1

Marta RUSNAK

Polskie prawo o obiektach dziedzictwa technicznego adaptowanych dla potrzeb

muzealnych i wystawienniczych

Proces przekształcania obiektów dziedzictwa technicznego dla potrzeb muzealnych

jest regulowany trzema grupami dokumentów. Pierwsza grupa dotyczy zagadnień

budowlanych, głównie Ustawy o prawie budowlanym. Druga to akty dotyczące aspektu

zachowania walorów zabytkowych np. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad nimi.

Trzecią pulę stanowią wytyczne sporządzane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa

Narodowego. Głównym dokumentem należ ącym do tej ostatniej grupy jest Ustawa o

muzeach. W przypadku niektórych transformacji główny zestaw będą uzupełniają inne akty

prawne, często dotyczące dziedzin których skojarzenie z przystosowaniem obiektu techniki

dla potrzeb ekspozycji nie jest tak oczywiste.

Ze względu na historyczny charakter opisywanych obiektów podejmowane w nich

współczesne interwencje reguluje szereg dokumentów konserwatorskich zaczynając od

pierwszej Karty Ateńskiej, a kończąc na obowiązującej Ustawie o ochronie zabytków i

opiece nad zabytkami

1

. W punktach 1e) i 2d) artykułu 6 ustawa nakazuje opiekę nad

obiektami nieruchomymi i ruchomymi wytworami techniki, bez względu na ich stan

zachowania. Sposób opisania obiektu techniki, definiowanego przez ustawę wprost jako

elektrownia, kopalnia lub huta, ukazuje pośrednio ogólną tendencję według której,

społeczeństwo nie ma świadomości kulturowej wartości tych reliktów. Omawiany fragment

ustawy zwraca tym większą uwagę gdyż poprzedzające je podpunkty są ujęte w sposób

bardziej ogólnikowy np. dzieła architektury i budownictwa; bez egzemplifikacji

reprezentantów tych grup np. pałaców. Tworzący ustawę odczuwali potrzebę

doprecyzowania tego zagadnienia, gdyż zabytki techniki były długo traktowane jako obiekty

gorszej klasy

2

.

1

z dnia 23 lipca 2003 r.

2

W dawnym rozumieniu wyznacznikami wartości zabytkowej były wartości estetyczne lub historyczne. za

Orłowski Bolesław, Dlaczego przyszła moda na starocie techniczno-przemysłowe?, w: Formy ochrony
zabytków techniki. Doświadczenia zebrane w trakcie projektu Consist zawartego w 6. Programie ramowym”,
Wrocław 2008, s.20

2

Konfrontując zapisy Ustawy o Prawie Budowlanym oraz licznych branżowych

zarządzeń technicznych z Ustawą o ochronie zabytków można wskazać wiele wzajemnie

wykluczających się postanowień. Podstawowymi kolizjami prawnymi są chociaż by

zagadnienia dotyczące parametrów metrycznych poszczególnych elementów budowli,

ochrony przeciwpoż arowej czy wytycznych dotyczących zagospodarowania terenu. W

praktyce projektowej taka kolizja doprowadza to do niemałych sporów pomiędzy

konserwatorami, inwestorami a projektantami, którzy opierając się o ustawy odnoszące się

do ich dziedzin chcieliby przeprowadzać adaptacje w odmienny sposób.

W rzeczywistości skali kolizji do jakich dochodzi w czasie transformowania obiektów

zabytkowych nie zmieniają zapisy Prawa Budowlanego w świetle których „przepisy ustawy

nie naruszają przepisów odrębnych, a w szczególności (…) o ochronie zabytków i opiece

nad nimi”

3

. Prawo Budowlane stawia więc część wykluczających się wzajemnie zagadnień

jako wartości równorzędne.

Analizując dalszą część ustawy moż na jednak dojść do wniosku

iż pod względem prawnym Ustawa o ochronie zabytków jest „podległa” względem innych

ustaw.

Dzięki postanowieniu Art.9 Ustawy Prawo Budowlane w czasie procesu

inwestycyjnego moż na występować o odstępstwa umoż liwiające przystosowanie zabytku do

pełnienia współczesnych funkcji, co bezspornie świadczy o mądrości tworzących ten akt.

Odstępstwo polega na stworzeniu rozwiązania zamiennego. W świetle ustawy proponowane

rozwiązania, nie mogą jednak powodować zagroż enia ż ycia i mienia, pogorszenia

warunków zdrowotno-sanitarnych i uż ytkowych, uniemoż liwiać dostępności dla osób

niepełnosprawnych oraz pogarszać stanu środowiska. Te wytyczne wyraźnie kierunkują

proces dochodzenia do kompromisu, w którym bezpieczeństwo, dostępność i ekologia są

wartościami o duż ym znaczeniu.

Proces otrzymywania zgody na odstępstwo jest ż mudny i czasochłonny. Długi termin

oczekiwania na decyzję, która moż e przecież być odmowna lub wymagać dalszych

modyfikacji, dodatkowo zniechęca inwestorów.

Szczególnym zagadnieniem jest zachowanie wyposaż enia fabryk i obiektów

infrastruktury. Staje się tak na mocy zapisów Ustawy o ochronie zabytków w świetle której

ruchomy i nieruchomy zabytek techniki to dwie osobne kategorie. Jest to częściowo

3

Art. 2 Ust. 2 Ustawy o prawie Budowlanym z dnia 7 lipca 1997r.

3

uzasadnione, gdyż spora ilość technicznych pozostałości, takich jak: samochody, samoloty,

tramwaje, pociągi, itp. nie są trwale związane z konkretna przestrzenią

4

Ustawowe

rozróż nienie na zabytki ruchome i nieruchome doprowadza do rozdzielenia tego co było

genezą większości obiektów poprzemysłowych. Dla większości miłośników techniki

rozdzielenie tych elementów jest równoważ ne z pozbawieniem obiektu poprzemysłowego

jego integralności a tym samym ich pełnej wartości zabytkowej.

Analizując szczegółowo obowiązującą Ustawę o ochronie zabytków zauważ amy iż

nakazuje ona opiekę nad wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami

transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej,

charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom

nauki i rozwoju cywilizacyjnego

5

.

Są to różne rodzaje wyposażenia, począwszy od urządzeń o mniejszych rozmiarach,

niezwiązanych z konstrukcją budynku: krosien, pras drukarskich; poprzez urządzenia o

duż ych gabarytach np. kadzi warzelniczych, taśm transportowych; do takich które w

znaczący sposób decydowały o kształcie poszczególnych obiektów. Same urządzenia

cechuje wielka róż norodność, mogą to być: silniki, pompy, kotły, zbiorniki, piece…

Stosując pewne uproszczenie pierwszą grupę moż na przyporządkować do przemysłu

lekkiego, drugą grupę łatwiej skojarzymy z przemysłem cięż kim oraz elementami

infrastruktury technicznej. Każ da z tych grup urządzeń stanowi oddzielne wyzwanie

architektoniczno-konserwatorskie.

Po objęciu ochroną konserwatorską obiektów przemysłu lekkiego najczęściej okazuje

się iż są one pozbawione wyposaż enia związanego z dawną produkcją. Upadłość fabryki

oznacza zwykle szybkie wywiezienie i sprzedaż wyposaż enia. Gdy sprzęt pozostaje jego

kradzież również przyczynia się do opróż nienia wnętrza. W przypadku najstarszych

obiektów dziedzictwa technicznego ich pierwotne wyposaż enie często się nie zachowało. W

wyniku modernizacji procesu produkcji i napraw maszyny o niewielkich gabarytach były

wymieniane lub w coraz większym stopniu traciły autentyczność

6

. Paradoksem jest, ż e im

większa utrata wartości zabytkowej, tym większa staje się komercyjna wartość tych

budynków. „Uwolnione od problemu” stanowią w Polsce największą grupę zaadaptowanych

4

choć niewątpliwie oglądanie ich w zajezdni, na dworcu, na lotnisku, czy w porcie stanowi dla nich właściwy

kontekst

5

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 Art.6 punkty 1)1)e) oraz 1)2)d)

6

W Polsce, ze względu na często spotykane zapóźnienie technologiczne, maszyny reprezentujące starsze

technologie miały większą niż w krajach zachodniej europy szansę dotrwania do czasów współczesnych.

4

na róż ne funkcje obiektów. Proces „czyszczenia” sprawia iż budynek staje się „pustym

pudłem”, „skorupą” do której łatwo wprowadzić współczesną funkcję bez troszczenia się o

stare zabytkowe wyposaż enie.

Do dalszej degradacji zabytku techniki moż e dochodzić również w czasie samego

procesu budowlanego. Przykładem moż e być prace adaptacyjne w czasie urządzania

drugiego oddziału Muzeum Sztuki Współczesnej w Łodzi (MS2). Jednym z postulatów

konserwatora było zachowanie i ponowne uż ycie antypoślizgowych, ż eliwnych płyt

podłogowych usprawniających w przeszłości transport i komunikację pieszą na terenie

zakładu. Pod koniec inwestycji, pomimo ujęcia tych elementów w projekcie, z

kilkudziesięciu płyt pozostały nieliczne. W efekcie nie wykorzystano ich w czasie aranż acji

wnętrza

7

.

Pozytywnym przykładem wykorzystania śladów dawnej funkcji jest inne łódzkie

muzeum - Centralne Muzeum Włókiennictwa. W nim pozostawione płyty, podobne do tych

z terenów obecnej Manufaktury

8

, stały się elementem współczesnego projektu stanowiąc

posadzkę placu wejściowego. Wewnątrz obiektu znajduje się sala, w której znajdują się

wciąż działające maszyny. W taki sposób zarówno na zewnątrz jak i wewnątrz obiektu

moż na natrafić na relikty dawnej funkcji.

Podobnie podjęto wysiłek zachowania elementów poindustrialnych w Zajezdni Sztuki

w Szczecinie. Razem z wystawianymi tam tramwajami, autobusami, rowerami i

motocyklami zostały potraktowane jako równouprawnione eksponaty. Poza szlifierką do kół

i suwnicami, ochroną objęto również szyny oraz trakcję elektryczną w głównej hali.

Pozostawienie tych elementów skomplikowało i wydłuż yło proces transformacji. Przewody

elektryczne trzeba było podnieść, aby umoż liwić wstawienie do hali większych eksponatów.

Stare szyny utrudniły wykonanie posadzek, przeszkleń kanałów rewizyjnych, a obecnie

ograniczają dostępność osób niepełnosprawnych

9

oraz przemieszczanie eksponatów.

Znacznie większym wyzwaniem inwestycyjnym i konserwatorskim są pod tym

względem „mniej elastyczne” zakłady przemysłu ciężkiego. Problemem moż e być: gabaryt

urządzeń, ich unikatowy charakter oraz krajobraz urbanistyczny

10

który tworzą. Dla

większości obiektów przemysłu cięż kiego jedynymi formami pozwalającymi na ochronę

7

Na podstawie rozmowy z autorami projektu, biurem projektowym Ferdzynowie.

8

Manufaktur to nazwa kompleksu usługowego w którego obrębie znajduje się budynek MS2

9

Więcej w dalszej części rozdziału Dostępność dla osób niepełnosprawnych.

10

Przykładem polskiego muzeum którego jednym z zadań jest ochrona krajobrazu postindustrialnego jest

Ekomuzeum im. Jana Pazdura w Starachowicach.

5

dziedzictwa technicznego jest powołanie muzeum, skansenu, ustanowienie parku

krajobrazowego lub zaaranż owanie przestrzeni róż nych wydarzeń kulturalnych.

Większą elastycznością adaptacji cechują się te obiekty techniki, w których proces

produkcji odbywał się równolegle na wielu bliźniaczych ciągach technologicznych. W

takich przypadkach wytyczne konserwatorskie mogą nakazywać zachowanie jednego

kompletnego ciągu produkcji – „świadka” dawnej funkcji. Polskim przykładem takiej

decyzji są dokumenty przygotowane dla potrzeb adaptacji elektrowni tramwajowej przy

ulicy Przyokopowej w Warszawie. W budynku, w głównej hali kotłowni, znajdowały się

liczne piece i instalacje. Aby zwiększyć powierzchnię ekspozycyjną przewidziano liczne

rozbiórki, pozostawiając jedynie kocioł nr 8

11

. W późniejszym okresie zdecydowano

również o zachowaniu suwnicy

12

i fragmentu automatycznej linii nawęglania. Dla

zachowanych elementów wykonano szczegółowe projekty konserwatorskie

13

.

Funkcje przekształcane ze względów czysto komercyjnych - biura, hotele, obiekty

mieszkalne - są mniej odpowiednie dla zachowania urządzeń technicznych. Wytyczne

ekonomiczne: cena kupna, koszty wynajmu, ilość jednostek hotelowych, wielkość

przestrzeni biurowych; nie sprzyjają zachowaniu szczególnie wielko-kubaturowych

technicznych elementów wnętrza.

Jednym z dowodów potwierdzających, iż zabytek techniki moż na objąć ochroną oraz

zaadoptować bez względu na jego stan zachowania oraz łączyć róż ne estetyki jest Fabryka

DAG w Bydgoszczy EXPLOSEUM – Centrum techniki wojennej DAG Fabrik Bromberg w

Bydgoszczy

14

. Jest to znakomity przykład ochrony nie tyle urządzeń technicznych ile

ś

ladów po nich. Całą linie produkcyjną tej fabryki zbrojeniowej rozebrała Armia Czerwona,

przejmująca te tereny w 19545r.

15

. Obecnie nie wiadomo w jaki sposób wyglądały dawne

urządzenia. Przybliż ony obraz dyspozycji maszyn daje się w ogólnym zarysie

zrekonstruować jedynie dzięki zachowanym fragmentom metalowych wsporników,

11

Zgodnie z: Oceną techniczna stanu konstrukcji budynku kotłowni „Starej Elektrowni Tramwajowej” przy ul.

Przyokopowej 28 w Warszawie, sporządzoną przez Stołeczne Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej we
wrześniu 2003r. Dokumenty zostały mi uprzejmie udostępnione we wrześniu 2011r. przez pracowników
Muzeum Powstania Warszawskiego.

12

Jak się okazało przydatnej w czasie prowadzenia remontu.

13

Do wglądu w dokumentacji budowlanej zgromadzonej w dziale technicznym Muzeum Powstania

Warszawskiego .

14

Dynamit Aktien-Gesellschaft. Fabryka „DAG Bromberg” powstała w latach 1939-1945. Michał

Pszczółkowski, Betonowa Tajemnica. Fabryki materiałów wybuchowych DAG, Bydgoszcz 2009, s.7

15

Szacuję się ż e z terenu fabryki wywieziono 1300 – 1500 wagonów jej wyposaż enia. Michał Pszczółkowski,

Betonowa tajemnica. Fabryki materiałów wybuchowych DAG, Bydgoszcz 2009, s. 91

6

pozostałościom instalacji, schodów, balustrad, postumentów, ż elbetonowych zbiorników

oraz dzięki róż nej wielkości i kształtu otworom w ścianach i stopach.

Kolejnym aspektem ograniczającym przystosowanie do współczesnej funkcji zabytki

przemysłu cięż kiego jest bezpieczeństwo uż ytkowania. Wąskie i niskie przejścia, ostre i

ruchome elementy, nierówności posadzki mogą ograniczać, wykluczać lub komplikować

rozwiązania projektowe np. ewakuację i dostępność dla osób niepełnosprawnych.

Pod względem moż liwości zachowania dziedzictwa miejsca przemysł lekki zdaje się

być bardziej atrakcyjny, mniej skomplikowany i wymagający niż przemysł cięż ki.

Powtarzalność urządzeń, ich względnie niewielkie gabaryty oraz częsty brak bezpośredniego

powiązania ze strukturą obiektu pozwalają na podejmowanie róż nych działań, dzięki którym

dziedzictwo danego miejsca moż e być w róż ny sposób oraz róż nej skali prezentowane

16

.

Pośród nowych funkcji nadawanych niedziałającym fabrykom są lokowane obiekty

mieszkaniowe, hotele, biura oraz inne obiekty uż yteczności publicznej takie jak uczelnie,

centra kultury, urzędy. W przeciwieństwie do wcześniej wymienionych funkcji, muzeum

jako jedna z nielicznych nie wymaga naturalnego oświetlenia. Ze względów prawnych

moż e być projektowane w obiektach o znikomej liczbie okien. Funkcja ekspozycyjna nie

niesie więc potrzeby wybijania lub powiększania otworów okiennych, a tym samym zmiany

wyglądu zewnętrznego zabytku techniki. Dopuszczalne jest również zrealizowanie

ekspozycji w miejscu pozbawionym światła dziennego na przykład w silosach, zbiornikach

gazu lub w budynkach zagłębionych w gruncie: kopalniach, piwnicach. Z perspektywy

konserwatorskiej są to istotne atuty tej funkcji reaktywującej. W niektórych przypadkach,

szczególnie eksponatów wraż liwych na działanie promieni słonecznych obiekt pozbawiony

okien jest miejscem sprzyjającym konserwacji.

Jednocześnie poważ nym utrudnieniem w takich lokalizacjach jest zapewnienie

mechanicznego systemu wentylacji

17

oraz sztucznego oświetlenia o parametrach

gwarantujących bezpieczeństwo, odpowiednie warunki zwiedzania i przechowywania

eksponatów.

16

Róż nicę skali moż na najpełniej przedstawiać porównując skalę oraz eksponaty Centralnego Muzeum

Włókiennictwa w Łodzi oraz Muzeum Fabryki urządzonego na terenie Manufaktury lub ekspozycje
organizowane na terenach dawnych browarów.

17

Problem mikroklimatu w muzeach w obiektach zabytkowych był poruszany w czasie konferencji

organizowanej przez Muzeum Narodowe w Krakowie „Muzeum a zabytek. Konflikt czy harmonia?” 2011

7

Poza udostępnionymi dla turystów wnętrzami kopalń, polskim przykładem adaptacji

poprzemysłowych podziemi moż e być Browar Żywiec, na którego terenie część piwnic

fermentacyjnych, niewykorzystywanych we współczesnym procesie waż enia piwa, została

przekształcona i udostępniona zwiedzającym. We wnętrzu muzeum moż na dostrzec jak

duż ym wyzwaniem było dla projektanta

18

wprowadzenie do wnętrza współcześnie

wymaganych instalacji. Pod kolebowymi ceglano kamiennymi sklepieniami poprowadzono

kanały wentylacyjne oraz podwieszono liczne elementy oświetlenia. Taki natłok

współcześnie wprowadzonych elementów technicznych moż e przeszkadzać w odbiorze

zabytkowego wnętrza.

Techniczne wymagania współczesnego muzeum, a szczególnie tradycyjnie

pojmowanych ekspozycji sztuki, wymuszają poświęcenia szczególnej uwagi instalacyjnej

części projektu. Dobrym tego przykładem moż e być nowa siedziba Muzeum Sztuki

Współczesnej w Łodzi (MS

2

). W salach wystawowych wykonano aż urowe sufity

podwieszone maskujące zarówno liczne instalacje jak i sklepienia dawnej tkalni.

Inaczej postąpiono w Centralnym Muzeum Włókiennictwa, w którym znacznie

zmniejszono zakres interwencji stosując w salach wystawowych jedynie wentylację

grawitacyjną wspomaganą mechanicznie

19

, dzięki czemu kanały nawiewne i wywiewne

moż na było rozprowadzić w sposób mało zauważ alny w niewielkich szachtach oraz w

strefie świetlika.

Jednym z podstawowych wymagań udostępnienie zabytkowych budynków dla

publiczności jest zapewnienie im właściwych warunków ewakuacji. Według

Rozporządzenia Ministra Infrastruktury

20

muzea należ ą do kategorii ZL1 zagroż enia

poż arowego

21

. Taka przynależ ność sprawia iż muszą się cechować wysokim

bezpieczeństwem.

18

Biuro Modulor z Tarnowa

19

Pełną wentylację mechaniczną przewidziano jedynie w kawiarni. Zgodnie z Opisem techniczno

wykonawczym do projektu wykonawczego przebudowy budynku ‘D’ Centralnego Muzeum Włókiennictwa w
Łodzi, s.11, punkt 5.4 Wentylacja

20

Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r.

w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Dz. Ust. Nr.75

Dział VI Bezpieczeństwo poż arowe; Rozdział 1 Zasady ogólne; § 209.2. pkt. 1)

21

ZL I - zawierające pomieszczenia przeznaczone do jednoczesnego przebywania ponad 50 osób niebędących

ich stałymi uż ytkownikami, a nieprzeznaczone przede wszystkim do uż ytku ludzi o ograniczonej zdolności
poruszania się,

8

Dawne drewniane, stalowe bądź ż eliwne schody, tak często spotykane obiektach

zabytkowych, mogą być uż ytkowane wyłącznie jako klatki pomocnicze - nie ewakuacyjne.

Dzieje się tak ze względu na zbyt duż a ilość odstępstw od przepisów budowlanych. Jako

element wspomagający komunikację zachowano schody w Centralnym Muzeum

Włókiennictwa. Czasem historyczne schody nawet w przypadku niewystarczającego stanu

technicznego są pozostawiane i pełnią rolę osobliwego postumentu dla eksponatów. Innym

razem same w sobie stanowią dzieło sztuki.

Przeciwstawnym przykładem jest pozostawiona, ale starannie „ukryta” drewniana

klarka schodowa tzw. Czerwonego Spichrza w Bydgoszczy – obecnie Galeria Sztuki

Nowoczesnej – część Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego. Sposób jej

wydzielenia sprawia iż jest trudna do zauważ enia

22

. Schowane za ścianami i szklanymi

drzwiami schody nie wchodzą w relacje z ekspozycją. Takie postępowanie moż na uznać za

konserwatorski paradoks, gdyż zachowuje się coś tylko po to ż eby to zasłonić. Dodatkowo z

punktu widzenia nowych uż ytkowników zachowanie tej klatki schodowej uszczupla jedynie

kubaturę przeznaczoną na ekspozycję.

W większości obiektów poprzemysłowych konieczność spełnienia wymagań

przeciwpoż arowych wiąż e się z przeprojektowaniem komunikacji, głównie pionowej.

Wprowadzenie nowej klatki schodowej i wind osobowych wiąż e się z koniecznością

podjęcia wyburzeń fragmentów stropów

23

, sporych fragmentów ścian z dobudowaniem

dodatkowej kubatury

24

lub wykonaniem nowych biegów w przestrzeni po dawnych

schodach.

Jednym z częstych zagadnień bezpieczeństwa ewakuacji jest odporność pożarowa

konstrukcji. Duż a część obiektów poprzemysłowych została wzniesiona przy uż yciu

konstrukcji ż eliwnych i stalowych. Metalowe elementy, pomimo iż są niepalne, wykazują

szereg niekorzystnych cech. Ich główna wadą jest nagła utrata nośności w wyniku

termicznego uplastycznienia. Często stosowanymi metodami zabezpieczenia są obudowy

ognioodporne oraz pokrywanie farbami nadającymi odpowiednia klasę bezpieczeństwa. W

przypadku obiektów techniki zastosowanie pierwszego rozwiązania jest niekorzystne z

perspektywy konserwatorskiej gdyż profilowana lub dekorowana konstrukcja zostaje

22

Wydzielenie to ścianka osłonowa oraz szklane drzwi.

23

Np. Centralne Muzeum Włókiennictwa w Łodzi, Słodownia Starego Browaru w Poznaniu, MS2 w Łodzi,

Centrum Designu Concordia w Poznaniu

24

Np. Muzeum imienia Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, Browarium Tyskie, Mazowieckie Centrum

Sztuki Współczesnej Elektrownia

9

zasłonięta. Spotykanym rozwiązaniem jest również nałoż enie na słupy betonowego

kołnierza w formie moż liwej do demontaż u otuliny

25

.

Zastosowanie farb ognioodpornych, jest alternatywnym rozwiązaniem, a i ono moż e

okazać się kłopotliwe. Przykładem jest MS2 w Łodzi gdzie pomimo starań głównych

projektantów i konserwatora nie zachowano oryginalnego wyglądu konstrukcji. Chęć

zastosowania wysoko ogniochronnych farb została uniemoż liwiona ze względu na ówczesny

brak polskiego atestu

26

.

Dodatkową wytyczna, która komplikuje proces przekształceń jest dopuszczalna

długość drogi ewakuacyjnej oraz określenie maksymalnej ilości osób, które w przypadku

zagroż enia mogą w określonym przez prawo czasie opuścić obiekt. Dogodnym

rozwiązaniem w tej dziedzinie jest automatyczny system naliczania osób przebywających w

obiekcie. Taki system uż yto w piwnicach Browaru w Żywcu. Ze względu na pierwotne

wymiary pomieszczeń

27

ilość osób mogących jednocześnie przebywać w głównej części

wystawy została ustalona na poziomie 70

28

. Dzięki wprowadzeniu ograniczenia i jego

rzeczywistym egzekwowaniu wydłuż ona droga ewakuacji nie stanowi realnego zagroż enia

dla zwiedzających.

Moż liwe jest również wprowadzenie innych systemów: sensorów dymu, zraszaczy,

kurtyn poż arowych oraz systemu oddymiania. Część z tych rozwiązań, na przykład uż ycie

wody, moż e być niepoż ądane ze względu na charakter eksponatów. Najbardziej dogodny

sposób ochrony musi być ustalony przez Straż Poż arną, Generalnego Konserwatora

Zabytków

29

oraz dyrektora muzeum

30

.

Muzeum powinno być dostępne dla osób niepełnosprawnych. W przypadku

budynków rewitalizowanych moż e się to okazać problematyczne lub wręcz niemoż liwe.

25

To rozwiązanie zostało uż yte w czasie realizacji Hotelu Angel’s w Łodzi.

26

Zgodnie z rozmową z Państwem Ferdzynami.

27

Dwie największe piwnice mają wymiar 57,1 x 9,1m. Droga ewakuacyjna jest dodatkowo wydłuż ona przez

wprowadzenie licznych przegród budowlanych oraz sposób organizacji wystawy. Obrazuje to rysunek
umieszczony w katalogu obiektów.

28

Dwie grupy po 35 osób (w tym przewodnicy). Naliczanie nie obejmuje turystów oczekujących w holu oraz

tych w sklepie z pamiątkami i w Sali degustacyjnej.

29

Rozporządzenie Ministra kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 1 grudnia 2008 r.w sprawie

zabezpieczania zbiorów w muzeach przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym
zniszczeniem lub utratą zbiorów oraz sposobów przygotowania zbiorów do ewakuacji w razie powstania
zagrożenia, § 3 pkt.7

30

Rozporządzenie Ministra kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 1 grudnia 2008 r.w sprawie

zabezpieczania zbiorów w muzeach przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym

10

Skalę problemu dostępności konwertowanych fabryk dobrze obrazuje, wspomniana

wcześniej fabryka DAG w Bydgoszczy. Ze względu na swoje dawne paramilitarne

przeznaczenie jest to obiekt o masywnej konstrukcji ż elbetonowej

31

, o skomplikowanym

planie, położ ony na licznych poziomach, ukryty w lesie, w znacznej części zasypany ziemią.

Te cechy sprawiają, ż e tego poniemieckiego kompleksu nie moż na określić mianem łatwo

transformowanego. Wyburzenia ścian i stropów są praktycznie niemoż liwe.

Ze względu na szerokość istniejących korytarzy i schodów nie moż na było również

uż yć podnośników. Nie znaczy to jednak, ż e osoby niepełnosprawne w ogóle nie mogą

odwiedzić tego muzeum. W nielicznych miejscach moż liwe było zaprojektowanie dźwigów

osobowych oraz pochylni. Aby je wykonać wykorzystano istniejące otwory, ślady po

dawnych urządzeniach. Dodatkowo opracowano trasę, dzięki której przy pomocy

przeszkolonego pracownika osoby niepełnosprawne mogą zewnętrznymi ścież kami

przedostawać się z budynku do budynku. Pomimo starań projektantów i muzealników osoba

poruszająca się na wózku inwalidzkim nie obejrzy eksponatów umieszczonych na

antresolach.

Problemy dostępności mogą się również dotyczyć obiektów pozornie osiągalnych dla

osób niepełnosprawnych np. budynków parterowych takich jak zajezdnie tramwajowe. We

wnętrzach trzech hal szczecińskiej zajezdni mieściły się kanały rewizyjne. Adaptacja dla

potrzeb

Muzeum

Techniki

i

Komunikacji

wymagała

usunięcia

tych

barier

architektonicznych. Odpowiedzią na problem miało być przekrycie taflami szkła bądź

zasypanie zagłębień

32

. W czasie realizacji okazało się jednak, ż e tory biegnące po obu

stronach kanałów są znacząco zwichrowane. Wypaczenia, róż ne na każ dym z kanałów

wymusiły pofalowanie posadzki

33

. Poza powstałymi wybrzuszeniami dodatkową barierą są

kończące je szyny. Pokonując nierówność pod zbyt małym kontem koło wózka moż e w niej

ugrzęznąć. Rozwiązaniem problemu dostępności ma być planowany przez dyrekcję muzeum

zniszczeniem lub utratą zbiorów oraz sposobów przygotowania zbiorów do ewakuacji w razie powstania
zagrożenia, § 2 pkt.1 - 5

31

Michał Pszczółkowski, Betonowa tajemnica,.

32

W hali bocznej zasypano trzy kanały, zaznaczając w posadzce trasę ich przebiegu. W hali głównej dziewięć

kanałów jest przekrytych lekką konstrukcją stalowo szklaną. Wszystkie kanały dodatkowo podświetlono
reflektorami. W jednym z nich, częściowo odkrytym, zachowano i wyeksponowano urządzenia służ ące do
naprawy taboru.

33

W niektórych miejscach róż nice poziomów są znaczące, rzędu 15-25 centymetrów Ze względu na jednolite

wykończenie większości posadzki jasno szarą ż ywicą epoksydową nierówności są trudne do zauważ enia. Z
tego powodu również zdjęcia nie oddają właściwie skali problemu.

11

mobilny system pochylni

34

. Na podobne przeszkody natknięto się w Muzeum Inż ynierii

Miejskiej w Krakowie.

Wież e ciśnień stanowią kolejną interesującą grupę przekształcanych obiektów.

Przykładem, co prawda nie krajowym, znakomicie obrazującym zagadnienie jest Wasser

Musseum w Mulheim an den Ruhr. Interwencja, polegająca na dostawieniu niezależ nej

klatki schodowej połączonej z szybem windy umoż liwiła uż ytkowanie, wyraźnie sygnalizuje

nowa funkcja, ale narusza założ enia ochrony historycznego krajobrazu. Dodana kubatura

znacząco zmienia odbiór, smukłej sylwetki obiektu

35

.

Szkodliwość dawnej produkcji moż e mieć wpływ na współczesną adoptowalność.

Przekształcony obiekt nie moż e być miejscem wywierającym negatywny wpływ na

zdrowie. Wymagania odnoszące się do wszystkich parametrów miejsc przebywania ludzi i

ich pracy określa szereg aktów prawnych

36

.

W wyniku dawnych technologii w budynkach o funkcji produkcyjnej zachodzą

zjawiska, które mogą mieć przełoż enie na jego współczesną adaptowalność. Pośród

najczęściej poruszanych zagroż eń znajdują się szkodliwe substancje lotne, metale cięż kie i

ich sole oraz materiały radioaktywne.

Przykładem moż e być Muzeum Techniki i Komunikacji „Zajezdnia Sztuki” w

Szczecinie gdzie ze względu na obowiązujące przepisy BHP zdecydowano o usunięciu

całości oryginalnej posadzki. Wnętrze dawnej zajezdni było od początków swojego istnienia

wyłoż one drewnianą kostką, która z biegiem lat nasiąkła substancjami uż ywanymi w czasie

konserwacji tramwajów. Nierównomierne plamy pomimo dobrego stanu technicznego

posadzki uniemoż liwiały przebadanie całej porowatej powierzchni oraz wpływu róż nych

uwięzionych w niej substancji na zdrowie

37

. Ze względu na ograniczone koszty i czas

inwestycji nie zdecydowano się również na wykonanie nowej drewnianej posadzki

powtarzającej dawną technologię

38

.

34

Zgodnie z rozmową z 26 lipca 2011r. z pracownikiem muzeum dr. historii Andrzejem Wojciechem

Felicinskim.

35

Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków ochronie podlegają również krajobraz kulturowy oraz układy

urbanistyczne.

36

Prawo Budowlane, Ustawa o Ochronie Środowiska, Kodeks Pracy, Przepisy BHP

37

Przebadanie drewna jest technicznie moż liwe jednak wiązałoby się z duż ymi nakładami finansowymi oraz

znacznym przedłuż eniem czasu realizacji. Mogłoby się również okazać ż e uwięzione substancje są trudne bądź
niemoż liwe do usunięcia

38

Drewniana posadzka wymagałaby również zabezpieczenia przeciwpoż arowego. Obecnie hala posiada

posadzkę wykonaną z ż ywicy epoksydowej

12

Budynki dziedzictwa technicznego oraz tereny, na których się znajdują często

wymagają wykonania wcześniejszych prac rekultywacyjnych. Pod tym względem wszelkie

działania są regulowane przez Ustawię

39

o prawie ochrony środowiska. Poruszone są w niej

zagadnienia zrównoważ onego rozwoju oraz kompensacji przyrodniczej. Są to zagadnienia

wprowadzane w programy rewitalizacji zespołów poprzemysłowych w Niemczech

40

.

Polskim zaląż kiem tego podejścia do środowiska i rewitalizacji jest Muzeum Przyrody i

Techniki Ekomuzeum w Starachowicach.

Rosnąca świadomość ekologiczna, w tym konieczność dbania o zasoby naturalne,

powinna propagować wszystkie dziania adaptacyjne jako wielkogabarytowy recycling

41

przestrzeni zdegradowanych.

Wymieniane powyż ej obwarowania prawne mogą się w większości odnosić do

róż norodnych działań architektoniczno-budowlanych prowadzonych w zabytkowej tkance.

W przypadku przystosowywania obiektu dziedzictwa techniki do pełnienia roli muzeum

ustawodawca nakłada na inwestora, projektanta a takż e przyszłych uż ytkowników

dodatkowe powinności opisane w Ustawie

42

o muzeach oraz przepisach szczegółowych

takich jak Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

43

w sprawie

zabezpieczania zbiorów w muzeach przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem

grożącym zniszczeniem lub utratą zbiorów oraz sposobów przygotowania zbiorów do

ewakuacji w razie powstania zagrożenia. Paragrafy tych dokumentów dodatkowo

komplikują proces inwestycyjny. Jednostki muzealne są zobowiązane między innymi do

gromadzenia, należ ytego przechowywania i konserwacji muzealiów, organizowania wystaw

oraz do zapewnienia właściwych warunków zwiedzania i korzystania ze zbiorów. Aby

spełnić te zobowiązania muzea muszą dysponować odpowiednio do tego przystosowanymi

przestrzeniami.

39

z dnia 27 kwietnia 2001 r.

40

Szczególnie na dawnych terenach przemysłu cięż kiego w Bochum, w Duisburgu czy Essen wprowadzana

jest lokalna roślinność a nawet siedliska zwierząt: owadów, płazów, ptaków i małych ssaków.

41

Zagadnienie to zostało szerzej omówione miedzy innymi przez Bogusława Wowrzeczkę, Mieszkania w

Fabrykach – recycling architektury poprzemysłowej, [w:] Habitaty proekologiczne. Habitaty 2009, Wrocław
2010, s.47-54

42

z dnia 21 listopada 1996 r

43

z dnia 1 grudnia 2008 r.

13

Określony kształt dawnej fabryki, wytyczne projektowe i konserwatorskie często

zmuszają projektantów do lokalizowania magazynów w miejscach mało korzystnych dla

ich funkcjonowania i bezpieczeństwa zbiorów.

W Muzeum Powstania Warszawskiego magazyn eksponatów zlokalizowano w

piwnicy. Wykonana w czasie adaptacji izolacja okazała się nieszczelna, to utrudnia

trzymanie odpowiedniej wilgotności.

Poddasze moż e również okazać niekorzystną lokalizacją dla magazynu zbiorów. W

Galerii Sztuki Współczesnej Muzeum im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy

głównym problemem utrudniającym korzystanie z magazynu jest transport eksponatów.

Eksponaty mogą być wwiezione windą osobową lub wniesione, na czwarte piętro, po klatce

schodowej. Ogranicza to gabaryty i wagę eksponatów. Dodatkową wadą jest podwyż szone

ryzyko uszkodzenia w wyniku transportu, co zmusza muzealników do podejmowania

dodatkowych działań zapobiegawczych.

Poza warstwą materialną i techniczną Ustawa o muzeach nakłada na jednostki

muzealne obowiązek „upowszechniania podstawowych wartości historii, nauki i kultury

polskiej oraz światowej, kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej”

44

.

Interesującym zapisem jest czwarty ustęp drugiego artykułu Ustawy o muzeach, w którym

opieką muzeum „w miarę możliwości” mają być objęte „zabytki archeologiczne

nieruchome”, a takż e „inne nieruchome obiekty kultury materialnej i przyrody”. Rozpatrując

te dwa fragmenty moż na je odnieść również do opuszczonych fabryk oraz obiektów

archeologii przemysłowej. Część z nich jest bardzo cennymi obiektami kultury materialnej,

a niewątpliwie wszystkie świadczą o rozwoju kulturowym naszego kraju, dokumentując

poziom nauki i warunki społeczno gospodarcze minionych epok.

Nie tylko dokumenty odnoszące się do ochrony zabytków, muzealnictwa,

budownictwa, przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ekologii mogą

mieć wpływ na moż liwość przekształcenia i formę ekspozycji organizowanych w dawnych

obiektach technicznych. Wartą uwagi grupę stanowią dawne lub funkcjonujące fabryki

napojów alkoholowych, w których właściciel chciałby urządzić prywatną wystawę

muzealną.

44

Rozdz.1, Art.1

14

Zgodnie z Art.13 wielokrotnie nowelizowanej Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i

przeciwdziałaniu alkoholizmowi

45

działania o takim charakterze są znacznie ograniczone.

W dokumencie odnajdziemy szereg postanowień, które mają wpierać ideę trzeźwości i

abstynencji, a hamować inicjatywy związane z propagowaniem spoż ywania napojów

alkoholowych. Jedno z postanowień zabrania reklamy i promocji na obszarze kraju napojów

alkoholowych, z wyjątkiem piwa, którego reklama i promocja jest dozwolona, pod

warunkiem iż nie jest kierowana do osób małoletnich

46

.

Inne zapisy, pośrednio związane z rewitalizacją kulturową, zabraniają sponsorowania

przez producentów wysokoprocentowych napojów jednostek i wydarzeń kulturalnych, a

nawet publicznego rozpowszechniania znaków graficznych związanych z alkoholem.

Dodatkowo w pkt.2 i pkt.4 Art.13 zabrania się promocji, poprzez którą napoje alkoholowe

będą kojarzone z wypoczynkiem lub nauką. Muzeum jest niewątpliwie jednostka kulturalną

placówką kultury, a większość z nich cieszy się podwyż szoną popularnością w weekendy i

w czasie wakacji. Muzeum jest miejscem spędzania wolnego czasu, a w wielu placówkach

podkreślana jest również jego funkcja rozrywkowa

47

. Przyjemność, według między innymi

Zdzisława Żygulskiego, jest jednym z elementów służ ących do definiowania zadań

muzeum

48

.

Omawiana ustawa ma odniesienie do realizacji muzeów w funkcjonujących browarach

w Tychach i w Żywcu. Należ y podkreślić, ż e w odróż nieniu od większości publicznych

instytucji uż yteczności publicznej, głównym celem muzeów znajdujących się na terenach

działających browarów jest nie dydaktyzm, a rozrywka i promocja marki.

Po rozpatrzeniu Ustawy o wychowaniu w trzeźwości logicznym krokiem jest sięgnięcie

do ustawy odnoszącej się do innego rodzaju dopuszczonych w Polsce uż ywek. Ustawa o

ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych zabrania

sponsorowania przez firmy tytoniowe działalności sportowej, kulturalnej, oświatowej,

zdrowotnej i społeczno-politycznej. Dokument zakazuje również promocji produktów

tytoniowych oraz organizowania innych form promujących kupowanie czy spoż ywanie

45

z dnia 26 października 1982r.

46

W Muzeum Browaru Żywiec ekspozycja jest udostępniana dzieciom. W Tychach aby wejść do „browarium”

trzeba mieć ukończone 18 lat.

47

Lekcje muzealne dla dzieci, warsztaty, pokazy, gry edukacyjne, inscenizacje, konkursy…

48

Zdzisław Żygulski, Muzea na świecie. Wstęp do muzealnictwa, Warszawa 1982, s.12.

15

wyrobów tytoniowych. Reklamowanie lub promowanie tych produktów jest zakazane we

wszystkich miejscach publicznych.

Ustawa „antynikotynowa” moż e być sprzeczna z Ustawą o ochronie zabytków. Szansą

na zachowanie dziedzictwa fabryk papierosów mogłoby być zorganizowanie ekspozycji.

Muzeum tytoniu prezentujące proces produkcji, maszyny oraz historię fabryki, byłoby

zarówno miejscem publicznym jak i jednostką o silnym ładunku komercyjnym. W jaki

sposób moż na więc zachować dziedzictwo zakładów tytoniowych nie naruszając

jednocześnie zakazu promowania wyrobów tytoniowych?

Podsumowując, muzeum oraz instytucje inspirowanych formułą muzeum

49

najpełniej

gwarantują moż liwość zabezpieczenia kulturowych śladów dziedzictwa poprzemysłowego,

bez względu na jego stan zachowania i skalę obiektu. W ż adnej innej instytucji nie jest

moż liwe utrzymanie, konserwacja lub przywrócenie sprawności maszyn oraz pełna edukacja

na tematy związane z tymi zabytkami.

Konfrontacja fabryki i muzeum nie jest jednak uniwersalną receptą ani na zachowanie

całości rozległego dziedzictwa techniki ani na rozwój polskiego muzealnictwa. Nie

wszystkie zabytki przemysłu są gotowe na przekształcenie na każ de muzeum. Nie wszystkie

potrzeby nowoczesnych muzeów mogą być zaspokojone poprzez adaptacje. Dzieje się tak

również ze względów prawnych.

49

Obiekty kulturalne i ekspozycyjne takie jak galerie sztuki, centra kultury, centra nauki (np. Centrum Nauki

Kopernik). Nie są to muzea, ale część ich cech przypomina sposób funkcjonowania tych instytucji

.