31.07.2016 PrószyÅ„ski i S­ka
Nie pokazuj więcej tego komunikatu
Informujemy iż strony www.proszynski.pl oraz księgarnia.proszynski.pl firmy Prószyński Media Sp. z o.o. wykorzystują pliki cookies
do poprawnego działania. Korzystanie z witryny bez zmiany ustawień przeglądarki odnośnie plików cookies oznacza zgodę na ich wykorzystywanie.
Szczegóły znajdziesz w Polityce prywatności / cookies
Pomoc Mapa witryny English
szukaj
wyszukiwanie zaawansowane
Strona główna / Popularnonaukowe / Fascynujące pierwiastki. W krainie fundamentalnych składników rzeczywistości
KSI
GARNIA
Nowości
Fascynujące pierwiastki. W krainie fundamentalnych składników
Zapowiedzi
rzeczywistości
Aktualności
Hugh Aldersey­Williams
Bestsellery
28.05.2016
e­booki
Relacja z
Prolog Warszawskich
Duże Litery
Targów Książki
Podobnie jak alfabet czy zodiak, układ okresowy pierwiastków należy do
Druk na żądanie
23.05.2016 ­ Nagroda im. KuryÅ‚owiczów
obrazów graficznych, które wydają się na stałe zakorzenione w naszych
dla tłumaczy książki  Nasz
wspomnieniach. Ten, który pamiętam ze szkoły, wisiał na ścianie za biurkiem
Klub KOBIETY TO CZYTAJ

matematyczny Wszechświat
nauczyciela niczym nastawa ołtarzowa, a jego błyszcząca papierowa
powierzchnia pożółkła od wieloletniego kontaktu z chemikaliami. Nie mogę
23.05.2016 ­ Å»egnamy MariÄ™ Czubaszek
pozbyć się tego obrazu, mimo że od lat rzadko zapuszczam się do pracowni
chemicznej. Obecnie układ okresowy wisi na ścianie w moim gabinecie.
Albo jest to przynajmniej jedna z jego wersji. Widnieje na nim znajomy,
Literatura polska
schodkowaty kontur przypominający linię dachów na tle nieba oraz ustawione
w schludne stosy ramki, po jednej na każdy pierwiastek. Każda z nich zawiera
Literatura światowa
symbol i liczbÄ™ atomowÄ… pierwiastka znajdujÄ…cego siÄ™ w danej pozycji. Jednak
w tej tabeli nie wszystko jest takie jak należy. Tam bowiem, gdzie powinna się
Literatura faktu, historia
pojawić nazwa każdego pierwiastka, znajduje się zupełnie inna, która nie ma
nic wspólnego ze światem nauki. Symbol O nie reprezentuje tlenu, lecz boga
Biografie, wspomnienia
Orfeusza, a Br to nie brom, lecz artysta Bronzino. Wiele innych miejsc zajmujÄ…,
Fantastyka, fantasy z jakiejś przyczyny, postaci kina z lat pięćdziesiątych XX wieku.
Układ okresowy, który tu opisuję, to litografia brytyjskiego artysty Simona
Kryminał/Sensacja/Horror
Pattersona. Fascynują go diagramy, które służą nam do porządkowania świata.
Jego praca polega na rozpoznaniu znaczenia danego obiektu jako symbolu
Dla dzieci i młodzieży
porządku, a następnie na wprowadzaniu zamętu w jego treści. Najsłynniejsza
praca artysty przedstawia mapę londyńskiego metra, na której stacje wzdłuż
Popularnonaukowe
każdej linii zostały nazwane imionami świętych, nazwiskami odkrywców lub
piłkarzy. Na skrzyżowaniach linii również można dostrzec osobliwości.
Humanistyka
Nie budzi zatem zaskoczenia jego pomysł na taką samą zabawę z układem
okresowym. Wkuwanie go w szkole na pamięć budzi w Simonie ponure
Komiks
wspomnienia. W rozmowie ze mną stwierdził:  Wygodnie było uczyć w ten
sposób, ale nie byłem w stanie tego zapamiętać . Mimo to zapamiętał kryjący
Albumy
się w tabeli zamysł. Po dziesięciu latach od ukończenia szkoły stworzył serię
odmian układu okresowego, w których symbol każdego pierwiastka rodzi
Kulinaria
mylne skojarzenie. Cr nie oznacza chromu, lecz Julie Christie, Cu to nie miedz
,
lecz Tony Curtis. Następnie zaś zaczął sabotować nawet swój enigmatyczny
Poradniki
system  zamiast Ag, symbolu srebra, nie pojawiła się w tabeli, dajmy na to,
Jenny Agutter czy Agatha Christie, lecz oczywiście Phil Silvers. W tym nowym
SÅ‚owniki, atlasy, encyklopedie,
zestawieniu tabelarycznym zdarzajÄ… siÄ™ momenty przewrotnej logiki 
edukacja
następujące kolejno po sobie pierwiastki beryl i bor (oznaczane symbolami Be
i B) zastąpiły nazwiska obojga Bergmanów, odpowiednio: Ingrid oraz Ingmara.
Audiobooki CD
Wywiady
Bracia aktorzy Rex i Rhodes Reasonowie pojawiajÄ… siÄ™ obok siebie,
przejmując symbole renu (Re) i osmu (Os). Kim Novak (Na, sód) i Grace Kelly
(K, potas) dzielą tę samą kolumnę tabeli jako czołowe aktorki Hitchcocka. Na
09.05.2016
ogół jednak nie ma tu systemu, tylko własne skojarzenia  ubawił mnie na
"Koran mam w
przykład fakt, że Po, symbol polonu, radioaktywnego pierwiastka odkrytego
małym paluszku"
Serie
przez Marię Curie i nazwanego przez nią na cześć rodzinnej Polski, oznacza
Zapraszamy do
nazwisko polskiego reżysera Romana Polańskiego.
Autorzy
przeczytania wywiadu z
TanyÄ… Valko.
13 / Al / Aldebaran
Katalog alfabetyczny
18.02.2016 ­ WidziaÅ‚em, dotknÄ…Å‚em,
14 / Si / Sirius
powąchałem
15 / P / Princeps
Katalog chronologiczny
16 / S / Sinistra
16.07.2015 ­ Tanya Valko ostrzega,
17 / Cl / Capella
naucza, poucza
18 / Ar / Arcturus
Teraz podoba mi się fantazja artysty, ale w czasach szkolnych potraktowałbym Posłuchaj i zobacz
O wydawnictwie
dość pogardliwie taki nonsens. W miarę wymyślania przez Simona coraz
bardziej szalonych skojarzeń ledwie już przyswajałem przekazywane mi przez
03.03.2016
Czasopisma
autora informacje. Pojmowałem, że pierwiastki stanowiły uniwersalne i
Jak wysoko siÄ™ga miÅ‚ość ­
podstawowe składniki całej materii. Nie istniała rzecz, która nie była z nich
Przyślij swoją książkę
spotkanie autorskie
zbudowana, ale tabela, w której rosyjski chemik Dmitrij Mendelejew je
Spotkanie z autorkami "Jak wysoko sięga
pogrupował, była czymś więcej niż tylko sumą owych niezwykłych elementów.
Dla mediów
miłość".
Nadała bowiem sens buntowniczej różnorodności pierwiastków dzięki
umieszczeniu ich kolejno w rzÄ™dach wedÅ‚ug liczby atomowej (czyli liczby 15.06.2015 ­ Najnowsza powieść
Praca
protonów w jądrach ich atomów) w taki sposób, że nagle wyszło na jaw ich Katarzyny Puzyńskiej już w księgarniach!
http://www.proszynski.pl/Fragment­fld­11­31636­.html 1/4
31.07.2016 PrószyÅ„ski i S­ka
pokrewieństwo chemiczne (mające naturę okresową, co ujawnia ustawienie
14.04.2015 ­
Kontakt
pierwiastków w kolumnach). Wydawało się, że układ Mendelejewa żyje
 Jedenaście tysięcy
własnym życiem. Moim zdaniem to jeden z najwspanialszych i najbardziej
dziewic" Joanny Marat!
Jak kupować
niepodważalnych systemów w świecie. Tak wiele zjawisk wyjaśniał w sposób
tak naturalny, że wydawało się, iż istnieje od zawsze i wprost nie mógł być
Polityka prywatności
Bestsellery
jednym z nowszych odkryć nowoczesnej nauki (choć gdy go ujrzałem po raz
pierwszy, liczył sobie niespełna sto lat). Jego siła stała się dla mnie symbolem,
Foreign rights
chociaż i ja zacząłem na swój nieśmiały sposób zastanawiać się nad
TOP 20
rzeczywistym znaczeniem owego układu. Wydawało się, że tabela zabawnie
umniejsza własną zawartość. Niepohamowana logika kolejności i
1. Nienachalna z urody Maria
podobieństwa sprawiała, że same pierwiastki ze swoją nieporządną
Prószyński i &
Czubaszek
materialnością stawały się nieomal zbędne.
34 tys. polubienia
W istocie na podstawie układu okresowego, wiszącego w mojej klasie, nie
2. A
askun Katarzyna Puzyńska
można było się przekonać, jak wygląda każdy pierwiastek. Uderzający fakt, że
3. Kobiety z ulicy Grodzkiej. Matylda
za tymi cyframi kryją się prawdziwe substancje, uświadomiłem sobie dopiero
Lucyna Olejniczak
po ujrzeniu ogromnej, oświetlonej tabeli z pierwiastkami chemicznymi w
Polub tę stronę londyńskim Science Museum. Zawierała ona bowiem rzeczywiste próbki.
Każdy prostokąt znanej mi już siatki mieścił niewielki szklany pęcherzyk, w
Fotogaleria
którym błyszczała lub unosiła się próbka odpowiedniego pierwiastka. Nie było
BÄ…dz
pierwszą osobą wśród
wiadomo, czy wszystkie są prawdziwe, lecz zauważyłem, że kustosze pominęli
1234
znajomych, która to polubi
wiele rzadko występujących lub radioaktywnych pierwiastków, wydawało się
więcej
więc uzasadnionym założeniem, iż pozostałe próbki były autentyczne. Tutaj
wyraz
nie dostrzegało się wiadomości przekazywane nam w szkole: że metale
zajmują środek i lewą część układu, a cięższe z nich znajdują się w dolnych
rzędach  w większości szare, chociaż jedna kolumna zawierająca miedz
,
srebro i złoto tworzyła barwną smugę~ że pierwiastki niemetaliczne o bardziej
zróżnicowanych barwach i fakturach skupiają się w prawym górnym narożniku
tabeli.
Od tego czasu zacząłem gromadzić własną kolekcję. Nie jest to łatwe.
Nieliczne pierwiastki występują w naturze w czystej postaci. Zwykle są one
związane chemicznie w minerałach i rudach. Rozpocząłem więc poszukiwania
w pobliżu domu, korzystając z doświadczeń zgromadzonych w ciągu wielu
stuleci, w których ludzie wyodrębniali pierwiastki z rud, aby je następnie
wykorzystać. Rozbijałem przepalone żarówki i wycinałem z nich włókna
wolframowe, po czym chowałem poskręcane druciki do małej szklanej fiolki.
Kuchnia dostarczyła mi glinu w postaci folii aluminiowej, garaż  miedzi
zawartej w przewodach elektrycznych. Rozpiłowałem na chropowate kawałki
zagraniczną monetę, o której usłyszałem, że została sporządzona z niklu 
choć nie była to amerykańska pięciocentówka składająca się, jak wiedziałem,
głównie z miedzi. W takiej postaci  by tak rzec, bardziej  pierwiastkowej 
miała dla mnie większą wartość. Odkryłem, że mojemu ojcu pozostało trochę
listków złota z młodości, kiedy zajmował się liternictwem dekoracyjnym.
Wyjąłem kilka z szuflady, gdzie spoczywały w ciemności przez trzydzieści lat, i
pozwoliłem im raz jeszcze zabłysnąć.
To było zdecydowanie ciekawsze doświadczenie niż w Science Museum.
Mogłem nie tylko oglądać próbki z bliska, lecz także zbadać dotykiem, czy są
ciepłe, czy chłodne, jak również zważyć w ręku  niewielka, jasna sztabka
cyny, którą odlałem w małym piecu ceramicznym ze stopionej rolki stopu
lutowniczego, była zdumiewająco ciężka. Mogłem pobrzękiwać lub grzechotać
nimi, uderzając o szkło, by ocenić charakterystyczną barwę dz
więku, jaki
wydawały. Siarka przypominała barwą pierwiosnki i skrzyła się leciutko, można
ją było przesypywać i odmierzać łyżeczką jak cukier puder. Jej piękna w moich
oczach nie przyćmiewał nawet lekko gryzący zapach. Ów zapach przypomniał
mi się właśnie teraz za sprawą kupionej w sklepie ogrodniczym puszki siarki
do odkażania szklarni. Woń przypominająca suche drewno, którą wyczuwam
na swoich palcach w trakcie pisania, nie kojarzy mi się z piekłem, jak naucza
Biblia, lecz przywodzi na myśl zgłębianie tajemnic podczas eksperymentów
przeprowadzanych w dzieciństwie.
Zdobycie innych pierwiastków było bardziej pracochłonne. Cynk i węgiel
pochodziły z baterii  cynk z obudowy pełniącej funkcję jednej z elektrod, a
węgiel z grafitowego pręcika wewnątrz, służącego jako druga elektroda.
Podobnie było z rtęcią. Droższe baterie rtęciowe służyły do zasilania różnych
gadżetów elektronicznych. Do czasu rozładowania się baterii tlenek rtęci, który
stanowił z
ródło energii, ulegał redukcji do metalicznej rtęci. Odcinałem piłką do
metalu oba końce baterii i wygarniałem osad do buteleczki. Podgrzewając ją,
mogłem oddestylować metal. Obserwowałem wtedy, jak gęste, toksyczne
opary ulegają kondensacji i tworzą się lśniące, drobne kropelki łączące się
następnie w pojedynczy, ruchliwy paciorek. Obecnie taki eksperyment byłby ze
względu na zagrożenie zdrowia zakazany, tak jak nie wolno już używać tych
baterii.
W owych niewinnych czasach kilka pierwiastków można było jeszcze nabyć w
aptece. Tak właśnie zdobyłem jod. Inne dostałem w niewielkim sklepie
chemicznym w Tottenham długo po ich wycofaniu z handlu wskutek restrykcji,
jakimi objęto ich sprzedaż, gdyż stanowiły oczywiście materiały wyjściowe
między innymi do produkcji bomb i trucizn. Chociaż rodzice z pewnym
zadowoleniem przyjmowali mojÄ… pasjÄ™, zabierajÄ…c mnie tam samochodem,
owe podróże wzdłuż odległych odcinków Seven Sisters Road do lichego
sklepiku pod huczÄ…cymi wiaduktami kolejowymi, kuszÄ…cego zapachami niczym
rynek korzenny, zawsze odczuwałem jak tajemniczą przygodę.
W pracy nad układem okresowym czyniłem duże postępy. Wykreśliłem siatkę
tabeli na tablicy ze sklejki i powiesiłem swoje dzieło w sypialni. Wszystkie
nowo zdobyte próbki wkładałem do jednakowych fiolek i przypinałem w
odpowiednich miejscach siatki. Pierwiastki w czystej postaci często były raczej
bezużyteczne z punktu widzenia chemii, o czym dobrze wiedziałem. Przydatne
chemikalia  te, które wchodziły w reakcje, wybuchały lub dawały piękne kolory
 stanowiły w większości kombinacje pierwiastków, zwane związkami
chemicznymi, te zaś przechowywałem w szafce w łazience, gdzie
przeprowadzałem swoje eksperymenty. Natomiast pierwiastki stanowiły obiekt
http://www.proszynski.pl/Fragment­fld­11­31636­.html 2/4
31.07.2016 PrószyÅ„ski i S­ka
namiętności kolekcjonerskiej. Każdy z nich miał swój początek, niepodważalne
miejsce w kolejności i, jak się wydaje, również koniec. Niewiele wówczas
wiedziałem o zażartej zimnej wojnie między naukowcami amerykańskimi i
radzieckimi, pragnącymi dołączyć w drodze syntezy nowe pierwiastki do listy
103, którą wbiłem sobie do głowy. Jako kolekcjoner postawiłem sobie
oczywiście za cel  jakkolwiek nieosiągalny  skompletowanie całego
zestawu. Chodziło jednak o coś znacznie donioślejszego niż zbieranie dla
samego zbieractwa. Oto gromadziłem najbardziej elementarne cegiełki, z
których zbudowany jest świat, a nawet Wszechświat. Moja kolekcja nie miała w
sobie sztuczności świata znaczków czy kart z piłkarzami, gdzie reguły gry
wyznaczajÄ… arbitralnie inni kolekcjonerzy lub (co jeszcze gorsze)
przedsiębiorstwa produkujące dane przedmioty. Miało to zasadnicze
znaczenie. Pierwiastki były zawsze. Narodziły się zaraz po Wielkim Wybuchu i
będą trwały jeszcze długo po wymarciu ludzkości, całego życia na Ziemi, a
nawet po tym, gdy sama planeta zostanie pochłonięta przez własne,
powiększające się Słońce przeistaczające się w czerwonego olbrzyma.
Taki system świata wybrałem  równie kompletny jak każdy inny do wyboru.
Historia, geografia, prawa fizyki, literatura  każda z tych dziedzin, zgodnie z
własnymi zasadami, jest wszechogarniająca. Wszystkie wydarzenia dzieją się
w historii, mają miejsce w geografii, dają się sprowadzić wyłącznie do interakcji
energii i materii, ale ich podłoże materialne stanowią ni mniej, ni więcej tylko
pierwiastki. Wielkie Rowy Afrykańskie, turniej Field of the Cloth of Gold,
pryzmat Newtona, Mona Lisa  nie mogłyby powstać bez pierwiastków.
W tym czasie naszą szkolną lekturą był Kupiec wenecki. Przez czterdzieści
minut wcielałem się w Bassania  to niezgorsza rola, choć nie przepadałem za
czytaniem na głos. Dobrnęliśmy nareszcie do sceny, w której przychodzi kolej
Bassania, by wybrać jedną spośród trzech szkatułek, zawierającą podobiznę
Porcji, dzięki czemu będzie mógł zdobyć rękę damy i poślubić ją. Pechowiec,
któremu przypadła rola Porcji, szczebiotał na scenie, podczas gdy ja
zmagałem się z tremą, oczekując na swoje wejście.  Pozwól mi wybrać / Spójrz
na mnie, żyję na łożu męczarni  wyrecytowałem monotonnie i całkowicie
beznamiętnie. Następnie musiałem wybrać jedną z wyimaginowanych
szkatułek. Jestem pewien, że żaden z widzów nie zdołał w ogóle wychwycić
toku myśli kreowanej przeze mnie postaci, wsłuchując się w mój pozbawiony
jakiegokolwiek wyrazu głos, gdy odrzuciłem najpierw  pstre złoto , następnie
srebro ( wyblakły / I nędzny sługo, zmieniający panów ), zanim wreszcie
zdecydowałem się na  ubogi ołów . Ale w mojej głowie coś nagle zaskoczyło.
Trzy pierwiastki! Czy Szekspir był chemikiem? Póz
niej przekonałem się, że
chemikiem, a raczej spektroskopistą, był również T.S. Eliot  w poemacie
Ziemia jałowa przedstawia wyrazisty obraz nabijanego ćwiekami drewna
kadłuba statku ( sczerniałe w morzu drzewo, nabijane miedzią / zielenią i
oranżem płonąc wśród barwnych kamieni ~ zieleń pochodzi od miedzi, barwa
pomarańczowa od zawartego w morskiej wodzie sodu).
Niejasno zaczynałem zdawać sobie sprawę, że historia pierwiastków wiąże się
z kulturą. Złoto miało swoje znaczenie. Srebro oznaczało coś innego, ołów 
coś jeszcze innego. Ponadto owe znaczenia brały swój początek przede
wszystkim z chemii. Złoto jest cenne, gdyż występuje rzadko, lecz uważa się je
za ozdobę niegustowną, ponieważ to jeden z nielicznych pierwiastków
występujących w naturze w formie rodzimej, niezwiązanej z innymi, skrzącej
się żywą barwą, a nie ukrytej pod postacią rudy. Zacząłem się zastanawiać, czy
wszystkie pierwiastki majÄ… swojÄ… mitologiÄ™.
Często już same nazwy mówią o ich historii. Pierwiastki odkryte w epoce
oświecenia noszą nazwy zaczerpnięte z mitologii klasycznej  tytan, niob,
pallad, uran i tak dalej. Z kolei nazwy tych, które wyodrębniono w XIX wieku,
przeważnie odzwierciedlają fakt, że one same  bądz
ich odkrywcy 
pochodzą z określonej krainy. Niemiecki chemik Clemens Winkler wyizolował
german. Szwed Lars Nilson odkrytą przez siebie substancję nazwał skandem.
Maria i Piotr Curie wyodrębnili polon i nazwali go  nie bez pewnych trudności
 na cześć czule wspominanej przez Marię ojczyzny. Nieco póz
niej nauka
zaczęła przeobrażać się w duchu silniejszego poczucia wspólnoty. Nazwę
europ nadano w 1901 roku, a pod koniec nowego wieku jakiÅ› niepozbawiony
poczucia humoru urzędnik jednego z banków europejskich zarządził, że
związki tego pierwiastka należy zastosować do produkcji barwników
luminescencyjnych do znakowania banknotów euro w celu łatwiejszego
wykrywania egzemplarzy sfałszowanych. Kto by pomyślał? Nawet mało znany
europ pewnego dnia dostąpił zaszczytu zaproszenia na salony kultury.
Tak więc pierwiastki zasiedlają naszą kulturę. Nie powinno to nas dziwić 
bÄ…dz
co bÄ…dz
wszystko się z nich składa. Jednak powinno nas zaskakiwać to,
jak rzadko zauważamy ten fakt. Za niedostrzeganie tego skojarzenia część
winy ponoszą chemicy, którzy zakładają, że studiowanie i nauczanie tego
przedmiotu powinno odbywać się w wyniosłym odizolowaniu od świata.
Jednakże nauki humanistyczne też nie są bez winy  na przykład ku swemu
zdumieniu przekonałem się, że autorka biografii Matisse a ukończyła dzieło,
nie zamieściwszy żadnej wzmianki o barwnikach, których używał artysta. Być
może to dość nietypowa opinia, ale jestem pewien, że samemu Matisse owi ta
sprawa nie byłaby obojętna.
W naszej kulturze pierwiastki nie zajmują stałych miejsc, tak jak w układzie
okresowym. Na grzbiecie jej kapryśnej fali wznoszą się i opadają. John
Masefield w znanym wierszu A
adunki wymienia w trzech krótkich strofach
osiemnaście towarów symbolizujących trzy ery światowego handlu i grabieży,
a jedenaście z nich to albo pierwiastki w czystej postaci, albo materiały, których
wartość wynika ze szczególnej natury jednego z pierwiastkowych składników 
od pięciorzędowych galer z Niniwy, wypełnionych wapienną bielą kości
słoniowej, aż do pokrytych brudem brytyjskich kabotażowców z ładunkiem
 węgla znad brzegów Tyne, / szyn kolejowych, sztab ołowianych, / Drewna na
opał, wyrobów z żelaza i tanich, cynowych tac .
Od chwili odkrycia każdy pierwiastek wyrusza w podróż w bezkres naszej
http://www.proszynski.pl/Fragment­fld­11­31636­.html 3/4
31.07.2016 PrószyÅ„ski i S­ka
kultury. Może ostatecznie stać się wszechobecnym elementem, jak żelazo czy
węgiel. Może występować na szeroką skalę w ekonomii lub polityce,
pozostajÄ…c w znacznej mierze w ukryciu, jak krzem czy pluton. Albo, jak europ,
może stanowić tylko ozdobnik doceniany wyłącznie przez znawców. Swoje
szkolne wypracowania ( Dlaczego Bassanio wybrał ołowianą szkatułkę? )
pisałem piórem marki Osmiroid~ nazwa ta pochodziła od osmu i irydu, które
producent wykorzystywał do wzmacniania stalówek.
Podczas stopniowej asymilacji danego pierwiastka zaczynamy lepiej go
poznawać. Doświadczenia ludzi, którzy go wydobywają, wytapiają, kształtują i
sprzedają, nadają mu znaczenie. Dzięki tym procesom możemy własnymi
mięśniami odczuć wagę tej substancji i zmierzyć stawiany przez nią opór,
dlatego Szekspir mógł opisywać złoto, srebro oraz ołów i mieć świadomość, że
opis będzie zrozumiały dla widowni.
(& )
© PrószyÅ„ski Media Sp. z o.o. 1998­2016. Wszelkie prawa zastrzeżone. Projekt i realizacja Structum. Powered by InfoBiz Server.
http://www.proszynski.pl/Fragment­fld­11­31636­.html 4/4