoszących na
nikowego. W podejściu do kryteriów oceny grunt szkolny poetykę uniwersyteckiego
podręczników warto wstępnie przyjąć kilka wykładu). I odwrotnie  trzeba się prze-
podstawowych założeń: ciwstawiać akceptacji podręczników chy-
6 polonistyka
HORYZONTY POLONISTYKI
bionych merytorycznie, choćby z racji wa- b. Wiadomości o procesach rozwojowych
lorów dydaktycznych i edytorskich cieszy- w różnych zakresach treści poznaw-
ły się pozytywną opinią nauczycieli i były czych, obejmujących np. rozwój idei fi-
akceptowane przez uczniów. lozoficznych, przemiany cywilizacyjne,
4. Właściwą płaszczyzną odniesienia w oce- obyczajowe i kulturowe, prądy arty-
nie podręczników dla liceum powinny być styczne, doktryny twórcze i style epok.
w zasadzie przyjęte obecnie rozwiązania Istotna wydaje się tutaj ocena doboru
programowe. Jeśli budzą one zastrzeżenia, problematyki oraz odpowiednich pro-
stanowisko w tej sprawie należy sprecy- porcji informacji i stopnia ich skorelo-
zować przed przystąpieniem do analizy wania z tekstami lektur i ćwiczeń.
konkretnych podręczników. c. Wyeksponowanie pojęć kluczowych
5. Opiniowanie nowej generacji podręczni- dla zrozumienia przedmiotu.
ków powinno służyć korzystnym przemia- d. Wprowadzanie w metodologię pozna-
nom w sferze edukacji i wspierać refor- wania przedmiotu oraz odpowiednie
matorskie tendencje. Zatem w równej kształcenie kompetencji odbiorczych
mierze ważna jest ocena poprawności i ak- i postaw badawczych uczniów.
tualności ich treści naukowych oraz zgod- e. Odsłanianie świata wartości związa-
ności z metodologią dyscypliny, jak i re- nych z kręgiem cywilizacji śródziemno-
spektowanie teorii podręcznika jako na- morskiej i judeochrześcijańskiej.
rzędzia uczenia się. W tej kwestii warto 2. Dominujące strategie przekazywania wie-
przypomnieć sąd Mariana Falskiego o po- dzy:
trzebie wypracowania koncepcji współ- a. Dedukcyjny i encyklopedyczny przekaz
czesnych podręczników szkolnych: informacji.
Sprawa tej koncepcji  pisał przed czterdzie- b. Problemowa strategia wykładu wpro-
stu laty  jest dziś ogromnie aktualna, gdyż pod-
wadzającego w metodę badania i inter-
ręcznik w tradycyjnej, klasycznej postaci  jako
pretacji zjawisk (problem i hipotezy
skompletowany zbiór pewników naukowych sta-
jego rozwiązania  analiza przesłanek
nowiących encyklopedyczną wiedzę z tego lub in-
oraz tezy i wnioski  uogólnienia i syn-
nego przedmiotu, z czym się wiąże encyklope-
tezy).
dyczna też i werbalna metoda nauczania  zała-
muje się. Uderzają weń nowe powiewy, wyma- c. Konstrukcje materiałowe organizujące
gające bardziej dynamicznego widzenia nauki,
samodzielną analizę problemów lub do-
jej dociekań, hipotez, przeobrażeń, zastosowań,
chodzenie do syntez  obudowane dy-
jak też bardziej aktywnego udziału ucznia w od-
daktycznie, opatrzone odpowiednimi
słanianiu wiedzy wysiłkiem własnej myśli i wła-
instrukcjami pracy.
snych zainteresowań, nie zaś jedynie w biernym
d. Propozycje praktyki działania, motywu-
jej przyswajaniu1.
jącego potrzebę określonej wiedzy
Merytoryczne kryteria oceny
o przedmiocie (np. w przypadku zale-
W ocenie poziomu naukowego podręczni- conych obserwacji języka (środowisko-
ków do przedmiotu  język polski oraz przy- wego, żargonu, gwary), stylistyki prak-
datności wiedzy przekazywanej w jego ramach tycznej, działań twórczych związanych
należy brać pod uwagę szereg uzupełniających z różnymi dziedzinami sztuki, prac
się aspektów: związanych z kulturą regionu).
1. Udział oraz wzajemny stosunek i hierar- 3. Koncepcje wprowadzania uczniów w tra-
chia różnych elementów wiedzy o przed- dycję i aktualizowania dokumentów prze-
miocie: szłości:
a. Informacje proste  faktograficzne o zna-
czących wydarzeniach, faktach kultural- 1
M. Falski, Reforma podręczników,  Argumenty
1963, nr 35.
nych i wydawniczych, biografiach itp.
2/2007
7
HORYZONTY POLONISTYKI
a. Prezentacja zjawisk i dokumentów przekazu, jego siły motywacyjnej oraz zdol-
przeszłości (historycznych, kulturo- ności sterowania procesem uczenia się.
wych, artystycznych) w korespondencji
Dydaktyczne kryteria oceny
z przejawami nawiązywania do nich,
również polemicznego, oraz ich kon- Spojrzenie na podręcznik jako narzędzie
pracy umysłowej ucznia wymaga przekrocze-
tynuacji i aktualizacji.
b. Koncepcja wprowadzania ucznia w tra- nia granicy między wymaganiami akademi-
dycję najbliższej ojczyzny oraz stopnio- ckiej a szkolnej dydaktyki. Trzeba brać pod
wego poszerzania perspektywy poznaw- uwagę zobowiązania autorów podręczników
wobec szkolnych programów nauczania,
czej.
a także wobec szczególnych adresatów książ-
c. Ukazywanie związków omawianych
ki  ucznia, dojrzewającego dopiero do świa-
zjawisk z odpowiednimi zjawiskami
domego uczestnictwa w kulturze i życiu spo-
w kulturze europejskiej i światowej.
d. Ukazywanie tradycji żywej poprzez na- łecznym, oraz nauczyciela, który ma wspo-
wiązania utworów współczesnych; ot- magać jego rozwój.
warcie perspektywy na pytania o sto- Formułowanie opinii o podręcznikach li-
sunek człowieka współczesnego do tra- cealnych z tej perspektywy musi uwzględniać
wiele kryteriów dodatkowych:
dycji oraz o sposób uczestniczenia
1. Zgodność treści podręcznika z podstawami
w kulturze (np. co ludzie obecnie robią
programowymi nauczania przedmiotu:
z literaturą? czy odczuwają potrzebę
a. Realizacja programowych zadań szko-
sięgania do historii?).
ły i celów kształcenia. Wraz z tym po-
4. Zgodność zawartej w podręczniku wiedzy
stulatem otwiera się długa lista pytań:
z aktualnym stanem badań naukowych
" w jakim stopniu podręcznik sprzyja
oraz jej stosunek do upowszechnionych
rozwijaniu osobowości ucznia, jego
poglądów:
dojrzałości intelektualnej, emocjo-
a. Kanon dzieł i znaczących dokonań uzna-
nalnej, moralnej;
wanych w podręczniku za godne szcze-
gólnego upowszechnienia, a także zary- " jak wspomaga kształtowanie postaw
(społecznych, obywatelskich, patrio-
sowanie hierarchii wartości decydują-
tycznych  poczucia przynależności
cych o określonym ich wyborze.
do wspólnoty rodzinnej, lokalnej i re-
b. Ocena dzieł i dokonań oraz sąd o war-
gionalnej, narodowej, europejskiej
tościach poszczególnych okresów roz-
i światowej  tolerancji wobec od-
woju kultury, wskazanie na rolę wyda-
miennych przekonań, obyczajów,
rzeń historycznych oraz znaczenie róż-
kultur);
nych postaw i prądów ideowych; uprzy-
" jak stara się rozwijać zainteresowania
tomnienie uczniom zjawiska przemiany
uczniów przedmiotem i innymi dzie-
kryteriów ocen.
dzinami wiedzy; jakie otwiera szanse
Ocena podręcznika z punktu widzenia jego
ujawniania się uzdolnień twórczych
treści naukowych jest dla recenzentów pierw-
i naukowych;
szoplanowym zadaniem. Do nich należy kry-
tyczny osąd merytorycznej zawartości pod- " jak wprowadza uczniów w metodo-
logię naukowego poznawania oraz ar-
ręcznika, jak również opinia o aktualności
tystycznego opisu przeszłości i współ-
i nowoczesności ujęcia problematyki. Byłoby
czesności;
jednak błędem ograniczenie opinii tylko do
tych pierwiastków podręcznika. Każdy recen- " jak służy kształtowaniu świadomego,
krytycznego odbioru dzieł kultury
zent, tak nauczyciel, jak uczony, dysponuje
oraz umiejętności interpretowania
doświadczeniem dydaktycznym, co upoważ-
dzieł i zachowań ludzkich w konteks-
nia go do oceny klarowności i przystępności
8 polonistyka
HORYZONTY POLONISTYKI
tach historycznych, kulturowych, fi- " polecenia i pytania służące porówna-
lozoficznych, osobistych; niom ujęć podręcznikowych z mate-
" czy stwarza sytuacje stymulujące wy- riałami pozapodręcznikowymi (np.
mianę poglądów, potrzebę komuni- zbiorami muzealnymi, zbiorami doku-
kowania. mentów, określonymi publikacjami).
b. Zgodność doboru treści kształcenia b. Polecenia i pytania sterujące analizą
z wymaganiami podstawy programo- i interpretacją dzieł i zjawisk.
wej (jakich treści i zadań podręcznik c. Pytania kontrolne służące utrwalaniu,
nie ujmuje, w czym wykracza poza pod- porządkowaniu i scalaniu wiedzy.
stawę, jak można uzasadnić celowość d. Zestawienia informacji zapobiegające
tych odstępstw). mechanicznemu przyswajaniu wiado-
2. Wyobrażenie ucznia jako adresata pod- mości, umożliwiające ich wyszukiwanie,
ręcznika: porządkowanie, problemowe wiązanie
a. Język podręcznikowej narracji  jej (np. tablice synchroniczne i diachronicz-
przystępność, poziom zintelektualizo- ne, indeksy).
wania wypowiedzi autorskich, stopień e. Wykorzystanie materiału ikonicznego
nasycenia tekstu terminologią nauko- jako integralnego składnika informacji
wą, użycie wyrazów obcych, czytelność podręcznikowej, powiązanego z dyskur-
i jasność struktur składniowych, ży- sywnym tekstem wykładu lub projekto-
wość języka. wanymi operacjami porównawczymi.
b. Obecność nawiązań do wiedzy ucznia, 4. Samokształceniowe aspekty podręcznika:
jego doświadczeń, wyobrażeń i pojęć a. Wprowadzanie w bibliografię przed-
wyniesionych z wcześniejszych etapów miotu  odpowiadającą możliwościom
nauki szkolnej oraz pozaszkolnego kon- percepcyjnym ucznia i celom motywa-
taktu z mediami, różnymi instytucjami cyjnym (prace popularnonaukowe, ese-
kulturalnymi i środowiskiem. je, interesujące zbiory wspomnień i do-
c. Przewidywanie barier kulturowych kumentów, reportaże historyczne
w odbiorze treści naukowych i sposoby i współczesne, albumy itp.).
zapobiegania trudnościom. b. Zaproszenie ucznia do samodzielnego
d. Uwzględnianie współczesnych uwarun- zdobywania wiedzy z różnych z
ródeł,
kowań kulturowych procesu poznawania także z Internetu i przygotowania krót-
przedmiotu w celach motywacyjnych. kiego wykładu. Instrukcje przygotowa-
3. Funkcja kierowania pracą umysłową ucz- nia wykładu.
nia oraz wprowadzania w technikę ucze- c. elementy narracji podręcznikowej oraz
nia się i samokształcenia: materiały służące przywołaniu klimatu
a. tworzenie sytuacji problemowych, wy- i rytmu życia epoki, jej świata wartości,
magających poszukiwania rozwiązań, stylu, zjawisk obyczajowych.
zajęcia stanowiska, dokonania oceny d. Wiązanie treści kształcenia z problema-
i wartościowania: tyką współczesnego stylu uczestnictwa
" zestawienia tekstów dzieł i dokumen- w kulturze i w życiu społecznym.
tów, skłaniające do interpretacji po- e. Bezpośrednie instrukcje inspirujące do
równawczych; samodzielnego poznawania szczególnie
" konfrontacja opinii znawców o dzie- interesujących zagadnień, wiążącego się
łach i twórcach, o znaczeniu wyda- np. z ich aspektem regionalnym czy spe-
rzeń historycznych, o roli kulturowej cyficznym profilem liceum.
i dorobku poszczególnych epok  jako f. Dodatki medialne do podręczników
pomoc w tworzeniu samodzielnych (np. taśmy, kasety video, płyty), wska-
syntez materiału; zujące drogi samodzielnego uczenia.
2/2007
9
HORYZONTY POLONISTYKI
Edytorskie kryteria oceny a. Różnicowanie informacji ważnych i pe-
ryferyjnych krojem czcionek, wytłusz-
Forma wydawnicza książki adresowanej do
czeniami, spacją itp.
ucznia ma duże znaczenie dla jej promocji,
b. Operowanie kolorowym tłem, symbo-
może niekiedy oddziaływać zwodniczo  eks-
lami graficznymi itp. dla rozróżnienia
ponować pozycje mało wartościowe lub osła-
określonych typów informacji.
biać szanse wykorzystywania innych, dojrza-
c. Delimitacja tekstu i sygnalizowanie ko-
łych pod względem naukowym i dydaktycz-
lejnych problemów za pomocą żywej
nym. Trzeba zatem  obserwując kształt edy-
paginy, numeracji akapitów, dyspozycji
torski podręcznika  wnikać w intencje
na marginesach itp.
różnych jego rozwiązań.
3. System orientacyjny podręcznika, uła-
Istotne jest, czy pewne elementy dydak-
twiający poszukiwanie informacji:
tycznego i edytorskiego sterowania uczeniem
a. Wstępy informujące o układzie treści
się są obecne lub nieobecne w jego konstruk-
oraz możliwościach i sposobach korzy-
cji, ale także  jak służą samodzielności ucz-
stania z książki.
nia oraz swobodzie i celowości działań na-
b. Indeksy alfabetyczne autorów i dzieł,
uczyciela. Czy wyręczają obu w dostrzeganiu
indeksy rzeczowe, słowniki pojęć i ter-
problemów i krępują swobodę lekcji przez
minów, notki biograficzne.
swoiste dyktando agresywnej obudowy dy-
c. Powtarzalność układu informacji w ko-
daktycznej, czy też może chcą dyskretnie
lejnych rozdziałach.
wspomagać pracę, odsuwając instrukcje dzia-
4. Funkcjonalność materiału ilustracyjnego:
łania od materiału tekstów? Czy mają atrak-
a. Odpowiedni dobór materiałów iko-
cyjnością materiału ikonicznego i koloro-
nicznych, bogatych w informacje do-
wych stronic pobudzać wyobraz
nię i chęć
pełniające i poszerzające dyskursywne
czytania, czy raczej wykorzystują barwy
teksty podręcznika.
w tworzeniu sprawnego systemu informacji?
b. Bezpośrednia, dobrze eksponowana ko-
Podobnych pytań można postawić więcej.
respondencja ilustracji z odpowiednimi
Sprowadzają się one do kilku zasadniczych
akapitami tekstu dyskursywnej informa-
problemów, które decydują o spójności za-
cji lub tekstu dzieła literackiego.
mierzeń edytorskich i dydaktycznych, a zara-
c. Czytelność i wysoka jakość estetyczna
zem wyznaczają główne kryteria oceny edytor-
ilustracji, umożliwiająca realizację za-
skiego kształtu podręcznika:
mierzonych funkcji dydaktycznych.
1. Koncepcja wiązania i rozdzielania pod-
Obcując z dobrym podręcznikiem poloni-
stawowych trzonów konstrukcji podręcz-
stycznym trudno powiedzieć, w jakim stopniu
nika:
przekonanie o jego wartości wynika z uznania
a. Podręczniki składające się z oddziel-
dla poziomu naukowego ujęcia przedmiotu,
nych woluminów, obejmujących np.
w jakim  z podziwu dla talentu dydaktycz-
" usystematyzowany wykład wiedzy
nego autora oraz jego wiedzy o procesach
o przedmiocie;
uczenia się i nauczania, w jakim wreszcie 
" materiały do analizy (ewentualnie
z odczucia funkcjonalności czytelnej i przej-
wraz z obudową dydaktyczną);
rzystej, choć wewnętrznie bogatej konstrukcji
" instrukcje metodyczne dla nauczyciela.
książki. Oczywiste jest tylko to, że podręcznik
b. Podręczniki łączne, wiążące różne treści
przyjmujemy w postawie pragmatycznej  ce-
informacji o przedmiocie.
niąc w nim narzędzie zbudowane sensownie
2. Współdziałanie rozwiązań typograficz-
i odpowiednio do zadania, któremu ma służyć.
nych z koncepcją dydaktyczną podręczni-
ka w funkcjonalnym przekazie treści
Zenon Uryga  prof. dr hab., pracownik naukowy Aka-
kształcenia:
demii Pedagogicznej w Krakowie.
10 polonistyka