DOSKONALENIE ANALIZY I SYNTEZY WZROKOWEJ DZIECI

W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

Podstawą rozszerzania się orientacji dziecka w świecie zewnętrznym jest rozwój

jego procesów poznawczych, spostrzeżeń, pamięci i myślenia.

Procesami poznawczymi wg Anny Matczak „nazywa się te wszystkie czynności

psychiczne, które służą człowiekowi do uzyskania orientacji w otoczeniu. Dzięki nim
jednostka może zdobywać informacje i budować wiedzę o świecie zewnętrznym i samej
sobie”.

Podstawowe rodzaje procesów poznawczych to odbieranie wrażeń, spostrzeganie,

myślenie i procesy pamięci.

W zakresie bezpośredniego, sensorycznego oraz pośredniego, umysłowego

poznania świata zachodzą w wieku przedszkolnym duże zmiany, które prowadzą do tego,
że dziecko coraz lepiej dostosowuje się do swego środowiska i zyskuje szersze
możliwości działania. Dzięki stopniowemu doskonaleniu się funkcji poznawczych i
czynności umysłowych dziecko osiąga pod koniec wieku przedszkolnego wyższy
jakościowo poziom rozwoju psychicznego.

W wieku przedszkolnym wzrasta wydatnie wrażliwość poszczególnych

analizatorów na rozmaite podniety zewnętrzne oraz na bodźce wewnętrzne środowiska
organizmu. Szczególnie ważną rolę w nabywaniu przez dziecko doświadczenia spełnia
zmysł wzroku i słuchu.

Analizator wg Wincentego okonia „oznacza zespół elementów nerwowych, które

umożliwiają odbiór i analizę bodźców ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego.
Analizator składa się z receptora (narządu zmysłowego), którego wyspecjalizowane
komórki czuciowe odbierają bodźce, z włókien nerwowych przewodzących pobudzenie do
ośrodkowego układu nerwowego i z ośrodka w korze mózgowej, gdzie pobudzenie
przekształca się we wrażenie. Zależnie od rodzaju bodźców rozróżnia się analizator
wzrokowy, słuchowy, dotykowy, smakowy, węchowy i analizator ruchów
(kinestetyczny)”.

Warunkiem prawidłowego postrzegania jest sprawny analizator wzrokowy, który

jest neurofizjologicznym podłożem spostrzegania wzrokowego.

Marta Bogdanowicz w swojej książce przedstawia percepcję wzrokową i zaburzenia

jej rozwoju. Wg niej „Receptorami wzroku, które odbierają bodźce świetlne i przetwarzają
je na impuls nerwowy, są czopki i pręciki w siatkówce oka. Stąd wychodzą włókna
nerwowe, które tworzą nerw wzrokowy i jako droga dośrodkowa kończą się w polu
projekcyjnym korowego ośrodka wzrokowego. Czynność pola projekcyjnego stanowi
neurofizjologiczne podłoże wrażeń wzrokowych. Natomiast w polach drugorzędowych
tego ośrodka zachodzą procesy analizy i syntezy bodźców wzrokowych, co stanowi
podstawę tworzenia się spostrzeżeń wzrokowych: spostrzegania przedmiotów, ich
zapamiętywania i rozpoznawania. Dzięki pracy pól trzeciorzędowych dochodzi do

1

współpracy analizatora wzrokowego i kinestetyczno-ruchowego, czego efektem jest
koordynacja wzrokowo-ruchowa, spostrzeganie stosunków przestrzennych itp.”

Tak więc spostrzeganie wzrokowego uzależnione jest od prawidłowego

funkcjonowania całego analizatora i jego współdziałania z innymi analizatorami.
Funkcjonowanie analizatora wzrokowego doskonali się wraz z wiekiem. Percepcja
wzrokowa rozwija się pod wpływem doświadczeń zdobytych w środowisku i uczenia się.

Dzieci potrafię wcześniej rozróżniać barwy niż poprawnie je nazywać. Już 3-letnie

dzieci rozróżniają podstawowe barwy widma: czerwoną, żółtą, zieloną i niebieską, np.
dobrze dobierają do wzoru kolorowe papierki, jednak dopiero w wieku 5 – lat nazywa
poprawnie cztery barwy zasadnicze. W wieku przedszkolnym wzrasta również zdolność
rozróżniania odcieni barwnych. Wiek ten cechuje także wzrost ostrości wzroku u dzieci.

Stopień wrażliwości wzrokowej u dzieci zmienia się zależnie od sytuacji

zadaniowej. Gdy zadania są podane w formie zabawy, następuje przyrost wskaźników
ostrości wzroku (o 30% u 5-6-latków) w stosunku do sytuacji zwykłego ćwiczenia
sensorycznego.

Zdolność dokonywania analizy i syntezy wzrokowej ulega systematycznemu

doskonaleniu się w wieku przedszkolnym i szkolnym, czego przejawem mogą być stałe
postępy, jakie dzieci czynią w rozpoznawaniu i odwzorowywaniu kształtów
geometrycznych.

Sam już zresztą fakt, że dziecko zaczyna zwracać uwagę na kształty i różnicować je,

stanowi świadectwo postępu w zakresie analizy wzrokowej. Genetycznie wcześniejsze jest
bowiem koncentrowanie się na barwie przedmiotu, jako cesze, której dostrzeżenie nie jest
możliwe w globalnym, niezróżnicowanym jego ujęciu.

W toku rozwoju zwiększa się zakres tego, co może być przedmiotem analizy.
Początkowa analiza prowadzi jedynie do wyodrębniania składowych elementów

przedmiotu, później zaczyna obejmować również relacje między elementami, np. ich
proporcje, stosunki przestrzenne. To dopiero umożliwia wierne zrekonstruowanie
analizowanej całości, czyli prawidłową syntezę.

Poziom dokonywanej analizy i syntezy zależy oczywiście nie tylko od rozwojowych

możliwości dziecka, ale i od treści konkretnych spostrzeżeń. Zarówno dziecko, jak
i człowiek dorosły spostrzegają w bardziej zróżnicowany sposób to, co należy do już
znanych i interesujących dziedzin rzeczywistości, a rzeczy zupełnie sobie obce widzą
w sposób globalny. Wyjaśnia to na przykład fakt, że wielu chłopców już w wieku
przedszkolnym lepiej „zna się” na markach samochodów niż niektórzy dorośli.

Trzeba też podkreślić ogromną rolę, jaką w rozwoju zdolności analityczno-

syntetycznego spostrzegania odgrywa mowa. Znajomość nazw przedmiotów
i poszczególnych części ułatwia ich spostrzeżeniowe wyodrębnianie, a posługiwanie się
przyimkami, takimi jak: na, za, między, nad, czy określeniami w rodzaju: na lewo,
skośnie, równolegle pomaga w analizie relacji między poszczególnymi elementami
spostrzeżenia. Zdolność analitycznego spostrzegania i syntezy ma ważne znaczenie
zarówno praktycznej działalności człowieka skierowanej bezpośrednio na przedmioty
i otoczenie przyrodnicze, jak i dla tych jego kontaktów z rzeczywistością, które dokonuje
się za pośrednictwem rysunków, schematów itp. Oczywista jest więc jej rola również
w uczeniu się szkolnym. Warto zdawać sobie sprawę z tego, że znaczne wymagania w tym
zakresie stawia przed dzieckiem początkowa nauka czytania i pisania, wymagająca

2

subtelnego różnicowania znaków graficznych oraz słuchowej analizy złożonych struktur
językowych w celu wyodrębnienia poszczególnych wyrazów w zdaniach i słuchowej są
często powodem poważnych trudności w nauce czytania i pisania.

Zaburzenia analizatora wzrokowego ma charakter strukturalny albo funkcjonalny.

Obejmują zarówno uszkodzenia samego aparatu optycznego, jak i nerwu wzrokowego,
a także korowej części analizatora zakłócającej jego funkcjonowanie.

Zjawisko akomodacji polega na możliwości zmiany kształtu soczewki w zależności

od tego czy patrzymy na przedmioty bliskie czy tez dalekie. Jeśli promienie świetle po
załamaniu się w aparacie optycznym padają wprost na siatkówkę – odbieramy obraz
prawidłowy. Jeśli promienie zbiegają się przed siatkówką – oko jest krótkowzroczne, gdy
padają poza siatkówkę – dalekowzroczne. Rozmaite wady wzroku mogą i powinny już we
wczesnych latach życia dziecka być korygowane przez odpowiednie szkła optyczne.

Korowe pola analizatorów wzrokowych mieszczą się w płatach potylicznych. Tam

tez dokonuje się skomplikowana analiza oraz synteza pobudzeń wzrokowych w określone
całości. Zakłócenie w funkcjonowaniu korowej części analizatora wzrokowego obniża
szczególnie zdolność do spostrzegania abstrakcyjnych kształtów graficznych. Zaburzenie
to utrudnia w znacznym stopniu także naukę czytania i pisania. Dziecko nie jest w stanie
odtworzyć struktury graficznej litery i wyrazy. Myli podobne litery, takie jak p, g, b, d.
Nie potrafi także odtwarzać kierunkowych kształtów graficznych, z trudnością odtwarza
kształty niesymetryczne.

Zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej utrudniają np. poprawne odtwarzanie

wzorów w układankach i mozaikach. Dlatego tez dzieci nie lubią tego typu zajęć. Nie
podejmują ich spontanicznie nawet wtedy, gdy są do nich zachęcone. Bywa też, że pracują
chętnie, lecz nie korzystają wówczas ze wzoru, wymyślają własne kompozycje. Rysunki
tych dzieci miewają bardzo uproszczoną, schematyczną formę, pozbawione są
szczegółów. Mogą uchodzić za przejaw upośledzenia umysłowego, z tą jednak różnicą, że
dziecko takie komentuje swoją pracę często werbalnie uzupełniając jej braki.

Specyficznym rodzajem zaburzeń jest nieprawidłowa ocena aspektu kierunkowego

figur, ich ułożenia w przestrzeni. W przypadku wybiórczego zaburzenia percepcji
wzrokowo-przestrzennej dziecko dobrze odtwarza nawet złożone figury o charakterze
symetrycznym, lecz popełnia błędy przy reprodukowaniu kształtów asymetrycznych. Ma
trudności w używaniu określeń dotyczących stosunków przestrzennych i nie spostrzega
ich poprawnie. Dlatego rysunki dziecka są chaotyczne, źle rozplanowane, zawierają
elementy obrócone w przestrzeni.

Objawy zaburzeń spostrzegania wzrokowego u dzieci w wieku przedszkolnym

bardzo szczegółowo omawia Hanna Natowska: „zaburzenia w spostrzeganiu wzrokowym
ujawniają się w:

 trudności wyodrębniania części w złożonej całości oraz scalania

poszczególnych części w całość,



trudności w dostrzeganiu różnic między przedmiotami, obrazami i układami
przestrzennymi podobnymi, lecz nie identycznymi oraz podobieństw
w układach pozornie całkowicie różnych,



trudności w odwzorowywaniu graficznym i przestrzennym złożonych struktur
przede wszystkim o charakterze abstrakcyjnym (kształty geometryczne, znaki
graficzne),

3

 trudności rozumienia, wnioskowania na materiale obrazkowym”.

Metody badania percepcji wzrokowej takie, jak: obserwacja, wywiad, analiza

wytworów, pozwalają orientacyjnie określić poziom percepcji wzrokowej dziecka.

Nauczyciel na podstawie oceny błędów, sposobu pracy i trudności dziecka może

wykryć symptomy wskazujące na istnienie opóźnienia rozwoju percepcji
wzrokowej i wzrokowo-przestrzennej.

Kolejnym źródłem informacji jest wywiad z rodzicami, z którego można się

dowiedzieć, czy dziecko szybko zapamiętało drogę do przedszkola, czy lubi
rysować, w jakim wieku umiało odtworzyć koło, kwadrat, czy dobrze wykonuje wg
wzoru układanki, mozaiki, kiedy nauczyło się rozróżniać prawą i lewą rękę itp.

Bardzo cennych danych dostarcza analiza wytworów, głównie rysunków

wykonanych według wzoru.

Dokładnej oceny poziomu percepcji dokonuje psycholog za pomocą testów (L.

Bener – E. Koppitz i L. Bener – H. Santucci).

Wskazówki do pracy wyrównawczej z dziećmi w wieku przedszkolnym

formułuje Hanna Natowska.

Zalecenia ogólne:
Kierować spostrzeżeniami wzrokowymi dziecka. Zwracać jego uwagę na różne

szczegóły w otoczeniu. Zachęcać do takich zabaw jak: rysowanie, budowanie
z klocków, konstruowanie według wzoru.

Ćwiczenia:



odwzorowywanie układów przestrzennych figur i brył geometrycznych
(klocki, mozaiki),

 odnajdywanie takich samych przedmiotów, obrazków i różnych ich

układów wśród innych podobnych, lecz nie takich samych. Odnajdywanie
różnic pomiędzy obrazkami, przedmiotami i ich układami,

 zapamiętywanie obrazków lub przedmiotów obserwowanych przez

określony czas (np. harcerska zabawa Kim),

 graficzne odwzorowywanie kształtów geometrycznych, symetrycznych,

asymetrycznych, linearnych (szlaczki).

Mariola Woźniak

4

Bibliografia

1. Bogdanowicz Marta. Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym. WSiP.

Warszawa 1985.

2. Natowska Hanna. Różnice indywidualne czy zaburzenia rozwoju dziecka

przedszkolnego. WSiP. Warszawa 1980.

3. Okoń Wincenty. Słownik pedagogiczny. PWN. Warszawa 1987.
4. Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu cz. I. Pod.

red. Wasyluk – Kuś Haliny. WSiP. Warszawa 1978.

5. Przetacznikowi Maria, Makieło – Jarża Grażyna. Psychologia wychowawcza,

społeczna i kliniczna. WSiP. Warszawa 1979.

6. Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Pod. red. Żebrowskiej Marii. PWN.

Warszawa 1975.

7. Spionek Halina. Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia w szkole. PWN.

Warszawa 1985.

8. Włodarski Ziemowit, Matczak Anna. Wprowadzenie do psychologii. Podręcznik dla

nauczycieli. WSiP. Warszawa 1992.

5