1. Lekcj´ rozpoczynamy od krótkiego çwiczenia dramowego. Grupa uczniów

tworzy kolejk´ (np. do okienka na poczcie, do jakiegoÊ urz´du, do kasy
w supermarkecie lub do rejestracji w przychodni). Uczniowie za pomocà ge-
stów, mimiki i jednozdaniowych wypowiedzi wyra˝ajà swoje emocje uza-
le˝nione od ró˝nych okolicznoÊci (jak d∏ugo ju˝ stojà, czy sà na poczàtku czy
na koƒcu kolejki, czy bardzo im si´ spieszy, czy towarzystwo w kolejce im
odpowiada itp.).

2. Uzupe∏niamy to çwiczenie informacjà o kolejkach, jakie tworzy∏y si´ w czasach

PRL przed sklepami po podstawowe artyku∏y, i zwiàzanych z nimi „rytua∏ach”.
Odsy∏amy uczniów do zdj´cia kolejki z lat 80., które znajduje si´ w podr´czni-
ku na s. 291. Wspominamy, ˝e kolejki by∏y powodem k∏ótni, k∏opotów i frustra-
cji, cz´sto dochodzi∏o w nich do konfliktów i mo˝na by∏o wówczas us∏yszeç
s∏ynne „Pan tu nie sta∏” (kierowane do osoby, która – zamiast stanàç na koƒcu
kolejki – próbowa∏a zajàç w niej miejsce bli˝ej poczàtku albo w ogóle jà omi-
nàç). Mo˝emy równie˝ przypomnieç o instytucji zawodowego „stacza”.

3. Przeprowadzamy çwiczenia leksykalne z czasownikiem staç.

WyjaÊniamy jego znaczenie:

Staç – 1) zachowywaç pozycj´ pionowà, wyprostowanà, trzymaç si´
na nogach; 2) pozostawaç w pozycji nieruchomej, nie ruszaç si´ z miej-
sca, nie poruszaç si´.

W wyniku burzy mózgów gromadzimy zwiàzki frazeologiczne z tym cza-
sownikiem.

●

Staç na czele, u steru – kierowaç czymÊ, przewodziç komuÊ, czemuÊ.

●

Staç komuÊ na przeszkodzie, na zawadzie – przeszkadzaç, utrudniaç.

●

Staç na jakimÊ stanowisku, na gruncie czegoÊ – mieç pewien punkt wi-

dzenia, przyjmowaç jakàÊ zasad´, sàdziç, uwa˝aç.

●

Staç na uboczu, z boku – nie braç w czymÊ udzia∏u, nie uczestniczyç

w czymÊ.

●

Staç nad grobem – byç bliskim Êmierci.

●

¸zy stajà komuÊ w oczach – ktoÊ jest bliski p∏aczu.

●

Interesy, rzeczy, sprawy stojà dobrze/êle – interesy, rzeczy, sprawy

przedstawiajà si´ dobrze/êle.

●

Brama, drzwi stojà przed kimÊ otworem – ktoÊ jest gdzieÊ mile widzia-

ny, ch´tnie zapraszany.

●

CoÊ stoi przed kimÊ otworem – coÊ jest dla kogoÊ dost´pne.

110

J´zykowe demaskowanie rzeczywistoÊci
– Stanis∏aw Baraƒczak

Pan tu nie sta∏

●

Staç komuÊ (oÊcià) w gardle – dawaç si´ komuÊ we znaki, dokuczaç komuÊ.

●

Staç w ogniu, w p∏omieniach – paliç si´, p∏onàç gwa∏townie, szybko.

●

KogoÊ staç na coÊ – ktoÊ ma pieniàdze na coÊ, ktoÊ mo˝e zdobyç si´

na coÊ.

4. Czytamy wiersz Stanis∏awa Baraƒczaka.

5. Interpretacja I: Gdy stoimy w kolejce...

Uczniowie opisujà sytuacj´ lirycznà, traktujàc wiersz jak sprawozdanie
z rozmowy w kolejce (powtarzajàcy si´ czasownik „staç” odczytujemy
w sposób dos∏owny).

6. Interpretacja II: Gdy idziemy tropem s∏ownych manipulacji...

Uczniowie odczytujà znaczenie znajdujàcych si´ w wierszu zwiàzków fra-
zeologicznych.

„nigdy nie sta∏ pan za nami

murem” – nie wspiera∏ pan nas,

nie popiera∏, nie sta∏ po naszej

stronie, nie opowiedzia∏ si´

po naszej stronie...

„na stanowisku naszym te˝ pan

nie sta∏” – nie reprezentowa∏ pan

naszego punktu widzenia,

nie przyjà∏ pan naszych zasad...

„na naszym czele nie sta∏ pan

nigdy” – nigdy nie kierowa∏ pan

nami, nie przewodzi∏ nam,

nie by∏ naszym przywódcà...

„nas na to nie staç” – nie mo˝emy

sobie na to pozwoliç, nie mo˝emy

do tego dopuÊciç, nie mo˝emy si´

na to zdobyç...

„˝eby pan tu sta∏ obiema nogami

na naszej ziemi” – ˝eby pan

wkracza∏ na nasze terytorium

w sposób zdecydowany

„[nasza ziemia] stoi przed panem

otworem” – jest dla pana dost´pna,

mo˝e si´ pan zaanga˝owaç

G∏osy z kolejki:

„stoi pan na uboczu” –

nie bierze pan udzia∏u w...,

nie anga˝uje si´ pan, pozostaje

pan bierny

„nie stój pan w miejscu” – nie robi

pan post´pów, nie posuwa si´

w dzia∏aniach, osiàgni´ciach

„stawaj pan w pàsach” – niech

si´ pan zarumieni ze wstydu,

niech pan odczuje wstyd

za swojà postaw´

„stawaj pan [...] na szarym koƒcu” –

niech pan zajmie ostatnie miejsce,

ma∏o uprzywilejowanà pozycj´...

„Pan tu nie sta∏”

„Nie sta∏ pan za nami”

„na naszym czele nie sta∏ pan” kolejkowa k∏ótnia

„nie stawiaj si´ pan”

„stawaj pan na szarym koƒcu”

zwarta grupa kolejkowa (zastosowanie zaimków „nami”, „naszym”, „nas”)

kolejkowy outsider

111

7. Na podstawie zgromadzonego materia∏u charakteryzujemy osob´ mówiàcà

w wierszu i adresata wypowiedzi.

8. Uczniowie dyskutujà na temat przes∏ania wiersza. Dyskusja taka mo˝e mieç

dwup∏aszczyznowy charakter. Z jednej strony wiersz Baraƒczaka jest orygi-
nalnym j´zykowo zapisem swoich czasów (czasów ograniczenia, kontroli,
zniewolenia), z drugiej – jego przes∏anie pozostaje aktualne. (Jakie sà grani-
ce wolnoÊci we wspó∏czesnym Êwiecie? Co dzisiaj ogranicza naszà wolnoÊç?
Czy w dzisiejszym Êwiecie mo˝na pozostaç indywidualistà?).

9. Informujemy, ˝e Baraƒczak jest mistrzem w uprawianiu ró˝nych gier s∏ow-

nych w poezji. Uczniowie wskazujà w wierszu elementy takich gier:

●

wykorzystywanie przypadkowego podobieƒstwa s∏ów (stawiaj si´ – stawaj),

●

celowe zniekszta∏canie zwrotów („stoi pan na uboczu wspólnego grobu”),

●

jednoczesne wykorzystywanie dos∏ownych i przenoÊnych znaczeƒ s∏ów
(staç w kolejce, staç – w ró˝nych zwiàzkach frazeologicznych),

●

zderzenie ze sobà utartych zwrotów i wyra˝eƒ („stawaj pan w pàsach
na szarym koƒcu”).

Informujemy o cechach j´zyka propagandy w okresie PRL (zwanego nowo-
mowà), s∏u˝àcego indoktrynacji spo∏eczeƒstwa, i polecamy porównanie j´zy-
ka osoby mówiàcej w wierszu z j´zykiem wycinków prasowych zamieszczo-
nych na s. 291 w podr´czniku (warto zgromadziç wi´cej podobnych).

Cechy j´zyka propagandy:
– wartoÊciowanie nazywanych przedmiotów,
– rytualnoÊç,
– arbitralnoÊç,
– nieprzet∏umaczalnoÊç znaczeƒ,
– selektywnoÊç treÊci,
– stosowanie hiperboli, eufemizmów, wyrazów podnios∏ych i Êrodków na-

cechowanych emocjonalnie.

brak tolerancji dla:

• indywidualizmu

• w∏asnego zdania

• praw jednostki

osoba mówiàca adresat (bohater tytu∏owy – „pan, który tu nie sta∏”)

przedstawiciel grupy

przedstawiciel t∏umu

podporzàdkowany systemowi

samotnik

indywidualista

outsider

Wypowiada si´ z pogardà,

nonszalancjà,

brakiem szacunku.

Nie podejmuje dyskusji, nie reaguje na

s∏owne zaczepki (brakuje mu odwagi

lub zdaje sobie spraw´, ˝e stoi na z góry

straconej pozycji).

112

113

Nast´pnie uczniowie próbujà odpowiedzieç na pytanie, co poeta osiàga, sto-
sujàc takie s∏ownictwo:

●

wskazuje na to, kim jest osoba mówiàca,

●

oÊmiesza zbiór Êrodków leksykalno-frazeologicznych wykorzystywa-
nych w propagandzie politycznej i ideologicznej,

●

charakteryzuje czasy, w których powsta∏ wiersz,

●

odkrywa bogactwo j´zyka i jego mo˝liwoÊci.

10. Koƒczymy lekcj´ kolejnym çwiczeniem dramowym. Uczniowie ponownie

odtwarzajà sytuacj´ kolejki, tym razem jednak poprzez gesty, pozy, ruch
sceniczny i s∏owa przedstawiajà kolejk´ opisanà w wierszu Baraƒczaka.

11. Zadanie domowe:

Si´gnij do s∏ownika frazeologicznego. Wybierz rzeczownik lub czasownik,
który wyst´puje w wielu zwrotach i wyra˝eniach. Zabaw si´ w poet´ i spró-
buj napisaç wiersz, w którym zastosujesz ró˝ne gry j´zykowe z wybranym
s∏owem.