monter instalator urzadzen technicznych w budownictwie wiejskim 723[05] z3 02 u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Andrzej Świderek

Wykonywanie instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych
723[05].Z3.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Karolina Musiałek – Białas
mgr inż. Marzena Więcek

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Andrzej Świderek

Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 723[05].Z3.02
Wykonywanie instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu monter–instalator urządzeń technicznych w budownictwie
wiejskim.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Rodzaje instalacji wodociągowych

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Zasady montażu instalacji wodociągowych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Zasady wykonywania połączenia wodociągowego

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Armatura instalacji wodociągowej oraz warunki jej montażu

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Odbiór i eksploatacja instalacji wodociągowych

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Lokalne ujęcia wody oraz urządzenia do miejscowego jej uzdatniania

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Elementy instalacji kanalizacyjnej ścieków bytowo-gospodarczych

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.8. Przybory sanitarne oraz uzbrojenie instalacji kanalizacyjnych wraz

z warunkami montażu

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Zasady montażu instalacji kanalizacyjnych

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytania sprawdzające

4.9.3. Ćwiczenia

4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10. Odbiór i eksploatacja instalacji kanalizacyjnych

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające

4.10.3. Ćwiczenia

4.10.4. Sprawdzian postępów

4.11. Lokalne oczyszczalnie ścieków

4.11.1. Materiał nauczania

4.11.2. Pytania sprawdzające

4.11.3. Ćwiczenia

4.11.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasadach wykonywania instalacji

wodociągowych i kanalizacyjnych, ich eksploatacji i odbiorze. Ponadto poznasz, jak ważne
znaczenie dla użytkownika mają prawidłowo wykonane instalacje wodociągowe
i kanalizacyjne.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej,

–

cele kształcenia tej jednostki modułowej,

–

materiał nauczania (rozdział 4), który umożliwia samodzielne przygotowanie się do
wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które
zawierają wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczeń. Po
ćwiczeniach zamieszczony został sprawdzian postępów. Wykonując sprawdzian
postępów powinieneś odpowiadać na pytania tak lub nie, co oznacza, że opanowałeś
materiał albo nie,

–

sprawdzian osiągnięć, w którym zamieszczono instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań
testowych sprawdzających opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki.
Zamieszczona została także karta odpowiedzi.

–

wykaz literatury obejmujący zakres wiadomości dotyczący tej jednostki modułowej,
która umożliwi Ci pogłębienie nabytych umiejętności.
Jeżeli będziesz mieć trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś

nauczyciela o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz określoną
czynność.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

723[05].Z3

Instalacje stosowane

w obiektach budownictwa

wiejskiego

723[05].Z3.03
Wykonywanie

instalacji grzewczych

723[05].Z3.01 Wykonywanie
prac poprzedzających montaż

instalacji

723[05].Z3.04
Wykonywanie

instalacji

elektrycznych

723[05].Z3.05
Wykonywanie

instalacji

wentylacyjnych

i klimatyzacyjnych

723[05].Z3.02

Wykonywanie

instalacji

wodociągowych

i kanalizacyjnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

odczytywać z dokumentacji technicznej rodzaj i zakres robót instalacyjnych,

−

organizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami organizacji pracy, wymogami
technologicznymi, przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony środowiska oraz
ergonomii,

−

sporządzać plan wykonania robót,

−

charakteryzować materiały stosowane do wykonania instalacji,

−

sporządzać wykazy materiałów,

−

dobierać narzędzia i sprzęt, potrzebne do robót,

−

sprawdzać stan techniczny maszyn, urządzeń, sprzętu i narzędzi do wykonywania robót
instalacyjnych,

−

wykonywać prace przygotowawcze i pomocnicze poprzedzające montaż instalacji,

−

charakteryzować zasady montażu przewodów rurowych wykonanych z różnych
materiałów,

−

przygotowywać rury instalacji do montażu,

−

przygotowywać teren do montażu instalacji i porządkować go po zakończeniu prac,

−

dobierać odpowiednią odzież ochronną i sprzęt ochrony indywidualnej.

−

rozpoznawać rodzaje instalacji,

−

wykonywać prace zakończeniowe przy montażu instalacji,

−

ocenić stan techniczny rur i łączników używanych do montażu,

−

stosować terminologię budowlaną,

−

stosować w praktyce procedury udzielania pierwszej pomocy osobom poszkodowanym,

−

odczytywać i interpretować rysunki budowlane,

−

posługiwać się dokumentacją budowlaną,

−

wykonywać przedmiary i obmiary robót,

−

wykonywać pomiary i rysunki inwentaryzacyjne,

−

organizować stanowiska składowania i magazynowania materiałów,

−

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozróżnić rodzaje instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych oraz ich elementy,

−

określić właściwości materiałów stosowanych do wykonania instalacji wodociągowej
i kanalizacyjnej,

−

odczytać dokumentację techniczną w zakresie niezbędnym do wykonania robót,

−

posłużyć się normami, katalogami, instrukcjami oraz warunkami technicznymi
wykonania i odbioru instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych,

−

zorganizować stanowisko pracy zgodnie wymaganiami technologicznymi, przepisami
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony środowiska,

−

dobrać materiały do montażu instalacji oraz materiały pomocnicze potrzebne do
wykonania robót instalacyjnych,

−

dobrać przyrządy pomiarowe, narzędzia i sprzęt potrzebne do robót instalacyjnych,

−

zamontować urządzenia lokalnych ujęć wody,

−

wykonać prace związane z montażem podłączenia wodociągowego,

−

zastosować zasady układania, łączenia i mocowania przewodów i uzbrojenia instalacji
wodociągowej,

−

wykonać instalację wodociągową w określonej technologii zgodnie z dokumentacją
techniczną,

−

przeprowadzić wstępny rozruch instalacji wodociągowej oraz próby szczelności,

−

wykonać montaż przewodów i uzbrojenia instalacji kanalizacyjnej w określonej
technologii zgodnie z dokumentacją techniczną,

−

wykonać montaż przyborów sanitarnych,

−

ułożyć przewody w wykopie i wykonać montaż przykanalika,

−

zamontować lokalne oczyszczalnie ścieków,

−

dokonać odbioru robót instalacyjnych,

−

oceniać stan techniczny instalacji,

−

wykonać konserwację i naprawę instalacji wodociągowej i kanalizacyjnej,

−

dobrać odpowiednią odzież ochronną i sprzęt ochrony indywidualnej,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej
i ochrony środowiska podczas montażu instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Rodzaje instalacji wodociągowych

4.1.1. Materiał nauczania

Instalacja wodociągowa to układ przewodów z armaturą (uzbrojeniem) w budynku i na

terenie nieruchomości, którego zadaniem jest dostarczenie wody dla odbiorcy zgodnie
z zapotrzebowaniem o odpowiedniej jakości i określonym ciśnieniu. Podstawowymi
elementami instalacji wodociągowej są:

−

połączenie wodociągowe,

−

przewody instalacji wodociągowej w budynku,

−

punkty czerpalne,

−

armatura wodociągowa.
Instalacja wodociągowa w budynku rozpoczyna się od głównego zaworu odcinającego

usytuowanego za wodomierzem od strony budynku. Wewnątrz budynku usytuowane są
przewody instalacji wodociągowej służące do rozprowadzania wody w sposób umożliwiający
jej pobór w wybranych punktach. Punkty czerpalne są to miejsca zorganizowanego poboru
wody w określonym celu.

W instalacji wodociągowej wyróżnia się przewody:

−

rozdzielcze-poziome,

−

pionowe,

−

odgałęzieniowe.
Przewody rozdzielcze doprowadzają wodę do pionów, którymi woda transportowana jest

na poszczególne kondygnacje, gdzie odgałęzieniami dopływa do poszczególnych punktów
czerpalnych.

Instalacja wodociągowa może być wykonana w układzie z:

−

rozdziałem dolnym (rys. 1),

−

rozdziałem górnym (rys. 2).

Rys. 1.

Schemat instalacji wodociągowej z rozdziałem dolnym 1 – przewód rozdzielczy
dolny, 2 – pion wodociągowy, 3 – odgałęzienie, 4 – zawór czerpalny, 5 – zawór
przelotowy [17, s. 9.3.2.1.]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 2.

Schemat instalacji wodociągowej z rozdziałem górnym 1 – pion zasilający zbiornik
górny, 2 – zbiornik górny otwarty z zaworem pływakowym, 3 – zawór zwrotny prosty,
4 – przewód rozdzielczy prosty, 5 – zawór przelotowy, 6 – pion wodociągowy,
7 – odgałęzienie, 8 – zawór czerpalny [17, s. 9.3.3.1]

Instalacje z rozdziałem dolnym wykonywane są w budynkach średnio wysokich;

a przewód rozdzielczy układany jest na najniższej kondygnacji.

W instalacjach z rozdziałem górnym przewód poziomy ułożony jest na najwyższej

kondygnacji. Woda do niego kierowana jest głównym przewodem pionowym, z którego nie
prowadzi się żadnych odgałęzień, a woda na kondygnacje doprowadzana jest pionami
z górnych ich części.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie elementy wchodzą w skład instalacji wodociągowej?
2. Jakie są układy instalacji wodociągowych?
3. Na czym polegają różnice między układami instalacji wodociągowych?
4. Jakie rodzaje przewodów tworzą układ instalacji wody?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie dokumentacji technicznej instalacji wodociągowej w budynku

jednorodzinnym wolnostojącym, podpiwniczonym rozpoznaj rodzaje przewodów instalacji
wodociągowej. Scharakteryzuj sposób rozprowadzenia przewodów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną budynku jednorodzinnego zwracając uwagę na

przebieg przewodów instalacji wodociągowej,

2) zapisać na arkuszu papieru formatu A4 rodzaj rozpoznanego sposobu rozprowadzenia

przewodów instalacji wodociągowej,

3) zapisać cechy charakterystyczne rozpoznanego sposobu rozprowadzenia przewodów

instalacji wodociągowej,

4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja techniczna budynku jednorodzinnego z wrysowanym przebiegiem
instalacji wodociągowej,

–

arkusz papieru formatu A4,

–

długopis, ołówek, przybory kreślarskie, gumka,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca rodzajów instalacji wodociągowych.

Ćwiczenie 2

W modernizowanym piętrowym pomieszczeniu gospodarczym zaplanowane jest

wykonanie instalacji wodociągowej. Zaproponuj układ rozwiązania tej instalacji.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną modernizowanego budynku,
2) na podstawie literatury z rozdziału 6, wykonać na arkuszu papieru formatu A4 schemat

układu rozwiązania instalacji wodociągowej,

3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja techniczna modernizowanego budynku,

–

arkusz papieru formatu A4,

–

długopis, ołówek, przybory kreślarskie, gumka,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca rodzajów instalacji wodociągowych.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

zdefiniować pojęcie instalacja wodociągowa?



scharakteryzować instalację wodociągową w układzie dolnym?



wyjaśnić różnice między układami instalacji wodociągowej?



określić rodzaj instalacji dla niskiego budynku mieszkalnego?



ustalić przebieg instalacji wodociągowej w budynku jednorodzinnym

podpiwniczonym?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Zasady montażu instalacji wodociągowych

4.2.1. Materiał nauczania

Zasady doboru materiałów instalacyjnych

Do budowy instalacji wodociągowych w zakresie średnic od 15 do 100 mm stosowane są

materiały tradycyjne: stal ocynkowana, miedź, oraz materiały z tworzyw sztucznych.
Przyczyną, dla której stal ocynkowana zastępowana jest nowymi materiałami instalacyjnymi,
jest jej wysoka podatność na korozję.

Temperatura wody ciepłej w instalacjach nie powinna przekraczać 55

C–60

C, a w czasie

dezynfekcji termicznej powinna wynosić ok. 70

C. Trwałość warstwy ochronnej rury stalowej

nie ulega zniszczeniu, jeżeli czas oddziaływania podwyższonej temperatury jest krótki.

Materiałami stosowanymi w instalacjach wodociągowych do wykonania:

a) połączenia wodociągowego są:

–

stal ocynkowana,

–

tworzywa sztuczne: PVC, PE,

b) przewodów instalacji:

–

stal ocynkowana,

–

miedź,

–

tworzywa sztuczne: PVC, PE, PP, PB.

Do połączenia stalowych odcinków rurowych dwustronnie ocynkowanych ze szwem

gwintowanych, w instalacjach wodociągowych stosowane są gwintowane łączniki z żeliwa
ciągliwego białego. Uszczelnienie połączenia przeprowadza się z wykorzystaniem przędzy
z konopi i pasty uszczelniającej albo taśmy teflonowej.

Do budowy instalacji wodociągowych stosowane są również rury miedziane, ponieważ

występuje oddziaływanie bakteriostatyczne miedzi w stosunku do wody wodociągowej.
Połączenia nierozłączne rur miedzianych wykonuje się przez lutowanie kapilarne stosując
łączniki miedziane lub mosiężne. Temperatura topnienia lutu w lutowaniu miękkim jest
niższa od 450

C. Połączenia można wykonać także stosując złącza utworzone poprzez

kielichowanie. W przypadku wykonywania połączeń rozłącznych, m.in. dla połączeń
z elementami armatury, można stosować łączniki przejściowe gwintowane; dopuszcza się
także stosowanie łączników zaciskowych i kołnierzowych.

Rury z tworzyw sztucznych o strukturze termoplastycznej mają korzystniejsze

właściwości w porównaniu z rurami stalowymi czy miedzianymi ze względu na odporność na
korozję, łatwy i szybki montaż. W wykonawstwie instalacji wodociągowych stosowane są:

−

polichlorek winylu PVC,

−

polietylen PE,

−

polipropylen PP,

–

polibutylen

PB.

Instalacje z tworzyw sztucznych wewnątrz budynku wykonuje się stosując połączenia

kielichowe, kołnierzowe, gwintowe, klejone, zgrzewane, zaciskowe, zaprasowywane.

Połączenia kielichowe z uszczelką wykonuje się poprzez wsunięcie bosego końca rury

w kielich rury, kształtki lub innego elementu instalacji. W kielichu jest wyprofilowane
zagłębienie o kształcie odpowiadającym kształtowi uszczelki.

Połączenia kołnierzowe są wykonywane z zastosowaniem płaskiej uszczelki wkładanej

pomiędzy dwa kołnierze odcinków rurowych.

Połączenia gwintowe powstają poprzez zastosowanie złączek, w których gwint

wykonany jest w materiale tworzywowym lub metalowy gwint jest zatopiony w kształtkę. Do
uszczelnienia stosowana jest taśma teflonowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Połączenia klejone wykonywane są w sposób taki, że część cylindryczna zewnętrzna

pokryta klejem wsunięta zostaje w gładką mufę drugiego elementu połączeniowego.

Połączenia zgrzewane wykonywane są przez połączenie rozgrzanych i nadtopionych

powierzchni łączonych materiałów. Zgrzewanie może być: doczołowe, elektrooporowe,
mufowe.

Połączenia zaciskowe polegają na zaciśnięciu rury na łączniku lub gdy element

zaciskający jest zaciskany na rurze.

Połączenia zaprasowywane powstają wówczas, gdy na rurę nakłada się metalową

złączkę, którą zaciska się na końcówce rury. Uszczelnienie połączenia następuje przez
zaprasowanie tulei złączki na rurze.

Aby poprawnie były wykonane wszystkie rodzaje połączeń należy stosować

przewidziane instrukcjami montażowymi złączki, a sposób wykonania połączenia wykonać
zgodnie z zaleceniami instrukcji przy zastosowaniu sprawnych technicznie narzędzi.

Podczas dokonywania doboru materiału na wykonanie instalacji wodociągowych

powinno brać się pod uwagę warunki techniczne i cenowe:

−

czy zakres średnic danego systemu instalacyjnego odpowiada wymaganiom
projektowanej lub modernizowanej instalacji,

−

czy proponowany w projekcie sposób wykonania będzie możliwy do realizacji
w wybranej technologii,

−

czy materiały instalacyjne (rury, łączniki) posiadają wymagane aprobaty techniczne
i atesty dopuszczenia do stosowania,

−

jakie będą koszty inwestycyjne i eksploatacyjne instalacji w wybranej technologii
wykonania.

Wymagania techniczne montażu instalacji wodociągowych

Wykonanie instalacji wodociągowej powinno być zgodne z warunkami technicznymi

wykonania i odbioru instalacji wodociągowych, oraz z wymogami PN – 92/B – 01706.
Ponadto szczegółowe wymagania określają dla poszczególnych materiałów instalacyjnych
producenci rur, armatury i innych urządzeń montowanych na przewodach instalacji
wodociągowych. Wszystkie wyroby przewidziane do zastosowania powinny posiadać
certyfikaty zgodności z Polskimi Normami, albo aprobaty techniczne, jeśli na wykonanie
wyroby nie ustanowiono właściwej normy przedmiotowej. Dla materiałów mających
bezpośredni kontakt z wodą przeznaczoną do picia i na potrzeby gospodarcze obowiązkowo
wymagany jest atest dopuszczający Państwowego Zakładu Higieny.

Zasady prowadzenia przewodów

Wykonanie każdej instalacji powinno być zgodne z wymaganiami i wskazówkami

montażowymi:

−

przewody wody zimnej i ciepłej wody użytkowej powinny być prowadzone po ścianach
wewnętrznych,

−

w uzasadnionych przypadkach dopuszcza się prowadzenie przewodów po ścianach
zewnętrznych pod warunkiem wykonania zabezpieczenia przed przemarzaniem,

−

dopuszcza się układanie przewodów wodociągowych poniżej poziomu posadzki budynku
nie podpiwniczonego albo poniżej poziomu posadzki piwnicy w kanałach, do których jest
dostęp tylko pod warunkiem, że temperatura w pomieszczeniu jest powyżej 0

−

zabronione jest układanie przewodów wodociągowych w ziemi, jeżeli posadzka tworzy
szczelną płytę nad przewodem,

−

przewody wodociągowe powinny być układane prostopadle i równolegle do ścian,

−

w miejscach przejść przewodów przez przegrody budowlane i ławy fundamentowe
powinny być zastosowane tuleje. W miejscach tych nie powinno być połączeń rur.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przestrzeń między rurą a tuleją ochronną powinna być wypełniona materiałem
elastycznym,

−

spadki przewodów powinny zapewniać możliwość odwodnienia instalacji w jednym lub
kilku miejscach, a także możliwość odpowietrzenia przez najwyżej usytuowane punkty
czerpalne,

−

przewody poziome w rozdziale dolnym powinny być prowadzone ze spadkiem co
najmniej 3 mm/m w kierunku przeciwnym do przepływu wody, w rozdziale górnym ze
spadkiem 5 mm/m w kierunku zgodnym z kierunkiem przepływu wody,

−

przewody odgałęzieniowe prowadzi się ze spadkiem co najmniej 3 mm/m w kierunku
przepływu wody, a na ostatniej kondygnacji w kierunku pionu,

−

przewody poziome prowadzone przy ścianach, na lub pod stropami powinny spoczywać
na podporach stałych (w uchwytach) i ruchomych (w uchwytach, na wspornikach,
zawieszeniach) usytuowanych w odstępach nie mniejszych niż to wynika z wymagań dla
materiału rur instalacyjnych,

−

przewody podejść wody zimnej i ciepłej powinny być dodatkowo mocowane przy
punktach poboru wody,

−

przewody wodociągowe mogą być prowadzone w obudowanych węzłach sanitarnych, ale
pod warunkiem zapewnienia dostępu do wszystkich zaworów odcinających.

−

piony wodociągowe powinny być prowadzone w obudowanych kanałach instalacyjnych
tzw. szachtach, ale pod warunkiem zapewnienia dostępu do zaworów odcinających
dopływ wody do odgałęzień na kondygnacje,

−

przewody pionowe można prowadzić po wierzchu ścian lub w bruzdach o wymiarach
7 x 7; 7 x 14; 14 x 14 cm,

−

przewody układane w zakrywanych bruzdach ściennych lub szlichcie podłogowej
powinny

być

zinwentaryzowane

naniesione

dokumentacji

technicznej

powykonawczej,

−

przewody w bruzdach powinny być prowadzone w izolacji cieplnej, w rurze płaszczowej,
lub z izolacją powietrzną (dopuszcza się układanie przewodu owiniętego tekturą falistą).
Sposób ułożenia powinien być taki, aby przy wydłużeniach cieplnych powierzchnia
przewodu była zabezpieczona przed tarciem o ścianki bruzdy i materiał zakrywający, jak
również aby w miejscach połączeń i na odgałęzieniach nie powstawały dodatkowe
naprężenia,

−

zakrycie bruzdy powinno nastąpić po dokonaniu odbioru częściowego instalacji
wodociągowej,

−

przewody instalacji wodociągowej wykonanej z tworzyw sztucznych powinny być
prowadzone w odległości mierzonej od powierzchni rur większej od 10 cm od
rurociągów cieplnych. W przypadku, gdy odległość ta jest mniejsza należy zastosować
izolację cieplną,

−

przewody pionowe mocuje się uchwytami do ścian, przy czym odległość między nimi
powinna wynosić co najmniej 2,5 m z równoczesnym spełnieniem warunku, że na każdej
kondygnacji w połowie wysokości powinno być jedno mocowanie,

−

przewody instalacji wodociągowej powinny być izolowane, jeśli działanie źródła ciepła
może spowodować podwyższenie temperatury ścianki przewodu powyżej + 30

−

przewody instalacji wodociągowej prowadzone przez nieogrzewane pomieszczenia lub
w których jest znaczna zawartość pary wodnej powinny być zabezpieczone izolacją przed
zamarzaniem i wykraplaniem pary wodnej na zewnętrznych ściankach przewodów,

−

przewody powinny być prowadzone w sposób umożliwiający wykonanie izolacji
cieplnej,

−

przewody prowadzone obok siebie powinny być ułożone równolegle,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

maksymalne odchylenie przewodu pionowego od pionu może wynosić 1 cm na jedną
kondygnację,

−

przewody wodociągowe miedziane i z tworzyw sztucznych powinny być prowadzone
tak, aby były chronione przed dewastacją,

−

przewody poziome instalacji wody zimnej powinny być prowadzone poniżej przewodów
instalacji wody ciepłej, instalacji grzewczej, przewodów gazowych,

−

przewodów instalacji wodociągowych nie wolno prowadzić powyżej przewodów
elektrycznych,

−

minimalna odległość przewodów wodociągowych od przewodów elektrycznych przy
układaniu równoległym powinna wynosić 10 cm, a w miejscach skrzyżowań 5 cm,

−

przy układaniu równoległym minimalna odległość przewodów wodociągowych od
przewodów gazowych powinna wynosić 15 cm,

−

w przypadku skrzyżowania przewodów wodociągowych z przewodami kanalizacyjnymi
przy odległościach mniejszych od 60 cm należy na przewodzie wodociągowym stosować
rury ochronne,

−

średnice wylotów odgałęzień powinny wynosić:
–

15 mm nad zlewem, zmywakiem, umywalką, przepływowym gazowym
podgrzewaczem, przy zbiorniku płuczącym, pisuarze, bidecie, natrysku,

–

20 mm nad wanną z centralnym zaopatrzeniem w ciepłą wodę użytkową,
zlewozmywakiem,

–

25 mm przy zaworze ciśnieniowym płuczącym.

Rys. 3.

Prowadzenie pionów wody zimnej i ciepłej] a – na tynku, b – w wykutej
bruździe, c – w bruździe muru [6, s. 419

Montaż instalacji z rur stalowych ocynkowanych

Podczas montażu instalacji wodociągowych z rur stalowych ocynkowanych oprócz

ogólnych zasad powinno się pod uwzględniaćponiższe zalecenia:

−

do wykonania instalacji wodociągowych należy zastosować rury stalowe ocynkowane ze
szwem gwintowane,

−

do montażu należy stosować łączniki z żeliwa ciągliwego białego,

−

połączenia gwintowane powinny być uszczelniane przędzą z konopi i pastą
uszczelniającą lub przy użyciu taśmy teflonowej,

−

niedopuszczalne jest gięcie rur stalowych ocynkowanych. Zmianę kierunku prowadzenia
przewodów wykonuje się przy zastosowaniu łączników,

−

mocowania przewodów poziomych powinny być zgodne z wytycznymi.

Montaż instalacji z rur miedzianych

Instalacje wodociągowe z rur miedzianych oprócz zasad ogólnych, powinny ponadto

spełniać zalecenia:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

rury miedziane powinny być wykonane zgodnie z normą PN – EN 1057:1999,

−

połączenia nierozłączne rur miedzianych należy wykonać za pomocą lutowania
kapilarnego przy zastosowaniu łączników miedzianych, mosiężnych lub złączy
utworzonych poprzez kielichowanie końca rury,

−

przed lutowaniem końce rur i otwory kształtek należy skalibrować i oczyścić do
metalicznego połysku,

−

połączenia rozłączne wykonuje się przy zastosowaniu łączników przejściowych
gwintowanych stosowanych przy montażu armatury, łączników zaciskowych lub
kołnierzowych.,

−

złącza rozłączne nie powinny być przykryte,

−

z uwagi na dużą wydłużalność rur miedzianych powinny być w czasie montażu instalacji
wodociągowych stosowane kompensatory zgodnie z dokumentacją projektową,

−

odległości pomiędzy punktami mocowania przewodów poziomych miedzianych powinny
być zgodne z wytycznymi branżowymi.

Montaż instalacji z tworzyw sztucznych

Połączenia rur z tworzyw sztucznych powinny być wykonywane w zależności od

materiału:

−

przez klejenie łączy się rury z PVC,

−

przez zgrzewanie łączy się rury z PE, PP,

−

przy użyciu zaciskowych łączników mosiężnych łączy się rury z PE,

−

przez zgrzewanie i przy użyciu zaciskowych łączników mosiężnych łączy się rury z PB,

−

przy użyciu złączy zaciskowych lub zaprasowywanych łączy się rury wielowarstwowe
z PE, PP.
Do wykonywania połączeń z armaturą powinny być stosowane gwintowane łączniki

przejściowe.

Mocowanie przewodów

Przewody poziome powinny być mocowane do istniejących w obiekcie elementów

konstrukcyjnych za pomocą podpór stałych i ruchomych. Odstępy między miejscami
podparcia powinny być tak dobrane, aby zapewnić kompensację przewodów. Rozstawienie
podpór stałych powinno wynikać z usytuowania kompensatorów na trasie przewodu oraz
lokalizacji punktów czerpalnych. Dla przewodów prowadzonych pionowo odległości
pomiędzy podporami mogą być zwiększone o 30% w stosunku do przewodów poziomych.
W miejscu odgałęzienia przewodu na kondygnacje powinno być zastosowane ramię
kompensacyjne.

Na przewodach pionowych prowadzonych w wydzielonych wnękach instalacyjnych,

bruzdach można pominąć stosowanie kompensacji uwzględniając możliwości wystąpienia
wyboczeń przewodów.

W przypadkach montowania na odcinkach przewodów elementów armatury, powinno się

przed i za nimi lokalizować podpory stałe bądź przesuwne.

Izolowanie przewodów

Przewody z tworzyw sztucznych posiadają lepsze właściwości izolacyjne w stosunku do

przewodów miedzianych i stali ocynkowanej. Pomimo tego, zgodnie z zaleceniami, powinna
być wykonywana izolacja przewodów wodociągowych z uwagi na:

−

roszenie przewodów czyli skraplanie się pary wodnej,

−

podwyższanie się temperatury transportowanej wody w przypadku instalacji wody
zimnej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

obniżanie się temperatury transportowanej wody w przypadku instalacji wody ciepłej.
Przewody wodociągowe, przygotowane do założenia warstwy izolacyjnej, powinny być

czyste, suche, bez śladów uszkodzeń mechanicznych.

Do wykonania izolacji przewodów wodociągowych powinny być użyte materiały

powszechnie stosowane w budownictwie i posiadające świadectwa dopuszczenia do
zastosowania w budynkach mieszkalnych i niemieszkalnych. Materiały izolacyjne powinny
być suche, czyste, nie uszkodzone i zabezpieczone przed zawilgoceniem.

Grubość izolacji oraz rodzaj płaszcza ochronnego powinna być zgodna z wymaganiami

określonymi w projekcie technicznym.

Zakończenie izolacji na przewodzie wodociągowym powinno być zabezpieczone przed

ewentualnym uszkodzeniem i zawilgoceniem.

Założenie warstwy izolacyjnej powinno być poprzedzone przeprowadzeniem prób

szczelności, wykonaniem wymaganych zabezpieczeń antykorozyjnych oraz po potwierdzeniu
zgodności wykonania stosownym protokołem odbioru.

Instalacja wodociągowa wraz z wbudowaną armaturą powinna być zabezpieczona przed

możliwością powstawania i rozprzestrzeniania się drgań i hałasów.

Obecnie rurociągi izoluje się najczęściej materiałami, takimi jak pianki polietylenowe

i poliuretanowe oraz kauczuk syntetyczny. Stosuje się również, choć rzadziej, wełnę szklaną
i mineralną oraz styropian

Przepisy bhp w zakresie wykonawstwa instalacji wodociągowych

Obowiązujące przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie prac związanych

z wykonawstwem instalacji wodociągowych dotyczą właściwej organizacji stanowisk
roboczych, posługiwania się sprawnymi technicznie narzędziami, warunkami transportowania
materiałów i narzędzi.

Wszystkie stanowiska pracy powinny być uporządkowane, oświetlone, przystosowane

w zakresie temperatur do realizacji prac monterskich. Podczas prac na wysokości, szczególnie
na drabinach, pomostach pracownik powinien być zaopatrzony w sprzęt ochrony inwidualnej,
a urządzenia i obiekty pomocnicze powinny być prawidłowo wykonane i dostosowane do
prowadzenia tego rodzaju prac. Zabronione jest używanie w czasie robót monterskich
uszkodzonych narzędzi, zużytych technicznie, nieprawidłowo zabezpieczonych przed
porażeniem prądem elektrycznym. Narzędzia po zakończeniu prac powinny być składowane
w miejscu do tego przeznaczonym – szafkach lub torbach monterskich. Podczas ręcznych
prac transportowych należy zwrócić uwagę na sposób ich wykonywania, oraz ciężar, wielkość
i długość materiałów i sprzętu, koniecznie z zachowaniem wszystkich obowiązujących zasad
bezpieczeństwa osób zatrudnionych.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Z jakich materiałów można wykonać instalację wodociągową?
2. Jakie rodzaje połączeń można wykonać stosując rury stalowe ocynkowane?
3. W jaki sposób łączone są rury z tworzyw sztucznych?
4. Jakimi zasadami należy kierować się wykonując instalację wodociągową w budynku

mieszkalnym?

5. W jaki sposób wykonuje się przejścia przez przegrody budowlane?
6. Kiedy instalację wodociągową prowadzi się w bruzdach?
7. Jakie izolacje przewodów stosuje się w pomieszczeniach o temperaturze ujemnej?
8. Jak rozmieszcza się punkty podparcia przewodu wodociągowego z PP?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Pod jakimi przewodami powinien być usytuowany przewód poziomy instalacji wody

zimnej?

10. Jakich zasad bhp należy przestrzegać w czasie prac montażowych?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Z zestawu rur, łączników i materiałów dobierz konieczne do wykonania określonego

w dokumentacji projektowej instalacji wodociągowej, fragmentu instalacji (przewodu
odgałęzieniowego) z rur stalowych ocynkowanych.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację projektową instalacji wodociągowej,
2) wybrać rury, kształtki, materiały pomocnicze do wykonania montażu fragmentu instalacji

wodociągowej,

3) sprawdzić poprzez wstępne połączenie zgodność wybranych kształtek ze względu na

średnicę i technikę połączenia,

4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) ocenić jakość swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja projektowa instalacji wodociągowej,

–

zestaw rur ze stali ocynkowanej i łączników z żeliwa o różnej średnicy,

–

arkusz papieru formatu A4,

–

długopis, ołówek, linijka, gumka,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca zasad montażu instalacji wodociągowych.

Ćwiczenie 2

Wykonaj montaż przewodów DN 20 i uzbrojenia instalacji wodociągowej z rur PP,

zgodnie z dokumentacją techniczną przygotowaną przez nauczyciela.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną,
2) przygotować stanowisko pracy, zgodnie z wymogami bhp,
3) zgromadzić materiał do wykonania zadania,
4) skompletować narzędzia, sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny,
5) zabezpieczyć się w środki ochrony indywidualnej,
6) ustalić sposób prowadzenia przewodów rurowych względem przegrody budowlanej,
7) wyznaczyć osie przewodów odcinka instalacji wodociągowej,
8) wyznaczyć miejsce montażu punktów mocujących rury z PP,
9) zamocować uchwyty do mocowania rury,
10) przygotować odcinki rur z PP do montażu,
11) wykonać połączenie rur PP z pionami wodociągowymi z PP,
12) zamontować rurę osłonową typu „peszel” na rury,
13) ułożyć i zamocować w uchwytach rury, zgodnie z dokumentacją,
14) uzbroić odcinki rur w zawory odcinające inne elementy uzbrojenia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15) skorygować ewentualne błędy,
16) sprawdzić zgodność z dokumentacją ćwiczenie,
17) uporządkować stanowisko pracy,
18) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
19) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja techniczna,

–

rury typu PP, o średnicach zgodnych z dokumentacją techniczną instalacji wodociągowej,

–

zawory kulowe odcinające,

–

elementy uzbrojenia wyszczególnione w dokumentacji technicznej,

–

kształtki do połączeń zgrzewanych, zgodnie z dokumentacją,

–

rura typu „peszel”,

–

uchwyty do mocowania rur z kołkiem,

–

materiały pomocnicze: taśma teflonowa,

–

kołki plastikowe,

–

komplet kluczy płaskich,

–

komplet kluczy oczkowych,

–

komplet kluczy hydraulicznych,

–

komplet wkrętaków płaskich i krzyżakowych,

–

poziomnica,

–

przymiar składany,

–

młotek,

–

szczypce uniwersalne,

–

wiertarka udarowa z kompletem wierteł,

–

zgrzewarka,

–

apteczka pierwszej pomocy,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca zasad montażu instalacji wodociągowych.

Ćwiczenie 3

Wykonaj izolację cieplną fragmentu przewodu instalacji wodociągowej.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenie,
2) przeanalizować wytyczne w zakresie izolowania przewodów wodociągowych,
3) zabezpieczyć się w środki ochrony indywidualnej wymagane przepisami bhp

i przepisami przeciwpożarowymi,

4) zgromadzić niezbędne materiały izolacyjne,
5) dobrać sprzęt, narzędzia i materiały pomocnicze do wykonania ćwiczenie,
6) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
7) sprawdzić stan techniczny przewodu wodociągowego, na którym będzie wykonywana

izolacja cieplna,

8) sprawdzić stan techniczny izolacji cieplnej np. z pianki poliuretanowej,
9) przyciąć odpowiednią długość izolacji cieplnej,
10) założyć na przewód wodociągowy,
11) przymocować izolację cieplną do przewodu wodociągowego,
12) sprawdzić poprawność wykonania ćwiczenie,
13) uporządkować stanowisko pracy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
15) zaprezentować efekty swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

izolacja cieplna np. z pianki poliuretanowej,

–

obejmy mocujące,

–

nóż,

–

przymiar liniowy,

–

ołówek,

–

środki ochrony indywidualnej: rękawice parciane, okulary ochronne,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca zasad montażu instalacji wodociągowych.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

określić rodzaje rur z tworzyw sztucznych stosowanych do wykonania
instalacji wodociągowych?



połączyć odcinki rur miedzianych?



dobrać materiały do wykonywania instalacji wodociągowej?



wskazać sposoby wykonania instalacji wodociągowej z zastosowaniem
różnych materiałów?



określić średnice przewodów instalacji wodociągowej w budynku
jednorodzinnym?



dobrać

izolację przewodów wodociągowych w zależności od

przeznaczenia pomieszczenia?



dobrać średnicę rury instalacyjnej do konkretnego rodzaju armatury?



dobrać sposób przymocowania fragmentu instalacji wodociągowej do
przegrody budowlanej?



określić warunki bezpiecznego wykonywania prac montażowych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Zasady wykonywania połączenia wodociągowego

4.3.1. Materiał nauczania

Połączenie wodociągowe jest to odcinek przewodu łączący opracowanie wody

z urządzeniami wodociągowymi nieruchomości. Składa się z:

−

przyłącza,

−

odcinka przewodu z uzbrojeniem,

−

zestawu wodomierzowego.

Łączenie przewodu rozdzielczego miejskiej sieci wodociągowej z przewodem połączenia

wodociągowego (domowego) może być wykonane z zastosowaniem

trójnika (rys.4) lub

opaski (rys. 7).

Zastosowanie trójnika jest możliwe w każdej sytuacji pod warunkiem, że przewód sieci

wodociągowej jest opróżniony z wody. Łączenie wykonuje się, gdy średnica połączenia
wodociągowego przekracza 50 mm, albo gdy średnica połączenia jest większa od połowy
średnicy przewodu ulicznego. W odwodnionym przewodzie wodociągowym wycina się
odcinek rury o długości równej długości trójnika zwiększonej o głębokość kielicha. Kiedy
usunięty już jest wycięty odcinek rury – stosując nasuwkę dwukielichową – łączy się bosy
koniec trójnika i bosy koniec przewodu. Między bosy koniec trójnika a przeciętą rurę
wodociągu ulicznego wbija się klin dociskający kielich trójnika, umożliwiając wykonanie
uszczelnienia w kielichu. Nasuwkę przesuwa się w miejsce w taki sposób, aby objęła
równocześnie bosy koniec trójnika i przewodu ulicznego. Po tak wykonanym połączeniu
montuje się zasuwę kielichową połączoną z kielichem trójnika. Zmontowanie zasuwy i jej
zamknięcie umożliwia napełnienie wodą ulicznego przewodu wodociągowego. W dalszej
kolejności wykonuje się czynności montażowe na połączeniu wodociągowym.

Rys. 4. Schemat połączenia wodociągowego za pomocą trójnika 1 – przewód wodociągowy,

2 – trójnik kielichowy, 4 – zasuwa kielichowa, 6 – przewód z rur kielichowych,
7 – zawór lub zsuwa, 8 – wodomierz, 9 – zawór główny ze spustem, 10 – klosz
żeliwny, 11 – skrzynka uliczna [6, s. 393]

Rys. 5. Unieruchomienie nasuwki w czasie drugostronnego uszczelniania kielicha [3, s. 160]

Zastosowanie opaski nie wymaga opróżnienia przewodu sieci wodociągowej z wody.

Rozwiązanie stosuje się w przypadkach, gdy średnica nawiercanego otworu na przewodzie
sieciowym jest mniejsza od połowy średnicy przewodu rozdzielczego wodociągu. Średnica
odcinka połączenia nie powinna przekraczać 50 mm. Połączenie polega na umocowaniu na

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przewodzie sieciowym kształtki za pomocą opaski. Uszczelka między kształtką, a rurą
zapewnia szczelność połączenia. Do kształtki mocuje się zasuwę, a do niej ramę z wiertłem
i przewierca otwór w ściance przewodu wodociągowego. Kiedy otwór jest wykonany
a wiertło cofnięte należy zamknąć zasuwę i zdjąć urządzenie do nawiercania.

Rys. 6.

Sposoby łączenia przewodów za pomocą opaski a – gwintowanej, b – kielichowej,
c – kołnierzowej; 1 – przewód wodociągowy, 2 – połaczenie wodociągowe,
3 – opaska, 4 – uszczelka, 5 – końcówka połączeniowa [6, s. 394]

Rys. 7. Schemat połączenia wodociągowego za pomocą opaski 1 – przewód wodociągowy,

3 – opaska, 5 – nawiertka, 7 – zawór lub zsuwa, 8 – wodomierz, 9 – zawór główny ze
spustem, 10 – klosz żeliwny, 11 – skrzynka uliczna [6, s. 393]

Połączenia wykonuje się w wykopach. Spadek połączenia wodociągowego powinien

wynosić minimum 3% w kierunku przeciwnym do przepływu wody (w kierunku do
wodociągu), co umożliwia odwodnienie połączenia i odpowietrzenie przewodów sieci
wodociągowej. Do wykonania połączenia używa się rur stalowych ocynkowanych, z PVC lub
PE, jeżeli średnica połączenia wynosi do 50 mm, albo rur żeliwnych, jeśli połączenie
wykonywane jest rura o średnicą powyżej 50 mm.

Połączenie wodociągowe powinno być wykonywane możliwie najbliżej budynku,

prostopadle do przewodu ulicznego w odległości ok. 2m od narożnika budynku. Odległość
przewodu połączenia wodociągowego powinna wynosić:

−

1,5m od sieci kanalizacyjnej i gazowej,

−

0,8m od kabli elektrycznych,

−

0,5m od kabli telekomunikacyjnych.
Przejście przewodu połączenia przez ścianę budynku powinno być wykonane przez

otwór o średnicy 15 cm większy od średnicy przewodu połączenia. Powstałą wolną przestrzeń
powinno wypełnić się czarnym sznurem i tłustą gliną. Celem zabezpieczenia gliny przed
wypłukaniem wodą gruntową otwór od strony zewnętrznej powinien zostać przykryty
zaprawą cementową. Zakończeniem połączenia wodociągowego jest zestaw wodomierzowy.
Przyłącze wodociągowe jest własnością dostawcy wody.

Zestaw wodomierzowy

Zestaw wodomierzowy powinien zostać usytuowany w:

−

budynku w części podpiwniczonej, jeśli jego odległość od ulicy z przewodem
rozdzielczym sieci wodociągowej nie przekracza 15 m,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

studzience wodomierzowej wybudowanej 2 m od ogrodzenia nieruchomości, gdy
odległość budynku od ulicy przekracza 15 m albo gdy budynek nie jest podpiwniczony.

W skład zestawu wchodzi: wodomierz, dwa zawory odcinające, zawór antyskażeniowy,

komplet niezbędnych kształtek. Dopuszczalne jest, aby w skład zestawu wodomierzowego
wbudowany był filtr.

Sposób wbudowania zestawu wodomierzowego zależy od układu wysokościowego

podłogi piwnicy w budynku. Umieszcza się go na wspornikach przyściennych.

Rys. 8.

Usytuowanie wodomierzy skrzydełkowych na połączeniu wodociągowym
a) – przewód wodociągowy nad fundamentem, b) – przewód wodociągowy
pod fundamentem; L

– długość zabudowy zestawu wodomierzowego

[6, s. 396]

Długość odcinka prostego przed wodomierzem powinna być równa co najmniej

5 średnicom połączenia wodomierzowego, a za wodomierzem – 3 średnicom połączenia
wodomierza. Wodomierze określonej średnicy mogą być wbudowywane w przewód
o średnicy większej za pomocą łączników redukcyjnych. Dla wodomierzy ustawianych poza
budynkiem średnica studzienek kołowych powinna wynosić 1,2 lub 1,8 m.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest zestaw wodomierzowy?
2. Gdzie lokalizuje się zestawy wodomierzowe?
3. Kiedy można wykonać połączenie wodociągowe z zastosowaniem trójnika?
4. Jakie kolejne czynności należy wykonać podczas montażu połączenia wodociągowego

z użyciem trójnika?

5. Kiedy można zastosować opaskę do połączenia sieci wodociągowej z instalacją

wodociągową?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaplanuj lokalizację zestawu wodomierzowego dla domku jednorodzinnego na działce

budowlanej oddalonej od przewodu miejskiej sieci wodociągowej o 10 m. Na arkuszu papieru
formatu A4 wypisz niezbędne wymagania dla lokalizacji zestawu wodomierzowego,
i elementy stanowiące ten zestaw oraz narysuj jego schemat.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować plan działki,
2) wyznaczyć lokalizację zestawu wodomierzowego,
3) wypisać niezbędne wymagania dla lokalizacji zestawu wodomierzowego,
4) wykonać wykaz elementów stanowiących zestaw wodomierzowy,
5) narysować jego schemat,
6) zaprezentować efekty swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

plan działki budowlanej z wrysowanym budynkiem jednorodzinnym,

–

arkusz papieru formatu A4, długopis, ołówek, gumka,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca zasad wykonywania połączenia wodociągowego.

Ćwiczenie 2

Zaplanuj

czynności

związane

wykonaniem

połączenia

wodociągowego

z zastosowaniem trójnika, zgodnie z warunkami technicznymi wykonania przyłącza
wodociągowego. Odcinek połączenia wodociągowego wykonany jest z żeliwa.

Uwaga: prace ziemne zostały wykonane przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenie,

wykop jest zabezpieczony.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować

warunki

techniczne

wykonania

połączenia

wodociągowego

z zastosowaniem trójnika,

2) przeanalizować wytyczne w zakresie technologii wykonywania prac montażowych na

przewodach żeliwnych,

3) opracować harmonogram wykonania przyłącza wodociągowego, zgodnie z warunkami

ćwiczenie,

4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja techniczna przyłącza wodociągowego,

–

warunki techniczne wykonania przyłącza wodociągowego,

–

arkusz papieru formatu A4,

–

gumka, ołówek, linijka, długopis,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca zasad wykonywania połączenia wodociągowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

zdefiniować pojęcie: połączenie wodociągowe?



określić sposób wykonania połączenia wodociągowego?



określić warunek założenia opaski na połączeniu wodociągowym?



dobrać miejsca usytuowania wodomierza?



dobrać elementy zestawu wodomierzowego?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Armatura instalacji wodociągowej i warunki jej montażu

4.4.1. Materiał nauczania

Armatura instalacji wodociągowej

Zadaniem armatury (uzbrojenia) instalacji wodociągowych jest zapewnienie właściwej

eksploatacji i obsługi przewodów wodociągowych. Wszystkie elementy posiadające
bezpośredni kontakt z wodą przeznaczoną do celów konsumpcyjnych powinny posiadać
świadectwo Państwowego Zakładu Higieny oraz spełniać wymagania określone normami
przedmiotowymi. Na wyposażenie instalacji wodociągowych składają się rodzaje armatury:

−

czerpalna,

−

regulacyjna,

−

zabezpieczająca,

−

kontrolno-pomiarowa.

Armatura czerpalna dzieli się na:

−

zawory czerpalne – służące do poboru jednego rodzaju wody (zimnej lub ciepłej),

−

baterie czerpalne – umożliwiające pobór wody zimnej, ciepłej lub zmieszanej
w dowolnym stosunku.
Baterie i zawory czerpalne można podzielić ze względu na:

a) sposób zamocowania:

–

ścienne,

–

stojące.

b) konstrukcję wylewki:

–

ze stałą lub ruchomą wylewką,

–

z perlatorem lub bez perlatora.

c) sposób otwierania – zamykania przepływu wody:

–

dwuuchwytowe,

–

jednouchwytowe,

–

bezdotykowe.

d) sposób regulacji temperatury wody:

–

regulowanie ręczne,

–

regulowanie automatyczne (z termoregulacją).

Zawory czerpalne mogą być grzybkowe bądź kulowe; produkowane są jako mosiężne

i mosiężne chromowane, oraz z tworzyw sztucznych.

Tabela 1. Średnice przewodów dla zaworów czerpalnych [opracowanie własne]

Typ zaworu

Średnica

DN [ mm]

Rodzaj zaworu

Zawory mosiężne

10,15,20,25

−

zwykłe,

−

ze złączką do węża

15,20

−

umywalkowe stojące,

−

skośne,

Zawory mosiężne chromowane

−

z ruchową wylewką: w kształcie
litery U,S,L

Zawory grzybkowe mogą być przeznaczone do wody zimnej, wówczas grzybek

wyposażony jest w uszczelkę gumową lub skórzaną oraz do wody ciepłej

–

wówczas

stosowana jest uszczelka z fibry.

Zawory kulowe o średnicy DN 15 – DN 20 posiadają korpus i kulę wykonaną

z mosiądzu. Uszczelnienie kuli stanowi teflon; trzpień jest z mosiądzu, a jego uszczelnienie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

stanowi aluminium, stal ocynkowana lub mosiądz. Zakres pracy w temperaturze od +1

C do

+ 80

C. Znajdują one zastosowanie m.in. do podłączenia pralek automatycznych.

Zawory z tworzyw sztucznych (poliformaldehyd – PF, poliamid, akrylobutylostyren –

ABS) z powłokami metalizowanymi w swojej konstrukcji mają wiele cech wspólnych
z zaworami skośnymi przelotowymi.

Baterie czerpalne wykonywane są z mosiądzu o powierzchni chromowanej. Wyróżnia się

baterie: zlewozmywakowe, umywalkowe, wannowe, natryskowe. Wszystkie one są
znormalizowane wykonane zgodnie z wymogami. Przeznaczone są do pracy przy ciśnieniu
nominalnym do 1 MPa i maksymalnej temperatury wody 100

Wysokość ustawienia baterii czerpalnej na przyborze sanitarnym zależy od konstrukcji

przyboru. Wysokość zamocowania baterii czerpalnych na ścianie względem podłogi
pomieszczenia w zależności od rodzaju przyboru sanitarnego oraz przeznaczenia baterii
przedstawia tabela 2.

Tabela 2. Wysokość ustawienia armatury czerpalnej ściennej nad podłogą lub przyborem [8, s. 23]

Przybór sanitarny

Wysokość ustawienia armatury

czerpalnej nad podłogą [m]

Wysokość ustawienia [m]

zlew

0,75–0,95

zlewozmywak do pracy stojącej

1,10–1,25

zlewozmywak do pracy siedzącej

1,00–1,10

umywalka

1,00–1,15

umywalka dla dzieci w przedszkolu

0,85–0,95

armatury czerpalnej nad górną
krawędzią

przedniej

ścianki

przyboru
0,25–0,35

wanna

0,70– 0,80

armatury czerpalnej nad górną
krawędzią

przedniej

ścianki

przyboru 0,10–0,18

natrysk:

−

bateria czerpalna

−

głowica natrysku (sitko)

1,00

1,80–2,20

bidet

0,40

miska ustępowa:

−

zawór spłukujący ciśnieniowy

−

zbiornik nisko zawieszony

−

zbiornik wysoko zawieszony

−

zbiornik

zespolony

z przyborem

0,90–1,110

0,90–1,10

2,30

0,75–0,80

Baterie czerpalne dwuuchwytowe mają niezależne zawory wody zimnej i ciepłej,

a stopień zmieszania wody zależy od stopnia otwarcia każdego z zaworów. Woda ciepła
powinna być doprowadzona z lewej strony baterii. Do otwierania, zamykania i regulacji
przepływu używane są głowice suwakowe z uszczelkami gumowymi lub głowice
z uszczelkami ceramicznymi (2 płytki korundowe).

Baterie czerpalne jedno uchwytowe wyposażone są w jedną dźwignię lub głowicę.

Można regulować natężenie strumienia wody oraz jej temperaturę. Stopień zmieszania wody
zależy od kąta obrotu dźwigni służącej do otwierania i zamykania przepływu wody zimnej
i ciepłej.

Baterie termostatyczne zapewniają stałą temperaturę wypływającej wody, zgodnie

z wymogami użytkownika, średnio ok. 38

C, zapewniającą komfort mycia. Zadaną

temperaturę wody umożliwia termostat odkształcający się pod wpływem temperatury
i powodujący, poprzez zawór dwupozycyjny, zmniejszenie dopływu zimnej wody
i zwiększenie poboru ciepłej wody albo też działanie odwrotne. Uruchamianie baterii odbywa
się przy pomocy dźwigni lub głowicy.

Baterie bezdotykowe – ich otwieranie i zamykanie odbywa się automatycznie przez

zastosowanie układów elektronicznych reagujących na obecność użytkownika. Podsunięcie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ręki pod wylewkę spowoduje uruchomienie wypływu wody, a jej cofnięcie powoduje
odcięcie tego wypływu.

Armatura czerpalna przeznaczona do użytkowania przez osoby niepełnosprawne

wyposażona jest w zawory i baterie o przedłużonych dźwigniach i jest zaopatrzona w funkcje
czasowe. Powoduje to bezpieczną ich eksploatację: prostotę obsługi, niezawodność działania,
zabezpieczenie przed zalaniem. Oprócz powyżej wspomnianych funkcji, armatura ta może
być ponadto przystosowana do uruchamiania za pomocą pedału naciskanego nogą lub kołem
wózka, pokrętłem, kolanem, łokciem.
Armatura regulacyjna

Zadaniem zaworów przelotowych jest regulowanie przepływu wody na danym odcinku

instalacji wodociągowej. Mogą być wykonane z mosiądzu, żeliwa, tworzyw sztucznych
w zakresie średnic od DN 10 do DN 80 w trzech rodzajach, jako:

−

zawory przelotowe zwykłe: odcinające, odcinające z kurkiem spustowym,

−

zawory skośne półprzelotowe,

−

zawory skośne pełnoprzelotowe.

Armatura zabezpieczająca

Stanowią ją zawory:

–

zwrotne,

–

napowietrzające,

–

pływakowe,

–

antyskażeniowe,

–

redukcyjne,

–

bezpieczeństwa.

Zawory zwrotne stosowane są w celu zapewnienia jednokierunkowego przepływu wody,

uniemożliwiając przepływ w kierunku przeciwnym, niż założony. Produkowane są m.in.
z żeliwa, mosiądzu. Wśród nich wyróżnia się zawory grzybkowe poziome i pionowe, oraz
klapkowe. Zawory napowietrzające stosowane są celem szybkiego napowietrzenia przewodu
wodociągowego w czasie opróżniania go z wody, aby uchronić przewód przed powstaniem
w nim podciśnienia. Zawory pływakowe stosowane są w zbiornikach wody w celu
zabezpieczenia go przed przepełnieniem, na przykład w zbiornikach spłukujących miski
ustępowe.

Rys. 9.

Schemat zaworu pływakowego [6, s. 377]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zawory antyskażeniowe stosowane są celem zabezpieczania instalacji wody pitnej przed

zanieczyszczeniem przez przepływ zwrotny.

Rys. 10. Zawór antyskażeniowy [19]

Zawory redukcyjne stosowane są na przewodach wodociągowych w miejscach

granicznych, między strefą wysokiego i niskiego ciśnienia, w celu utrzymania jego wartości
w granicach określonych za dopuszczalne.

Zawory bezpieczeństwa chronią przewody przed powstaniem w nich nadmiernego

ciśnienia; montowane są m.in. na przewodach transportujących wodę z pompowni.

Armatura kontrolno-pomiarowa

Armatura kontrolno-pomiarowa stosowana jest do ustalania ilości i natężenia

przepływającej wody za pomocą wodomierzy oraz wartości i zmienności ciśnienia wody przy
zastosowaniu manometrów. Wśród manometrów stosowane są najczęściej manometry
rurkowe Bourdona.

Wodomierze – umożliwiają rozliczenia za wodę między dostawcą wody a jej odbiorcą.

Jest to przyrząd do samoczynnego pomiaru i rejestracji objętości przepływającej przez niego
wody. Klasyfikacja wodomierzy obejmuje:

–

wodomierze silnikowe – wirnikowe (skrzydełkowe jedno lub wielostrumieniowe, sucho
lub mokrobieżne), śrubowe, turbinowe,

–

wodomierze komorowe – tłokowe, bębnowe, tarczowe,

–

wodomierze manometryczne – kryzowe, dyszowe, kolanowe,

–

wodomierze sprzężone – równoległe i szeregowe,

–

wodomierze upustowe.

Najczęściej, w instalacjach wodociągowych w budynkach, stosowane są wodomierze

wirnikowe. Zasada pomiaru polega na przeniesieniu na mechanizm wskazująco – sumujący
obrotów wirnika wprawianego w ruch naporem hydrodynamicznym przepływającej wody,
Wielkościami charakteryzującymi wodomierze są: średnica nominalna DN w mm, nominalne
natężenie przepływu Q

mierzone w m

/h.

Zasady montażu armatury i urządzeń wodociągowych

Zawory odcinające powinny być umieszczane:

–

na połączeniu wodociągowym za wodomierzem,

–

na odgałęzieniach przewodów rozdzielczych na kondygnacje,

–

w miejscu odcięcia dopływu wody do pionu,

–

na odgałęzieniach od pionu do punktów czerpalnych,

–

w miejscach umożliwiających odcięcie dopływu wody do punktów czerpalnych
w przypadku, kiedy zachodzi niebezpieczeństwo zamarzania przewodów,

–

na odgałęzieniu od pionu do grupy punktów czerpalnych jednego rodzaju,

–

w urządzeniach do podnoszenia ciśnienia wody,

–

w urządzeniach do centralnego jej podgrzewania,

–

przed wodomierzami,

–

przed filtrami wody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zawory zwrotne powinny być umieszczane:

–

za zestawem wodomierzowym, a przed pierwszym punktem czerpalnym,

–

w urządzeniach do podnoszenia ciśnienia wody,

–

w urządzeniach do centralnego jej podgrzewania.
Instalacja wodociągowa powinna być wyposażona w armaturę umożliwiającą

opróżnienie jej w uzasadnionych przypadkach z wody. Należy przewidzieć takie możliwości
dla:
–

każdego pionu wodociągowego,

–

całej instalacji w miejscu za zestawem wodomierzowym licząc zgodnie z kierunkiem
przepływu wody,

–

części instalacji i dla urządzeń wodociągowych zlokalizowanych w pomieszczeniach,
w których zachodzi prawdopodobieństwo wystąpienia temperatur poniżej 0

–

urządzeń przeznaczonych do podnoszenia i magazynowania wody, w których element
spustowy nie jest integralną częścią tego urządzenia.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. W jakim celu stosowane są elementy armatury wodociągowej?
2. Jakie są wysokości montażu baterii czerpalnych?
3. Jakie są rodzaje baterii czerpalnych?
4. W jakim celu montuje się zawory zwrotne?
5. Gdzie montuje się zawory pływakowe?
6. Jakie zadania spełnia zawór antyskażeniowy?
7. Gdzie montuje się na przewodach wody zimnej zawory odcinające?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj montaż baterii umywalkowej ściennej w łazience szkolnej, zgodnie

z dokumentacją projektową.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację projektową instalacji wodociągowej,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenie,
3) zabezpieczyć się w środki ochrony indywidualnej wymagane przepisami bhp i ppoż.,
4) zgromadzić materiały instalacyjne,
5) dobrać sprzęt, narzędzia, materiały pomocnicze do wykonania ćwiczenie,
6) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
7) sprawdzić kompletność baterii umywalkowej ściennej,
8) wyznaczyć miejsce montażu baterii nad umywalką,
9) wytrasować miejsce prowadzenia odcinków instalacji wody zimnej i ciepłej dla

podłączenia baterii,

10) wyznaczyć długości montażowe odcinków rur stalowych ocynkowanych,
11) przyciąć rurę na żądaną długość,
12) oczyścić końcówki rur, naciąć gwinty zewnętrzne na odcinkach rur,
13) połączyć wstępnie fragment połączeniowy instalacji z baterią,
14) skorygować ewentualne błędy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15) wykonać bruzdy w ścianie,
16) zamocować przygotowany fragment instalacji w bruździe,
17) zamontować kolana montażowe do listwy montażowej,
18) zamontować listwę montażową do ściany,
19) założyć łączniki,
20) uszczelnić połączenia,
21) zamontować baterię,
22) sprawdzić ustawienie baterii,
23) połączyć nowowykonany fragment z instalacją wodociągową,
24) otworzyć zawory odcinające tak, aby był przepływ wody przez baterię,
25) sprawdzić szczelność połączeń,
26) skorygować ewentualne błędy,
27) zawiesić umywalkę w stelażu montażowym,
28) sprawdzić zgodność z dokumentacją ćwiczenie,
29) uporządkować stanowisko pracy,
30) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
31) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
32) dokonać oceny ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja projektowa instalacji wodociągowej,

–

bateria umywalkowa ścienna jedno lub dwuuchwytowa,

–

kształtki połączeniowe,

–

listwa montażowa,

–

odcinki rur z stali ocynkowanej,

–

taśma teflonowa lub konopie lniane,

–

uchwyty,

–

umywalka,

–

komplet kluczy płaskich,

–

środki ochrony indywidualnej: rękawice parciane, okulary ochronne,

–

instrukcja do wykonania ćwiczenie zawierająca dokumentację zadania,

–

apteczka pierwszej pomocy,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca armatury instalacji wodociągowej i warunków jej
montażu.

Ćwiczenie 2

Sporządź wykaz czynności, materiałów, sprzętu i narzędzi oraz środków ochrony

indywidualnej dla wykonania montażu ściennej baterii wannowej nad jej długim bokiem.
Określ skład zespołu pracowników do wykonania zadania.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z dokumentacją techniczną instalacji wodociągowej,
2) zapoznać się z wytycznymi montażu armatury czerpalnej, oraz zasadami prowadzenia

przewodów wodociągowych,

3) na arkuszu papieru wykonać niezbędne zestawienia i wykazy,
4) określić skład zespołu pracowników do wykonania zadania,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru formatu A4,

–

długopis, ołówek, gumka, linijka,

–

dokumentacja techniczna instalacji wodociągowej,

–

katalogi baterii wannowych,

–

wytyczne montażu armatury czerpalnej,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca armatury instalacji wodociągowej i warunków jej
montażu.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wskazać miejsca lokalizacji zaworów zwrotnych?



2) zastosować wymagania dla zamontowania baterii czerpalnych?



3) dobrać lokalizację zaworów odcinających na przewodach wody zimnej?



4) dobrać

armaturę

wodociągową

dla

zabezpieczenia

instalacji

wodociągowej?



5) wymienić przykłady wodomierzy?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.

Odbiór i eksploatacja instalacji wodociągowych

4.5.1. Materiał nauczania

Badanie odbiorcze szczelności instalacji wodociągowej

Aby można było przystąpić do badania szczelności wykonanej instalacji wodociągowej

powinny być spełnione następujące warunki:
–

bruzdy i kanały, w których prowadzona jest instalacja powinny być odkryte,

–

nie założona izolacja cieplna na przewodach wodociągowych.

Badanie szczelności powinno być przeprowadzone wodą, a tylko w uzasadnionych

względami technicznymi przypadkach, dopuszcza się wykonanie badania sprężonym
powietrzem.

Przed rozpoczęciem badania szczelności wodą, cała instalacja powinna być skutecznie

wypłukana woda. Te prace powinny być wykonywane, jeśli temperatura zewnętrzna jest
dodatnia. Ponadto instalacja wodociągowa powinna być odpowietrzona, napełniona wodą.

Do instalacji powinna zostać podłączona pompka ręczna do badania szczelności,

zaopatrzona w zbiornik wody, zawory: odcinający, zwrotny i spustowy. Należy, ponadto
zastosować manometr tarczowy o zakresie większym od ciśnienia próbnego i działce
elementarnej 0,1bar przy zakresie ciśnienia do 10 bar.

Badanie szczelności rozpoczyna się po 24 godz. od napełnienia instalacji wodą, jeżeli

wcześniej nie wystąpiły w miejscach połączeń przecieki wody, ani roszenie instalacji.
W czasie badania przewód wodociągowy nie powinien być poddany nasłonecznieniu. Należy
kontrolować temperaturę otoczenia. Dopuszcza się, aby różnica temperatur w czasie 3 godz.
przed i 3 godz. po badaniu nie przekraczała 3

Jeśli warunki są spełnione, można przystąpić do podniesienia ciśnienia wody w instalacji,

kontrolując jego wartość w najniższym punkcie instalacji. Wartość ciśnienia próbnego
powinna wynosić półtora krotną wartość ciśnienia roboczego, ale nie więcej niż 10 bar.

Tabela 3. Badanie odbiorcze szczelności wodą instalacji wodociągowej wykonanej z przewodów z tworzyw

sztucznych [8, s. 29]

Przebieg badania

Nazwa czynności

Czas
trwania

Warunki uznania wyników badania za pozytywne

Badanie wstępne
podniesienie ciśnienia w instalacji do
wartości ciśnienia próbnego

–

obserwacja

instalacji

podniesienie

ciśnienia w instalacji do wartości ciśnienia
próbnego

10 min

obserwacja

instalacji

podniesienie

ciśnienia w instalacji do ciśnienia
próbnego

10 min

obserwacja instalacji

10 min

podniesienie ciśnienia w instalacji do
wartości ciśnienia próbnego

–

Brak

przecieków

roszenia,

spadek

ciśnienia

spowodowany jest wyłącznie elastycznością przewodów
z tworzywa sztucznego.

obserwacja instalacji

½
godziny

brak przecieków i roszenia, spadek ciśnienia nie
większy niż 0,6 bar

UWAGA: w przypadku nie spełnienia chociaż jednego warunku uznania badania wstępnego za zakończone z
wynikiem pozytywnym, wynik badania ocenia się negatywnie. W takim przypadku należy usunąć przyczynę
wyniku negatywnego i ponownie wykonać badanie wstępne od początku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 4. Badanie odbiorcze szczelności wodą instalacji wodociągowej wykonanej z przewodów metalowych

(stali ocynkowanej, stali odpornej na korozję, albo z miedzi) [8, s. 30]

Przebieg badania

Połączenia
przewodów

Nazwa czynności

Czas
trwania

Warunki uznania wyników badania za
pozytywne

podniesienie ciśnienia w instalacji do
wartości ciśnienia próbnego

–

brak przecieków i roszenia, szczególnie na
połączeniach i dławnicach,

Spawane,
lutowane,
zaciskane

kołnierzowe

obserwacja instalacji

½
godziny

j.w.

ponadto

manometr

nie

wykaże

spadków ciśnienia,

podniesienie ciśnienia w instalacji do
wartości ciśnienia próbnego

–

brak przecieków i roszenia, szczególnie na
połączeniach i dławnicach,

Gwintowane

obserwacja instalacji

½
godziny

j.w. ponadto ciśnienie na manometrze nie
spadnie więcej niż 2%,

połączenia przewodów zaciskane dokręcaniem lub zaprasowywaniem

Tabela 5. Badanie odbiorcze główne szczelności wodą instalacji wodociągowej [8, s. 30]
Badanie główne
(do badania głównego można przystąpić bezpośrednio po badaniu wstępnym zakończonym
wynikiem pozytywnym)
podniesienie ciśnienia w instalacji do
wartości ciśnienia próbnego

–

obserwacja instalacji

2 godziny

brak przecieków i roszenia, spadek ciśnienia nie
większy niż 0,2 bar

UWAGA 1: w przypadku nie spełnienia chociaż jednego warunku uznania badania głównego za zakończone z
wynikiem pozytywnym, wynik badania ocenia się negatywnie. W takim przypadku należy usunąć przyczynę
wyniku negatywnego i ponownie wykonać badanie wstępne od początku.
UWAGA 2: badanie główne zakończone wynikiem pozytywnym kończy badanie odbiorcze szczelności,
z wyjątkiem instalacji z przewodów z tworzywa sztucznego, których producent wymaga przeprowadzenia także
innych badań, nazwanych w WTWiO badaniami uzupełniającymi.
Badanie uzupełniające (do badania uzupełniającego jeżeli takie badanie jest wymagane przez producenta
przewodów z tworzywa sztucznego należy przystąpić bezpośrednio po badaniu głównym zakończonym
wynikiem pozytywnym)
Przebieg badania (czynności i czas ich trwania) oraz warunki uznania wyników badania za zakończone
wynikiem pozytywnym, powinny być zgodne z wymaganiami producenta przewodów z tworzywa sztucznego.

Po badaniach szczelności w instalacjach wodociągowych powinny być przeprowadzane,

zgodnie z wytycznymi zawartymi w normach przedmiotowych, badania:
–

zabezpieczeń antykorozyjnych powierzchni zewnętrznych instalacji wodociągowej,

–

oznakowania instalacji wodociągowej,

–

zabezpieczenia instalacji wody ciepłej przed przekroczeniem granicznych wartości
ciśnienia i temperatury,

–

efektów regulacji instalacji wody ciepłej,

–

zabezpieczenia przed możliwością pogorszenia jakości wody, oraz zmianami
skracającymi trwałość instalacji,

–

natężenia hałasu wywołanego przez instalację,

–

zabezpieczenia instalacji przed możliwością przepływów zwrotnych,

–

pomp obiegowych,

–

armatury: odcinającej, regulacyjnej.

Płukanie i dezynfekcja przewodów

Czynności płukania i dezynfekcji przewodów rurowych są praktycznie ostatnimi przed

oddaniem instalacji do użytkowania. Przeprowadzane są tylko w przypadku stwierdzenia
jakości wody niezgodnej z wymaganiami.

Do płukania stosowana jest woda wodociągowa o jakości wody przeznaczonej do picia

i na potrzeby gospodarcze. Czynność trwa do czasu, kiedy wypływająca woda z armatury
czerpalnej, jest czysta według oceny wzrokowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do dezynfekcji przewodu wodociągowego stosowany jest roztwór chlorku wapnia

w ilości 100 mg/dm

lub chloroaminy w ilości 20 – 30 mg/dm

pozostawiony w przewodzie

przez jedną dobę. Następnie przeprowadzane jest płukanie i zalecane jest wykonanie analizy
bakteriologicznej wody.
Odbiór techniczny instalacji wodociągowej

Odbiór międzyoperacyjny jest elementem kontroli jakości wykonania robót

poprzedzających.

Z jego wykonania sporządza się protokół. Odbiór ten przeprowadza się, gdy:

–

następuje zmiana wykonawcy,

–

wystąpiły przejścia przez przegrody budowlane,

–

wykonane zostały bruzdy w ścianach.

Odbiór częściowy przeprowadza się, gdy część zakresu prac montażowych zanika

w wyniku postępu prac montażowych. Z wykonania odbioru częściowego sporządzany jest
protokół. Wykonuje się go, gdy:
–

przewody układane są w bruzdach, które zostają zakrywane,

–

przewody układane są w rurach ochronnych,

–

wykonywane są uszczelnienia w przejściach przez przegrody budowlane,

–

sprawdzenie jakości wykonanych prac montażowych nie będzie możliwe w czasie
odbioru końcowego.

Odbiór końcowy przeprowadzany jest po całkowitym zakończeniu montażu instalacji

wodociągowej. W czasie tego odbioru przedstawione powinny być dokumenty:
–

projekt techniczny powykonawczy instalacji,

–

dziennik budowy,

–

obmiary powykonawcze,

–

protokoły odbiorów międzyoperacyjnych i częściowych,

–

protokoły odbiorcze badań szczelności instalacji,

–

instrukcje obsługi i gwarancje wbudowanych wyrobów,

–

instrukcje eksploatacji instalacji.

Z odbioru końcowego sporządza się protokół.

Do czynności wykonywanych podczas odbioru końcowego należy:
–

sprawdzenie zgodności wykonania instalacji z projektem technicznym powykonawczym,

–

sprawdzenie protokołów międzyoperacyjnych, częściowych, badań odbiorczych,

–

uruchomienie instalację,

–

sprawdzenie osiąganie zakładanych parametrów.

Odbiór techniczny zostaje zakończony protokolarnym przyjęciem instalacji do eksploatacji
przez

użytkownika

lub

protokolarnym

stwierdzeniem,

że występują przyczyny

uniemożliwiające użytkowania instalacji wodociągowej zgodnie z wymogami technicznymi
i przeznaczeniem. Wówczas należy powtórzyć czynności odbiorcze po usunięciu
nieprawidłowości.

Eksploatacja instalacji wodociągowej

Podstawowym zadaniem eksploatacji instalacji wodociągowej jest zapewnienie dla

każdego odbiorcy wody wymaganej ilości, właściwej jakości i odpowiedniego ciśnienia. Aby
te zadania zostały każdorazowo wykonane instalacja wodociągowa powinna być poddawana
regularnym zabiegom konserwacyjnym polegającym na wykonywaniu przeglądów
okresowych i remontów bieżących. Eksploatacją powinna być objęta cała instalacja w obrębie
danego obiektu budowlanego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Konserwacja instalacji i urządzeń wodociągowych

Instalację wodociągową trzeba chronić przed zamarznięciem poprzez usunięcie przyczyn

powodujących obniżenie temperatury otoczenia poniżej 0

C, sprawdzając stan pomieszczeń

(wprawić wybite szyby itd.) Jeżeli doszło do zamarznięcia instalacji należy zamarznięte
miejsce odmrozić. Nie należy dopuścić do skraplania się pary wodnej na zimnych rurach
metalowych szczególnie w pomieszczeniach: łaźni, kuchni, które powinny być wentylowane.

Konserwacji powinna być poddawana cała instalacja wodociągowa znajdująca się

w obiekcie:

−

przewody wodociągowe,

−

połączenie wodociągowe,

−

armatura zamontowana na przewodach instalacyjnych,

−

urządzenia do poboru wody,

−

urządzenia do utrzymania ciśnienia wody.

−

urządzenia poprawy jakości wody.

Częstotliwość dokonywania przeglądów zależy od wielkości instalacji określonej liczbą

punktów czerpalnych w budynku lub pomieszczeniu oraz sposobu korzystania z punktów
czerpalnych.

Tabela 6. Częstotliwości przeglądów instalacji wodociągowej w obiektach budowlanych [opracowanie własne]

Rodzaj budynku

Zalecane częstotliwości przeglądów

mieszkalny

1 raz w miesiącu

szkoła, przedszkole, internat, urzędy

co 2 – 3 dni w tygodniu

zakłady przemysłowe, usługowe

1 raz dziennie

hotele

1 raz w tygodniu

Ilość przeprowadzanych przeglądów w obiektach niemieszkalnych, w których

częstotliwość korzystania w armatury czerpalnej jest duża, jest znacznie większa niż
w przypadku budynków czy pomieszczeń mieszkalnych.

Przecieki instalacji wodociągowej są zjawiskiem dość powszechnie występującym.

Przyczyn jest bardzo wiele m.in.: nieszczelne zawory, zły stan techniczny przewodów
rurowych.

Zakres prac konserwacyjnych powinien obejmować:

−

wymianę zużytych uszczelek w zaworach przelotowych, czerpalnych,

−

wymianę zużytych uszczelek w bateriach zlewozmywakowych, umywalkowych,
wannowych,

−

uszczelnianie dławic,

−

wymianę grzybków w zaworach przelotowych, czerpalnych i bateriach czerpalnych,

−

wymianę zaworu pływakowego w zbiorniku płuczącym miski ustępowej,

−

wymianę pływaka wraz z jego regulacją

−

drobne naprawy zbiornika płuczącego miski ustępowej typu: wymiana uszczelki zaworu
pływakowego,

−

czyszczenie z osadów zbiornika płuczącego,

−

wymianę baterii,

−

wymianę fragmentu instalacji,

−

wymianę pompy cyrkulacyjnej,

−

regulację pracy zbiornika hydroforowego,

−

inne nie wymienione, a wymagające drobnych prac remontowych z uwagi na długi okres
użytkowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie

znasz

uwarunkowania

przeprowadzania

próby

szczelności

instalacji

wodociągowych wykonywanych z zastosowaniem różnych materiałów?

2. Jaki dokument sporządza się w czasie odbioru częściowego?
3. Kiedy przeprowadza się odbiór końcowy instalacji wodociągowej?
4. Kiedy oddaje się instalację wodociągową do eksploatacji?
5. Jaki zakres prac obejmuje konserwacja instalacji wodociągowej?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dla fragmentu instalacji wodociągowej w pomieszczeniu szkolnym przeprowadź próbę

jego szczelności. Wszystkie czynności dokonaj pod nadzorem nauczyciela.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji wodociągowej,
2) sprawdzić materiał, z którego wykonany jest badany fragment instalacji wodociągowej

w pomieszczeniu szkolnym,

3) zorganizować stanowisko pracy,
4) dobrać sprzęt, narzędzia, materiały niezbędne do wykonania badania szczelności
5) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
6) dobrać środki ochrony indywidualnej,
7) napełnić fragment instalacji zimną wodą,
8) odpowietrzyć odcinek instalacji,
9) sprawdzić, czy w miejscach połączeń nie występują przecieki wody bądź roszenie,
10) zainstalować manometr w najniższym punkcje badanego fragmentu instalacji,
11) podłączyć ręczną pompkę hydrauliczną do badania szczelności,
12) podnieść ciśnienie w odcinku instalacji za pomocą pompki, kontrolując wartość ciśnienia

na manometrze,

13) kontrolować wartość ciśnienia próbnego, które należy przyjmować w wysokości półtora

krotnego ciśnienia roboczego, lecz nie mniej niż 10 barów, w czasie zgodnym
z warunkami wykonania próby szczelności dla rodzaju materiału przewodu
wodociągowego,

14) sporządzić protokół badania szczelności odcinka instalacji,
15) uporządkować stanowisko pracy,
16) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja techniczna instalacji wodociągowej,

–

pompka hydrauliczna,

–

manometr o zakresie większym o 50% od wartości ciśnienia próbnego,

–

zestaw kluczy monterskich,

–

szczypce uniwersalne,

–

środki ochrony indywidualnej: rękawice parciane, okulary ochronne,

–

protokół badania odbiorczego instalacji wodociągowej – wzór,

–

długopis, ołówek, linijka, gumka,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca odbioru i eksploatacji instalacji wodociągowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Określ kolejność czynności dla sprawdzenie szczelności instalacji wodociągowej

w obrębie jednej kondygnacji, warunki przeprowadzenia badania oraz sposób jego
dokumentowania.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji wodociągowej,
2) przeanalizować wytyczne przeprowadzenia badania odbiorczego szczelności instalacji

wodociągowej,

3) na arkuszu papieru wykonać zestawienia i wykazy,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja techniczna instalacji wodociągowej,

–

wytyczne w zakresie przeprowadzania odbioru technicznego instalacji wodociągowej,

–

arkusz papieru formatu A4,

–

długopis, ołówek, gumka, linijka

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca odbioru i eksploatacji instalacji wodociągowych.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) określić uwarunkowania wykonania próby szczelności

instalacji

wodociągowej?



2) skompletować dokumentację odbioru końcowego?



3) wskazać wartość ciśnienia próbnego wody w czasie badania szczelności

instalacji wodociągowej wykonanej z rur PP?



4) przeprowadzić próbę szczelności instalacji wodociągowej?



5) dokonać odbioru instalacji wodociągowej?



6) określić zakres konserwacji instalacji wodociągowej w budynku

jednorodzinnym?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.

Lokalne ujęcia wody oraz urządzenia do miejscowego jej
uzdatniania

4.6.1. Materiał nauczania

Lokalne ujęcia wody

W lokalnych ujęciach wody wykorzystywane są tylko wody podziemne. Jeżeli w pobliżu

nieruchomości nie ma sieci wodociągowej, jedynym możliwym źródłem zaopatrzenia w wodę
jest własna studnia.

Studnia stanowiąca ujęcie wody dla indywidualnej instalacji wodociągowej powinna

spełniać wymagania:

–

konstrukcja studni powinna być dostosowana do czerpania z niej wody pompą o napędzie
mechanicznym,

–

woda ze studni powinna odpowiadać wymaganiom jakościowym wody do picia i na
potrzeby gospodarcze.

Rodzaje studni:

–

abisynka (studnia abisyńska, studnia wkręcana),

–

studnia kopana (kręgowa),

–

studnia wiercona (głębinowa).

Wybór rodzaju studni zależy od: głębokości zalegania wód gruntowych, ich wydajności

i jakości, czyli przydatności wody do picia.

Rys. 11. Różne rodzaje studni [19]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 12.

Schematy ujęć wody podziemnej dla domu jednorodzinnego

a – studnia kopana w warstwie o swobodnym zwierciadle wody,
b – studnia wiercona w warstwie o napiętym zwierciadle wody,
c – studnia wiercona w warstwie o swobodnym zwierciadle wody;
1 – przewód ssawny pompy odśrodkowej,
2 – przewód tłoczny pompy głębinowej,
3 – warstwa nieprzepuszczalna, 4 – warstwa wodonośna [2, s. 219]

Lokalizacja studni

O lokalizacji studni decyduje obecność wody podziemnej i konieczność zachowania

odległości gwarantujących ochronę studni przed zanieczyszczeniem.

Lokalizując studnię kopaną lub z filtrem wbijanym, powinno uwzględnić się głównie

wymagane odległości od potencjalnych źródeł zanieczyszczeń. Teren, na którym będzie
zlokalizowana studnia, nie powinien leżeć niżej, niż teren ze zbiornikiem na ścieki lub
gnojowicę, z uwagi na niebezpieczeństwo przelania zbiorników i spływu nieczystości
w kierunku studni.

Każda studnia (kopana, z filtrem wbijanym i wiercona) powinna być wykonana

w odległości co najmniej:
–

5 m od granicy nieruchomości, a także studni wspólnej na granicy dwóch działek,

–

7,5 m od osi rowu przydrożnego,

–

10–15 m od drzew o rozbudowanych systemach korzeniowych (jesion, topola, olszyna),

–

15 m od budynków inwentarskich i związanych z nimi silosów, szczelnych zbiorników
na gnojowicę, kompostników, szczelnego bezodpływowego zbiornika ścieków (szamba),

–

30 m od drenażu rozsączającego ścieki do gruntu, jeżeli są one uprzednio oczyszczane
biologicznie,

–

70 m od nieutwardzonych wybiegów dla zwierząt hodowlanych oraz od drenażu
rozsączającego ścieki nieoczyszczone biologicznie.

Ze względu na możliwość zanieczyszczenia ujęcia wody dodatkowo należy unikać

usytuowania studni blisko rur spustowych oraz miejsc spływu wody deszczowej. Studnia nie
powinna być budowana w najniższym miejscu nieruchomości z uwagi na spływanie wód
opadowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 13.

Warunki usytuowania studni na działce 1 – studnia, 2 – przewód wodociągowy,
3 – przewód kanalizacyjny, 4 – drenaż rozsączający, 5 – osadnik gnilny [19]

Rys. 14.

Schemat usytuowania studni [19]

Na terenie nieruchomości można wybudować studnię do poboru wody pitnej, lub jako

dodatkowe opracowanie wody (np. do podlewania ogrodu). Dla studni wykonanej na potrzeby
własne gospodarstwa domowego gdzie:

−

pobór wody nie przekracza 5 m

/dzień,

−

wydajność pomp czerpiących wodę ze studni nie przekracza 0,5 m

/h,

−

głębokość odwiertu studni nie przekracza 30 m,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

nie jest wymagane pozwolenie wodnoprawne, nie trzeba ustanawiać stref ochronnych

(stref wyłączonych z jakiejkolwiek innej działalności). Studnie kopane i z filtrem wbijanym,
ujmujące wodę z pierwszego poziomu wodonośnego, nie wymagają żadnych zezwoleń

Studnia z filtrem wbijanym – abisynka ujmuje wodę z pierwszego, najpłytszego poziomu

wodonośnego (wody zaskórne lub gruntowe), średnio z głębokości 3–7 m.

Nad miejscem wykonania otworu rozstawia się trójnóg z młotem, który opadając wbija

rurę z filtrem w grunt. Filtr zakończony jest stożkiem, który ułatwia wbijanie. Umieszcza się
go w warstwie wodonośnej. Studnię się betonowym kręgiem, do którego przykręca się pompę
z opuszczanym tłokiem (najczęściej z dźwignią ręczną – abisynką).

Rys. 15. Schemat studni z filtrem wbijanym [19]

Studnie takie wykonuje się wyłącznie w gruncie piaszczystym, ponieważ przebijanie się

przez warstwę gliny, wiąże się z ryzykiem uszkodzenia rury studziennej. Średnica studni
wbijanej nie przekracza 50 mm, zwykle jednak ma mniejszą wydajność, niż studnia kopana.
Aby studnia dostarczała odpowiednią ilość wody, filtr musi być zagłębiony w warstwie
przypowierzchniowej od 0,5 do 1,5 m – jeśli prace prowadzone są w okresie suchym, oraz
minimum 2 m, gdy wykonywane są po dużych deszczach (dotyczy to studni korzystających
z warstw wodonośnych przynajmniej częściowo zasilanych wodami opadowymi).

Pobieranie wody następuje przez pompowanie ręczną dźwignią, co powoduje ruch tłoka

i podniesienie słupa wody. Inne studnie z filtrem wbijanym mogą być wyposażone w pompę
elektryczną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Studnie kopane

Studnie kopane kojarzą się z żurawiami lub kołowrotami studziennymi w wiejskim

krajobrazie. Głębokość studni dochodzi zazwyczaj do 20 m. Pobór wody przez studnie
kopane może być: boczny – przez otwory ścienne, denny lub boczny i denny.

Rys. 16.

Schematy ujęć wody za pomocą studni kopanych z dopływem wody a) – przez
ściany boczne, b) – przez ściany boczne i dno, c) – przez dno; 1 – płaszcz studni,
2 – dno studni, 3 – otwory w ścianie bocznej studni, 4 – zasypka dna,
5 – uszczelnienie tłustą gliną lub iłem, 6 – przykrycie szczelne, 7 – obrukowanie
[6, s. 41]

Napływ wody do studni przez dno jest możliwy przez: założenie perforowanej płyty lub

pozostawienie dna otwartego. Na dnie studni powinien być wykonany filtr odwrotny
składający się z 1–3 warstw materiału gruboziarnistego ułożonego w taki sposób, że ziarna
o większych średnicach znajdują się na górze. Studnie wykonuje się z kręgów betonowych
lub żelbetowych o średnicach od 0,8 m do 1,8 m i wysokości 0,6m.

Elementy składowe studni:

−

wieniec (nóż),

−

mur płaszczowy – obudowa szybowa z kręgów, które stanowią umocnienie boczne
wykopu, a jednocześnie zabezpieczają ujmowaną wodę przed przedostawaniem się do
niej zanieczyszczeń z gruntu,

−

obudowa górna.

Rys. 17. Schemat studni kopanej [19]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Górna część studni powinna być obłożona tłustą gliną bez kamieni i części obcych.

Szerokość warstwy ochronnej przy powierzchni terenu powinna wynosić 0,15–1,0m,
głębokość nie powinna być mniejsza od 1,5m. Warstwę gliny wyprowadza się do powierzchni
terenu. Na ubitej glinie powinna być usypana warstwa piasku o grubości 0,2–0,3m, a na niej
wykonana wylewka betonowa lub ułożony bruk ze spadkiem 5–10 % w kierunku od studni.

Obudowa studni powinna być wykonana jako jedna z trzech alternatywnych rozwiązań:

−

wyprowadzona ponad powierzchnię terenu na wysokość 0,25–0,30m i przykryta pokrywą
większą o 0,2 m od średnicy kręgu studziennego,

−

wyprowadzona ponad powierzchnię terenu o 0,2 m jeśli do ujmowania wody
zastosowany jest zestaw pompowo-hydroforowy i przykryta szczelną pokrywą,

−

wyprowadzona

ponad

powierzchnię

terenu

wysokość

najmniej

0,9 m

i zabezpieczona daszkiem okapowym.

Woda ze studni kopanej ujmowana jest najczęściej pompą ssącą współpracująca

z hydroforem, albo poprzez pompę zainstalowaną na pokrywie studni.

Studnia wiercona

Studnie wiercone stosowane są do ujmowania wód podziemnych z głęboko położonych

warstw wodonośnych przykrytych warstwami gruntu nieprzepuszczalnego. Jest to obecnie
najlepsze rozwiązanie dla gospodarstw rolnych, które nie mogą korzystać z sieci
wodociągowej.

Zasoby wody w tych warstwach są znaczne, nie ma więc problemu z wydajnością studni.

Woda ze studni wierconych jest mniej, niż w innych studniach, narażona na zanieczyszczenia.

Studnia wiercona jest to głęboki otwór o niewielkiej średnicy wykonany w ziemi

i zabezpieczony na całej długości ścianką z rur tworzącą przewód, którym podnosi się wodę
czerpaną z głębi ziemi.

Elementami każdej studni są:

a) kolumna okładzinowa zabezpieczająca ściany otworu wiertniczego przed przedostawanie

się do wnętrza studni materiału ziarnistego. Wykonywana jest z połączonych rur
stalowych zabezpieczonych przed korozją,

b) kolumna filtrowa umożliwiająca dopływ wody do wnętrza studni,

składa się ona z:
–

rury podfiltrowej – znajdującej się poniżej filtru i spełniającej rolę osadnika dla
drobnych cząstek mineralnych, długości 1–5 m,

–

filtra właściwego – umożliwia dopływ wody z warstwy wodonośnej do wnętrza
studni,

–

rury nadfiltrowej – służącej do wykonania uszczelnienia między nią a rurą
okładzinową, oraz do umieszczenia w ściankach rury wycięcia do opuszczania
i wyjmowania filtru , długość 2–3 m,

c) obudowa studni będąca zakończeniem górnej części studni, zabezpiecza przed

uszkodzeniem i zanieczyszczeniem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 18. Schemat studni wierconej z rurą osłonową [19]

Zadaniem filtru studziennego jest umożliwienie napływu wody do wnętrza studni

z warstwy wodonośnej przy jak najmniejszych oporach hydraulicznych i zatrzymanie cząstek
gruntu warstwy wodonośnej. Wyróżniane są następujące rodzaje filtrów:

−

szkieletowe perforowane z otworami okrągłymi lub podłużnymi,

−

siatkowe wykonane z siatek o różnej gęstości osadzonych na perforowanej rurze
szkieletowej,

−

żwirowe (obsypkowe) w których powierzchnia filtrująca wykopana jest z różnej
granulacji piasku i żwiru ułożonej wokół perforowanej rury szkieletowej.

Rys. 19. Schematy filtrów w studni wierconej a – filtr perforowany, b – filtr siatkowy, c – filtr

żwirowy; 15 – rura nadfiltrowa, 16 – rura filtrowa, 17 – rura podfiltrowa, 18 – siatka
filtracyjna, 19 – drut z metalu nierdzewnego, 20 – koszyczek, 21 – filtr żwirowy [6, s. 50]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Obudowa studni jest zakończeniem jej górnej części, zabezpieczającym przed

uszkodzeniem, zanieczyszczeniem i wpływami atmosferycznymi. W obudowie znajduje się
zakończenie rury osłonowej, głowica (element łączący rurociąg tłoczny pompy głębinowej
z przyłączem wodociągowym), zasilanie pompy oraz zawory służące do zamknięcia
przepływu wody w rurociągu doprowadzającym wodę ze studni.

Obudowa podziemna powinna być na głębokości 1,8 m, wystawać ponad teren minimum

0,3m, mieć minimalnej średnice 1m, jeśli jest okrągła, lub, jeśli jest prostokątna, mieć
wymiary 1 m x 1m.

W części stropowej powinna być umieszczona rura wywiewna o średnicy 100 mm

wyniesiona 0,4m ponad powierzchnię terenu. Obudowa nadziemna powinna być umieszczona
w budynku o wymiarach 3 m x 3 m i wysokości minimum 2,5 m.

Rodzaj pompy powinno się dobierać do głębokości na jakiej jest woda i rodzaju studni.

Bez względu na rodzaj pompy, jej wydajność dobiera się tak, aby nie przekraczała wydajności
studni. Pobór wody zwykle nie jest równomierny, dlatego pompa czerpiąca wodę ze studni
nie pracuje stale, ale okresowo. Kiedy woda pobierana jest ze studni głębinowej, powinny być
stosowane pompy głębinowe, współpracujące z membranowym zbiornikiem hydroforowym.

Współpraca z zbiornikiem hydroforowym
Obecnie, aby woda z lokalnego ujęcia wody miała odpowiednie ciśnienie w każdym

punkcie czerpalnym, nawet na najwyższej kondygnacji, instalacja powinna współpracować
z zestawem hydroforowym – zamkniętym zbiornikiem wodno – powietrznym.

Zestaw hydroforowy, często potocznie zwany hydroforem, to zespół urządzeń, w skład

którego wchodzą: pompa, zbiornik wodno – powietrzny (hydrofor) i przekaźnik ciśnieniowy.

Zadaniem zestawu jest zapewnienie odpowiedniego, stabilnego ciśnienia w domowej

instalacji wodociągowej. Zestaw hydroforowy powinien być zainstalowany, gdy dom jest
zaopatrywany w wodę z przydomowej studni. Pobór wody zwykle nie jest równomierny,
dlatego pompa czerpiąca wodę ze studni nie pracuje stale, ale okresowo. Do tego potrzebne
jest zgromadzenie zapasu wody wystarczającego na pokrycie zapotrzebowania podczas
postoju pompy. Woda i ciśnienie są akumulowane w zbiorniku zestawu hydroforowego.

W układach hydroforowych pompa – zbiornik hydroforowy pracować mogą pompy

różnego typu: od samozasysających do głębinowych. Każda z pomp współpracująca
w układzie powinna być dobrana zgodnie z jej przeznaczaniem i dokumentacją techniczną.
Źle dobrana pompa lub zbiornik hydroforowy, skutkuje częstymi awariami oraz zwiększonym
zużyciem energii elektrycznej, co może spowodować nieekonomiczność użytkowania.

W zbiorniku hydroforowym nad zwierciadłem wody znajduje się poduszka sprężonego

powietrza. Kiedy pompa nie pracuje, woda jest pobierana ze zbiornika. Powietrze rozpręża
się, wypierając ją stamtąd do instalacji wodociągowej. Ciśnienie powietrza w zbiorniku
spada, aż osiągnie ustaloną wartość minimalną. Wówczas włącza się pompa i tłoczy wodę ze
studni do zbiornika. Powoduje to sprężanie powietrza do ustalonego ciśnienia maksymalnego,
po czym pompa się wyłącza.

Zasadą działania zestawu hydroforowego jest proces włączania i wyłączania pompy po

osiągnięciu przez hydrofor ciśnienia dla pozycji minimalnej ilości wody w zbiorniku
i maksymalnego napełnienia zbiornika. Zależnie od ciśnienia powietrza w hydroforze
wyłącznik ciśnieniowy uruchamia, bądź wyłącza, pompę. Użytkowanie zgromadzonej wody
może być dokonywane ciągle bez zwracania uwagi na to, czy pompa pracuje, czy nie. Układ
taki jest idealny dla codziennego bytowania człowieka ze względu na jego bezobsługowość
oraz fakt, iż zgromadzona woda transportowana jest do punktów czerpalnych pod właściwym
ciśnieniem. Pozwala to na umiejscowienie zestawu hydroforowego w piwnicy budynku bądź
też w studni.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dla zapewnienia bezawaryjnego działania i łatwego dozoru nad zestawem dodatkowymi

elementami wyposażenia hydroforu są: zawory odcinające, zawory zwrotne, manometr,
zawór bezpieczeństwa, wodowskaz i spust.

Rys. 20. Schemat urządzenia hydroforowego 1 – przewód dopływowy, 2 – zespół pompowy,

3 – zbiornik hydroforowy, 4 – przewód odpływowy, 5 – sprężarka, 6 – odolejacz,
7 –zawór bezpieczeństwa, 8 – manometry, 9 – wodowskaz, 10 – stycznik,
11 – wyłącznik ciśnieniowy, 12 –przewód sprężonego powietrza, 13 – właz,
14 – spust; V

– pojemność sprężonego powietrza, V

– pojemność użytkowa

zbiornika, V

– pojemność martwa, H

max

– wysokość ciśnienia maksymalnego, H

min

– wysokość ciśnienia minimalnego [6, s. 287]

Najmniejsze zbiorniki tradycyjnych zestawów hydroforowych mają pojemność 100 dm

i są wolno stojące. Najczęściej współpracują z pompami wirowymi samozasysającymi.
Tradycyjne wolno stojące zbiorniki hydroforowe powinny być ustawione w odległości co
najmniej 0,6 m od ściany i mieć wolny dostęp od strony otworu kontrolnego. Odległość
pompy (lub fundamentu pompy, jeżeli jest wymagany) od ściany nie powinna być mniejsza
niż 0,5 m.

Nowoczesne zbiorniki membranowe, najczęściej stosowane w zestawie z pompami

samozasysającymi, są mniejsze i zwykle mają pojemność 20, 24, 50 lub 100 dm

. Zbiorniki

nowoczesnych zestawów hydroforowych są wyposażone w całkowicie szczelną membranę
oddzielającą wodę od poduszki sprężonego powietrza i są dzięki temu znacznie mniejsze od
tradycyjnych. Mają zwartą (kompaktową) budowę, małe wymiary i pojemność, są znacznie
mniej hałaśliwe podczas pracy i gwarantują wysoki komfort użytkowania.

Zbiorniki małe mogą być zamontowane na pompie lub pod nią, zmieszczą się nawet pod

zlewozmywakiem, a większe są wolnostojące. Wielkość zestawu zależy od zapotrzebowania
na wodę (wydajności) i wysokości podnoszenia pompy. Pojemność (objętość) zbiornika
ciśnieniowego można dobrać z tabeli producenta zestawu hydroforowego uwzględniając
zapotrzebowanie na wodę w gospodarstwie domowym.

Rys. 21. Połączenie hydroforu z instalacją[19]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Praca każdego układu z zastosowaniem zbiornika hydroforowego jest zautomatyzowana,

a czynności i operacje to m.in.:

−

wywoływanie i przekazywanie sygnałów do włączania i wyłączania pompy,

−

sterowanie pracą armatury zaporowej na przewodzie ssawnym i tłocznym,

−

kontrola wartości parametrów charakterystycznych dla pompy: wydajności, ciśnienia,
temperatury pracy elementów pompy,

−

unieruchamianie pompy w przypadkach awarii,

−

blokada pracy pompy w przypadku pracy na sucho, przegrzania łożysk, uszkodzenia
zasilania.

Miejscowe uzdatnianie wody

Woda z ujęcia lokalnego zawiera związki humusowe, związki żelaza i związki

powodujące jej twardość. Domowa instalacja wodociągowa powinna być wyposażona
w urządzenia uzdatniające, w których powinny być usunięte substancje mające negatywny
wpływ na zdrowie użytkowników i na pracę rur.

Najczęściej konieczne lub pożądane jest usunięcie z wody następujących składników:

−

cząstki stałe – drobny piasek, rdza, muł, osady – nawet jeśli nie przekraczają norm i są
niewidoczne dla odbiorcy, mogą przyczynić się do uszkodzenia elementów instalacji,

−

jony wapnia i magnezu – są składnikami twardości wody i przyczyniają się do
powstania kamienia kotłowego, powodują zarastanie przewodów wodociągowych,

−

związki żelaza i manganu – mogą powodować żółtą barwę oraz pogorszenie smaku
i zapachu wody; ich usuwanie bardzo często jest konieczne w przypadku wody ze studni
głębinowej,

−

mikroorganizmy – stosując dodatkowe urządzenia dezynfekujące, można zabezpieczyć
się przed wtórnym rozwojem mikroorganizmów.

Dodatkowe uzdatnianie wody z lokalnych ujęć wód podziemnych jest potrzebne nawet,

jeśli woda, którą otrzymujemy po odkręceniu zaworu czerpalnego jest dobrej jakości.
Instalację należy uzupełnić o urządzenia uzdatniające w następujących przypadkach:

−

instalacja jest wykonana z miedzi – ze względu na naturalną warstwę antykorozyjną
z tlenku miedzi rury są podatne na uszkodzenia mechaniczne,

−

instalacja wykonana jest ze starych rur stalowych – zabezpieczenie przed wtórnymi
zanieczyszczeniami bakteryjnymi,

−

usunięcie chloru z wody.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. W jaki sposób następuje zaopatrzenie w wodę indywidualnego odbiorcy?
2. W jakich warunkach budowana jest studnia kopana?
3. W jaki sposób zabezpiecza się wodę ujmowaną ze studni kopanej przed wtórnym

zanieczyszczeniem?

4. W jaki sposób wykonuje się instalację z zastosowaniem zbiornika hydroforowego?
5. Na czym polega miejscowe uzdatnianie wody podziemnej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządź wykaz czynności, materiałów, sprzętu i narzędzi oraz środków ochrony

indywidualnej dla wykonania studni kopanej w gruncie piaszczystym. Określ skład zespołu
pracowników do wykonania zadania.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację hydrogeologiczną ujęcia wody,
2) przeanalizować wytyczne wykonania studni kopanej,
3) na arkuszu papieru wykonać niezbędne zestawienia i wykazy,
4) podać skład zespołu pracowników do wykonania zadania,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru formatu A4,

–

długopis, ołówek, gumka, linijka,

–

dokumentacja hydrogeologiczna ujęcia wody,

–

katalogi kręgów betonowych i żelbetowych,

–

katalogi sprzętu i narzędzi,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca lokalnych ujęć wody oraz urządzeń do miejscowego jej
uzdatniania.

Ćwiczenie 2

Wykonaj montaż urządzenia hydroforowego do układu instalacji wodociągowej

w budynku jednorodzinnym, dla którego źródłem wody jest studnia wiercona, zgodnie
z dokumentacją techniczną.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zabezpieczyć się w środki ochrony indywidualnej wymagane przepisami bhp,
4) zgromadzić materiały instalacyjne,
5) dobrać sprzęt, narzędzia, materiały pomocnicze niezbędne do wykonania ćwiczenie,
6) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
7) ustalić miejsce ustawienia hydroforu o pojemności wskazanej w dokumentacji

technicznej,

8) opróżnić instalację z wody,
9) rozłączyć przewody instalacji wodociągowej,
10) połączyć przewody instalacji wodociągowej z hydroforem,
11) napełnić instalację wodą,
12) sprawdzić zasilanie w energię elektryczną pompy studziennej i hydroforu,
13) uruchomić pompę,
14) sprawdzić szczelność połączeń,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15) sprawdzić parametry pracy hydroforu z założeniami w dokumentacji technicznej

urządzenia,

16) skorygować ewentualne błędy,
17) sprawdzić odpływ wody z instalacji wodociągowej,
18) sprawdzić zgodność z dokumentacją ćwiczenie,
19) uporządkować stanowisko pracy,
20) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
21) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
22) dokonać oceny ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja techniczna instalacji wodociągowej,

–

przymiar liniowy,

–

poziomnica,

–

hydrofor,

–

materiały uszczelniające,

–

przewody wodociągowe,

–

środki ochrony indywidualnej: rękawice parciane, okulary ochronne,

–

apteczka pierwszej pomocy,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca lokalnych ujęć wody oraz urządzeń do miejscowego jej
uzdatniania.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

wyjaśnić sposób poboru wody w celu lokalnego zaopatrzenia odbiorcy?



porównać budowę studni kopanej i studni wierconej?



dobrać zabezpieczenia studni kopanej?



zastosować hydrofor w układzie instalacji miejscowego zaopatrzenia
w wodę?



dobrać urządzenia do miejscowego uzdatniania wody?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Elementy instalacji kanalizacyjnej ścieków bytowo –

gospodarczych

4.7.1. Materiał nauczania

Instalacja kanalizacyjna to zespół współpracujących ze sobą elementów kanalizacyjnych

służących do oprowadzania ścieków bytowo-gospodarczych z obiektu. Instalacja
kanalizacyjna powinna zapewniać stałe odprowadzanie ścieków z budynków w sposób
zapewniający zabezpieczenie instalacji i obiektu budowlanego przed szkodliwym ich
oddziaływaniem.

Zgodnie z określeniami PN – 92/B – 01701 elementami tworzącymi instalację

kanalizacyjną dla ścieków bytowo-gospodarczych są:

–

przybory sanitarne – urządzenia służące do przyjmowania i odprowadzania ścieków
bytowo-gospodarczych powstających wskutek działalności człowieka,

–

podejście kanalizacyjne – odcinek przewodu kanalizacyjnego łączący przybór sanitarny
z pionem kanalizacyjnym, lub łączący urządzenie kanalizacyjne z przewodem
odpływowym,

–

pion kanalizacyjny (przewód spustowy) – odcinek instalacji służący do odprowadzania
ścieków z podejścia kanalizacyjnego do przewodu odpływowego,

–

przewód odpływowy – odcinek instalacji służący do odprowadzania ścieków z pionów
kanalizacyjnych do przykanalika,

–

przykanalik (przyłącze kanalizacyjne) – odcinek przewodu odprowadzający ścieki
z instalacji kanalizacyjnej do sieci kanalizacyjnej lub innego odbiornika ścieków.

Rys. 22.

Schemat instalacji kanalizacyjnej 1 – uzytkownik, 2 – umywalka, 3 – bateria,
4 – podejście, 5 – pion, 6 – poziom, 7 – przyłącze kanalizacyjne, 8 – sieć kanalizacji
zewnętrznej ogólnospławnej, 9 – studzienka połączeniowa, 10 – rura wentylacyjna,
11 – rynna, 12 – przewód spustowy, 13 – przyłącze wodociągowe, 14 – zawór
przelotowy, 15 – wodomierz, 16 – zawór dolny ze spustem, 17 – przewód
wodociągowy rozdzielczy(dolny), 18 – i 19 –czyszczak(rewizja) [17, s. 10.1.2 ]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ścieki bytowo – gospodarcze powinny być odprowadzane z budynków do zewnętrznej

sieci kanalizacyjnej. Na obszarach pozbawionych kanalizacji zewnętrznej, ścieki można
odprowadzać do zbiornika bezodpływowego, który należy okresowo opróżniać.

Podejście kanalizacyjne

Jest nim przewód łączący przybory sanitarne z pionem kanalizacyjnym. Średnica

przewodów jest w większości przypadków taka sama jak średnica odpływu z przyborów. Dla
pojedynczych przyborów sanitarnych, średnice podejść wynoszą:
–

40 mm dla umywalek, bidetów,

–

50 mm dla zlewów, zmywaków, zlewozmywaków, pisuarów, wanien, brodzików,

–

100 mm dla misek ustępowych.
Minimalny spadek przewodu podejścia to 2%. Długość podejścia mierzona od pionu do

syfonu nie powinna przekraczać 2,5 m dla misek ustępowych oraz 3,5 m dla innych
przyborów. Pojedyncze podejście kanalizacyjne nie powinno mieć więcej niż 3 zmiany
kierunku na całej swojej długości. Jeżeli długość podejścia kanalizacyjnego przekracza
długość dopuszczalną dla przyboru to wówczas należy średnicę podejścia zwiększyć o jeden
wymiar lub zastosować wentylację podejść.

Pion kanalizacyjny

Zadaniem pionów kanalizacyjnych jest zebranie ścieków z połączeń na kondygnacjach

i odprowadzenie do systemu przewodów odpływowych. Liczba pionów kanalizacyjnych
zależy od rozmieszczenia przyborów sanitarnych. W domach jednorodzinnych instalacja
przeważnie prowadzona jest dwoma pionami. Średnica pionu powinna być równa co najmniej
największej średnicy podejścia kanalizacyjnego. Włączenie choćby jednej miski ustępowej
z odpływem DN 100 powoduje, że średnica pionu wynosi 100 mm. Pion na całej swojej
długości powinien mieć jednakową średnicę. Jeśli do pionu kanalizacyjnego włączonych jest
przynajmniej 5 misek ustępowych, jego średnica powinna być zwiększona o jeden wymiar.
Maksymalnie do jednego pionu można włączyć 20 misek ustępowych. W dolnej części pionu
powinien być wmontowany czyszczak. W obiektach budowlanych, których wysokość
przekracza 15m lub pięć kondygnacji, w pion powinna być wbudowana odsadzka, a ponad nią
czyszczak. Górna część pionu ponad przyborami najwyższej kondygnacji musi być
wyprowadzona ponad dach i zakończona rurą wywiewną. Średnica części pionu ponad
przyborami najwyższej kondygnacji może być zredukowana – zmniejszona o jeden wymiar.
Średnica rury wywiewnej natomiast powinna być większa o 50–100 mm od niezredukowanej
części pionu kanalizacyjnego. Taki układ jest stosowany wszędzie tam, gdzie obciążenie
pionu ściekami jest niewielkie i gdy długość podejścia kanalizacyjnego jest prawidłowa.

W budynkach o dużej liczbie kondygnacji i gdy spodziewane jest duże obciążenia pionu

ściekami, powinno się stosować dodatkowy pion wentylacyjny ustawiony obok pionu
kanalizacyjnego. Oba piony na każdej kondygnacji powinny być połączone poprzez trójnik
z odnogą o kącie 45

. Pod stropem najwyższej kondygnacji oba piony powinny być połączone

i zakończone wspólną rurą wywiewną. Jeżeli na kondygnacji jest ustawionych wiele
przyborów sanitarnych, a ich odległości od pionu są znaczne, powinien być ustawiony
dodatkowy pion wentylacyjny łączący końce podejść kanalizacyjnych , wyprowadzony ponad
dach i zakończony rurą wywiewną. Średnica pionów wentylacyjnych nie powinna być
mniejsza od 50 mm dla pionów kanalizacyjnych o średnicy 75 mm i 100 mm.

W miejscu połączenia pionu z przewodem odpływowym średnica rury nie powinna być

mniejsza niż największa średnica podejścia do przyborów sanitarnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przewody odpływowe

Zadaniem ich jest zbieranie ścieków odprowadzanych przez poszczególne piony

kanalizacyjne i transportowanie do przewodów na zewnątrz budynku, czyli przykanalika.
Średnica przewodów odpływowych powinna być większa o jeden wymiar od średnicy pionu.
Dopuszcza się, aby średnica przewodu odpływowego była równa średnicy pionu tj. DN 100 w
przypadku, gdy do układu instalacji kanalizacyjnej włączona jest tylko jedna miska ustępowa.

Minimalne spadki przewodów odpływowych dla instalacji kanalizacji ścieków bytowo-

gospodarczych i ogólnospławnej zależne są od ich średnicy.

Tabela 7. Minimalne spadki przewodu odpływowego [opracowanie własne]

Średnica przewodu [ mm]

Spadek przewodu [%]

100

2,0

150

1,5

200

1,0

250

0,8

Maksymalny spadek przewodu odpływowego zależy od średnicy przewodu i rodzaju

materiału z jakiego przewód ten jest wykonany.

Tabela 8. Maksymalne spadki przewodu odpływowego [opracowanie własne]

Rodzaj materiału

Średnica przewodu [ mm]

Spadek przewodu [%]

100,150

200

Przewody

tworzyw

sztucznych,

kamionkowe,

betonowe

250

100, 150

Przewody z żeliwa

200, 250

Przykanalik

Przykanalik jest przewodem zbierającym ścieki ze wszystkich przewodów odpływowych

na terenie nieruchomości i odprowadzającym je do sieci kanalizacyjnej. Średnica
przykanalika powinna być co najmniej równa największej średnicy przewodu odpływowego,
nie powinna być mniejsza od 200 mm. Minimalny spadek przykanalika to 2%, a spadek
maksymalny wynika z wytrzymałości na ścieranie rur. Na przykanaliku nie może być
żadnych załamań jego przebiegu.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie przewody tworzą instalację kanalizacyjną?
2. Z jakim minimalnym spadkiem wykonuje się podejście kanalizacyjne?
3. Ile można włączyć maksymalnie misek ustępowych do jednego pionu kanalizacyjnego?
4. Jakie jest zakończenie pionu kanalizacyjnego?
5. Czy pion kanalizacyjny powinien mieć jednakową średnicę na całej długości?
6. Kiedy średnica przewodu odpływowego równa jest średnicy pionu kanalizacyjnego?
7. Gdzie zaczyna się przewód odpływowy?
8. Od czego zależy długość przykanalika?
9. Ile wynosi minimalny spadek przykanalika?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaplanuj sposób poprowadzenia podejścia kanalizacyjnego dla dwóch umywalek

przymocowanych do jednej ściany w pomieszczeniu biurowym, oddalonych od pionu
kanalizacyjnego o 1,5 m i 2,5 m.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) na podstawie literatury z rozdziału 6., wykonaj na arkuszu papieru formatu A4 schemat

rozwiązania podejścia kanalizacyjnego,

2) zaprezentować wykonanie ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz formatu A4,

−

długopis, ołówek, gumka, linijka,

−

literatura rozdział 7, dotycząca elementów instalacji kanalizacyjnej ścieków bytowo-
gospodarczych.

Ćwiczenie 2

W modernizowanym piętrowym pomieszczeniu gospodarczym zaplanowane jest

wykonanie instalacji kanalizacyjnej. Zaproponuj rozwiązanie tej instalacji.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) na podstawie literatury z rozdziału 6., wykonaj na arkuszu papieru formatu A4 schemat

układu dla instalacji kanalizacyjnej,

2) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru formatu A4,

–

długopis, ołówek, przybory kreślarskie, gumka,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca elementów instalacji kanalizacyjnej ścieków bytowo-
gospodarczych.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) określić zadania instalacji kanalizacyjnej?



2) ustalić długość podejścia kanalizacyjnego dla pojedynczego przyboru

sanitarnego?



3) dobrać średnicę pionu kanalizacyjnego?



4) wskazać od czego zależy spadek przewodu odpływowego?



5) określić miejsce zakończenia przykanalika?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8.

Przybory

sanitarne

oraz

uzbrojenie

instalacji

kanalizacyjnych wraz z warunkami montażu

4.8.1. Materiał nauczania

Przybory sanitarne o różnych kształtach i wymiarach są przeznaczone do utrzymania

higieny inwidualnej, utrzymania czystości w gospodarstwie domowym oraz do przejmowania
ścieków z nich odprowadzanych. Wielkości powierzchni użytkowych dla wybranych
przyborów sanitarnych i urządzeń sanitarnych oraz wymagania w zakresie montażu
przedstawia rysunek 23.

Rys.23.

Wielkość powierzchni użytkowych dla wybranych przyborów i urządzeń
sanitarnych a – umywalka, b – wanna, c – pralka automatyczna [1, s. 25]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wśród przyborów sanitarnych wyróżnić należy:

–

zlewy – przeznaczone do wylewania zużytej wody pozbawionej zanieczyszczeń stałych.
Wykonane mogą być z żeliwa emaliowanego, kamionki, fajansu. Kształt misy może być
prostokątny lub półokrągły. Średnica odpływu DN 40 lub DN 50. W dnie misy powinno
być umieszczone sitko do zatrzymywania zanieczyszczeń stałych,

–

zmywaki – przeznaczone do mycia i płukania naczyń kuchennych i laboratoryjnych.
Wykonane mogą być z żeliwa emaliowanego, stali nierdzewnej, kamionki, fajansu. Są
wykonane jako prostokątne jedno – lub dwukomorowe. Średnica odpływu DN 50;

–

zlewozmywaki – przeznaczone do zmywania naczyń kuchennych oraz przejmowania
wody brudnej. Stanowią połączenie funkcji zmywaka i zlewu. Wykonane z żeliwa
emaliowanego, blachy stalowej nierdzewnej, fajansu, kamionki, masy ceramicznych
pokrywanych żywicami. Produkowane zlewozmywaki różnią się miedzy sobą kształtem,
wymiarami, kolorystyką, przeznaczeniem lokalizacyjnym. Najczęściej wykonywane są
jako jedno – , dwukomorowe z ociekaczem lub bez. Średnica odpływu DN 50,

–

umywalki – służą do utrzymania higieny inwidualnej górnych części ciała oraz
wykonywania drobnych przepierek. Wykonuje się je z fajansu, porcelitu, kamionki, stali
nierdzewnej, żeliwa emaliowanego. Kształt jest owalny lub prostokątny o różnej
wielkości. Średnica odpływu DN 40,

–

wanny – przeznaczone są do kąpieli. Wykonywane są jako standardowe lub z systemem
hydromasażu z żeliwa emaliowanego, blachy stalowej emaliowanej, tworzyw sztucznych,
kamionki. Wykonywane są najczęściej jako prostokątne o różnej długości. Można je
również spotkać w innej szerokiej gamie kształtów. Średnica odpływu DN 50. Każda
wanna powinna być zaopatrzona w wpust wannowy z korkiem, przelew zabezpieczony
rozetą i syfon,

–

brodziki natryskowe – przeznaczone są do odprowadzania ścieków po kąpieli pod
natryskiem. Wykonywane są jako kwadratowe, półokrągłe z blachy stalowej
emaliowanej. Warunkiem poprawności dla tego przyboru jest ukształtowanie obrzeża
i dna w taki sposób, aby zapewniony był spływ ścieków do otworu spustowego. Średnica
odpływu DN 50,

–

miski ustępowe – przeznaczone są do odprowadzania ścieków fekalnych. Wykonywane
są z fajansu, kamionki. Z uwagi na sposób użytkowania i warunki montażu mogą być:
stojące, wiszące, stropowe. Ze względu na sposób zamontowania płuczki:
z górnopłukiem, dolnopłukiem, kompaktowe. Każdy ustęp składa się z: miski ustępowej,
deski siedzeniowej i urządzenia płuczącego. Średnica odpływu ścieków DN 100;

–

bidety – przeznaczone są do utrzymania higieny intymnych części ciała. Wykonywane są
z fajansu, porcelitu. Mogą być stojące lub wiszące. Zaopatrzone są w baterie bidetowe.
Średnica odpływu ścieków DN 32, DN 40,

–

pisuary – przeznaczone do odprowadzania ścieków fekalnych. Zakładane są w miejscach
publicznych. Wykonane są z fajansu, kamionki, stali nierdzewnej. Mogą być muszlowe,
korytkowe, ścienne. Różny może być ich kształt i sposób umocowania na ścianie.
Umieszcza się je pojedynczo lub grupowo wzdłuż ściany. W dnie pisuaru jest sitko,
w górze otwór do połączenia przewodu doprowadzającego zimną wodę do spłukiwania.
Średnica odpływu ścieków DN 50.

Montaż przyborów sanitarnych i urządzeń kanalizacyjnych

W tabeli 9 przedstawione są wymagania dla ustawienia przyborów sanitarnych

(wszystkie wymiary wysokościowe odnoszą się licząc od podłogi do górnej krawędzi
przyboryusanitarnego) i ustawienia armatury czerpalnej nad przyborem. Armaturę czerpalną
można również montować bezpośrednio na przyborze sanitarnym w zależności od wybranego
jej rodzaju.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 9. Ustawienie przyborów sanitarnych i wysokości zamontowania armatury [opracowanie własne]

Rodzaj przyboru

Wysokość ustawienia przyboru
nad podłogą [m]

Wysokość ustawienia zaworu czerpalnego
lub

baterii

czerpalnej

nad

górną

krawędzią przyboru[m]

zlew

0,70–0,90

0,25–0,35

zmywaki,
zlewozmywaki do pracy
na siedząco

0,70–0,75

0,25–0,35

zmywaki,
zlewozmywaki do pracy
na stojąco

0,80–0,90

0,25–0,35

umywalki dla dorosłych 0,75–0,80

0,25–0,35

umywalki dla dzieci

0,50–0,60

0,25–0,35

wanny

na nóżkach na posadzce

0,20 m nad górną krawędzią wanny od strony
spustu lub w odległości 1/3 długości wanny
od strony odpływu.

brodziki natryskowe

na posadzce

1,0–1,2 m nad poziomem posadzki.

miski ustępowe

na posadzce

górna krawędź zbiornika na wysokości od
0,8 do 1,0 m nad miską ustępową

na posadzce

zbiornik górnopłuczący zawieszony na
wysokości 1,6 do 1,8 m nad miską ustępową

na posadzce

zawór spłukujący ciśnieniowy średnicy DN
25 powinien być zamontowany na wysokości
1,1 m nad posadzką

0,5 m

Zbiornik płuczący ustawiony na przyborze
lub zawieszony 1,0–1,2 m nad poziomem
posadzki.

Bidety mogą być montowane bezpośrednio na posadzce lub mogą być zawieszone na

wysokości 0,5m nad nią. Każdy bidet powinien być wyposażony w syfon montowany na
odpływie i baterię zakładaną na przyborze.

Pisuary montowane są na ścianie na wysokości 0,55 do 0,65 m nad posadzką. Każdy

pisuar powinien być zaopatrzony w urządzenie spłukujące różnej konstrukcji i sposobu
współpracy z przyborem, ale zawsze w sposób zapewniający jednorazowe spłukanie wnętrza
wodą w ilości ok. 2,5 dm

. Górny otwór muszli doprowadzający wodę do spłukiwania

powinien być połączony rurą płucząca DN 15 ze zbiorniczkiem spłukującym. Odpływ
połączony jest z podejściem przez syfon.

Uzbrojenie instalacji kanalizacyjnej

Uzbrojenie instalacji kanalizacyjnej można sklasyfikować w zależności od funkcji, jaką

ono spełnia na:
–

zabezpieczające pomieszczenia przed wydostawaniem się gazów kanalizacyjnych – są to
syfony (zamknięcia wodne),

–

umożliwiające dostanie się do wnętrza przewodu kanalizacyjnego – są to rewizje
(czyszczaki),

–

odprowadzające gazy kanalizacyjne do atmosfery – są to rury wentylacyjne (wywiewki),

–

zabezpieczające pomieszczenia przed zalaniem cofającymi się ściekami z miejskiej sieci
kanalizacyjnej – są to zamknięcia burzowe,

–

zabezpieczające przed nadmiernym wzrostem energii kinetycznej poruszających się
w pionach ścieków – są to odsadzki,

–

odprowadzające wody ściekowe – są to wpusty podłogowe.

Syfony są montowane w instalacjach kanalizacyjnych pod przyborami sanitarnymi

(wannowe, umywalkowe, zlewozmywakowe, bidetowe, do pisuaru, do brodzika), lub mogą

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

stanowić element konstrukcyjny przyboru sanitarnego (miska ustępowa). Dzięki kształtowi
syfon zatrzymuje wodę w czasie każdego odpływu ścieków, co uniemożliwienia wydostania
się gazów kanalizacyjnych z wnętrza przewodów kanalizacyjnych do pomieszczeń.

Rewizje (czyszczaki) umożliwiają dostęp do wnętrza przewodu kanalizacyjnego w celu

ich czyszczenia lub płukania. Najczęściej stosowane są z żeliwa z otworem bocznym
nakrytym przykrywą mocowaną na cztery śruby motylkowe; szczelność zapewnia podkładka
gumowa podłożona przed skręceniem oraz z PVC z przykrywkami okrągłymi uszczelnianymi
podkładką gumową. Montowane powinny być wszędzie tam, gdzie spodziewane jest zatkanie
przewodu oraz w takich odległościach, by istniała możliwość usunięcia za pomocą np. spirali
kanalizacyjnej, przyczyny zablokowania przekroju przewodu. Wskazane miejsca montażu to:
na podejściu kanalizacyjnym o długości większej od 2,5 m w miejscu poprzedzającym
włączenie się do pionu kanalizacyjnego, na pionie kanalizacyjnym w miejscu przed
przejściem w przewód odpływowy, na pionie kanalizacyjnym nad odsadzką, na przewodzie
odpływowym przy wyjściu z budynku.

Rury wentylacyjne (rury wywiewne) stanowią zakończenie pionu kanalizacyjnego.

Spełniają w instalacjach kanalizacyjnych zadania:
–

umożliwiają odprowadzanie gazów kanalizacyjnych do atmosfery a więc spełniają rolę
wentylacji instalacji kanalizacyjnej,

–

przeciwdziałają możliwości wyssania wody stanowiącej zamknięcie wodne w syfonach.
Rura wentylacyjna jest odcinkiem rury kanalizacyjnej wyprowadzonej ponad dach co

najmniej 0,5 m, powyżej okien i drzwi prowadzących do pomieszczeń znajdujących się
w odległości mniejszej niż 4 m od tych przewodów. Rury wywiewne produkuje się z żeliwa,
blachy ocynkowanej, PVC. Instalacja kanalizacyjna może być wentylowana poprzez
zastosowanie: rury wywiewnej lub zaworu napowietrzającego.

Napowietrzasz (zawór napowietrzający) montowany jest w budynku, w miejscu, gdzie

konieczna jest dodatkowa wentylacja, najczęściej przy podejściu do miski ustępowej.

Rys. 24. Zawór napowietrzający instalację kanalizacyjną [19]

Zamknięcia burzowe powinny być montowane na przewodach poziomych instalacji

kanalizacyjnej w przypadku, gdy zachodzi prawdopodobieństwo cofnięcia się ścieków
z miejskiej sieci kanalizacyjnej do układu instalacji kanalizacyjnej. Zabezpiecza to piwnice
budynku przed zalaniem ściekami.

Odsadzki montowane są w budynkach wysokich na pionach kanalizacyjnych powyżej

piątej kondygnacji. Zadaniem ich jest zabezpieczenie pionu kanalizacyjnego przed nadmierną
energią kinetyczną przepływających ścieków.

Wpusty podłogowe montowane są w pomieszczeniach typu: kotłownie, pralnie, łaźnie,

czyli w pomieszczeniach, w których może na posadzkach okresowo występować znaczna
ilość wody. Posadzki w tych pomieszczeniach powinny być tak ukształtowane, aby istniała
możliwość samoczynnego spływu wody do wpustów podłogowych. Wpusty podłogowe
wykonane mogą być z żeliwa, blachy stalowej, kamionki i tworzyw sztucznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 25. Przesunięcie osi pionu za pomocą odsadzki [3, s. 261]

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Na jakich wysokościach zakłada się zlewozmywaki?
2. Jakie są sposoby spłukiwania misek ustępowych?
3. Dlaczego montuje się rury wywiewne na zakończeniu pionu kanalizacyjnego?
4. W jakim celu montuje się odsadzki?
5. Gdzie zakłada się wpusty podłogowe?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj montaż miski ustępowej stojącej i zbiornika płuczącego do podejścia

kanalizacyjnego DN 100, zgodnie z dokumentacją projektową instalacji kanalizacyjnej.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację projektową instalacji kanalizacyjnej,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zabezpieczyć się w środki ochrony indywidualnej wymagane przepisami bhp i ppoż.,
4) zgromadzić materiały instalacyjne,
5) dobrać sprzęt, narzędzia, materiały pomocnicze do wykonania ćwiczenie,
6) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
7) ocenić jakość miski ustępowej,
8) sprawdzić kompletność zbiornika płuczącego,
9) ustalić miejsce zamontowania miski ustępowej,
10) wytrasować otwory montażowe w podłodze,
11) wywiercić otwory,
12) osadzić kotwy mocujące,
13) ustawić miskę ustępową na podłodze i wstępnie przymocować nakrętkami mocującymi,
14) sprawdzić poziome ustawienie miski ustępowej,
15) skorygować ewentualne błędy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16) dokonać ostatecznego umocowania do podłogi,
17) połączyć odpływ z miski ustępowej z odcinkiem podejścia kanalizacyjnego poprzez

założenie uszczelki gumowej,

18) ustalić miejsce zawieszenia nad przyborem dolnego zbiornika płuczącego,
19) wytrasować otwory do zawieszenia zbiornika,
20) zamocować wstępnie zbiornik nad przyborem,
21) sprawdzić poziome zawieszenie zbiornika,
22) skorygować ewentualne błędy,
23) zamontować ostatecznie zbiornik do przegrody budowlanej,
24) założyć na otwór dopływowy wody miski ustępowej uszczelkę gumową z podwójnym

kołnierzem,

25) połączyć wygiętą rurą o średnicy 40 mm zbiornik płuczący z otworem dopływowym

miski ustępowej,

26) sprawdzić szczelność połączenia,
27) sprawdzić zgodność wykonania z dokumentacją projektową
28) uporządkować stanowisko pracy,
29) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
30) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
31) dokonać oceny ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja projektowa instalacji kanalizacyjnej,

–

przymiar liniowy,

–

ołówek,

–

punktak,

–

poziomnica,

–

miska ustępowa i zbiornik płuczący,

–

uszczelki gumowe,

–

wiertarka z kompletem wierteł,

–

komplet wkrętaków płaskich i krzyżakowych,

–

środki ochrony indywidualnej: rękawice parciane, okulary ochronne,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca przyborów sanitarnych oraz uzbrojenia instalacji
kanalizacyjnych wraz z warunkami montażu.

Ćwiczenie 2

Wykonaj montaż umywalki do przegrody budowlanej oraz podejście kanalizacyjne

z PVC z włączeniem poprzez wmontowany do pionu kanalizacyjnego trójnik, zgodnie
z dokumentacją projektową instalacji kanalizacyjnej.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9) wytrasować miejsce zamontowania umywalki,
10) zamocować wsporniki mocujące do przegrody budowlanej,
11) sprawdzić wypoziomowanie wsporników,
12) zawiesić umywalkę na wspornikach,
13) dostosować odcinki rur do długości montażowej (odmierzyć długość rur, przyciąć,

obrobić końcówki),

14) dokonać wstępnego montażu syfonu, łączników, rur,
15) skorygować ewentualne błędy,
16) zamontować syfon do umywalki,
17) połączyć odcinki rur połączeniami kielichowymi z łącznikami,
18) włączyć podejście kanalizacyjne do trójnika w pionie,
19) sprawdzić szczelność wykonanego podejścia kanalizacyjnego,
20) sprawdzić zgodność z dokumentacją ćwiczenie,
21) uporządkować stanowisko pracy,
22) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
23) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
24) dokonać oceny ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stół montażowy z dostępem do oświetlenia,

–

przymiar liniowy,

–

ołówek,

–

suwmiarka,

–

punktak,

–

poziomnica,

–

umywalka,

–

syfon,

–

rury i łączniki z PVC, zgodnie z dokumentacją,

–

wiertarka z kompletem wierteł,

–

piłka z brzeszczotem,

–

komplet wkrętaków płaskich i krzyżakowych,

–

środki ochrony indywidualnej: rękawice parciane, okulary ochronne,

–

dokumentacja projektowa instalacji kanalizacyjnej,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca przyborów sanitarnych oraz uzbrojenia instalacji
kanalizacyjnych wraz z warunkami montażu.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozpoznać: zlew, zmywak, zlewozmywak?



2) zamontować umywalki zgodnie z wytycznymi ich wysokości

usytuowania?



3) określić materiały z jakich wykonuje się rury wentylacyjne?



4) określić miejsca montażu rewizji?



5) wyjaśnić, w jakim celu zakłada się zasuwy burzowe?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Zasady montażu instalacji kanalizacyjnych

4.9.1. Materiał nauczania

Rury żeliwne

Do produkcji rur kanalizacyjnych stosuje się dwie odmiany żeliwa: szare i sferoidalne.

Żeliwo szare charakteryzuje się dużą wytrzymałością na ściskanie, a małą na rozciąganie.
Żeliwo ciągliwe dzięki właściwościom mechanicznym jest formą stopową pośrednią między
żeliwem szarym, a stalą. Stosowane jest do produkcji kształtek (łączników).

Rury kanalizacyjne żeliwne na całej powierzchni pokrywane są powłoką ochronną

antykorozyjną, np. lakierem bitumicznym. Warstwa, którą utworzyła powłoka bitumiczna
powinna ściśle przylegać do powierzchni rury, być elastyczna, nie złuszczać się, nie odpadać
i nie lepić się.

Wewnętrzna powłoka rury z żeliwa sferoidalnego, którą stanowi wykładzina z zaprawy

cementowej musi być warstwą jednorodną. Warstwę ochronną powierzchni zewnętrznych
stanowi powłoka cynkowa nałożona metodą natryskową i dodatkowo zabezpieczona
antykorozyjnie powłoką bitumiczną.

Dzięki swojej strukturze, żeliwo w postaci rur i kształtek stosowane do budowy układów

kanalizacyjnych, posiada zalety: trwałość, szczelność, dużą wytrzymałość, odporność na
ścieranie, odporność na korozję oraz wady: kruchość i duży ciężar.

Do zbudowania instalacji kanalizacyjnej stosuje się oprócz rur i kształtek kielichowych

także rury i kształtki bezkielichowe łączone z zastosowaniem różnych obejm zaciskowych.
Rury i kształtki wykonane są z żeliwa sferoidalnego. Średnice tych rur i kształtek pokrywają
się w wymiarach nominalnych DN z rurami i kształtkami wykonywanymi z żeliwa szarego.
Do ręcznego cięcia rur żeliwnych używa się przecinaka i młotka. Pracownik wykonujący tę
czynność, z uwagi na możliwość odprysków, powinien zastosować okulary ochronne. Jest to
czynność pracochłonna, dlatego też używa się obcinarek chomątowych, mechanicznych
przecinarek brzeszczotowych lub tarczowych. Należy bezwzględnie pamiętać, aby ostrze
prowadzone było po jednej linii cięcia.

Rys. 26. Przecinanie rury obcinakiem chomątowym [4, s. 34]

Rury i kształtki kamionkowe

Kamionka jako tworzywo ceramiczne jest odporna na działanie substancji chemicznych,

zarówno pochodzących ze ścieków, jak i z gruntu, w którym jest położona. Rury są trwałe
i szczelne po wielu latach eksploatacji. Nowoczesna kamionka wykazuje także odporność na
ścieranie. Charakteryzuje się znaczną gładkością powierzchni wewnętrznych, z czego
wynikają małe opory przepływu. Rury uderzane młotkiem powinny wydawać czysty
metaliczny dźwięk.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rury i kształtki kamionkowe obecnie bardzo rzadko stosuje się do budowy przewodów

odpływowych zewnętrznych lub wewnętrznych, a także do budowy pionów kanalizacyjnych.
Materiał ten nie jest bowiem wytrzymały na uderzenia – łatwo pęka.

Z kamionki produkowane są rury kielichowe. Rury mają długość 600–1500 mm, średnice

100–300 mm. Najczęściej używane są przewody o długości 1m.

Rys. 27. Rury kamionkowe szkliwione: a – widok, b – rodzaje stosowanych uszczelek[1, s. 36]

Do zalet rur i kształtek kamionkowych stosowanych do budowy układów

kanalizacyjnych zaliczane są: odporność na agresywne działanie substancji chemicznych,
odporność na ścieranie, duża wytrzymałość na zgniatanie, twardość, mała chropowatość
ścianek wewnętrznych, niezmienność strukturalna materiału w czasie, szczelność,
wodoszczelność, odporność na zmiany temperatur, łatwość montażu. Wadą kamionki jest jej
kruchość oraz wrażliwość na zamarzającą wodę. Z tego też powodu powinny być układane
poniżej głębokości przemarzania gruntu.

Rury i kształtki kamionkowe produkowane są jako: szkliwione, częściowo szkliwione

(szkliwione są powierzchnie stykające się ze ściekami), nieszkliwione.

W przypadku przycięcia rury kamionkowej na żądaną długość, stosuje się przecinak

i młotek. Technika wykonania jest taka jak w przypadku rur żeliwnych, z tym, że prace
należy wykonać z ogromną starannością i ostrożnością z uwagi na znaczną kruchość rur
kamionkowych. Nie stosuje się urządzeń do mechanicznego ich cięcia.

Rury kamionkowe łączy się przy pomocy złączy kielichowych z wklejonymi gumowymi

uszczelkami lub uszczelniającymi pierścieniami z poliuretanu.

Rys. 28. Rura kamionkowa z uszczelką wargową [15, s. 175]

Rury i kształtki kamionkowe, łączone są także przy zastosowaniu złączy kielichowych,

które uszczelnia się za pomocą sznura konopnego smołowanego lub pakuł impregnowanych
materiałami bitumicznymi oraz kitu asfaltowego, zaprawy cementowej lub żywic
epoksydowych. Rury kamionkowe można też łączyć za pomocą obejm z polipropylenu
w systemie połączeń bezkielichowych

Rury i kształtki z PVC – do ich zalet zalicza się: mały ciężar, dużą elastyczność, dobre

właściwości hydrauliczne, dużą odporność na ścieranie, łatwość obróbki mechanicznej,
odporność na chemiczną agresywność ścieków, szczelność, odporność na prądy błądzące.
Wadą jest kruchość w niskich temperaturach i duża rozszerzalność termiczna. Rury są łączone
za pomocą kształtek kielichowych, klejonych klejem agresywnym albo przy pomocy połączeń
kielichowych wyposażonych w uszczelki elastomerowe okrągłe lub wargowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rury i kształtki z polipropylenu charakteryzują się dużą odpornością na agresywne

substancje zawarte w ściekach, jest materiałem trudnopalnym, stosowanym zarówno
w niskich jak i wysokich temperaturach o małych oparach przepływu. Rury i kształtki łączone
są kielichowo z uszczelką elastomerową.

Rury i kształtki z polietylenu odznaczają się wysoką odpornością chemiczną, niskim

ciężarem właściwym, dużą gładkością ścianek wewnętrznych. Połączenia rur i kształtek
wykonywane są kielichowo albo łączone przez zgrzewanie doczołowe lub z użyciem
elektrozłączek. Dopuszcza się połączenia śrubunkowe i kołnierzowe.

Połączenia mieszane w instalacjach kanalizacyjnych stosuje się wszędzie tam, gdzie

zachodzi konieczność połączenia rur i kształtek z różnych materiałów. Połączenia takie mogą
być wykonane z rur żeliwnych i rur kamionkowych. Stosowane są wówczas kształtki
– dołączniki, które umożliwiają połączenie dwóch odcinków tych rur poprzez wykonanie
połączenia kielichowego. Wykonuje się połączenia rur żeliwnych z rurami z tworzyw
sztucznych np. z PVC, PP jako połączenia kielichowe z zastosowaniem pierścieni
uszczelniających.

Rys. 29. Schemat połączenia rury kamionkowej z rurą żeliwną lub z PVC [17, s. 10.4.3.10]

Rys. 30. Schemat połączenia bosego końca rury kamionkowej z rurą żeliwną lub z PVC [17, s. 10.4.3.11]

Rys. 31. Przykładowe rozwiązanie instalacji kanalizacyjnej z żeliwa i PVC [18]

Montaż rur kanalizacyjnych i przyborów sanitarnych

Przed rozpoczęciem prac związanych z wykonaniem konkretnego połączenia, należy

przyciąć odcinek rury na żądaną długość, wynikającą z uwarunkowań prowadzenia instalacji
kanalizacyjnej. Trasowanie rur obejmuje czynności wyznaczenia długości odcinka, ponieważ
zamontowane rury tworzą fragment instalacji o określonej długości montażowej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i wymaganych kształtkach. Sposób łączenia rur kanalizacyjnych zależy od rodzaju wybranej
rury.

Montaż instalacji kanalizacyjnej prowadzi się w kierunku odwrotnym do przepływu

ścieków tj. od przykanalika (przyłączenia do sieci kanalizacyjnej) do przyborów sanitarnych.

Zakres robót obejmuje:

−

ułożenie przykanalika,

−

ułożenie przewodów odpływowych,

−

montaż pionów,

−

montaż podejść kanalizacyjnych,

−

montaż przyborów sanitarnych.
W pierwszej części montażu wykonywany jest ona „na sucho”, celem dopasowania

kształtek i kontroli spadków. W części drugiej przeprowadzany jest montaż ostateczny.
Zakres robót montażowych powinien obejmować:
–

w budynku: montaż przewodów i przyborów,

–

poza budynkiem: roboty ziemne, ułożenie i montaż przewodów, montaż lokalnych
urządzeń oczyszczających ścieki.
Przewody, zwłaszcza z tworzyw sztucznych, nie powinny być prowadzone po wierzchu

przegrody budowlanej, bo są po prostu brzydkie, a przepływające w nich ścieki mogą
powodować hałas. Aby zminimalizować szumy należy stosować elastyczne obejmy
mocujące. Piony kanalizacyjne bezpośrednio przylegające do pomieszczeń mieszkalnych
należy osłonić izolacją akustyczną. Może ona być jednocześnie izolacją termiczną, jeśli
przewód kanalizacyjny obłoży się co najmniej 2 – centymetrową warstwą wełny mineralnej.
Rury można układać w bruzdach ściennych, ale nie powinno się ich zamurowywać.

W wyjątkowych przypadkach dopuszcza się układanie przewodów instalacji

kanalizacyjnej wewnątrz budynku na ścianach zewnętrznych. Układ przewodów
kanalizacyjnych wewnątrz budynku powinien być równoległy bądź prostopadły względem
ścian. W czasie montażu budynku w technologii prefabrykowanej przewody instalacji
kanalizacyjnej mogą być układane wspólnie z innymi przewodami tworzącymi węzły
sanitarne.

Przewodów instalacji kanalizacyjnej nie należy układać powyżej przewodów instalacji

gazowej, wodnej i elektrycznej.

Podczas montażu instalacji kanalizacyjnej należy zwrócić uwagę na to, że ścieki

odprowadzane z misek ustępowych muszą być oddzielnym podejściem wprowadzane do
trójnika na pionie zlokalizowanym poniżej wszystkich innych podłączeń podejść
kanalizacyjnych z danej kondygnacji.

Piony kanalizacyjne powinny być mocowane zależnie od materiału, z którego wykonuje

się instalację. Rury żeliwne i kamionkowe powinny być przymocowane hakami
umieszczanymi pod kielichami lub co 2 m. Dla rur z PVC i PP do przymocowania do
przegród budowlanych stosuje się obejmy sytuowane co 2 m. Podczas montażu pionów,
poczynając od dołu, rury ustawia się kielichami do góry i łączy sobą poprzez połączenia
kielichowe.

Przy przejściach przewodów przez przegrody należy zastosować tuleje ochronne, których

średnica powinna być większa od średnicy przewodu właściwego. Przestrzeń między rurą
a tuleją powinna być wypełniona materiałem elastycznym.

Przewody pionowe instalacji kanalizacyjnej powinny być wyprowadzone ponad połać

dachową w postaci rury wywiewnej na wysokość 0,5–1,0 m powyżej okien i drzwi do
pomieszczeń znajdujących się w odległości nie mniejszej niż 4 m od nich. Niedopuszczalne
jest wprowadzenie rur wentylacyjnych

instalacji kanalizacyjnej do przewodów

wentylacyjnych pomieszczeń mieszkalnych, przewodów dymowych i spalinowych. Nie jest
wymagane wyprowadzenie ponad dach wszystkich przewodów wentylacyjnych instalacji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kanalizacyjnej pod warunkiem zastosowania zaworów napowietrzających te piony.
Urządzenia te powinny zapewniać szczelność uniemożliwiając przedostawanie się gazów
kanalizacyjnych do pomieszczeń, w których przebywają stale lub okresowo ludzie. Przy
zastosowaniu zaworów napowietrzających ostatni pion kanalizacyjny, licząc od podejścia
kanalizacyjnego, na każdym przewodzie odpływowym oraz co piąty pion kanalizacyjny,
powinny być obowiązkowo wyprowadzone ponad dach budynku.

Podstawowe zasady wykonywania pionów kanalizacyjnych:

–

każdy właściwie wykonany przewód spustowy powinien być pionowy. Ewentualne
odchylenia od pionu nie powinny przekraczać 1 mm na długości 1m przewodu,

–

miejsce montażu pionu powinno być możliwie najbliżej wszystkich przyborów
sanitarnych,

–

pojedynczy pion kanalizacyjny na całej swojej długości powinien być wykonany z rur
takiej samej średnicy i nie powinna być ona mniejsza od największej średnicy podejścia
kanalizacyjnego,

–

przybory sanitarne tego samego rodzaju powinny być zlokalizowane nad sobą na
wszystkich kondygnacjach,

–

podejścia kanalizacyjne do pionów nie powinny być łączone pod kątem większym niż
45° od osi pionu,

Rys. 32. Przykład włączenia podejścia do pionu kanalizacyjnego [18]

–

pion powinien być wyposażony w rewizję (czyszczak); dzięki rewizji można wyczyścić
zapchany przewód. Pełną szczelność przykrywy zapewnia gumowa podkładka,

–

w miejscu włączenia pionu do przewodu odpływowego montowane jest kolanko
redukcyjne lub zwężka pionowa, co umożliwia przejście ze średnicy pionu do średnicy
poziomu,

–

górny odcinek przewodu spustowego, około 0,5 m od powierzchni dachu, przechodzi
w rurę wentylacyjną, zwaną wywiewką, której średnica może być nieco mniejsza od
średnicy całego pionu.

Rys. 33.

Schemat montażowy rury wentylacyjnej 1 – połać dachu, 2 – strop, 3 – rura
wywiewna(wentylacyjna), 4 – kołnierz blaszany okrągły, D

– średnica rury

wywiewnej, d – średnica pionu, D

=d+50 mm [17, s. 11.2.4]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przewody odpływowe powinny być układane najkrótszą drogą, równolegle lub

prostopadle do przegród budowlanych i fundamentów, tak, aby nie naruszyć ich stateczności,
koniecznie z zachowaniem odpowiedniego spadku. Spadek powinien być jednakowy na całej
długości, co zapewnia samooczyszczanie się przewodu. Rury układa się kielichem w kierunku
przeciwnym do spływu ścieków. Wyjście przewodu odpływowego poza budynek powinno
być wykonane prostopadle do ławy fundamentowej, w której powinna być osadzona rura
ochronna o średnicy większej od średnicy przewodu odpływowego.

Głębokość minimalna ułożenia przewodów odpływowych pod podłogą piwnicy lub

posadzką w pomieszczeniu o temperaturze powyżej 0

C powinna wynosić:

–

0,3 m dla przewodów z rur żeliwnych,

–

0,5 m dla przewodów z innych materiałów,

licząc do ich górnej powierzchni.

Jeżeli początek przewodu odpływowego znajduje się w pobliżu fundamentu, to jego

zagłębienie wyznacza fundament. Minimalną głębokość ułożenia przewodów odpływowych
poza budynkiem wyznacza strefa przemarzania gruntu. W przewody układane w budynku
powinny być wbudowane czyszczaki co 15 m, oraz przed każdym uskokiem poziomu. Dla
przewodów odpływowych poza obiektem budowlanym powinny być ustawione studnie
rewizyjne dla średnic DN 150 co 35 m, a dla średnic DN 200 co 50 m.

Na przewody z tworzyw sztucznych powinno się w miejscach przejść dodatkowo nałożyć

tuleje ochronne. Umożliwią one rurom pewien ruch, zabezpieczając instalację przed
uszkodzeniami mechanicznymi. Przestrzeń pomiędzy tuleją, a rurą, powinno się zabezpieczyć
izolacją. Jeśli przewody kanalizacyjne z tworzyw sztucznych układane są w sąsiedztwie
przewodów wydzielających ciepło, powinny być osłonięte otulinami izolacyjnymi w celu
zabezpieczenia przed przegrzewaniem.

Jeżeli piwnica budynku posiada znaczne zagłębienie i jest ono większe niż głębokość

kanalizacji zewnętrznej to dopuszcza się prowadzenie przewodów odpływowych nad
podłogą. W przypadku, gdy ścieki z budynku są odprowadzane do dość płytko położonej
kanalizacji zewnętrznej – różnica rzędnych do 2,5 m – to powinny być na przewodzie
odpływowym montowane zamknięcia burzowe.

Rys. 34. Przykład ułożenia przewodu odpływowego [19]

Przykanalik

Sposób jego włączenia do sieci kanału ulicznego zależy od miejsca włączenia, materiału

i średnicy kanału ulicznego. Można dokonać włączenia poprzez:
–

studnię rewizyjną na sieci kanalizacyjnej; różnica rzędnych pomiędzy dnem przykanalika
i studzienki nie powinna być większa niż 0,5m,

–

trójnik z wpustem o średnicy 200 mm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do studzienki rewizyjnej wybudowanej na przykanaliku można włączyć kilka

przewodów; wpusty deszczowe można łączyć pod spad, ale tylko wówczas, gdy wylot
przewodu jest umieszczony co najmniej 0,2m nad dnem studzienki, ale nie wyżej niż 0,5 m.
Jeśli nie ma możliwości zamontowania rewizji na przykanaliku, trzeba zamontować rewizję
główną na przewodzie głównym, przed zewnętrzną ścianą budynku.

Prace ziemne związane z wykonywaniem wykopów powinny być realizowane zgodnie

z zasadami prowadzenia robót, warunkami określonymi w dokumentacji technicznej dla
przykanalika, przy zachowaniu względów bezpieczeństwa.
Prowadzenie przewodów kanalizacyjnych

Przewody instalacji kanalizacyjnej należy prowadzić po ścianach wewnętrznych.

Dopuszcza się prowadzenie ich po ścianach zewnętrznych przy zachowaniu warunku
zabezpieczenia przed przemarzaniem.

Przy układaniu przewodów równolegle do ścian konstrukcyjnych poniżej ław

fundamentowych, wymagane jest zabezpieczenie przed naruszeniem stateczności budynku.

Pionowe przewody kanalizacyjne prowadzone przez pomieszczenia lub szyby

instalacyjne przylegające bezpośrednio do pokoi mieszkalnych, biurowych, sal szpitalnych
itp. powinny być zabezpieczone izolacją akustyczną.

Przewody pionowe odprowadzające ścieki z poszczególnych kondygnacji powinny być

prowadzone możliwie blisko przyborów sanitarnych. Średnica pionu kanalizacyjnego na całej
długości powinna być jednakowa. Przewody pionowe powinny być montowane w pionie,
a ewentualne odchylenia nie mogą przekraczać 1‰ (10 mm na długości 10 m).

Przy montażu przewodów pionowych dopuszcza się stosowanie odsadzek celem

ominięcia przeszkód.

Rys. 35. Połączenia rur żeliwnych w instalacji kanalizacyjnej [15, s. 176]

Przewody odpływowe w budynku układa się równolegle do ścian, a wszystkie przebicia

przez przegrody budowlane powinny być wykonywane pod kątem prostym. Przewody te
układa się po jak najkrótszej drodze z odpowiednim spadkiem. Można je prowadzić
w piwnicy nad lub pod posadzką. Żeliwne przewody odpływowe prowadzone pod posadzką
pomieszczeń, w których występują temperatury dodatnie powinny być układane w ziemi na
głębokości zapewniającej przykrycie minimum 30 cm.

Przewody żeliwne układane poza budynkiem powinny być układane na głębokości

minimum 1,5 m, czyli poniżej strefy przemarzania gruntu. Jeśli tego warunku nie można
spełnić, to koniecznie przewody te należy zabezpieczyć warstwą izolacyjną odpowiedniej
grubości wykonaną np. z żużlu.

Odpływowe przewody kanalizacyjne powinny być układane na całej długości

z jednakowym spadkiem. Minimalny spadek dla tych przewodów zapewniający grawitacyjny
odpływ ścieków powinien wynosić:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

dla przewodów o średnicy DN 100 – 2,5%,

–

dla przewodów o średnicy DN 150 – 1,5%,

–

dla przewodów o średnicy DN 200 – 1,0%,

–

dla przewodów o średnicy DN 300 – 0,6%.
Rury kanalizacyjne stosowane do montażu przewodów odpływowych powinny być

układane kielichami w kierunku przeciwnym do kierunku przepływu ścieków.

Nie wolno prowadzić przewodów kanalizacyjnych powyżej przewodów gazowych

i elektrycznych.

Mocowanie przewodów kanalizacyjnych

Na pionowych przewodach kanalizacyjnych należy stosować na każdej kondygnacji co

najmniej jedno mocowanie stałe zapewniające przenoszenie obciążeń rurociągów.
Przenoszeniu dźwięków materiałowych zapobiega zastosowanie wkładki gumowej.
Wszystkie elementy stanowiące piony kanalizacyjne powinny być mocowane niezależnie.

Dla przewodów kanalizacyjnych układanych poziomo, bez względu na średnicę

przewodu, maksymalne odstępy uchwytów powinny wynosić 2,0 m. Podporę stałą pionu
kanalizacyjnego z żeliwa instaluje się nad stropem piwnicznym, a w przypadku budynków
wysokich, co pięć kondygnacji.

Rys. 36. Podpora stała pionu kanalizacyjnego [15, s. 181]

Przepisy bhp

Montaż

instalacji

kanalizacyjnych

odbywa

się

zazwyczaj

równocześnie

z wykonawstwem instalacji wodociągowej. W sposób prawidłowy powinno być
zorganizowane stanowisko pracy, transport materiałów i narzędzi. Pracownicy powinni
posługiwać się tylko narzędziami sprawnymi technicznie, bezwzględnie nie należy
posługiwać się narzędziami uszkodzonymi lub zużytymi. Po zakończeniu pracy narzędzia
powinny być przechowywane w torbach monterskich. Stanowisko pracy powinno być
uporządkowane, oświetlone. Pomosty, drabiny, powinny być dostosowane do prowadzonych
robót.

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaka jest kolejność układania instalacji kanalizacyjnej?
2. Dlaczego wykonuje się montaż „na sucho”?
3. Ile może być zmian kierunku na podejściu kanalizacyjnym?
4. Od czego zależy średnica pionu kanalizacyjnego?
5. Od czego zależy sposób ułożenia przewodu odpływowego w piwnicy budynku?
6. Na jakiej minimalnej głębokości układane są przewody odpływowe poza budynkiem?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. Jakie dopuszczalne odchylenie może być podczas montażu pionu kanalizacyjnego?
8. Powyżej jakich przewodów nie można układać przewodów instalacji kanalizacyjnej?
9. W których miejscach powinny być montowane podpory stałe?
10. Jakie najważniejsze zasady obowiązują podczas prac monterskich?

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj fragment instalacji kanalizacyjnej z rur żeliwnych, zgodnie z dokumentacją

projektową instalacji kanalizacyjnej.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację projektową instalacji kanalizacyjnej,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) dobrać rury do wykonania połączenia,
4) dobrać łączniki,
5) dobrać obejmy i zaciski połączeniowe,
6) dobrać sprzęt i narzędzia do trasowania,
7) dobrać sprzęt i narzędzia do cięcia rury,
8) dobrać materiały czyszczące,
9) dobrać rury żeliwne o średnicy zadanej dokumentacją,
10) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
11) zabezpieczyć się w środki ochrony indywidualnej,
12) wytrasować obszar cięcia rury,
13) ocenić jakość przycinanej rury, sprawdzić, czy nie ma uszkodzeń,
14) wykonać cięcie rury, zgodnie z zasadami cięcia,
15) oczyścić końcówkę rury,
16) oczyścić powierzchnię bosych końców rur oraz końcówek łączników,
17) dopasować poszczególne elementy połączeniowe względem siebie,
18) połączyć wstępnie rury i łączniki w fragment instalacji sprawdzając, czy jest on zgodny

z dokumentacją,

19) wytrasować miejsca mocowania fragmentu instalacji do przegrody budowlanej,
20) zamocować uchwyty i obejmy do przegrody budowlanej,
21) zamontować fragment instalacji do przegrody po uprzednim uszczelnieniu połączeń,
22) sprawdzić, czy uzyskany spadek instalacji jest zgodny z dokumentacją techniczną,
23) zlikwidować stanowisko pracy,
24) zagospodarować odpady,
25) zaprezentować efekty swojej pracy,
26) dokonać oceny ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stół montażowy z dostępem do oświetlenia,

–

przymiar liniowy,

–

ołówek,

–

odcinki rur żeliwnych,

–

łączniki żeliwne, zgodnie z dokumentacją,

–

materiały uszczelniające, zgodnie z dokumentacją,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

materiały do czyszczenia: papier ścierny drobnoziarnisty, wełna stalowa, włókno
tworzywowe, wilgotna ściereczka,

–

obejmy i zaciski połączeniowe,

–

przecinarka tarczowa, przecinak,

–

ubijak,

–

młotek,

–

wiertarka z kompletem wierteł,

–

środki ochrony indywidualnej: okulary ochronne, rękawice ochronne,

–

dokumentacja projektowa instalacji kanalizacyjnej,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca zasad montażu instalacji kanalizacyjnych.

Ćwiczenie 2

Wykonaj połączenie dwóch odcinków rur żeliwnych bezkielichowych różnych średnic,

wykorzystując do ich połączenia łączniki, obejmy i zaciski połączeniowe.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować literaturę z rozdziału 6, w zakresie zasad wykonywania połączeń rur

żeliwnych bezkielichowych,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) dobrać rury do wykonania połączenia,
4) dobrać łączniki,
5) dobrać obejmy i zaciski połączeniowe,
6) oczyścić powierzchnię bosych końców rur oraz końcówek łączników,
7) dopasować poszczególne elementy połączeniowe względem siebie,
8) połączyć rury i łączniki w fragment instalacji,
9) zlikwidować stanowisko pracy,
10) zagospodarować odpady,
11) zaprezentować efekty swojej pracy,
12) dokonać oceny ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stół montażowy z dostępem do oświetlenia,

–

2 odcinki rury żeliwnej bezkielichowej o różnych średnicach,

–

łącznik redukcyjny (zwężka kanalizacyjna),

–

materiały do czyszczenia: papier ścierny drobnoziarnisty, wełna stalowa, włókno
tworzywowe, wilgotna ściereczka,

–

obejmy i zaciski połączeniowe,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca zasad montażu instalacji kanalizacyjnych.

Ćwiczenie 3

Określ kolejność czynności dla wykonania przykanalika DN 150 z rur PVC dla budynku

mieszkalnego, zgodnie z dokumentacją techniczną instalacji kanalizacyjnej.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji kanalizacyjnej,
2) przeanalizować wytyczne wykonania połączenia instalacji z siecią kanalizacyjną,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) na arkuszu papieru wykonać niezbędne zestawienia i wykazy,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru formatu A4,

–

długopis, ołówek, gumka, linijka,

–

dokumentacja techniczna instalacji kanalizacyjnej,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca zasad montażu instalacji kanalizacyjnych.

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić kolejność układania instalacji kanalizacyjnej?



określić warunki wykonywania odcinka podejścia kanalizacyjnego dla
jednej miski ustępowej?



zgromadzić materiały do wykonania instalacji kanalizacyjnej z PVC
w domku jednorodzinnym?



określić warunki wykonania pionu kanalizacyjnego?



wykonać czynności związane z ułożeniem przewodu odpływowego
w piwnicy budynku?



wykonać połączenia na rurach kanalizacyjnych z żeliwa?



wykonać czynności związane z połączeniem kielichowym?



scharakteryzować zagrożenia wynikające z nieprawidłowego montażu
przewodu odpływowego?



włączyć się z przykanalikiem do miejskiej sieci kanalizacyjnej?



10) zastosować zasady bhp w czasie wykonywania prac montażowych

instalacji kanalizacyjnej?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10. Odbiór i eksploatacja instalacji kanalizacyjnych

4.10.1. Materiał nauczania

Badanie szczelności instalacji kanalizacyjnej

Podczas badania szczelności instalacji kanalizacyjnej należy przeprowadzić sprawdzenie:

–

szczelności podejść i pionów kanalizacyjnych w czasie swobodnego przepływu wody
przez przewody dla ścieków bytowo-gospodarczych,

–

szczelności połączeń przewodów odpływowych przez zalanie ich wodą powyżej kolana
łączącego pion z przewodem odpływowym,

–

szczelności wewnętrznych pionów deszczowych przez zalanie ich na całej długości
wodą,

–

wytrzymałości materiału, z którego wykonane są wewnętrzne piony deszczowe
ciśnieniem wody równym 1,5 krotnej wysokości budynku.
Instalację dla ścieków bytowo-gospodarczych uznaje się za szczelną, jeżeli w czasie

badań i oględzin nie występują przecieki wody w miejscach połączeń.
Odbiór instalacji kanalizacyjnej

Dla kanalizacji grawitacyjnej ścieków bytowo-gospodarczych w czasie odbioru

międzyoperacyjnego (częściowego) należy sprawdzić sposób prowadzenia przewodów oraz
lokalizację przyborów sanitarnych. Szczegółowa kontrola obejmuje sprawdzenie:
–

przebiegu tras przewodów kanalizacyjnych,

–

prawidłowości spadków przewodów,

–

szczelności połączeń odcinków rurowych,

–

kompensację wydłużeń w przypadku rur z tworzyw sztucznych,

–

lokalizację przyborów sanitarnych.
Odbiorowi częściowemu powinno się poddać wszystkie te elementy instalacji, które

ulegają zakryciu lub zabudowaniu w czasie postępu robót: wykonywanie przejść przez
przegrody budowlane, bruzd, wykopów, oraz tych których sprawdzenie jest niemożliwe
w czasie odbioru końcowego.

Każdorazowo po dokonaniu odbioru częściowego powinien być spisany protokół

i złożony stosowny wpis w dzienniku budowy.

Przy odbiorze końcowym powinny zostać przedłożone protokoły odbiorów częściowych

i prób szczelności, powinna podlegać sprawdzeniu zgodność stanu istniejącego
z dokumentacją techniczną i z warunkami technicznymi wykonania i odbioru robót.

W szczególności powinno poddać się sprawdzeniu:

–

prawidłowość wykonanych połączeń,

–

jakość zastosowanych materiałów uszczelniających w połączeniach,

–

rodzaj, wymiarów, przebiegu tras, zastosowanych spadków przewodów,

–

jakość wykonania wentylacji przewodów kanalizacyjnych,

–

prawidłowość zastosowania punktów mocowania przewodów oraz odległości między
tymi punktami,

–

prawidłowości zainstalowania przyborów sanitarnych,

–

zgodność wykonania instalacji kanalizacyjnej z dokumentacją techniczną.

Eksploatacja instalacji i urządzeń kanalizacyjnych

Celem eksploatacji instalacji kanalizacyjnej jest zapewnienie stałego odpływu ścieków

z nieruchomości. Aby warunek ten został spełniony musi ona przez cały okres użytkowania
być utrzymana w pełnej sprawności technicznej.

Zakres czynności eksploatacyjnych obejmuje:

–

przeglądy,

–

konserwacje,

–

naprawy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zadaniem przeglądów instalacji i urządzeń kanalizacyjnych jest kontrola, stwierdzenie

ewentualnych uszkodzeń i ocena stanu zużycia poszczególnych ich elementów. Pozwalają
one na szybie usunięcie w ramach prac konserwacyjnych zauważonych usterek, przez co
zapobiega się awariom i wyłączeniem instalacji kanalizacyjnej z użytkowania.

Konserwacja obejmuje wykonywanie drobnych czynności naprawczych m.in.:

–

przepychanie odpływów z przyborów sanitarnych,

–

przepychanie podejść kanalizacyjnych,

–

wymiana przyborów,

–

wymiana uszkodzonych odcinków podejść,

–

usunięcie osadów nagromadzonych w syfonach,

–

usunięcie osadów zalegających w przewodach.
Naprawy swoim zakresem obejmują prace o większym stopniu trudności technicznych,

aż do wymiany całej instalacji kanalizacyjnej.

Zakres prac konserwacyjnych powinni wykonywać pracownicy posiadający kwalifikacje

zawodowe, aby prace te były wykonane sprawnie i nie wymagały kilkakrotnego powracania
do realizacji prac o tym samym lub podobnym zakresie.

W budownictwie mieszkalnym zakresem czynności eksploatacyjnych objęta jest

instalacja kanalizacyjna w obiekcie budowlanym: przybory i przewody – aż do czyszczaka na
przewodzie odpływowym wewnątrz budynku.

Najczęściej wykonywanymi pracami w instalacji kanalizacyjnej są prace związane

z przepychaniem przewodów, udrażnianie ich, które może być usytuowane:
–

w podejściach do przyborów,

–

w pionach,

–

w przewodzie odpływowym.
Najczęstsze przyczyny zatkania to:

–

nieprawidłowe korzystanie z instalacji przez użytkownika (wylewanie tłuszczów,
wyrzucanie dużych rozmiarów odpadów i zanieczyszczeń np. puszki, opakowania,
materiały włókniste),

–

błędy w budowie,

–

wady materiałów użytych w wykonawstwie

Nieprawidłowe korzystanie z instalacji kanalizacyjnej polega na:

–

spławianiu zanieczyszczeń stałych, które ze względu na właściwości powinny być
usunięte z odpadami powstającymi w gospodarstwie domowym lub przemysłowymi,

–

spławianie papieru, szmat, waty lub innych środków opatrunkowych, popiołu, piasku,
włosów, nici,

–

odprowadzaniu substancji o charakterze agresywnym w stosunku do materiałów, z jakich
wykonana jest instalacja.
Błędy w budowie instalacji kanalizacyjnej lub ukryte wady materiałów mogą

spowodować:
–

przedostawanie się piasku przez niewłaściwie wykonane połączenia przewodów
kanalizacyjnych układanych w gruncie co w konsekwencji prowadzi do zatkania
przewodów,

–

niekorzystne warunki gruntowo – wodne np. wysoki poziom wód gruntowych przy
głęboko posadowionych piwnicach budynków może spowodować infiltrację wody do
wnętrza przewodów,

–

brak urządzeń przeciwzalewowych może spowodować „cofkę” ścieków z sieci
kanalizacyjnej i zalanie pomieszczeń piwnicy budynku.
Objawem niedrożności przewodów instalacji kanalizacyjnej jest zazwyczaj brak odpływu

ścieków z przyborów, lub wypływ ścieków z instalacji do niżej położonych mieszkań, piwnic
budynku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sprzęt stosowany do udrażniania instalacji i urządzeń kanalizacyjnych

Wstępna lokalizacja miejsca awarii następuje na podstawie kontroli poziomu ścieków

w miejscu ich wypływu i poniżej tego miejsca. Dokładne zlokalizowanie miejsca awarii
wymaga zastosowania narzędzi: taśm, sprężyn, drążków elastycznych. Sprzęt ten wprowadza
się przez przybory, czyszczaki do przewodów aż do miejsca stanowiącego opór. Po
zlokalizowaniu zapchania wprowadza się do przewodu odpowiednie narządzie ręczne lub
mechaniczne do ich przepychania.

Przepychanie w pierwszej fazie prowadzi się poprzez użycie najprostszego sprzętu

i sposobów. Podejmuje się następnie kolejne próby przebicia lub rozładowania korka, który
spowodował zapchanie. Jeśli powodem zapchania zatoru było utknięcie w przewodzie
twardego przedmiotu, to powinno podejmować się działanie mające na celu wyciagnięcie go
w całości. Ostatecznym sposobem usunięcia niedrożności w przepływie ścieków jest
demontaż zapchanego odcinka przewodu lub kształtki i wstawienie nowego elementu. Po
usunięciu przyczyny zapchania koniecznie należy instalację kanalizacyjną przepłukać
z nagromadzonych osadów. Efektywność prac zależy od stosowanych narzędzi i sprzętu. Do
przepychania stosuje się sprzęt ręczny i mechaniczny.
Sprzęt ręczny to:
–

taśmy stalowe o długości 7,5–30 m stosowane do ustalenia miejsca zatkania
i przepychania przewodów,

–

druty stalowe o długości 2,5–3 m oraz drążki sprężyste o grubości 20–30 mm i długości
3m przystosowane do łączenia poprzez łączniki w długie odcinki z możliwościami
założenia na koniec drutu końcówek o różnym przeznaczeniu,

–

spirale stalowe nazywane żmijkami lub sprężynami kanalizacyjnymi o średnicach 16, 22,
31 mm w odcinkach długości 2 m lub 4 m każdy przystosowane do łączenia na długość
do 30 m,

–

wycinacze korzeni,

–

przepychacze do przyborów i rur.
Sprzęt mechaniczny z silnikiem elektrycznym lub spalinowym stanowi konstrukcyjne

rozwinięcie sprzętu ręcznego.

Rys. 37.

Maszyna

bębnowa

czyszczenia

instalacji

kanalizacyjnej

zapobiegająca nadmiernemu skręcaniu sprężyn [18]

Zasady bhp podczas prac konserwacyjnych

Każdorazowo, niezależnie od tego, kto wykonuje prace naprawcze instalacji

wodociągowej i kanalizacyjnej, należy pamiętać o zachowaniu podstawowych wymagań
bezpieczeństwa swojego i innych osób.

Powinny podlegać sprawdzeniu narzędzia i sprzęt stosowany do prac instalacyjnych:

młotki, narzędzia monterskie, przecinaki. Osoba wykonująca prace naprawcze powinna być
wyposażona w odzież ochronną i środki ochrony indywidualnej w wymaganym przepisami
zakresie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Należy pamiętać, aby narzędzia były sprawne technicznie.
Nie wolno:

–

rzucać narzędziami,

–

pozostawiać ich w czasie przerw na stanowiskach pracy,

–

chodzić po narzędziach i sprzęcie.
Praca powinna odbywać się na podłodze lub na pomostach, rusztowaniach

zabezpieczonych barierkami ochronnymi, ale zawsze z dostępem do dobrego oświetlenia.

Należy bezwzględnie pamiętać, że podczas czynności konserwacyjnych mogą

występować zagrożenia związane z napełnianiem instalacji wodą pod ciśnieniem, ruchem
pomp, porażeniem prądem elektrycznym

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Na czym polega odbiór techniczny instalacji kanalizacyjnej?
2. Kto wykonuje czynności związane z odbiorem technicznym instalacji kanalizacyjnej?
3. Na czym polega kontrola szczelności odcinka instalacji kanalizacyjnej?
4. Kiedy następuje przekazanie instalacji kanalizacyjnej do eksploatacji?
5. Jaki jest zakres prac konserwacyjnych instalacji kanalizacyjnej?

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ kolejność czynności podczas sprawdzenia szczelności instalacji kanalizacyjnej

w budynku niskim mieszkalnym, warunki przeprowadzenia badania oraz sposób jego
dokumentowania.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji kanalizacyjnej w budynku

mieszkalnym,

2) przeanalizować wytyczne badania odbiorczego szczelności instalacji kanalizacyjnej,
3) na arkuszu papieru wykonać niezbędne zestawienia i wykazy,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru formatu A4,

–

długopis, ołówek, gumka, linijka,

–

dokumentacja instalacji kanalizacyjnej dla budynku mieszkalnego,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca odbioru i eksploatacji instalacji kanalizacyjnych.

Ćwiczenie 2

Dokonaj oceny stanu technicznego instalacji kanalizacyjnej w budynku szkoły na

podstawie protokołu przeglądu technicznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji kanalizacyjnej,
2) przeanalizować protokół przeglądu instalacji kanalizacyjnej,
3) przeanalizować wytyczne w zakresie wykonania i odbioru instalacji kanalizacyjnych,
4) spisać protokół oceny stanu technicznego instalacji kanalizacyjnej,
5) zaprezentować efekty swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja instalacji kanalizacyjnej dla budynku szkoły,

–

protokół przeglądu technicznego instalacji kanalizacyjnej,

–

wytyczne w zakresie wykonania i odbioru instalacji kanalizacyjnych,

–

protokół oceny stanu technicznego – wzór,

–

arkusz papieru formatu A4,

–

długopis, ołówek, gumka, linijka,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca odbioru i eksploatacji instalacji kanalizacyjnych.

Ćwiczenie 3

Z zestawu narzędzi i sprzętu dobierz konieczne do usunięcia niedrożności zlokalizowanej

w przewodzie odpływowym instalacji kanalizacyjnej.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji kanalizacyjnej,
2) wybrać sprzęt i narzędzia do usunięcia niedrożności w przewodzie odpływowym,
3) sprawdzić w dokumentacji techniczno – ruchowej sprzętu czy wybrane narzędzia i sprzęt

są przeznaczone do wykonania prac konserwacyjnych w instalacjach kanalizacyjnych,

4) dokonać oceny poprawności ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zestaw sprzętu, narzędzi, końcówek do czyszczenia przewodów kanalizacyjnych,

–

dokumentacja techniczno – ruchowa sprzętu i narzędzi do udrażniania kanalizacji,

–

długopis, ołówek, gumka, linijka,

–

arkusz do pisania formatu A4,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca odbioru i eksploatacji instalacji kanalizacyjnych.

4.10.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić zakres sprawdzania instalacji kanalizacyjnej w czasie odbioru

technicznego?



2) wykonać proste prace konserwacyjne instalacji kanalizacyjnej?



3) posłużyć się sprzętem do udrażniania instalacji kanalizacyjnej?



4) określić błędy będące przyczyną niedrożności instalacji kanalizacyjnej?



zaplanować czynności związane z likwidacją zatoru w przewodzie
odpływowym?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.11. Lokalne oczyszczalnie ścieków

4.11.1. Materiał nauczania

Wybór systemu oczyszczania ścieków zależy od:

a) ilość powstających ścieków,
b) sposób użytkowania budynku,
c) wymaganego stopnia oczyszczania ścieków, który jest zależny od:

−

odbiornika ścieków,

−

warunków gruntowo-wodnych,

−

wielkości działki.

Zbiorniki bezodpływowe i osadniki gnilne

Dla mieszkańców domów jednorodzinnych usytuowanych w terenie, w którym brak jest

sieci kanalizacyjnej, odprowadzanie i unieszkodliwianie powstających ścieków należy
rozwiązać na etapie budowy domu. Niezbędna staje się wówczas budowa lokalnej
oczyszczalni lub lokalnego urządzenia do gromadzenia ścieków.

W warunkach lokalnych stosowane są bezodpływowe i przepływowe szczelne osadniki

podziemne. Budowa zbiornika bezodpływowego – szamba, jest optymalnym rozwiązaniem
w sytuacji, gdy:
–

nie ma możliwości budowy przydomowej oczyszczalni ścieków ze względu na zbyt
wysoki poziom wód gruntowych lub zbyt małą powierzchnię działki,

–

będzie to rozwiązanie czasowe do czasu budowy miejscowej (lokalnej) sieci
kanalizacyjnej.
Zbiorniki bezodpływowe – szamba – doły gnilne, są to zbiorniki, w których zawiesiny

wytrącane z gromadzących się ścieków podlegają gniciu. W zależności o warunków
atmosferycznych proces ten zachodzi z różną szybkością. Zazwyczaj niezbyt duża pojemność
zbiornika zmusza użytkownika do dość częstego opróżniania.

Zbiorniki bezodpływowe powinny być zlokalizowane w odległości minimum:

–

15 metrów od studni z wodą pitną;

–

5 metrów od okien i drzwi zewnętrznych budynku jednorodzinnego;

–

2 metry od granicy działki, drogi lub chodnika.
Zbiorniki bezodpływowe wykonywane są z: polietylenu o wysokiej gęstości (HDPE),

laminatu poliestrowego wzmacnianego włóknem szklanym, kręgów betonowych, żelbetu.

Niezależnie od wybranego rozwiązania szambo powinno być:

–

szczelne – niedopuszczalne jest, by ścieki z bezodpływowego zbiornika przedostawały
się do gruntu,

–

odporne i trwałe,

–

zabezpieczone szczelną pokrywą z włazem przed osobami trzecimi,

–

wyposażone w układ wentylacyjny.

Osadnik gnilny to szczelny zbiornik podziemny o pojemności kilku m

. Najczęściej jest

„dłuższy niż szerszy”, co umożliwia przepływ z osadzaniem cząstek. Zbiornik wylewany na
miejscu budowy ma często dno ukształtowane ze spadkiem, co usprawnia osadzanie cząstek,
a zbiornik prefabrykowany – kształt cylindryczny (optymalny dla pożądanych warunków
przepływu). Konstrukcja osadnika nie gwarantuje całkowitego rozłożenia zgromadzonych na
dnie osadów w wyniku, czego powstają bardzo specyficzne nieprzyjemne zapachy.
Urządzenia te, choć przestarzałe w swojej budowie dopuszczone są do użytkowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oczyszczalnie indywidualne wykonywane są dla małych jednostek osadniczych o luźnej

zabudowie. Zachodzące w nich procesy wykorzystują system korzeniowy roślin
naczyniowych jako biologicznych absorbentów – pochłaniaczy – zanieczyszczeń
powstających w gospodarstwach domowych. Oczyszczalnie korzeniowe łączą w sobie
sedymentację, filtrowanie i mineralizację zanieczyszczeń organicznych w ściekach.

Drenaż rozsączający jest to układ podziemnych drenów wprowadzających ścieki do

ziemi w celu biologicznego ich oczyszczenia w warunkach naturalnych. Stosowany jest do
biologicznego oczyszczania ścieków wstępnie oczyszczonych w osadnikach gnilnych.
W gruncie następuje ostateczne doczyszczenie i rozprowadzenie ścieków.

Drenaż rozsączający stosowany jest jako:

–

drugi stopień oczyszczania ścieków po wcześniejszym ich podczyszczeniu w osadnikach
gnilnych,

–

trzeci stopień oczyszczania ścieków po wcześniejszym ich oczyszczeniu w osadnikach
gnilnych i złożach biologicznych.
Do drenażu rozsączającego ścieki powinny być doprowadzane w taki sposób, aby

równomiernie był obciążany grunt i aby zapewnić okresowe napowietrzanie systemu
drenażowego.

Prawidłowa praca drenażu rozsączającego wymaga, aby ścieki doprowadzane były

okresowo i równomiernie do wszystkich drenów. Powinny być one układane w rowkach
o szerokości od 0,5 m do 0,8 m, obsypane pod spodem warstwą żwiru o grubości 0,1 m.
Ponad drenem grubość warstwy żwirowej powinna wynosić 0,05 m. Dren wraz z obsypką
żwirową powinien być przysypany gruntem rodzimym do poziomu terenu. Minimalne
zagłębienie drenu to 0,6 m, a maksymalne to 1,2 m

Drenaż rozsączający powinien być wykonany z rurek drenarskich ceramicznych

ułożonych na styk, zabezpieczony od góry paskiem z papy smołowej lub geowłókniną, która
zabezpiecza

warstwę

filtracyjną

przed

zanieczyszczeniem

gruntem

rodzimym

przykrywającym drenaż.

Rys. 38. Zasada układania drenażu rozsączającego 1 – przykrycie gruntem rodzimym,

2 – warstwa izolacyjna, 3 – obsypka żwirowa, 4 – przewód rozsączający
perforowany, 5 – zwierciadło wody podziemnej lub poziom warstwy
nieprzepuszczalnej [7, s. 487]

Studzienka rozdzielcza powinna być montowana za osadnikiem gnilnym, a przed

układem drenów. Jej zadaniem jest równomierne rozdzielanie ścieków do poszczególnych
ciągów drenarskich

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na końcach drenów rozsączających, w celu przewietrzania warstwy gruntu, powinny być

studzienki napowietrzające (wywiewki wentylacyjne) o średnicy 100 mm ustawione 0,5 m
ponad powierzchnię terenu. Zapewniają one dopływ tlenu, który jest potrzebny do
prawidłowego przebiegu procesów oczyszczania ścieków. Umożliwiają również kontrolę
poziomu ścieków.

Rys. 39. Układ ciągów drenarskich [19]

Wybudowanie drenażu rozsączającego wymaga dużej powierzchni działki z uwagi na

fakt, że warunkiem wykonania jest ułożenie drenów w odległości:
–

minimum 30 m od lokalnego ujęcia wody (studni),

–

30 m od studni (również na sąsiedniej działce),

–

3 m od budynku,

–

2 m od granicy nieruchomości,

–

3 m od drzew i dużych krzewów.
Nie można zbudować oczyszczalni z drenażem na terenach okresowo zalewanych.
Oczyszczone ścieki mogą być odprowadzane do gruntu, więc nie potrzeba innego

odbiornika ścieków – rzeki, stawu czy rowu melioracyjnego.

Złoże filtracyjne

Filtry piaskowe stosowane są do biologicznego oczyszczania w warunkach naturalnych

ścieków bytowo-gospodarczych lub ścieków przemysłowych o właściwościach zbliżonych do
ścieków z gospodarstwa domowego. Wykonuje się je w przypadku, gdy grunt jest o małej
przepuszczalności np. glina, iły, lub, gdy występuje wysoki poziom wód gruntowych. Filtry
piaskowe (mineralne) zbudowane są z:
–

kilku lub kilkunastu drenów rozprowadzających ścieki do złoża filtracyjnego,

–

piaskowego złoża filtracyjnego,

–

drenów zbiorczych ułożonych pod złożem filtracyjnym.
Dla wykonania filtrów piaskowych konieczny jest warunek, aby najwyższy poziom wody

gruntowej znajdował się nie wyżej niż 1m pod poziomem drenów zbiorczych. Złoże
filtracyjne powinno być wydzielone od otaczającego gruntu szczelną folią lub tłustą gliną.

Długość jednego drenu nie powinna przekraczać 30 m. Średnica drenów nie powinna być

mniejsza niż 100 mm. Minimalny rozstaw drenów rozsączających i zbiorczych powinien
wynosić 1 m. Dreny zbiorcze powinny być układane 0,6m poniżej poziomu ułożenia drenów
rozsączających. Pomiędzy drenami powinno znajdować się złoże filtracyjne o grubości

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

0,6 m, szerokości nie mniejszej niż 0,5m i długości równej drenu. Jeżeli długość drenów
rozsączających lub zbiorczych nie przekracza 30m, to możliwe jest zbudowanie filtrów
piaskowych z jednym drenem rozsączającym i jednym drenem zbiorczym.

Dreny rozsączające i zbiorcze powinny być układane w rowkach o głębokości 1,2–1,5m

i szerokości rowu 0,5 m.

Dren zbiorczy powinien być układany na dnie rowu ze spadkiem 2,0–2,5 % i obsypany

złożem filtracyjnym o wysokości 0,6m i uziarnieniu od 0,5 do 8,0 mm.

Dren rozsączający powinien być układany na górnej powierzchni złoża filtracyjnego ze

spadkiem 2,0–2,5 % i obsypany warstwą żwiru o wysokości 0,3 m. Powinien być przykryty
geowłókniną. Pozostała część rowu powinna być wypełniona gruntem rodzimym
i wyrównana do poziomu powierzchni terenu. Na końcach drenów rozsączających
i zbiorczych w celu przewietrzania warstwy gruntu powinny być wywiewki wentylacyjne
o średnicy 100 mm ustawione 0,5 m ponad powierzchnię terenu.

Rys. 40. Filtr piaskowy [1, s. 214]

Ścieki po osadniku gnilnym przepływają do drenażu rozsączającego, dalej przechodzą

przez filtr piaskowy i odprowadzane są drenażem zbierającym do odbiornika.

Złoża roślinne

Filtry gruntowo – korzeniowe z roślinnością bagienną są zbiornikami ziemnymi

wyłożonymi folią, wypełnione materiałem filtracyjnym z posadzoną na powierzchni trzciną
lub wierzbą. System korzeniowy roślin udrażnia złoże powodując zachodzenie procesów
biologicznego rozkładu ścieków bytowo-gospodarczych wcześniej podczyszczonych
w osadniku. Przepływ ścieków w złożu może być pionowy lub poziomy. Efektywna
powierzchnia złoża to 5 – 10m

na jednego użytkownika.

Przydomowe oczyszczalnie ścieków

Lokalne oczyszczalnie ścieków, w których zachodzi oczyszczanie ścieków powstających

w gospodarstwie domowym sprowadza się do zainstalowania na terenie nieruchomości
przydomowej oczyszczalni ścieków najczęściej pracującej bezobsługowo. W przydomowej
oczyszczalni ścieków procesy oczyszczania zachodzą dwuetapowo:
–

w pierwszym podczyszczanie beztlenowe,

–

w drugim doczyszczanie tlenowe.
Pierwszy etap ma miejsce w osadniku gnilnym, separatorze tłuszczu i polega na

dekantacji (oddzielenie ciał stałych od cieczy) ścieków i fermentacji osadu z udziałem
bakterii

beztlenowych.

Następuje

tutaj

usuwanie

ścieków zanieczyszczeń

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

łatwoopadających (o gęstości większej od ścieków) i flotujących (o gęstości mniejszej od

ścieków).

Drugi etap to biologiczne doczyszczanie ścieków. Zachodzi najczęściej w drenażu

rozsączającym. Może również zachodzić w: filtrach piaskowych, złożu biologicznym
z recyrkulacją ścieków, komorze osadu czynnego z osadnikiem wtórnym, oczyszczalni
hydrobotanicznej.

Proces doczyszczania biologicznego polega na tym, że podczyszczone ścieki przepływają

przez warstwy filtracyjne żwiru, piasku i są rozkładane w procesie biologicznego utleniania,
w którym biorą udział mikroorganizmy. Konstrukcja urządzeń powinna zapewnić warunki do
tlenowego oczyszczania ścieków wypływających z osadnika.

W przydomowej oczyszczalni ścieków osadnik gnilny pełni rolę wstępnego oczyszczania

ścieków. W osadniku tym zachodzą procesy technologiczne:
–

flotacja zanieczyszczeń o gęstości mniejszej niż gęstość ścieków,

–

sedymentacja zanieczyszczeń łatwo opadających,

–

stabilizacja beztlenowa osadów ściekowych.

Rys. 41.

Przydomowa oczyszczalnia ścieków 1 – ścieki bytowo – gospodarcze, 2 – tłuszczownik,
3 – ścieki fekalne, 4 – zbiornik oczyszczania biologicznego(osadnik gnilny),
5 – studzienka rozdzielcza, 6 – studzienka zamykająco – wentylacyjna,7 – wywiewka
wentylacyjna, 8 – studzienka wód opadowych[ 4, s. 301]

Tabela 10. Minimalne wymagane odległości urządzeń przydomowych oczyszczalni ścieków na terenach

zabudowy jednorodzinnej i zagrodowej [1, s. 213]

Element przestrzennego

zagospodarowania

działki

Minimalne odległości [m]

Zbiorniki na nieczystości ciekłe

o pojemności

do 10 m

o pojemności

od 10m

do 50m

Drenaż

rozsączający

Studnia

Okna i drzwi do pomieszczeń
przeznaczonych na pobyt ludzi

Granica działki

7,5

Droga, ulica

Najwyższy

poziom

wód

gruntowych

–

1,5

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zgodnie z prawem, osadnik można lokalizować dowolnie blisko domu (jest to zalecane

ze względów technicznych: odległość ta nie powinna przekraczać 6m) pod warunkiem
wyprowadzenia ich odpowietrzenia przez instalację kanalizacyjną, co najmniej 0,6m powyżej
górnej krawędzi okien i drzwi zewnętrznych w tych budynkach. W innym przypadku
minimalna odległość wynosi 3m.

Zasady bhp podczas wykonawstwa instalacji lokalnych oczyszczalni ścieków

Szereg prac w oczyszczalniach ścieków, nawet w ujęciu lokalnym, zaliczanych jest do

prac szczególnie niebezpiecznych z uwagi na ryzyko wystąpienia wypadku. Są to prace
związane z:
–

zagrożeniem pożarowym i wybuchowym,

–

pracami wykonywanymi poniżej poziomu terenu,

–

pracami z używaniem urządzeń elektrycznych,

–

pracami wewnątrz studni, zbiorników,

–

kontakt z czynnikami biologicznie aktywnymi,

–

właściwościami żrącymi i toksycznymi surowców stosowanych w technologiach
oczyszczania ścieków i środków występujących w ściekach.
Przed rozpoczęciem robót pracownik powinien zabezpieczyć się przed:

–

nagłym podniesieniem poziomu ścieków,

–

wystąpieniem niebezpiecznych i szkodliwych gazów,

–

obsuwaniem się ziemi w wykopach.

Każdorazowo, niezależnie od tego, kto wykonuje prace przy urządzeniach lokalnych

oczyszczalni ścieków, należy pamiętać o zachowaniu podstawowych wymagań
bezpieczeństwa swojego i innych osób obecnych w czasie wykonywania prac. Prace z uwagi
na szczególny charakter powinny być wykonywane w zespołach dwuosobowych. Powinno
używać się tylko narzędzi i sprzętu sprawnych techniczne. Zatrudnieni pracownicy powinni
być wyposażeni w podstawową odzież roboczą, środki ochrony indywidualnej dostosowane
do zakresu wykonywanych prac, sprzęt zabezpieczający w miejscu prowadzenia prac.
Powinni być przeszkoleni w zakresie stosowania środków zabezpieczających, udzielania
pierwszej pomocy przedlekarskiej w miejscu zdarzenia wypadkowego.

4.11.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Na czym polega lokalne oczyszczanie ścieków?
2. Gdzie lokalizuje się zbiorniki bezodpływowe?
3. Kiedy stosuje się drenaż rozsączający do oczyszczania ścieków?
4. Jakie są uwarunkowania wybudowania przydomowej oczyszczalni ścieków?
5. Na czym polega oczyszczanie ścieków w przydomowych oczyszczalniach?

4.11.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ czynności dla przeprowadzenia konserwacji zbiornika bezodpływowego dla

ścieków bytowo-gospodarczych budynku mieszkalnego. Wykonaj zestawienie sprzętu,
środków ochrony indywidualnej, podaj skład zespołu pracowników oraz warunki
przeprowadzenia zabiegów konserwacyjnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną zbiornika bezodpływowego,
2) przeanalizować wytyczne w zakresie przeprowadzania konserwacji zbiorników

bezodpływowych,

3) dobrać skład zespołu pracowników do wykonania zadania,
4) na arkuszu papieru wykonać niezbędne zestawienia i wykazy,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru formatu A4,

–

długopis, ołówek, gumka, linijka,

–

dokumentacja techniczna zbiornika bezodpływowego,

–

wytyczne w zakresie konserwacji zbiorników bezodpływowych,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca lokalnych oczyszczalni ścieków.

Ćwiczenie 2

Zaproponuj lokalizację przydomowej oczyszczalni ścieków, zgodnie z wytycznymi

technicznymi i planem zagospodarowania działki budowlanej.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną przydomowej oczyszczalni ścieków,
2) przeanalizować wytyczne lokalizacji przydomowych oczyszczalni ścieków,
3) na arkuszu papieru wykonać niezbędne zestawienia i wykazy,
4) dokonać oceny ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru formatu A4,

–

długopis, ołówek, gumka, linijka,

–

plan zagospodarowania działki budowlanej,

–

dokumentacja techniczna przydomowej oczyszczalni ścieków,

–

wymagania lokalizacyjne dla przydomowych oczyszczalni ścieków,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca lokalnych oczyszczalni ścieków.

Ćwiczenie 3

Sporządź wykaz czynności, materiałów, sprzętu i narzędzi oraz środków ochrony

indywidualnej dla wykonania przydomowej oczyszczalni ścieków z osadnikiem gnilnym
i drenażem rozsączającym dla budynku mieszkalnego usytuowanego na terenie
nieuzbrojonym działki budowlanej. Określ skład zespołu pracowników do wykonania
zadania. Opracuj instrukcję eksploatacji dla lokalnej oczyszczalni.

Sposób wykonania ćwiczenie

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować

dokumentację

techniczną

przydomowej

oczyszczalni

ścieków

z osadnikiem gnilnym i drenażem rozsączającym,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) przeanalizować wytyczne montażu elementów przydomowej oczyszczalni ścieków,
3) na arkuszu papieru wykonać niezbędne zestawienia i wykazy,
4) określić skład zespołu pracowników do wykonania zadania,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru formatu A4,

–

długopis, ołówek, gumka, linijka,

–

dokumentacja techniczna przydomowej oczyszczalni ścieków z osadnikiem gnilnym
i drenażem rozsączającym,

–

katalogi

przydomowych

oczyszczalni

ścieków

różnymi

rozwiązaniami

technologicznymi,

–

wymagania w zakresie montażu i wykonania poszczególnych elementów przydomowej
oczyszczalni ścieków,

–

warunki techniczne wykonania i odbioru przydomowych oczyszczalni ścieków

–

dokumentacja wykonania przydomowej oczyszczalni ścieków i odbioru technicznego,

–

wymagania w zakresie warunków eksploatacyjnych dla wybranego układu
technologicznego przydomowej oczyszczalni ścieków,

–

wymagania w zakresie bhp,

–

literatura z rozdziału 6, dotycząca lokalnych oczyszczalni ścieków.

4.11.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić możliwości lokalnego oczyszczania ścieków?



2) określić wyposażenie zbiornika bezodpływowego, aby właściwie spełniał

swoją rolę?



3) określić sposób wykonania drenażu rozsączającego?



4) określić rodzaje ścieków, które można oczyszczać poprzez drenaż

rozsączający?



5) zaplanować

usytuowanie

terenie

zabudowy

indywidualnej

przydomowej oczyszczalni ścieków?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru.
5. Za każdą poprawną odpowiedź możesz uzyskać 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Są cztery możliwe

odpowiedzi: a, b, c, d. Tylko jedna odpowiedź jest poprawna; zaznacz ją znakiem X.

7. Staraj się wyraźnie zaznaczać odpowiedzi. Jeżeli się pomylisz i błędnie zaznaczysz

odpowiedź, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie odpowiedź, którą uważasz
za poprawną.

8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
10. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóż rozwiązanie

zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.

11. Po rozwiązaniu testu sprawdź, czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na KARCIE

ODPOWIEDZI.

12. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. W instalacji wodociągowej zawór pływakowy montuje się jako element

a) czerpalny.
b) zabezpieczający.
c) regulujący przepływ wody.
d) kontrolujący przepływ wody.

2. Minimalna odległość drenażu rozsączającego od lokalnego ujęcia wody wynosi

a) 10 m.
b) 20 m.
c) 30 m.
d) 40 m.

3. Sprzęt ręczny do usuwania zatorów w przewodzie instalacji kanalizacyjnej to

a) spirala stalowa.
b) gruszka gumowa.
c) środki chemiczne.
d) zastawka kanałowa.

4. Przewód odpływowy dla ścieków agresywnych może być wykonany z rur

a) azbestowo-cementowych.
b) kamionkowych.
c) betonowych.
d) stalowych.

5. Zestaw wodomierzowy usytuowany jest w studzience wodomierzowej, gdy odległość

budynku od ulicy przekracza
a) 15 m.
b) 25 m.
c) 50 m.
d) 7.5 m.

6. Montaż instalacji kanalizacyjnej rozpoczyna się od ułożenia

a) pionu.
b) podejścia.
c) przyboru.
d) przykanalika.

7. Dla przewodów instalacji wodociągowej prowadzonych pionowo, odległości między

podporami mogą być w stosunku do przewodów poziomych
a) zmniejszone o 10 %.
b) zmniejszone o 30 %.
c) zwiększone o 10 %.
d) zwiększone o 30 %.

8. Przewody wody zimnej prowadzi się nad przewodami

a) gazowymi.
b) wody ciepłej.
c) elektrycznymi.
d) kanalizacyjnymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Rury z PVC w instalacji kanalizacyjnej łączy się poprzez

a) kielichy.
b) kołnierze.
c) lutowanie.
d) zgrzewanie.

10. W układzie jednostrefowym dla niskich obiektów budowlanych instalacje wodociągowe

montowane są jako instalacje z rozdziałem
a) dolnym.
b) górnym.
c) dolnym dwururowe.
d) dolnym jednorurowe.

11. Wysokość ustawienia baterii ściennej nad umywalką dla dorosłych wynosi

a) 5–15 cm.
b) 15–25 cm.
c) 25–35 cm.
d) 35–45 cm.

12. Minimalny spadek dla przewodu odpływowego DN 150 powinien wynosić

a) 0,5 %.
b) 1,0 %.
c) 1,5 %.
d) 2,5 %.

13. Podejście kanalizacyjne z pionem powinno być łączone przez

a) kolano.
b) trójnik.
c) rewizję.
d) odsadzkę.

14. Zbiornik bezodpływowy powinien być wyposażony w

a) rewizję.
b) odsadzkę.
c) układ wentylacyjny.
d) urządzenie pomiarowe.

15. Połączenie wodociągowe z zastosowaniem trójnika można wykonać, gdy średnica

połączenia jest
a) mniejsza od połowy średnicy przewodu ulicznego.
b) większa od połowy średnicy przewodu ulicznego.
c) nie ma znaczenia średnica przewodu ulicznego.
d) równa połowie średnicy przewodu ulicznego.

16. Przy włączaniu przykanalika do studni rewizyjnej różnica wysokości między dnem

przykanalika i studni rewizyjnej na kanale miejskiej sieci kanalizacyjnej nie powinna
przekraczać
a) 20 cm.
b) 50 cm.
c) 2 %.
d) 3%.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17. Podczas odbioru końcowym instalacji kanalizacyjnej sprawdzaniu podlegają

a) jakość przyborów sanitarnych.
b) spadki przewodów kanalizacyjnych.
c) ilości zamontowanych czyszczaków.
d) zgodność asortymentowa rur kanalizacyjnych.

18. Zalecana częstotliwość dokonywania przeglądu instalacji wodociągowej w budynku

mieszkalnym powinna wynosić 1 raz
a) dziennie.
b) w tygodniu.
c) w miesiącu.
d) w kwartale.

19. Zabezpieczenie wokół studni kopanej powinno być ułożone ze spadkiem

a) 1–5 % w kierunku do studni.
b) 1–5 % w kierunku od studni.
c) 5–10 % w kierunku do studni.
d) 5–10 % w kierunku od studni.

20. Przed rozpoczęciem prac przy wykonywaniu instalacji lokalnej oczyszczalni ścieków

pracownik powinien zabezpieczyć się przed
a) poślizgnięciem się na śliskiej nawierzchni.
b) obsuwaniem się ziemi w wykopie.
c) poparzeniem się gorącą wodą.
d) upadkiem z drabiny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……………………………………………………..

Wykonywanie instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych

Zaznacz poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Chudzicki J., Sosnowski S.: Instalacje kanalizacyjne – projektowanie, wykonanie,

eksploatacja. Wydawnictwo „Seidel – Przywecki”, Warszawa 2005

2. Chudzicki J., Sosnowski S.: Instalacje wodociągowe – projektowanie, wykonanie,

eksploatacja. Wydawnictwo „Seidel – Przywecki”, Warszawa 2005

3. Cieślowski S., Karpiński M., Trzaskowski W.: Technologia Instalacje sanitarne. WSiP,

Warszawa 1996

4. Cieślowski S., Krygier K.: Technologia Instalacje sanitarne część 1,WSiP, Warszawa

1998

5. Fox U.: Techniki instalacyjne w budownictwie mieszkaniowym – projektowanie,

wykonawstwo, eksploatacja, zmiana sposobu użytkowania, Arkady. Warszawa 1998

6. Heidrich Z.: Wodociągi i Kanalizacja. Część 1. Wodociągi, WSiP. Warszawa 2004
7. Heidrich Z.: Wodociągi i Kanalizacja Część 2 Kanalizacja, WSiP. Warszawa 2004
8. Płuciennik M. Warunki techniczne wykonania i odbioru instalacji wodociągowych.

Wymagania techniczne Zeszyt 7., COBRTI INSTAL, Warszawa 2003

9. Polska Norma PN–81/B–107.00.00 Instalacje wewnętrzne wodociągowe i kanalizacyjne.

Wymagania i badania przy odbiorze. Wspólne wymagania i badania.

10. Polska Norma PN–81/B–017.00.01 Instalacje wewnętrzne wodociągowe i kanalizacyjne.

Wymagania i badania przy odbiorze – Instalacje kanalizacyjne.

11. Polska Norma PN–81/B–107.00.02 Instalacje wewnętrzne wodociągowe i kanalizacyjne.

Wymagania i badania przy odbiorze. Przewody wody zimnej i ciepłej z rur stalowych
ocynkowanych

12. Polska Norma PN–81/B–107.00.04 Instalacje wewnętrzne wodociągowe i kanalizacyjne.

Wymagania i badania przy odbiorze. Przewody wody zimnej z polichlorku winylu
i polietylenu

13. Polska Norma PN–B–107.20:1998 Wodociągi. Zabudowa zestawów wodomierzowych

w instalacjach wodociągowych. Wymagania i badania przy odbiorze

14. Polska Norma PN – EN 12056–1:2002 Systemy kanalizacji grawitacyjnej wewnątrz

budynków – Część 1: Postanowienia ogólne i wymagania

15. Technologia instalacji wodociągowych i gazowych część 1 Instalacje wodociągowe.

REA, Warszawa 1998

16. Warunki techniczne wykonania i odbioru robót budowlano – montażowych. tom II

Instalacje sanitarne i przemysłowe, Arkady, Warszawa 1988

17. Praca zbiorowa.: Wodociągi i kanalizacja – projektowanie, montaż, eksploatacja,

modernizacja. Wydawnictwo Verlag Dashőfer, Warszawa 2005

18. www.e–instalacje.pl
19. www.muratordom.pl