Marek Smoliński (Gdańsk)

Miłość i polityka. Sojusz pomorsko-śląski

z lat sześćdziesiątych XIII wieku

P

erypetie rodzinne księcia śląskiego Bolesława Rogatki odtwarza się

najczęściej na podstawie czterech przekazów źródłowych. Są to:

Kronika książąt polskich, Kronika polska, dokument z 1296 r. i kro-

nika Jana Długosza

1

. Źródła narracyjne (wymienione kroniki) zgodnie

twierdziły, że drugą żoną Bolesława Rogatki była córka księcia pomorskie-

go Sambora II

2

. Historycy na ogół ufają tej części kronikarskiego przekazu.

Kontrowersje budzi za to dyskusja na temat imienia księżniczki pomorskiej,

gdyż wspomniane kroniki (prócz Długosza) go nie podały

3

. Źródła w enig-

matyczny sposób przedstawiły szczegóły dotyczące miłosnych perypetii

pary książęcej. Bolesław Rogatka mimo posiadania legalnej żony, nie rozstał

się ze swą konkubiną. Niektórzy badacze widzieli w niej przedstawicielkę

1

Kronika książąt polskich, wyd. Z. Węclewski (dalej cyt. KKP) w: Monumenta Poloniae Historica

(dalej cyt. MPH), t. III, Lwów 1878, s. 496; Kronika polska, wyd. L. Ćwikliński (dalej cyt. KP),

w: tamże, s. 656; Regesten zur schlesischen Geschichte, hrsg. v. C. Grünhagen (dalej cyt. RS), Th. III

(Codex diplomaticus Silesiae, Bd. VII), Breslau 1875, nr 1779; Ioannis Dlugossi Annales seu Cronicae in-

cliti Regni Poloniae, ed. D. Turowska, M. Kowalczyk, K. Pieradzka, A. Rudziński (dalej cyt. Długosz),

lib. VII, Warszawa 1975, s. 190.

2

Kronika książąt polskich, wyd. Z. Węclewski, w: MPH, t. III, Lwów 1878, s. 496; Kronika polska,

wyd. L. Ćwikliński, w: tamże, s. 656.

3

K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, (wyd. 2), Kraków 2007, s. 117; tenże, Drugie małżeństwo

Bolesława Rogatki oraz problem „Zofii Doren”, „Śląski Kwartalnik Historyczny. Sobótka”, (dalej cyt.

Sobótka), R. 34, 1979, s. 339−358; tenże, Tytuł pomorski Adolfa V, hrabiego Holsztynu, w: Balticum.

Studium z dziejów polityki, gospodarki i kultury XII−XVII wieku ofiarowane Marianowi Biskupowi

w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. Z.H. Nowaka, Toruń 1992, s. 141 i n.; E. Rymar, Córki

Sambora II lubiszewsko-tczewskiego, „Rocznik Gdański”, t. 38, 1978, z. 1, s. 51−52; tenże, Rodowód

książąt pomorskich, (wyd. 2), Szczecin 2005, s. 283−284; B. Śliwiński, Poczet książąt gdańskich. Dynastia

Sobiesławowiców XII−XIII wieku, Gdańsk 1997, s. 63−64.

Miłość w czasach dawnych

pod red. Beaty Możejko i anny Paner

66

Marek Smoliński

miejscowego społeczeństwa – Zofię Doren

4

. Pogląd ten wiele razy poddał

krytyce Kazimierz Jasiński. Badacz wskazywał na błędną lekcję „de Doren”

występującą w cytowanym już dokumencie z 1296 r. mającym świadczyć

o imieniu i pochodzeniu książęcej konkubiny

5

. Książę śląski Bolesław V, syn

Bolesława Rogatki, w lutym 1296 r. określił jednego ze świadków dyplomu

– Henryka – mianem swojego wuja. Ów Henryk, dawniej uważany za przed-

stawiciela rodu Doren, po badaniach K. Jasińskiego okazał się Henrykiem de

Bren, czyli przedstawicielem Wettynów

6

. Stąd też próba ustalenia imienia oraz

pochodzenia książęcej kochanki również zamyka się na prowadzonej w histo-

riografii dyskusji. W każdym razie syn Henryka Pobożnego, wedle średnio-

wiecznych kronikarzy, był na tyle zauroczony jej wdziękami, że żadnego wraże-

nia nie robiły na nim dramatyczne gesty, które stały się udziałem jego legalnej

małżonki. Dziejopisowie wspomnieli tu pieszą ucieczkę księżnej. Jan Długosz

po swojemu przerobił ów przekaz, nakazując Samborównie ucieczkę od męża

do ojcowskiego domu

7

. Z tego to powodu, jak również przez założenie obecne

w literaturze przedmiotu, że córkę Sambora II pochowano obok męża w klasz-

torze dominikańskim w Legnicy, tę część relacji Długosza traktuje się raczej

jako fikcję. Nie zmienia to jednak obiegowej opinii o małżeńskiej niewierno-

ści księcia śląskiego. Co istotne, opinia ta powstała niemalże za czasów życia

Bolesława Rogatki lub bezpośrednio po jego śmierci (ok. 1285 r.).

Listę problemów związanych z życiem prywatnym Bolesława Rogatki

wzbogacają jeszcze hipotezy dotyczące liczby małżeństw księcia śląskiego

oraz sygnalizowana już sprawa imienia córki Sambora II. Obecnie przewa-

ża pogląd identyfikujący księżniczkę pomorską z Eufemią – Alentą – Zofią.

Edward Rymar, jeden z ostatnich historyków zajmujący się związkiem księcia

śląskiego i księżniczki pomorskiej, podsumował swe refleksje stwierdzeniem:

„Motywy polityczne [małżeństwa – M.S.] nie są dotąd znane”. Niniejsze wy-

stąpienie stanowi więc próbę wskazania na kwestie polityczne towarzyszące

zawarciu małżeństwa, ale też pewnie i śląsko-pomorskiego sojuszu.

Wypada więc wskazać na te punkty polityki obu książąt, które miały

szansę zbliżać ich do siebie. Na plan pierwszy w tym względzie wysuwają

4

F.W. Sommersberg, w: Silesiacarum rerum scriptores, t. I, Lipsiae 1729, s. 330; L. Ćwikliński,

w: MPH, t. III, s. 656; E. Rymar, Córki Sambora II, s. 51; Z. Boras, Książęta piastowscy Śląska, (wyd. 3),

Wrocław 1982, s. 123−124; krytycznie o tych pomysłach K. Jasiński, Drugie małżeństwo, s. 339−344.

5

RS, t. VII/3, nr 1779.

6

Zob. przede wszystkim K. Jasiński, Drugie małżeństwo, s. 343, ale też i inne prace genealogiczne

tegoż badacza podawane w niniejszym wystąpieniu.

7

Długosz, lib. VII, s. 190 (pod rokiem 1275); K. Jasiński, Drugie małżeństwo, s. 343. Zob. też

A. Semkowicz, Krytyczny rozbiór Dziejów Polskich Jana Długosza (do 1348), Kraków 1887, s. 294.

67

Miłość i polityka. Sojusz pomorsko-śląski…

się wystąpienia Bolesława Rogatki i Sambora II na arenie międzynarodowej.

O ile na początku lat czterdziestych XIII w. trudno doszukać się zbieżno-

ści, to nieco inaczej sprawa wygląda przy analizie sytuacji politycznej, w ja-

kiej funkcjonowali obaj książęta w okresie późniejszym. Debiut na arenie

międzynarodowej Bolesława Rogatki wiąże się z próbą zadzierzgnięcia so-

juszu z Fryderykiem II Hohenstaufem. Według nowszych badań doszło

do tego raczej po zakończeniu okresu, kiedy książę rządził razem z bratem

Henrykiem III Białym, pod kuratelą swej matki i zapewne biskupa wrocław-

skiego Tomasza I

8

. Tłem książęcych działań była prawdopodobnie chęć utrzy-

mania dawnych kontaktów książąt śląskich z dworem cesarskim. Również

ważna mogła się okazać przychylności Hohenstaufa wobec narastające-

go na Śląsku napięcia związanego z niechęcią pomiędzy synami Henryka

Pobożnego. Odosobnionym obecnie zdaniem jest w tym względzie poszuki-

wanie utrzymywania się zwierzchnictwa lennego cesarza nad Śląskiem

9

, choć

oczywiście osobiste dążenia księcia śląskiego nawet okupione zgodą na hołd

lenny nie dadzą się wykluczyć. W okresie liczonym w literaturze przedmio-

tu zazwyczaj od 1248−1249 r. doszło do usamodzielnienia się przynajmniej

dwóch synów Henryka Pobożnego i wojny toczonej między Bolesławem

Rogatką i Henrykiem III Białym

10

. W dobie wzajemnej wrogości obaj śląscy

adherenci wykorzystywali swe rodzinne koligacje. Już ok. 1242 r. Bolesław

Rogatka ożenił się z Jadwigą, córką hrabiego anhalckiego, Henryka I

11

. Tym

samym znalazł się po stronie przeciwników margrabiów brandenburskich,

wśród których najważniejszymi byli właśnie Henryk I anhalcki i arcybiskup

8

Schlesisches Urkundenbuch, hrsg. v. W. Irgang, (dalej cyt. SUB), Bd. II, Wien−Köln−Graz

1978, nr 260; Podstawą tego twierdzenia jest założenie samodzielnych rządów Bolesława Rogatki,

zob. J. Mularczyk, Z problematyki walk o władzę na Śląsku w latach czterdziestych XIII w., Sobótka,

r. 1979, z. 1, s. 8 i n. (gdzie autor wykazywał samodzielność rządów Bolesława Rogatki od 1248 r.); tenże,

Podziały Śląska między synów Henryka II Pobożnego w połowie XIII wieku, „Przegląd Historyczny” (dalej

cyt. PH), t. 76, 1985, z. 3, s. 482 i n. (gdzie podobne zdanie); inaczej w sprawie daty podziału Śląska

na dzielnice T. Jurek, Geneza księstwa głogowskiego, PH, t. 78, 1987, z. 1, s. 80 i n.; J. Hauziński, Śląsk wo-

bec cesarstwa Staufów w świetle listu Fryderyka II Hohenstaufa do Bolesław II Łysego, Sobótka, R. 40, 1985,

s. 211 i n.; E. Rymar, Synowie Henryka pobożnego dziedzicami księstwa polskiego, Prace Naukowe Wyższej

Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Seria: Zeszyty Historyczne, 1994, z. 2, s. 43−45.

9

E. Rymar, Synowie Henryka, s. 45 i n.

10

Prócz cytowanej już literatury zob. M. Morgenbesser, Geschichte Schlesiens, Breslau 1829,

s. 41−42; G.A.H. Stenzel, Geschichte Slesiens, Th. 1, Breslau 1853, s. 50−51 i n.; C.W. Böttiger,

Geschichte von Sachsen, Bd. 1, Gotha 1867, s. 223; B. Zientara, Bolesław łysy (Rogatka), w: Poczet kró-

lów i książąt polskich, pod red. A. Garlickiego, Warszawa 1984, s. 174; A. Jureczko, Henryk III Biały,

książę wrocławski, (wyd. 2), Kraków 2007, s. 47 i n.

11

K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, s. 117; J. Mularczyk, Książę legnicki Bolesław II Rogatka na tle

sytuacji polityczno-społecznej Śląska, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, pod red. S.K. Kuczyńskiego,

Warszawa 2001, s. 115.

68

Marek Smoliński

magdeburski Wilbrand

12

. Osobną wojnę – początkowo zarówno z margra-

biami, jak i arcybiskupem – toczył margrabia miśnieński z rodu Wettynów,

Henryk Dostojny. W okresie przypadającym na lato 1244 Wilbrand zdołał

porozumieć się z Henrykiem Dostojnym. Konsekwencją był ich wspólny na-

jazd na Marchię Brandenburską

13

. Wojna ciągnęła się w latach 1240−1245.

Dla interesów Bolesława Rogatki oznaczała wejście w krąg sojuszów zwal-

czających Askańczyków brandenburskich, z pewną rezerwą witających de-

tronizację Staufów na tronie królewskim i cesarskim w Niemczech. Bez

wątpienia też ożenek księcia śląskiego z Jadwigą anhalcką stworzył podstawy

pod przyszłe sojusze władcy. Pod koniec lat czterdziestych XIII w. antybran-

denburski obóz uległ dekompozycji. Henryk I anhalcki znalazł się w kon-

flikcie z margrabią miśnieńskim Henrykiem Dostojnym

14

. Powodem była

rywalizacja o Turyngię i tron landgrafijski po śmierci antykróla niemieckiego

i landgrafa Turyngii, Henryka Raspe (1246). Henryk I anhalcki czerpał swe

prawa do spadku po Ludolfinagach z racji swego małżeństwa z Irmgardą, córką

Landgrafa Hermana I. Henryk Dostojny był synem Dietricha miśnieńskiego

i Judyty, córki wspomnianego wyżej landgrafa. Najpoważniejszą konkurencję

do tronu turyngijskiego stworzyła jednak Zofia brabancka (córka landgrafa

Turyngii Ludwika IV) i jej syn Henryk Dziecię. Henryk I anhalcki do 1253 r.

pieczętował swe dokumenty pieczęcią nawiązującą swym charakterem do tu-

ryngiskiej sfragistyki. Jego pretensje musiały mieć jednak o wiele wcześniej-

sze podłoże. Brat (albo syn, gdyż w literaturze przedmiotu napotkać można

na sprzeczne w tym względzie informacje) Henryka I anhalckiego, Zygfryd

w 1248 r. używał tytułu heres Thvringie

15

. W czerwcu 1249 r. Zygfryd znalazł się

na dworze Bolesława Rogatki

16

. Zapewne pretensje anhalckie do tego regionu

12

Regesten der Markgrafen von Brandenburg aus askanischem Hause, bearb. H. Krabbo (dalej cyt

Regesten), Lfg. III, Leipzig 1913, nr 657, 653, 687, 658, 662, 669; E. Rymar, Klucz do ziem polskich,

czyli dzieje Ziemi Lubuskiej aż po jej utratę przez Piastów i ugruntowanie władzy margrabiów branden-

burskich, Gorzów Wielkopolski 2007, s. 86.

13

Sächsische Weltchronik. Eberhards Reimchronik von Gandersheim. Braunschweigische Reichschronik.

Chronik des Stiftes S. Simon und Judas zu Goslar. Holsteinische Reimchronik, hrsg. v. L. Wailand, w: Mo-

numenta Germanie Historica (dalej cyt: MGH), Deutsche Chroniken, Bd. II, Hannover 1877, s. 253;

Regesten III, nr 687; J. Schultze, Die Mark Brandenburg, Bd. 1, Berlin 1961, s. 146; W.R. Lutz,

Heinrich der Erlauchte (1218−1288) Markgraf von Meißen und der Ostmark (1221−1288) Landgraf von

Thürngen und Pfalzgraf von Sachsen (1247−1263), Erlanger Studien, Bd. 17, Erlangen 1977, s. 193

i n., s. 201; H. Schwarz, Die Wettiner des Mittelalters und ihre Bedeutung für Thüringen, Leipzig 1994,

s. 40; E. Rymar, Klucz, s. 59.

14

W.R. Lutz, dz. cyt., s. 240−241; M. Smoliński, Polityka zachodnia księcia gdańsko-pomorskiego

Świętopełka, Gdańsk 2000, s. 180 i n.

15

W.R. Lutz, dz. cyt., s. 241.

16

SUB II, nr 374; J. Mularczyk, Bolesław II Rogatka, s. 115.

69

Miłość i polityka. Sojusz pomorsko-śląski…

sięgały okresu przypadającego po lutym 1247 roku. Być może więc wyprze-

dziły zaangażowanie się teścia Bolesława Rogatki i Henryka Dostojnego

w sprawy walk na Śląsku.

Wydarzenia pierwszej połowy 1249 r. przyniosły świadectwa współpracy

między Bolesławem Rogatką oraz arcybiskupem magdeburskim Wilbrandem

i teściem księcia śląskiego Henrykiem I anhalckim

17

. Po przeciwnej stronie

sporu stanęli książę wrocławski Henryk III Biały i wspomniany już wyżej

margrabia miśnieński Henryk Dostojny. Za względu na utratę wówczas zie-

mi lubuskiej przez Piastów ten fragment dziejów jest bardzo często dysku-

towany w literaturze przedmiotu

18

. Gorzej rozpoznanym zagadnieniem jest

natomiast problem podstaw towarzyszących sojuszowi Henryka III Białego

z Henrykiem Dostojnym. Sprawę tę należy zaakcentować, gdyż stanowi waż-

ny wtręt do dyskusji nad prezentowanym tematem. Dużą rolę z pewnością

odegrała w tym względzie wcześniejsza rywalizacja Wettyna z Askańczykami

anhalckimi o Turyngię, o czym już tu wspomniano. Istotnym będzie pew-

nie też fakt, że w latach czterdziestych XIII w. da się zauważyć współpracę

Henryka Dostojnego z Przemyślidami. W 1245 r. margrabia miśnieński ożenił

się z córką Wacława I czeskiego, Agnieszką

19

. Wettyn w 1248 r. – jako zięć

Wacława i szwagier Przemysła Ottokara II – wziął też aktywny udział w sporze

wspomnianych Przemyślidów, przyczyniając się do ich pogodzenia się

20

. Z ra-

cji konfliktu pomiędzy krewnymi książąt śląskich, gdyż zarówno Bolesław

Rogatka, jak i Henryk III Biały byli synami Henryka Pobożnego i Anny

17

O. Breitenbach, Das Land Lebus unter der Piasten, Fürstenwalde 1890, s. 98−99; T. Jurek, U po-

czątków imigracji rycerskiej na Śląsk. Świadkowie układu Bolesława Rogatki z arcybiskupem magdeburskim

Wilbrandem z 1249 roku, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, pod red. S.K. Kuczyńskiego, t. 9,

Warszawa 1996, s. 125; E. Rymar, Klucz, s. 86−87.

18

Annales silesiaci compilati 965−1279, wyd. M. Błażowski, w: MPH, t. III, s. 679; Rocznik ka-

pituły poznańskiej, wyd. B. Kürbis, w: tamże, s.n., t. VI, Warszawa 1962, s. 26; Kronika wielkopolska,

wyd. B. Kürbis, w: tamże, t. VII, Warszawa 1970, s. 93 i n.; SUB II, nr 368−370; O. Breitenbach,

dz. cyt., s. 97 i n.; P. v. Niessen, Geschichte der Neumark im Zeitalter ihrer Entstehung und Besiedlung,

Landsberg 1905, s. 134−136; B. Włodarski, Polska i Czechy w drugiej połowie XII i początkach XIV wieku

(1250−1306), Lwów 1931, s. 6; G. Labuda, Zajęcie ziemi lubuskiej przez margrabiów brandenburskich

w połowie XIII wieku, Sobótka, nr, 27, 1973, nr 3, s. 312; J. Walachowicz, Geneza i ustrój polityczny Nowej

Marchii do początku XIV wieku, Warszawa−Poznań 1980, s. 22; J. Mularczyk, Z problematyki, s. 5 i n.; ten-

że, Podziały Śląska, s. 484−485; tenże, Śląsk po 1241 roku, w: tegoż, Od Bolesława Chrobrego od Bolesława

Rogatki. Studia polemiczne, Wrocław 1994, s. 165 i n.; tenże, Książę legnicki, s. 100 i n.; T. Jurek, dz. cyt.,

s. 125 i n.; W.R., Lutz, dz. cyt., s. 283−285; A. Jureczko, dz. cyt., s. 50−52; E. Rymar, Synowie, s. 46; ten-

że, Klucz, s. 365−367; U. Schmilewski, Das schlesische Adel bis zum Ende des 13. Jahrhunderts. Herkunft,

Zusammensetzung und politisch-gesellschaftliche Rolle, Würzburg 2001, s. 135, 150.

19

W.R. Lutz, dz. cyt., s. 203.

20

J. Hoensch, Přemysl Otakar II. von Böhmen: der goldene König, Wien−Köln 1989, s. 31−37 (tu opis

konfliktu między Przemyślidami); J. Žemlička, Počátky Čech královských (1198−1253), Praha 2002, s. 172.

70

Marek Smoliński

czeskiej, córki Przemysła Ottokara I, wydarzenia te musiały być z uwagą

śledzone na Śląsku. Problem ten wydaje się być o tyle istotny, że w litera-

turze przedmiotu zakłada się, że Przemysł Ottokar II jeszcze przed 1251 r.

występował w sprawie turyngijskiego dziedzictwa przeznaczonego m.in. dla

swej siostry

21

. Temu stronnictwu sprzyjał więc najwyraźniej Henryk III

Biały, skoro w 1249 r. formalnie sprzymierzył się z Henrykiem Dostojnym.

Potwierdzeniem tej tezy była osobista podróż Henryka III Bia łego na dwór

czeski w 1251 roku

22

.

Wiadomo, że zagraniczne sojusze Bolesława Rogatki nie przyniosły mu

w połowie XIII w. większego pożytku. Książę nie tylko utracił ziemię lu-

buską, ale też naraził się na bunt wszczęty przez swojego młodszego brata

Konrada. Fakt ten pociągnął za sobą najazd na dzielnicę Bolesława Rogatki

sprzymierzonych z Konradem książąt wielkopolskich Przemysła I i Bolesława

Pobożnego. Fatalne położenie księcia śląskiego przypieczętował bunt ry-

cerstwa. Według Jerzego Mularczyka Bolesława Rogatkę z opresji wybawił

niedawny wróg, Henryk III Biały, który przywrócił – jeszcze w 1249 r. –

bratu utracone księstwo

23

. Tomasz Jurek natomiast odrzucił tezę o pomocy

Henryka III Białego dla Bolesława Rogatki. Wskazał też na stan wojny mię-

dzy książętami w 1251 roku

24

.

Zauważyć trzeba, że postępowanie Henryka III Białego w dalszym okre-

sie wskazuje raczej na chęć utrzymania wcześniejszego kierunku politycz-

nego, obliczonego na sojusz z przedstawicielem Wettynów i jego alianta-

mi. Tezę tę zdaje się poświadczać małżeństwo Henryka III Białego. Książę

ożenił się w 1252 r. z wdową po Mieszku opolskim Judytą, córką Konrada

Mazowieckiego i siostrą Kazimierza Konradowica

25

. Mariaż ten z pewno-

ścią ugruntował jeszcze bardziej sojusz Henryka III Białego z Wettynami.

Przybliżył również wkrótce księciu śląskiemu sprawy pomorskie. Przyczyną

tego był fakt, że jedna ze starszych sióstr Judyty Konradówny, Eudoksja, być

może jeszcze pod koniec lat trzydziestych XIII w. wyszła za mąż za innego

21

W.R. Lutz, dz. cyt., s. 204.

22

J. Mularczyk, Bolesław II Rogatka, s. 93. Zob. też V. Novotny, České déjiny, d. I, č. 3, Praha 1928,

s. 826.

23

J. Mularczyk, Z problematyki, s. 10 i n.; tenże, Podział Śląska, s. 486 i n., za nim A. Jureczko,

dz. cyt., s. 63; T. Jurek, Konrad I głogowski. Studium z dziejów dzielnicowego Śląska, „Roczniki His-

toryczne”, R. 54, 1988, s. 115−116; tenże, Geneza księstw głogowskiego, s. 82−83.

24

T. Jurek, Geneza księstwa głogowskiego, s. 88.

25

O. Balzer, Genealogia Piastów, (wyd. 2), Kraków 2005, s. 558−564; K. Jasiński, Rodowód

Pias tów śląskich, s. 125; tenże, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, Poznań−Wrocław 2001,

s. 82−87; A. Jureczko, dz. cyt., s. 69. O małżeństwie Mieszka II z Judytą Konradówną zob. J. Rajman,

Mieszko II Otyły książę opolsko-raciborski, „Kwartalnik Historyczny”, R. 100, 1993, nr 3, s. 28 i n.

71

Miłość i polityka. Sojusz pomorsko-śląski…

przedstawiciela Wettynów, Dietricha z Breny

26

. W innym miejscu stara-

łem się wykazać, że mniej więcej do 1252 r. mogło dojść do zawarcia mał-

żeństwa między synem Świętopełka gdańsko-pomorskiego, Mściwojem II

a Judytą, córką Dietricha z Breny i Eudoksji Konradówny

27

. W pracy po-

święconej polityce zachodniej Świętopełka wskazywałem też na współpracę

między Henrykiem Dostojnym i Dietrichem z Breny oraz na sojusz księcia

gdańskiego z Wettynami

28

. Na początku lat pięćdziesiątych XIII w. doszło

więc do zawarcia przymierza między Henrykiem III Białym i Kazimierzem

Konradowicem. Jednym z politycznych aspektów tego związku były zapew-

ne stosunki obu aliantów z Wettynami, w tym przede wszystkim najważ-

niejszym z ówczesnych przedstawicieli tego rodu, Henrykiem Dostojnym.

Do aliansu dołączył również Świętopełk gdańsko-pomorski i jego syn

Mściwoj II. Również na rok 1252 datuje się w literaturze przedmiotu za-

wiązanie sojuszu między Świętopełkiem a skłóconym aktualnie z Krzyżakami

Kazimierzem Konradowicem

29

.

Wydaje się więc, że szukanie przeciwwagi dla tego przymierza mogło sta-

nowić powód otwartości Bolesława Rogatki dla związków z adherentami wy-

mienionych wyżej książąt. Niektórzy z historyków, którzy analizowali przekaz

Piotra Dusburga dotyczący przeniesienia lokalizacji Chełmna (ze Starogrodu

na wysoczyznę) dokonaną przy udziale i pomocy „princepsa de Anlant”

w 1247 roku, dopatrywali się w nim teścia Bolesława Rogatki, Henryka I

30

.

Gdyby przyjąć tę identyfikację za słuszną, wówczas pojawiłaby się wskazówka po-

zwalająca związać działalność stronnictwa do którego należał książę śląski, także

na terenach pogranicza prusko-pomorskiego. Choć próba utożsamienia owego

princepsa z hrabią (ewentualnie księciem) anhalckim może budzić wątpliwości,

to jednak relacje utrzymywane przez ród Henryka I z Krzyżakami można uznać

za pewne. Dowody na te twierdzenie mamy jednak z nieco późniejszego okresu

niż omawiany. Zygfryd anhalcki w 1258 r. nadał zakonowi niemieckiemu wieś

26

O. Balzer, dz. cyt., s. 526 i n.; K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, s. 70 i n.

27

M. Smoliński, dz. cyt., s. 155 i n.; zob. też. E. Rymar, Rodowód, s. 269; B. Śliwiński, Poczet, s. 45.

W pracach tych dawna literatura przedmiotu.

28

M. Smoliński, dz. cyt., s. 241.

29

J. Powierski, Świętopełk gdański i Kazimierz kujawsko-łęczycki w rywalizacji z zakonem krzy-

żackim o ziemie bałtyckie w latach 1250−połowa 1252, w: tegoż, Prussica. Artykuły wybrane z lat

1965−1995, t. 2, Malbork 2005, s. 303 i n.

30

Petri de Dusburg Chronicon terrae Prussiae, hrsg. v. M. Töppen, w: Scriptores rerum Prussicarum

(dalej cyt. SRPruss), Bd. I, Leipzig 1861, p. III, cap. 59, s. 83−84; Piotra z Dusburga kronika ziemi

pruskiej, przetł. S. Wyszomirski, wstęp i kom. J. Wenta, Toruń 2004, s. 83, przyp. 1 (choć możliwa

jest identyfikacja z księciem saskim Albrechtem); Z. Nowak, Dzieje Chełmna do końca XVIII wieku,

w: Dzieje Chełmna i jego regionu, pod red. M. Biskupa, Toruń 1968, s. 112.

72

Marek Smoliński

Buro

31

. Sojusz, do którego należał Bolesław Rogatka oraz jego teść, a także

szwagier i arcybiskup magdeburski, nie mógł ignorować poparcia Krzyżaków

pruskich dla antykrólów niemieckich, przeciwko Hohenstaufom, czemu patro-

nował też papież

32

. Od mniej więcej 1249 r. stwierdzić można ożywione kon-

takty biskupa wrocławskiego Tomasza I z zakonem krzyżackim, o czym niżej.

Jeszcze w 1253 r. wrócono na Śląsku do spraw związanych z zakonem. W mar-

cu 1253 r. papież Innocenty IV zatwierdził darowizny księcia śląskiego Mieszka

dla Krzyżaków

33

. Dokument ten wystawiono zapewne w związku z planowaną

wyprawą pruską króla czeskiego Przemysła Ottokara II. Dyplom ten świadczył

o ożywieniu działalności śląskich placówek krzyżackich i o staraniach przed-

sięwziętych przez zakon dla wzmocnienia swych śląskich włości. Wymienione

okoliczności, które rozpatrywano tu w kontekście sytuacji politycznej Śląska,

wskazują więc na brak zgody między synami Henryka Pobożnego jeszcze w po-

czątkach 1253 roku. Tę zawarto zapewne podczas zjazdu książęcego między

Bolesławem Rogatką, Henrykiem III Białym i Konradem latem 1253 roku

34

.

Od tej pory, przynajmniej na jakiś czas, ustały konflikty między Bolesławem

Rogatką a Henrykiem III Białym, ustępując w 1253 i 1254 r. sprawie walk

toczonych przez księcia wrocławskiego z koalicją wielkopolsko-głogowską

35

.

Podsumowaniem przedstawionych rozważań jest teza, że uwagę Bolesława

Rogatki na sprawy pomorskie zwróciły wydarzenia z lat 1249−1253. Pierwszo-

rzędne znaczenie w tym względzie miały sojusze w jakich znalazł się zarówno

wspomniany książę, jak i jego ówczesny główny rywal, Henryk III Biały.

W przeciwieństwie do Bolesława Rogatki Sambor II nie był najstarszym

synem zwierzchniego księcia i praktycznie od początku panowania w swo-

jej dzielnicy dążył do podważenia roli zwierzchniej władców gdańskich.

Około 1248 r. powstał dokument opisujący działania Sambora II wymierzo-

ne przeciwko starszemu bratu Świętopełkowi

36

. Sygnalizując je tylko, gdyż

31

Regesta diplomatica necnon epistolaria historiae Thuringiae, bearb. v. O. Dobenecker, Bd. III, Jena

1925, nr 2707; M. Smoliński, dz. cyt., s. 233.

32

M. Dorna, Bracia zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228−1309. Studium prozopograficzne,

Poznań 2004, s. 132 i n.

33

RS VII/2, Breslau 1875, nr 818; SUB III, nr 64.

34

SUB III, nr 96; T. Jurek, Konrad I głogowski, s. 117.

35

A. Jureczko, dz. cyt., s. 74; T. Szymkiewicz, Działalność militarna Przemysła I w latach 1241−1256,

„Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. 27, 1985, s. 5 i n.; J. Mularczyk, Bolesław II Rogat ka,

s. 103; K. Tarnaś, Społeczeństwo wielkopolskie w procesie kształtowania tożsamości regionalnej (1202−1314),

Poznań 2006, s. 37−38.

36

Pommerellisches Urkundenbuch, hrsg. v. M. Perlbach (dalej cyt. PU), Danzig 1882, nr 113; G. Labuda,

Sambor II (około 1207/1209−1277 lub 1278), książę lubiszewsko-tczewski, w: Ludzie pomorskiego średnio-

wiecza. Szkice biograficzne, Gdańsk 1981, s. 14; E. Rymar, Rodowód, s. 249−250; B. Śliwiński, Sambor II,

w: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, pod red. Z. Nowaka (dalej cyt. SBPN), t. 4, Gdańsk

73

Miłość i polityka. Sojusz pomorsko-śląski…

są znane literaturze przedmiotu, można wymienić sojusz z Prusami, czego

wyrazem było przepuszczanie wojsk pruskich idących na ziemie Świętopełka

przez księstwo Sambora. Przymierze to miał chyba umocnić plan ożenku

Sambora i córki Prusa Prerocha. Kolejnym krokiem był zamach planowa-

ny na Świętopełka polegający na uwięzieniu i wywiezieniu go z Pomorza.

Innym aspektem planów Sambora było wywołanie buntu wśród świętopeł-

kowego rycerstwa. Pokój między książętami przywróciła dopiero mediacja

mistrza krzyżackiego Hermana Balka. Pokój jednak długo się nie utrzymał,

gdyż zapewne przy pomocy Krzyżaków Sambor II rozpoczął budowę grodu

w Gorzędzieju. Wzmocnił również gród w Przemysławiu. Oba zresztą wkrót-

ce obsadzili Krzyżacy. Spowodowało to zbrojną odpowiedź Świętopełka.

Dla Sambora oznaczało to uwięzienie, a potem wygnanie. Wkrótce jednak,

zapewniając sobie wsparcie książąt meklemburskich, książę ponownie za-

witał na Pomorze. Wówczas też chyba zdołał przeciągnąć na swoją stronę

innego brata Świętopełka, Racibora. Sojusznicy zaatakowali nieznany dziś

gród Słońcę. Nieudana kampania prowadzona przeciwko Świętopełkowi

spowodowała kolejną niewolę Sambora II. Datuje się ją na okres przypa-

dający do Wielkanocy 1239 roku. W latach 1241−1242 Sambor znowu

znalazł się w koalicji występującej przeciwko starszemu bratu. Byli w niej

książęta mazowieccy i kujawscy, biskup kujawski Michał, Krzyżacy, a tak-

że książę pomorski Racibor. Wynik walk po raz kolejny okazał się fatalny

w skutkach dla interesów Sambora II. I tym razem książę musiał udać się

na wygnanie. Azylu udzielił mu zakon krzyżacki. Na terenach podlegających

władzy krzyżackiej Sambor przebywał gdzieś do ok. 1248 roku, wówczas

to na mocy zawartego przez Świętopełka pokoju z wrogą mu koalicją wrócił

na swe ziemie. Istotną sprawą jest chyba w tym względzie przypomnienie,

że sądowy spór między Świętopełkiem a Krzyżakami i ich sojusznikami

(w tym też z Samborem II) toczył się przed arbitrażem papieskiego legata

Jakuba z Leodium

37

. Nie była to jedyna sprawa jaką zajmował się wówczas

Jakub. Być może przy jego pośrednictwie, a na pewno przy poświadczeniu,

1997, s. 143−144; tenże, Poczet, s. 39−40. Zob. też E. Rozenkranz, Wojna piętnastoletnia. Pomorze

Gdańskie w walce z Zakonem Krzyżackim w latach 1238−1253, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne”,

nr 15, 1967, s. 209 i n.; J. Powierski, Chronologia stosunków pomorsko-krzyżackich w latach 1236−1242,

„Komunikaty Warmińsko-Mazurskie”, 1970, nr 2, s. 174 i n. Dokładnej chronologii i następstwa

po sobie opisywanych wydarzeń chyba nie da się ustalić. Zeznanie Merollusa grupuje bowiem pew-

ne zdarzenia akcentując winy Sambora II. Układ rzeczowy wydaje się więc tu sprawą ważniejszą niż

chronologiczny.

37

PU, nr 114, 120. O synodzie we Wrocławiu, w którym wziął udział Jakub z Leodium zob. J. Mu-

larczyk, Bolesław II Rogatka, s. 134.

74

Marek Smoliński

w marcu 1249 r. doszło do zawarcia układu wymiany w sprawie dóbr za-

konu na Śląsku, którego dokonali wicemistrz zakonu w Prusach Heinrich

von Honstein i biskup wrocławski Tomasz I

38

. Również w marcu 1249 r.

Jakub pośredniczył w układzie biskupa Tomasza I z wrocławskimi augu-

stianami i cystersami w sprawie uposażenia klasztoru cysterskiego w dzi-

siejszym Kamieńcu Ząbkowickim, który cystersi przejęli od augustia-

nów

39

. Najwyraźniej więc kolejnym etapem podróży legata papieskiego

po Prusach był właśnie Śląsk, gdzie odnotowano jego spotkania z bisku-

pem wrocławskim.

Rola polityczna biskupa wrocławskiego w owym czasie doczekała się już

różnych ocen. Jerzy Mularczyk twierdził nawet, że przed 1248 r. biskup domi-

nował nad synami Henryka Pobożnego, sprawując wraz z wdową po Henryku,

Anną, właściwe rządy

40

. Choć zapewne z tą tezą można dyskutować, to jed-

nak silna pozycja biskupa wydaje się być do przyjęcia, wobec osłabienia wła-

dzy książęcej po bitwie legnickiej. Wydarzenia 1249 r., o których już wspo-

mniano, zapewne zmieniły poprzedni stan rzeczy. Mimo wszystko przyjmuje

się, że w sporze Bolesława Rogatki z Henrykiem III Białym Kościół śląski

opowiedział się raczej za starszym synem Henryka Pobożnego

41

. W 1249 r.

papieski legat Jakub z Leodium załatwiał sprawy pomorsko-krzyżackie i ślą-

skie. Być może pozostawał jeszcze na Śląsku w momencie trwania walk mię-

dzy Bolesławem Rogatką i Henrykiem III Białym. Niewykluczone, że wejście

książąt śląskich w opisane wyżej sojusze polityczne zwróciło uwagę książąt

pomorskich, w szczególności Sambora II.

Przez kolejne dwa lata Samborowi II udało się w miarę spokojnie rzą-

dzić swym księstwem. Czas ten książę wykorzystał na poszukiwanie ko-

lejnych sprzymierzeńców. Dotychczasowi bowiem nie przysporzyli mu

politycznych sukcesów. Nie chodzi tylko o wymienionych wyżej aliantów

księcia lubiszewskiego, ale również o sojusze zawarte już pod koniec lat

dwudziestych XIII wieku. W tym względzie zwraca uwagę przymierze

z Barnimem I zachodniopomorskim i książętami meklemburskimi. Alians

ten umocniony został małżeństwem Sambora II z Matyldą, córką Henryka

Borwina II

42

. Około 1248 r. Sambor II wydał swą najstarszą córkę Małgorzatę

38

PU, nr 117, 118.

39

Tamże, nr 119.

40

J. Mularczyk, Walka, s. 12

41

Tamże.

42

F. Wigger, Stammtafeln des Großherzoglichen Hauses von Meklenburg, „Jahrbücher des Vereins

für Mecklenburgische Geschichte und Altertumskunde”, Bd. 50, 1885, s. 152; E. Rymar, Rodowód,

s. 250−251; B. Śliwiński, Poczet, s. 40.

75

Miłość i polityka. Sojusz pomorsko-śląski…

za księcia duńskiego Krzysztofa

43

. Małżeństwo to można traktować jako

przedłużenie dawnego kierunku politycznego Sambora, gdyż przyjmuje się

zazwyczaj w tej sprawie pośrednictwo książąt meklemburskich. Zięć księ-

cia pomorskiego, chyba ze względu na własne kłopoty i zamieszanie trwa-

jące wówczas w Danii pogrążonej w wojnie domowej, nie wspomógł raczej

Sambora II podczas kolejnej fazy rywalizacji ze Świętopełkiem. Miała ona

miejsce ok. 1250, wraz ze wznowieniem wojny księcia gdańskiego z zako-

nem krzyżackim. Sambor II znowu znalazł się na wygnaniu w państwie za-

konnym

44

. Przebywał tam w latach 1252−1253, a więc do kolejnego pokoju

zawartego między Świętopełkiem i Krzyżakami

45

. Choć z tej fazy konfliktu,

który zakończył się w 1253 roku, Świętopełk i jego syn Mściwoj II nie wyszli

zwycięsko, to jednak zyskali sojusz z Wettynami. Dla interesów Sambora był

on o tyle niebezpieczny, że przez interesy zakonu krzyżackiego w Niemczech

mógł zagrozić dotychczasowym relacjom między księciem a Krzyżakami.

Istotną sprawą stała się więc potrzeba znalezienia przeciwwagi dla soju-

szów Świętopełka i Sambora II. Już kolejne małżeństwo córki Sambora II,

Zwinisławy, zdaje się wskazywać na podjęty przez książęcą dyplomację wysiłek

zneutralizowania wpływów Świętopełka. Błażej Śliwiński wskazywał na rok

1255 jako termin przynajmniej uzgodnienia małżeństwa między Zwinisławą

Samborówną a Dobiesławem Sądowicem z Odrowążów, rodu, który w tym

okresie zdołał skupić najważniejsze urzędy w Małopolsce (kasztelański i bis-

kupi)

46

. W latach pięćdziesiątych XIII w. na dobre trwała wojna o sukce-

sję austriacką

47

. Wydarzenia z 1251 r. spowodowały rozejście dróg Henryka

Dostojnego z Wettynów i władców czeskich. W tym bowiem roku doszło

do podwójnej elekcji, w której na księcia austriackiego wybrano zarówno

wspomnianego Wettyna, jak i Przemysła Ottokara II

48

. Wacław I czeski szyb-

ko doprowadził do zrzeczenia się przez margrabiego miśnieńskiego pretensji

43

M. Figalski, Rządy Małgorzaty Samborówny w Danii w drugiej połowie XIII wieku, ZH, t. 33,

1968, z. 1, s. 28 i n.; E. Rymar, Rodowód, s. 279−280; B. Śliwiński, Poczet, s. 58 i n.; tenże, Małgorzata

(córka Sambora II), w: SBPN, pod red. Z. Nowaka, t. 3, Gdańsk 1997, s. 156.

44

PU, nr 123−125, 134, 136; o konflikcie – nr 139 144; J. Powierski, Świętopełk gdański, s. 281.

45

PU, nr 153.

46

B. Śliwiński, Poczet, s.62; tenże, Zwinisława (ok. 1240−1280), w: SBPN, t. 4, s. 533−535.

47

Jako ostatni w tej sprawie wypowiedział się N. Mika, Walka o spadek po Babenbergach 1246−1278,

Racibórz 2008, s. 15 i n.

48

Letopisy české od roku 1196 do roku 1278, ed. J. Emler, w: Fontes rerum Bohemicarum, t. II,

Pragae s. 289; F. Palacký, Geschichte von Böhmen, Abt. I, Bd. II, Prag 1847, s. 137; V. Novotny, dz. cyt.,

I/3, s. 825; B. Włodarski, dz. cyt., s. 12; K. Lechner, Die Babenberger Markgrafen und Herzoge von

Österreich, Köln−Wien−Weimar 1996, s. 304 i n. (gdzie ogólnie o konflikcie o sukcesję austriac-

ką); J. Hoensch, dz. cyt., s. 41, 267, przyp. 6; N. Mika, Walka o spadek, s. 36 i n.

76

Marek Smoliński

do byłych ziem Babenbergów. Pokazał też, że posiada wpływy pozwalające

neutralizować poczynania Wettynów. W kontekście spraw polskich istotną

sprawą może być to, że krewnym samborowego zięcia był biskup krakowski

Prandota, rzecznik zbliżenia książąt polskich i Przemyślidów

49

. Sam zaś król

czeski ruszył wkrótce na wyprawę pruską

50

. W styczniu 1255 r. znalazł się

w Elblągu

51

. Trudno powiedzieć, czy udało się wtedy spotkać Samborowi II

z władcą czeskim. Z punktu widzenia interesów księcia ważną sprawą jest jed-

nak osobiste zaangażowanie się w Prusach po stronie zakonu krzyżackiego.

Od 1256 r. miała miejsca seria wydarzeń, które mogły zbliżyć Bolesława

Rogatkę z Samborem II. W pierwszym rzędzie należy wskazać na konflikty

z instytucjami kościelnymi w jakie popadli obaj władcy. Na początku paź-

dziernika 1256 r. książę śląski uwięził biskupa wrocławskiego, chcąc wymusić

na nim ustępstwa dotyczące najprawdopodobniej sposobu uiszczania dziesię-

ciny

52

. Za ten postępek doczekał się obłożenia klątwą i ogłoszonej przeciwko

sobie krucjaty

53

. Sprawą konfliktu księcia zajmował się m.in. synod ducho-

wieństwa polskiego w Łęczycy (listopad 1257 r.)

54

. W rezultacie, zmuszo-

ny do ukorzenia się, w grudniu 1258 r. obiecał biskupowi odszkodowanie

oraz wypełnienie nałożonej na siebie pokuty. Ta dopełniona została dopiero

20 XII 1261 roku. W tym czasie doszło do sporu Bolesława z Konradem

Głogowczykiem. Tym razem niewola stała się udziałem najstarszego z synów

49

Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae, ed. J. Emler (dalej cyt. RBM),

Pars. II, Prage 1882, nr 71; B. Włodarski, dz. cyt., s. 18 i n.

50

Annales Otakariani 1254−1278, hrsg. v. R. Köpke, w: MGH. Scriptores, Bd. 9, (Neudruck)

Leipzig 1925, s. 181; Die ältere Chronik und die Schriften von Oliva, hrsg. v. Th. Hirsch, w: SRPruss, Bd. I,

s. 684−685; Dusburg, cap. 70−71, s. 90−91; Preußisches Urkundenbuch, hrsg. v. Philippi, Woelky, Bd. I,

Heft 1, Königsberg 1882, nr 295, 296, 300, 304, 305; V. Novotny, dz. cyt., d. I, č. 4, Praha 1928, s. 25−26

i n.; B. Włodarski, dz. cyt., s. 25−28; J. Powierski, Sprawa Prus i Jaćwieży w polityce zakonu krzyżackiego i ksią-

żąt polskich w okresie po ugodzie włocławskiej z 4 VIII 1257 roku, w: Prussica II, s. 209−110; tenże, Krzyżackie

podboje ziem nad Zalewem Wiślanym i założenie Elbląga, w: tamże, s. 583, 292−593; G. Labuda, M. Biskup,

Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka – Społeczeństwo – Państwo – Ideologia, Gdańsk 1985,

s. 152, 156; E. Rymar, Władcy Brandenburgii na dzisiejszych ziemiach polskich, zwłaszcza w Nowej Marchii

i na Pomorzu w latach 1200−1319 (itinerarium), „Rocznik Słupski”, 1999, s. 31; tenże, Wyprawy pruskie

margrabiego brandenburskiego Ottona II, zwłaszcza dwie z 1266 r., w: Mieszczanie, wasale, zakonnicy, pod

red. B. Śliwińskiego, Malbork 2004, s. 474−475; J. Hoensch, dz. cyt., s. 46 i n.; M. Smoliński, dz. cyt.,

s. 212; N. Mika, Walka o spadek, s. 36 i n.

51

PrUB I/1, nr 305.

52

Rocznik kapituły poznańskiej, s. 41; A. Stenzel, dz. cyt., s. 56−59; B. Zientra, dz. cyt., s. 176; J. Mu-

larczyk, Z problematyki walk, s. 14−15; A. Jureczko, dz. cyt., s. 88 i n.; P. Żmudzki, Studium podzielo-

nego królestwa. Książę Leszek Czarny, Warszawa 2000, s. 120.

53

Literaturę zebrał M. Gładysz, Zapomniani krzyżowcy. Polska wobec ruchu krucjatowego w XII−XIII wie-

ku, Warszawa 2002, s. 298 i n.

54

Zob. Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, wyd. I. Zakrzewski, t. I, Poznań 1877, nr 361; RS II, s. 70.

77

Miłość i polityka. Sojusz pomorsko-śląski…

Henryka Pobożnego

55

. Niewykluczona, choć dyskusyjna, jest w tym wzglę-

dzie współpraca Konrada z Henrykiem III Białym

56

. Nie wszystkie jednak

przedsięwzięcia Bolesława Rogatki z tego okresu uznać trzeba za nieudane.

Do 1258 r. książę musiał bowiem porozumieć się z Henrykiem Dostojnym

Wettynem. „Dilectus sororis nostri”, tak określił Bolesław Rogatka margra-

biego miśnieńskiego wystawiając w1258 r. dokument, którego odbiorcą był

klasztor lubuski

57

. Najprawdopodobniej więc do tego roku księciu śląskie-

mu udało się unormować stosunki z dawnym przeciwnikiem wspierającym

Henryk III Białego.

Przed marcem 1258 roku, a więc może ok. 1256−1257 r. w sporze z in-

stytucjami kościelnymi znalazł się również Sambor II. Jego przeciwnikiem

był klasztor oliwski

58

. Książę odebrał tamtejszym cystersom ziemię gniewską,

którą im wcześniej nadał (do 1233 r.) wypełniając testament swego zmarłego

brata Warcisława. Przed marcem 1258 r. wiadomości o sporze dotarły do pa-

piestwa, gdyż Aleksander IV wyznaczył sędziów, którzy mieli go zbadać. Sądząc

z treści papieskiego dokumentu, już wówczas pojawiła się groźba klątwy.

Z zachowanych źródeł wynika, że spór ten zaostrzał się w 1260 i 1262 roku

59

.

Szczególnie istotne wydaje się, że najprawdopodobniej po 13 VII 1262 r.

Sambor II został obłożony klątwą przez sędziów wyznaczonych przez papie-

stwo (opatów klasztorów w Białobuku i Uznamiu)

60

. Książę jednak albo przez

odwołania zdołał doprowadzić chwilowo do zawieszenia klątwy, albo też kara

ta była niezbyt rygorystycznie egzekwowana. W jakiś sposób trzeba bowiem

wytłumaczyć fakt wyboru Sambora II na sędziego rozjemczego, obok biskupa

55

Rocznik kapituły poznańskiej, s. 41; B. Zientra, dz. cyt., s. 176; A. Jureczko, dz. cyt., s. 95−96; T. Jurek,

Konrad I głogowski, s. 118.

56

Za taką opowiedział się T. Jurek (Konrad I głogowski, s. 119) na podstawie treści układu gwa-

rantującego wypłacenie przez Bolesława Rogatkę odszkodowania za porwanie biskupa: SUB III,

nr 306, 311.

57

Urkundebuch der Stadt Freiberg in Sachsen, hrsg. v. H. Ermisch, Bd. II (Codex diplomaticus

Saxoniae Regiae, Hapth. II, Bd. XIII), Leipzig 1886, nr 866; W.R. Lutz, dz. cyt., s. 285.

58

PU, nr 169; S. Kujot, Dzieje Prus Królewski, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, R. 22,

1915, s. 856; K. Dąbrowski, Opactwo cystersów w Oliwie od XII do XVI wieku, Gdańsk 1975,

s. 58; H. Lingenberg, Die Anfänge des Klosters Oliva und die Entstehung der deutschen Stadt Danzig,

Stuttgart 1982, s. 200 i n.; J. Powierski, Układ kamieński (1264) na tle stosunków między książętami po-

morskimi, krzyżakami i Prusami w latach sześćdziesiątych XIII wieku, „Rocznik Olsztyński”, t. 8, 1968,

s. 17−18; K. Bruski, Ziemie nad Dolną Wierzycą od XIII do początku XV wieku, Gdańsk 1997, s. 38−40;

47 i n.; G. Labuda, Sambor II, s. 116; B. Śliwiński, Sambor II, s. 144.

59

PU, nr 187; S. Kujot, dz. cyt., s. 858; K. Dąbrowski, dz. cyt., s. 59; J. Powierski, Układ kamień-

ski, s. 18; K. Bruski, Ziemie nad Dolną Wierzycą, s. 47; G. Labuda, Sambor II, s. 116; B. Śliwiński,

Sambor II, s. 144.

60

PU, nr 191, 192; S. Kujot, dz. cyt., s. 858; K. Dąbrowski, dz. cyt., s. 59; K. Bruski, Ziemie nad

Dolną Wierzycą, s. 407; G. Labuda, Sambor II, s. 116; B. Śliwiński, Sambor II, s. 144.

78

Marek Smoliński

kujawskiego Michała (a potem też biskupa chełmińskiego Heidenreicha),

w sporze między zakonem krzyżackim z księciem kujawskim Kazimierzem,

który był rozpatrywany na początku 1263 roku

61

. Zmiana sytuacji mogła

mieć miejsce dopiero w 1266 roku. W marcu 1266 r. legat papieski, a przy

tym były opat Citeaux, Gwidon potwierdził klątwę opatów białobuckiego

i uznamskiego rzuconą na Sambora II

62

. Rok później jego dzielnica została

obłożona interdyktem. Faktycznie więc Sambor II i Bolesław Rogatka w zbli-

żonym okresie znaleźli się pod klątwą kościelną. Każdy z nich wybrał jednak

nieco inną drogę wyjścia z tej sytuacji. Książę śląski ukorzył się przed bisku-

pem wrocławskim. Sambor II próbował, bezskutecznie zresztą, zniwelować

pretensje cystersów oliwskich, wspierając swą własną fundację tegoż zako-

nu, którą był klasztor pogócki. Nałożenie na księcia kary kościelnej ułatwiło

z pewnością usunięcie go z dzielnicy podczas wojny domowej jaka toczyła

się między synami Świętopełka gdańskiego, Mściwojem II i Warcisławem

(1269−1272). Przykład Bolesława Rogatki dowodzi, że akcja zbrojna prze-

ciwko wyklętemu władcy godzącemu w dobro instytucji kościelnych znajdo-

wała usprawiedliwienie wśród polskiego episkopatu. Dodać należy jeszcze,

że nałożona anatema na księcia pomorskiego stanowiła pewną trudność dla

zawiązywanych przez niego ewentualnych sojuszy, które mogłyby przypieczę-

tować związki rodzinne.

W grudniu 1259 r. zmarła żona Bolesława Rogatki, Jadwiga

63

. Jej śmierć

zbiegła się w czasie z intensywnymi zabiegami Przemysła Ottokara II zmierza-

jącymi do pozyskania dla siebie pomocy książąt śląskich w odnowionej właśnie

wojnie z Węgrami. Celowi temu miało służyć małżeństwo małoletniej córki

Konrada I głogowskiego, Anny, z palatynem reńskim Ludwikiem II. Plan

ten powzięto przy pośrednictwie matki książąt śląskich z linii Henryka

Pobożnego – Anny

64

. Układ w tej sprawie zawarto w 1260 roku. Zbliżenie

czesko-śląskie zaowocowało wówczas m.in. udziałem wojsk Władysława

Opolczyka i Henryka III Białego w wyprawie węgierskiej zakończonej bitwą

pod Grossenbrun

65

. W maju 1261 r. na dworze czeskim przebywał też syn

61

PU, nr 198, 199.

62

PU, nr 212; S. Kujot, dz. cyt., s. 859; K. Dąbrowski, dz. cyt., s. 59; K. Bruski, Ziemie nad

Dolną Wierzycą, s. 47; G. Labuda, Sambor II, s. 116; J. Powierski, Układ kamieński, s. 21; B. Śliwiński,

Sambor II, s. 144.

63

K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, s. 117.

64

RBM II, nr 287; K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, s. 349 i przyp. 6, gdzie o szczególnym

zobowiązaniu władcy czeskiego w sprawie wypłacenia Annie posagu.

65

V. Novotny, dz. cyt., s. 82−83 i n.; B. Włodarski, dz. cyt., s. 28−33; A. Jureczko, dz. cyt., s. 102

i n.; J. Žemlička, Stoleti poslednich Přemuslovců, Praha 1986, s. 113−114; J. Szymczak, W sprawie tzw. buntu

Leszka Czarnego w 1261 roku, „Acta Universitatis Lodensis”. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Historia.

79

Miłość i polityka. Sojusz pomorsko-śląski…

Bolesława Rogatki, Henryk

66

. Zapewne więc Bolesław Rogatka na współpracę

z Przemyślidą zdecydował się, podobnie jak jego krewni, już w 1260 r. – choć

nad jej skalą można dyskutować. Co istotne, w czasie przygotowań do wy-

prawy przeciwko Węgrom, jakieś rokowania z królem czeskim prowadzić

mogli również Krzyżacy. Chcieli uzyskać u niego swobodę w organizowaniu

dla Krzyżaków pomocy z krajów znajdujących się pod władzą Przemyślidy,

wobec spodziewanego najazdu mongolskiego. Bulla Aleksandra IV mówiąca

o tej sprawie pochodziła z początków września 1260 roku

67

. Problem mu-

siał więc mieć nieco wcześniejszą metrykę. Podobną akcję prowadzili zresztą

Krzyżacy na terenie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego już przed latem tegoż ro-

ku

68

. W styczniu 1261 r. Przemysł Ottokar II spotkał się Krzyżakami czesko-

-morawskimi

69

. Dokument dla zakonu wystawił 1 lutego tegoż roku

70

. Jeszcze

w styczniu 1260 r. papież Aleksander IV napisał do biskupa ołomunieckie-

go, nakazując mu obłożenie klątwą wszystkich, którzy utrudnialiby braciom

działania w Prusach

71

. W tym samym miesiącu w akcję prokrzyżacką zaanga-

żowani zostali franciszkanie z Czech, Moraw, Polski i Pomorza

72

. Zestawiając

kontakty między Przemysłem Ottokarem II, Bolesławem Rogatką i zakonem

krzyżackim przypadające na lata 1260−1261, można postawić hipotezę,

że to one właśnie miały szansę zadecydować ostatecznie o pomyśle zawarcia

sojuszu między wspomnianym księciem śląskim i oddanym współpracowni-

kiem zakonu krzyżackiego w Prusach, Samborem II. Potwierdzeniem tego

przypuszczenia jest fakt zdjęcia klątwy z Bolesława Rogatki za uwięzienie

biskupa Tomasza I, który przypadał właśnie na 1261 roku. Za istotne daty

w jego ekspiacji uznać należy dni 13 i 22 XII 1261 roku

73

. Papież Urban IV

wystawił wówczas bullę, w której nakazał uwolnienie księcia od klątwy,

Bolesław Rogatka miał też odbyć pielgrzymkę pokutną do katedry wro-

cławskiej. Tam też w końcu zyskał zwolnienie z kościelnej kary. To wówczas

Seria I, 1976, nr 4, s. 42−44; H. Patze, Die Wittelsbacher in der mittelalterische Politik Europas, ZBL, 1981,

Bd. 44, H. 1, s. 42; K. Lechner, dz. cyt., s. 306−307; N. Mika, Czy król Rusi Halickiej Daniel był obecny przy

zawieraniu pokoju wiedeńskiego w 1261 roku? Z dziejów stosunków rusko-austriackich w średniowieczu, KH,

R. 105, 1998, nr 2, s. 3 i n.; tenże, Walka o spadek, s. 60−61; P. Żmudzki, dz. cyt., s. 122−125; J. Horwat,

Księstwo opolskie i jego podziały do 1532 r., Rzeszów 2002, s. 38.

66

Codex diplomaticus et epistolaris Moraviae, ed. A. Boczek, t. III, Olomucii 1841, nr 323; A. Ju-

reczko, dz. cyt., s. 103.

67

PrUB I/2, hrsg. v. A. Seraphim, Königsberg 1909, nr 111.

68

Tamże, nr 109.

69

RBM II, nr 296.

70

Tamże, nr 303.

71

PrUB I/2, nr 126.

72

Tamże, nr 127.

73

RS, VII/2, nr 1100, 1101; SUB III, nr 376, 377.

80

Marek Smoliński

Bolesław Rogatka nadał biskupstwu wrocławskiemu immunitet ekonomicz-

ny

74

. Wbrew przypuszczeniom istniejącym w literaturze przedmiotu odno-

śnie do końca 1259 r. jako najwcześniejszego możliwego terminu zawarcia

drugiego małżeństwa księcia śląskiego, okres ten należy przesunąć na czas

przypadający po 20 XII 1261 roku.

Jeśli terminu zawarcia małżeństwa Bolesława Rogatki z córką Sambora II

poszukiwać w oparciu o wydarzenia polityczne, w których udział wzięli obaj

książęta, to prócz podanej wyżej daty rozpatrzyć należy też okres ok. 1264 roku.

20 IX 1264 r. Mściwoj II zawarł sojusz z Barnimem I zachodniopomorskim,

który był skierowany przeciwko Świętopełkowi gdańskiemu i jego młodsze-

mu synowi Warcisławowi

75

. Wybuch wojny domowej na Pomorzu z pew-

nością stwarzał szansę Samborowi II na realizację dawnych planów dotyczą-

cych zdobycia dominującej roli na Pomorzu Gdańskim. Sytuacja konfliktu

w rodzinie Świętopełka powodowała również poważne zagrożenie dla jego

pozycji. W spodziewanej rozgrywce politycznej książę tczewski potrzebował

sojuszników. Takim z pewnością był zakon krzyżacki. Trzeba zwrócić uwagę,

że w 1263 i 1264 r. Krzyżacy prowadzili ożywioną działalność dyplomatycz-

ną, której celem było skłonienie Przemysła Ottokara II do szerszego zaanga-

żowania się w Prusach przeciwko Litwinom i schizmatycznym Rusinom

76

.

Królowi czeskiemu zapewniono władzę nad terenami, które zamierzano zdo-

być. Na Śląsku, w okresie między 1262 a 1264 rokiem, pojawiał się legat

papieski wyznaczony na Czechy, Morawy archidiecezję ryską, gnieźnieńską

i salzburską, którym był, związany z zakonem, biskup warmiński Anzelm

77

.

We wrześniu 1264 r. w zamysł organizacji krucjaty wspierającej Krzyżaków

włączony był także biskup wrocławski

78

. Nie ma więc wątpliwości, że próbo-

wali zaangażować się w tę sprawę również książęta śląscy. Historycy skłonni

są przyjmować istnienie ożywionych kontaktów między Bolesławem Rogatką

i władcą czeskim w omawianym okresie. Na początku października 1264 r.

odbył się ślub królewicza węgierskiego Beli z margrabianką brandenburską

Kunegundą, zaaranżowany przez Przemyślidę

79

. Z tej okazji odbył się tam

również turniej rycerski. Kronika Ottokara styryjskiego wśród uczestników

74

RS, VII/2, nr 1105.

75

PU I, nr 206; J. Powierski, Układ kamieński, s. 11 i n.; M. Smoliński, dz. cyt., s. 237 i n., gdzie

dalsza literatura.

76

Świadczą o tym bulle papieskie wysyłane do władcy czeskiego: RBM II, nr 438, 453.

77

RS VII/2, nr 1145, 1165.

78

Tamże, nr 1171.

79

Ottokars Österreichische Reimchronik, hrsg. v. J. Seemüller, T. 1, w: MGH, DCh., Bd. V, Hannover

1890, s. 102; RS VII/2, s. 132.

81

Miłość i polityka. Sojusz pomorsko-śląski…

tych uroczystości wymienia księcia polskiego, którego Przemysł Ottokar II

pasował na rycerza. Niektórzy badacze skłonni są w tym księciu widzieć

Henryka, syna Bolesława Rogatki

80

. W 1264 r. ponownie więc zaistniała sy-

tuacja sprzyjająca sojuszowi pomorsko-śląskiemu. Co więcej, w roku tym wy-

stąpiły okoliczności polityczne, nie tylko pozwalające, ale wręcz wymuszające

na Samborze II konieczność poszukiwania sojuszników, a co za tym idzie

i męża dla swej córki.

Podobne warunki pojawiały się w okresie przypadającym po styczniu

1266 roku, gdy zmarł Świętopełk gdański, a jego synowie gotowali się do wal-

ki o schedę

81

. Zwrócić należy również uwagę, że jeszcze pod koniec 1265

lub na początku 1266 r. doszło do wzrostu napięcia w stosunkach między

Bolesławem Rogatką a Henrykiem III Białym

82

. Książę wrocławski planował

nawet wyprawę zbrojną przeciwko bratu. Mieli w niej wziąć również udział

ludzie biskupa wrocławskiego. W tej sytuacji odrodziły się dawne sojusze,

w których funkcjonowali książęta śląscy. Henryk III Biały, po śmierci swej

pierwszej żony w 1266 roku, być może ożenił się z córką księcia saskiego

Albrechta I. Najprawdopodobniej jeszcze w 1265 r. Elżbieta wyszła za mąż

za przedstawiciela Wettynów, Konrada z Breny. Córkę Henryka III Białego,

Jadwigę, zaręczono zaś z Henrykiem, wnukiem Henryka Dostojnego, a sy-

nem Albrechta Zwyrodniałego z Wettynów

83

. Związkom tym patronował za-

pewne Przemysł Ottokar II

84

. Brak wzmianek źródłowych uniemożliwia od-

tworzenie przeciwdziałań podjętych wówczas przez Bolesława Rogatkę. Być

może koncentrowały się one na sojuszu z królem czeskim. Jeszcze bowiem

w 1266 r. większość książąt śląskich (w tym też Bolesław Rogatka) źródła

wyliczają jako aliantów Przemyślidy w jego ataku na Bawarię

85

. W tym czasie

bardzo skomplikowała się sytuacja Sambora II. W marcu 1266 r. legat papieski

Gwido potwierdził klątwę nałożoną wcześniej na księcia

86

. Jakiś udział w ca-

łej sprawie mógł mieć Mściwoj II, skoro w listopadzie 1267 otrzymał od ar-

cybiskupa gnieźnieńskiego Janusza i jego sufraganów odpis uchwał synodu

80

B. Włodarski, dz. cyt., s. 41; A. Jureczko, dz. cyt., s. 105.

81

J. Powierski, Układ kamieński, s. 11 i n.; K. Jasiński, Wojna domowa na Pomorzu Gdańskim w la-

tach 1269/70−1272 (Ze szczególnym uwzględnieniem roli rycerstwa i możnowładztwa), w: SPś, t. 3, pod

red. S.K. Kuczyńskiego, Warszawa 1985, s. 135−187; E. Rymar, Walka o Pomorze Gdańskie w latach

1269−1272, RG, t. 47, 1987, z. 1, s. 5−33.

82

Urkunden zur Geschichte des Bistums Breslau im Mittelalter, hrsg. v. G.A. Stenzel, Beslau 1845,

nr 31; A. Jureczko, dz. cyt., s. 107.

83

K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, s. 125, 159.

84

A. Jureczko, dz. cyt., s. 106−107.

85

RBM II, nr 524.

86

PU, nr 212.

82

Marek Smoliński

wrocławskiego i orzeczenia wydanego przez legata Gwidona, gdzie m.in.

mówiło się o ekskomunikowaniu książąt, którzy godzili w Kościół

87

. Jak już

zresztą powiedziano, w 1276 r. obłożono interdyktem dzielnicę Sambora II,

co chyba stanowi dowód na jego pozostawanie na terenie własnego księstwa

88

.

W 1268 r. Sambor II znalazł się na Kujawach u Siemomysła Konradowica

89

.

Fakt ten interpretuje się dwojako. Rozpatruje się ewentualne wygnanie księ-

cia tczewskiego ze swej dzielnicy. Z drugiej zaś strony dokument Sambora II

traktuje się jako świadectwo powstałe przy okazji zawierania małżeństwa

(bądź przygotowań do niego) kolejnej córki Sambora II, Salomei, właśnie

z Siemomysłem

90

. Jeśli Salomeę uznaje się za młodszą od pomorskiej żony

Bolesława Rogatki, to teoretycznie w okresie wcześniejszym (przed 1268 r.)

powinno dojść do zawarcia związku małżeńskiego Eufemii – Alenty – Zofii

ze śląskim władcą. Istotną okolicznością polityczną mogła tu być druga krucja-

ta Przemysła Ottokara II do Prus w 1267 roku. Z pewnością doszło wówczas

do spotkania króla czeskiego z Mściwojem II

91

. Władcę tego, a zapewne rów-

nież i jego sojuszników, w tym książąt śląskich, musiały więc obchodzić sprawy

pomorskie. Tym bardziej, że dotykały problemów zakonu krzyżackiego. W tym

czasie jednak ze sceny politycznej zszedł główny przeciwnik Bolesława Rogatki

w rywalizacji śląskiej, Henryk III Biały, który umarł pod koniec 1266 roku.

Wątpliwym więc wydaje się wówczas sens sojuszu zawieranego przez Bolesława

Rogatkę z księciem pomorskim, mającym kłopoty z sąsiadami.

Podsumowując powyższe dociekania stwierdzić należy, że terminami,

w których mogło dojść do małżeństwa córki Sambora II z księciem ślą-

skim wydaje się być okres po grudniu 1261 albo 1264 roku. Późniejsze daty

87

Tamże, nr 223.

88

Tak K. Jasiński, Wojna domowa, s. 142, przyp. 16.

89

PU, nr 227.

90

O. Balzer, dz. cyt., s. 583−588; B. Śliwiński, Poczet, s. 64−65; K. Jasiński, Rodowód Piastów

małopolskich i kujawskich, Poznań−Wrocław 2001, s. 115; J. Bieniak, Siemomysł, w: Polski słownik bio-

graficzny, t. 37, Kraków 1996, s. 59; E. Rymar, Rodowód, s. 284−285. Siemomysła również uważa się

za sojusznika Przemysła II Ottokara – zob. RBM II, nr 753; B. Włodarski, dz. cyt., s. 58; P. Żmudzki,

dz. cyt., s. 277.

91

PU, nr 225; V. Novotny, dz. cyt., I/4: Rozmach české moci za Přemysla II Otakara (1253−1271),

Praha 1937, s. 159−160; B. Włodarski, dz. cyt., s. 50−53; J. Powierski, Krzyżacka polityka Przemysła II

w pierwszym okresie jego aktywności politycznej, w: Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego, pod

red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s, 103; A. Barciak, Czechy a ziemie południowej polski w XIII

oraz w początkach XIV wieku, Katowice 1999, s. 34; G. Białuński, Studia z dziejów plemion pruskich

i jaćwieskich, Olsztyn 1999, s. 169 i n.; J. Hoensch, dz. cyt., s. 147 i n.; J. Žemlička, Století posledních

Přemyslovců, Praga 1988, s. 177 i n.; G. Kucharski, Kujawy po śmierci księcia Kazimierza Konradowica.

Wydarzenia z lat 1269−1271, w: Mieszczanie, wasale, zakonnicy, Studia z dziejów średniowiecza, nr 10,

pod red. B. Śliwińskiego, Malbork 2004, s. 79−79; P. Żmudzki, dz. cyt., s. 205.

83

Miłość i polityka. Sojusz pomorsko-śląski…

małżeństwa, m.in. podany przez Długosza 1275 rok, zostały podważone

przez współczesnych badaczy

92

. Niestety, również i ono nie przyniosło księ-

ciu pomorskiemu sukcesów w polityce pomorskiej. Nie zapobiegło z pew-

nością usunięciu Sambora II z własnego księstwa w toku wojny domowej

z lat 1269−1271. Według Długosza Bolesław Rogatka aż do śmierci uwikłany

był w sprośne miłostki z nierządnicą

93

. Przekaz ten, mimo dokonanej przez

kronikarza interpretacji stosunków rodzinnych księcia, zdaje się świadczyć

o braku odpowiedniej troski o trwanie sojuszu z Pomorzem. Nie wiadomo,

czy stała za tym przegrana pozycja, na jakiej znajdował się Sambor II, czy też

wdzięki książęcej kochanki. Autorzy Kroniki polskiej i Kroniki książąt pol-

skich skłonni byli całą sytuację opisywać w kontekście drugiej z wymienio-

nych ewentualności. Według nich Bolesław Rogatka nie miał siły opierać się

konkubinie. O jej przewadze nad córką Sambora II zdecydowało być może

urodzenie z tego związku syna, Jarosława

94

. Bezdzietna księżniczka pomorska

nie miała więc raczej szans rywalizować z „kobietą gorszą od diabła” czy – jak

ją określił J. Mularczyk – „diabelską dziwką”. Bazując na opiniach kroni-

karskich należałoby przyjąć, że miłość księcia do konkubiny – sprowadzona

przez dziejopisów niemalże wyłącznie do relacji intymnych – mogła decydo-

wać o kompletnym braku w zachowanych źródłach reakcji księcia śląskiego

na polityczny upadek swego teścia. Być może więc ludzkie uczucia stały się

w tym względzie czynnikiem ważniejszym od sojuszów i aliansów politycz-

nych zawieranych przez książąt – śląskiego i pomorskiego.

92

K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, s. 117; E. Rymar, Rodowód, s. 283−284.

93

Długosz, lib. VII, s. 190; zob. też. Z. Boras, dz. cyt., s. 125.

94

KKP, s. 496−497; KP, s. 656.