przemoc emocjonalna wobec dzieci w rodzinach z problemem alkoholowym

moja NADZIEJA Mielec

Witold Skrzypczyk
Profilaktyczno-Rozwojowy
Ośrodek Młodzieży i Dzieci PROM w Łodzi,
Studium Terapii Uzale

żnień w Instytucie Psychologii Zdrowia

Przemoc emocjonalna wobec dzieci
w rodzinach z problemem alkoholowym

Kim jest ta posta

ć, co śmiała się przez łzy,

Gdy pierwsze kroki stawia

łam?

ślę, że to Ty.

Gdy pierwsze s

łowo z ust mych uleciało, ku Twojemu sercu,

Powiedzia

łam – Mamo.

Jeste

ś wspaniała, chociaż w to nie wierzysz, ciepła pełna cała,

Chocia

ż mnie uderzysz.

Głaszczesz moje włosy, jak promienie słońca głaszczą zboża kłosy.
Ty mi bajki opowiada

łaś,

A kiedy p

łakałam i Ty płakałaś.

A gdy

śpiewałam, serce Twe matczyne

Rado

śnie wybijało kołysankę swej dziecinie.

Czemu alkohol zmienia Ci

ę w potwora?

Czy pami

ętasz, jak wspaniale było jeszcze wczoraj?

Teraz matki swej nie widz

ę, ciepła jej nie czuję.

W nocy p

łaczę, w dzień się wstydzę,

ś mnie w sercu ściska, kłuje.

Czekam chwili Twej trze

źwości,

Czekam w dzie

ń i w nocy,

Czekam w wielkiej samotno

ści,

A Ty ku mnie nie chcesz kroczy

ć...

(fragment listu 16-letniej córki do matki alkoholiczki)

Dzieci w rodzinach z problemami alkoholowymi s

ą szczególnie narażone na różne for-

my wykorzystywania i zaniedbywania. „Mali zak

ładnicy” (jak często określane są w lite-

raturze te dzieci) stanowi

ą w Polsce ogromną i wewnętrznie zróżnicowaną grupę wyma-

gaj

ącą zabiegów terapeutycznych. Poniższy artykuł prezentuje wyniki eksploracyjnych

bada

ń dzieci funkcjonujących w rodzinach z problemami alkoholowymi. Przedmiotem

analizy badawczej stanowi

ły listy pisane przez dzieci do rodziców w trakcie turnusów

terapeutycznych w latach 1993–1994. Autor na podstawie tego materia

łu wyodrębnił

typowe zdarzenia traumatyczne do

świadczane przez dzieci alkoholików, oraz stany emo-

cjonalne przez nie przezywane. Wyniki bada

ń wskazują, iż najczęstszym rodzajem zda-

rze

ń jest przemoc (fizyczna i emocjonalna), a także bycie świadkiem przemocy.

moja NADZIEJA Mielec

Skrzypczyk / Przemoc emocjonalna wobec dzieci...

W Polsce brak jest

ścisłych danych do-

tycz

ących liczby dzieci wychowujących

ę w rodzinach z problemem alkoholo-

wym. Z danych szacunkowych wynika,
że może ich być nawet około 1,5 mln
(Sieros

ławski 1997).

Życie dzieci wychowywanych w rodzi-

nie z problemem alkoholowym to zazwy-
czaj pasmo ró

żnorodnych zdarzeń trau-

matycznych. Nie jest to tylko przemoc fi-
zyczna. Dzieci w rodzinie alkoholowej
cz

ęsto doświadczają nadmiernego kryty-

cyzmu, oszukiwania i niesprawiedliwego
traktowania ze strony rodziców, s

świadkami i ofiarami przemocy emocjo-
nalnej i fizycznej oraz bywaj

ą świadkami

i ofiarami nadu

żyć seksualnych. Więk-

szo

ść z nich próbuje się przystosować do

zamkni

ętej w czterech ścianach własne-

go domu traumatycznej rzeczywisto

ści.

Niektóre robi

ą to tak skutecznie, że

oprócz wspó

łczucia otrzymują od osób

z ich spo

łecznego otoczenia wyrazy po-

dziwu i uznania. Bywa, i

ż – paradoksal-

nie – pozbawia je to pomocy z zewn

ątrz

i tak utrudnionej ze wzgl

ędu na specyfi-

kę funkcjonowania rodziny alkoholo-
wej i kulturowe normy chroni

ące suwe-

renno

ść rodziny.

„Mali zak

ładnicy” – to często używany

przez specjalistów termin okre

ślający

dzieci alkoholików. Zak

ładnicy alkoholi-

zmu jednego lub obojga rodziców bywaj

ż zakładnikami społeczeństwa, które

nie daje im szans na wyj

ście z tak trudnej

sytuacji, cz

ęsto ignorując, ukrywając lub

nie zauwa

żając tragedii dziejącej się

obok (Robinson 1998).
Pracuj

ąc z dziećmi alkoholików zaczą-

łem sobie uświadamiać potrzebę ujaw-
niania i demaskowania wp

ływu, jaki wy-

wieraj

ą rodzice uzależnieni od alkoholu

na swoje dzieci. Istnieje potrzeba zarów-
no opracowa

ń naukowych, jak i prac po-

pularyzatorskich mówi

ących o proble-

mach dzieci z rodzin alkoholowych. Pu-
blikacje tego rodzaju pozwoli

łyby lu-

dziom pracuj

ącym na co dzień z dziećmi

i m

łodzieżą zrozumieć problemy tej spe-

cyficznej grupy. W 1996 r. opublikowa-
łem listy dzieci alkoholików do rodziców
w formie niewielkiej ksi

ążeczki zatytuło-

wanej Listy

. Pe

łniejszy wgląd w proble-

matyk

ę traumatycznych zdarzeń, których

świadczają dzieci alkoholików, to ko-

lejny krok w kierunku zrozumienia ich
sytuacji. Analiza listów, której rezultaty
przedstawiam w tym artykule, mia

ła na

celu lepsze poznanie i opisanie trauma-
tycznych sytuacji prze

żywanych przez

dzieci w rodzinach z problemem alko-
holowym. Jestem przekonany,

że wiedza

ta pozwoli na lepsze rozumienie ich pro-
blemów i dzi

ęki temu działania pomo-

cowe kierowane do tej grupy b

ędą bar-

dziej skuteczne.

Charakterystyka bada

Badaniami obj

ęte zostały dzieci wy-

chowuj

ące się w rodzinach z problemem

alkoholowym, uczestnicz

ące w turnu-

sach terapeutycznych organizowanych
przez Profilaktyczno-Rozwojowy O

śro-

dek M

łodzieży i Dzieci PROM w Łodzi

przy wspó

łpracy z Ośrodkiem Terapii

Uzale

żnień Instytutu Psychiatrii i Neuro-

logii w Warszawie i Pa

ństwową Agencją

Rozwi

ązywania Problemów Alkoholo-

wych w Warszawie. Integraln

ą częścią

programu terapeutycznego jest pisanie li-

stów do rodziców. W wyj

ątkowych przy-

padkach, kiedy dziecko nie chce zaadre-
sowa

ć listu do ojca lub do matki, może

napisa

ć list do innej bliskiej osoby. Pisanie

listów jest zadaniem ko

ńczącym pierw-

ą część programu terapeutycznego,

w której uczestnicy zajmuj

ą się proble-

mem alkoholowym w swoich rodzinach
i jego konsekwencjami. Dzieci pisz

ą listy

głównie w celu odreagowania doświad-
cze

ń traumatycznych oraz wyrażenia

emocji nie ujawnianych niekiedy przez

* Publikacja wydana w 1996 r., zawiera listy dzieci alkoholików do rodziców pisane na turnusach terapeutycznych
jako jedno z zada

ń służących odreagowaniu zdarzeń traumatycznych (Skrzypczyk 1996).

moja NADZIEJA Mielec

Skrzypczyk / Przemoc emocjonalna wobec dzieci...

długie lata życia w ustawicznym stresie.
Listy s

ą traktowane jako zadanie terapeu-

tyczne i osoby prowadz

ące zajęcia zdecy-

dowanie nie zalecaj

ą wysyłania ich do ro-

dziców, nawet wtedy, kiedy dziecko bar-
dzo tego chce. Ka

żdorazowo prosimy

dzieci o zgod

ę na wykorzystanie ich li-

stów w badaniach lub opublikowanie.
Du

ża część listów, których autorzy wyra-

zili tak

ą zgodę, może być udostępniona

do wy

żej wymienionych celów i znajduje

ę w archiwum ośrodka PROM. Aby za-

pewni

ć dzieciom większą otwartość, listy

są pisane anonimowo, tzn. oprócz wieku
i p

łci osoby piszącej nie zawierają żad-

nych danych umo

żliwiających rozpoznanie.

Przedmiotem moich analiz by

ły listy na-

pisane przez grup

ę 80 dzieci podczas ich

pobytu na turnusach terapeutycznych,
które odby

ły się w latach 1993–1994. Ze

wzgl

ędu na fakt, że niektórzy z uczestni-

ków pisali po dwa listy (osobno do ojca
i osobno do matki), mog

łem poddać ana-

lizie relacje zawarte w 111 listach. Ogól-
ną charakterystykę grupy badanej przed-
stawiaj

ą tab. 1 i 2.

Tabela 1. P

łeć i wiek osób badanych

Płeć dziecka

Liczba dzieci

% ogó

łu

Średnia wieku

łopcy

28,7

15,5

Dziewczynki

71,3

17,8

Razem

100,0

16,6

Tabela 2. Adresaci listów

Adresaci listów

Liczba listów

Ojciec

Matka

Oboje rodzice

Opiekunka

Kole

żanka

Pan Bóg

Ogó

łem

111

moja NADZIEJA Mielec

Skrzypczyk / Przemoc emocjonalna wobec dzieci...

Podstawow

ą techniką badawczą była

analiza tre

ści listów pisanych przez dzieci

do rodziców, uzupe

łniona analizą kart zgło-

sze

ń na turnus terapeutyczny oraz analizą

relacji dzieci w trakcie grupowych spotka

na turnusach terapeutycznych.
Analiza tre

ści listów polegała na zakla-

syfikowaniu wypowiedzi zawartych w li-
stach do ustalonych kategorii zdarze

traumatycznych oraz do kategorii stanów
emocjonalnych, które s

ą efektem doświad-

czania zdarze

ń traumatycznych. Powyższe

kategorie analizowa

łem, uwzględniając: płeć

dziecka, sprawc

ę zdarzeń traumatycznych

(rodzic uzale

żniony, rodzic nie uzależniony,

inna osoba) liczb

ę kategorii zdarzeń oraz

stanów emocjonalnych opisywanych przez
jedno dziecko. Klasyfikacja wypowiedzi do
poszczególnych kategorii odbywa

ła się

przy udziale s

ędziów kompetentnych

(pi

ęciu ekspertów – dwóch psychologów,

dwóch pedagogów i lekarz psychiatra).

Zdarzenia traumatyczne
prze

żywane przez dzieci alkoholików

Na podstawie analizy tre

ści listów wyod-

rębniłem następujące kategorie zdarzeń
traumatycznych opisywanych przez dzieci:

1. Oszukiwanie

– ok

łamywanie dzieci

przez rodziców, niedotrzymywanie obiet-
nic oraz uczucie zawodu do

świadczane-

go przez dzieci, wynikaj

ące z różnicy

ędzy oczekiwaniami w stosunku do ro-

dziców a prze

żywaną rzeczywistością.

2. Nadmierny krytycyzm

– nieadekwatne

ocenianie zachowa

ń dziecka, nadmiernie

krytyczna postawa wobec dziecka oraz
stawianie dziecku bardzo wysokich wy-
maga

ń.

3. Niesprawiedliwe traktowanie

– pono-

szenie przez dzieci nieadekwatnych
w stosunku do przewinie

ń konsekwencji,

których po

średnią lub bezpośrednią

przyczyn

ą było picie alkoholu przez któ-

rego

ś z rodziców.

4. Bycie

świadkiem przemocy

– obserwo-

wanie przejawów przemocy emocjonal-
nej, intelektualnej b

ądź fizycznej w sto-

sunku do wa

żnych osób z otoczenia

dziecka.

5. Przemoc emocjonalna

– do

świadcza-

nie przez dziecko przemocy emocjonal-
nej przejawiaj

ące się w szczególności de-

precjonowaniem przez rodziców zdolno-
ści i umiejętności dzieci, przedmiotowym

ich traktowaniu oraz w awanturach
i k

łótniach, których częstym elementem

ły wyzwiska i używanie wulgarnych

słów w stosunku do dziecka.

6. Przemoc fizyczna

– do

świadczanie

przez dziecko przemocy fizycznej: u

ży-

wanie si

ły wobec dzieci, karanie fizyczne

i doznanie urazów fizycznych, których
sprawcami byli rodzice.

7. Porzucenie

– pozostawienie dzieci bez

opieki przez d

łuższy czas, odejście rodzi-

ca od rodziny (dzieci) bez podania przy-
czyn i wyja

śnienia zaistniałej sytuacji,

tak

że w wyniku często niezrozumiałej dla

dzieci sytuacji rozwodu rodziców (w tym
opisy

świadczące o długim braku kontak-

tu rodzica z dzieckiem).

8. Nadu

życia seksualne

– gwa

łty, molesto-

wanie seksualne, obna

żanie się przy dziec-

ku, odbywanie stosunków seksualnych
w zasi

ęgu wzroku lub słuchu dziecka itp.

W ramach analizy w poszczególnych
kategoriach prze

żywanych przez dziecko

zdarze

ń traumatycznych wyodrębniłem

sprawców tych zdarze

ń. Interesowało

mnie szczególnie to, czy sprawc

ą zdarze-

nia by

ł rodzic uzależniony od alkoholu,

nie uzale

żniony rodzic, czy też inna osoba

z otoczenia dziecka.

moja NADZIEJA Mielec

Skrzypczyk / Przemoc emocjonalna wobec dzieci...

Tabela 3. Zdarzenia traumatyczne do

świadczane przez dzieci

z uwzgl

ędnieniem osoby sprawcy

Liczba zdarze

Kategoria zdarze

ń traumatycznych

których sprawc

ą był:

ogó

łem w

poszczególnych
kategoriach

rodzic
nie
uzale

żniony

rodzic
uzale

żniony

inna
osoba

Oszukiwanie

Nadmierny krytycyzm

16*

Niesprawiedliwe traktowanie

Bycie

świadkiem przemocy

Przemoc emocjonalna

Przemoc fizyczna

Porzucenie

Nadu

życia seksualne

Razem

233

178

*W i

ększa liczba sprawców niż relacjonowanych zdarzeń traumatycznych wynika z faktu, iż

sprawcami jednego zdarzenia byli czasami oboje rodzice.

Rozk

ład zdarzeń traumatycznych doświad-

czanych przez dzieci uwzgl

ędniający wy-

żej wymienione kategorie sprawców zda-
rze

ń przedstawia tab. 3.

śród relacjonowanych przez dzieci

zdarze

ń traumatycznych najwięcej (52

przypadki) zosta

ło zakwalifikowanych do

kategorii „przemoc emocjonalna”.
Sprawcami wi

ększości zdarzeń trau-

matycznych relacjonowanych przez dzie-

ci (76,4% ogó

łu zdarzeń) byli rodzice

uzale

żnieni, w 22,7% przypadków – ro-

dzic nie uzale

żniony, a tylko w 3,9% – in-

na osoba z otoczenia dziecka. Istotny
wydaje si

ę udział rodzica nie uzależ-

nionego jako sprawcy w takich kate-
goriach zdarze

ń, jak „niesprawiedliwe

traktowanie” (15 przypadków) oraz
„przemoc intelektualna i emocjonalna”
(17 przypadków).

moja NADZIEJA Mielec

Skrzypczyk / Przemoc emocjonalna wobec dzieci...

Stany emocjonalne prze

żywane przez dzieci alkoholików

Na podstawie analizy tre

ści listów wy-

odr

ębniłem następujące kategorie stanów

emocjonalnych prze

żywanych przez dzieci:

1. Wstyd za rodzica

– wstyd zwi

ązany

z zachowaniem i wygl

ądem rodzica prze-

żywany przez dziecko.

2. Poczucie winy

– obwinianie si

dziecka za zaistnia

łe w domu sytuacje,

branie na siebie odpowiedzialno

ści za za-

chowanie rodziców.

3. Osamotnienie

– izolacja, poczucie

samotno

ści, poczucie braku zrozumienia,

w szczególno

ści dotyczące osób najbliż-

szych, a tak

że stany bezsilności, bezradności,

beznadziei w kontaktach z innymi lud

źmi.

4. Strach przed rodzicem

– prze

ży-

wanie ustawicznego l

ęku w kontakcie

z rodzicami, wynikaj

ącego z przeży-

tych sytuacji urazowych oraz wyobra

żeń

kolejnych takich sytuacji.

5. Z

łość lub nienawiść do rodzica

– prze-

żywanie złości, często przeradzającej się
w uczucie nienawi

ści powstające na sku-

tek zachowa

ń rodziców bezpośrednio do-

tycz

ących dzieci lub innych ważnych osób

z otoczenia dziecka.
W poszczególnych kategoriach stanów
emocjonalnych prze

żywanych przez dziecko

wyró

żniłem ich sprawców. Interesowało

mnie szczególnie to, czy sprawc

ą danego

stanu by

ł rodzic uzależniony od alkoholu,

rodzic nie uzale

żniony, czy też inna osoba

z otoczenia dziecka.
Rozk

ład stanów emocjonalnych relacjo-

nowanych przez dzieci uwzgl

ędniający

żej wymienione kategorie sprawców

przedstawia tab. 4.

Tabela 4. Stany emocjonalne relacjonowane przez dzieci
z uwzgl

ędnieniem osoby sprawcy

Ilo

ść stanów

Kategorie
stanów emocjonalnych

których sprawc

ą był:

ogó

łem w

poszczególnych
kategoriach

rodzic
uzale

żniony

rodzic
nie
uzale

żniony

inna
osoba

Wstyd za rodzica

Poczucie winy

Osamotnienie

Strach przed rodzicem

Złość lub nienawiść
do rodzica

Razem

31*

194

157

*W i

ększa liczba sprawców niż przeżywanych stanów emocjonalnych wynikaj z faktu, iż

sprawcami danego stanu byli czasem oboje rodzice.

moja NADZIEJA Mielec

Skrzypczyk / Przemoc emocjonalna wobec dzieci...

Najcz

ęściej relacjonowanymi przez dzieci

stanami emocjonalnymi by

ły: „złość i nie-

nawi

ść do rodzica” (64 przypadki) oraz

„osamotnienie” (46 przypadków).
We wszystkich przypadkach negatyw-
nych stanów emocjonalnych relacjono-

wanych przez dziecko, sprawcami tych
stanów byli rodzice dziecka, w tym 80,9%
– rodzic uzale

żniony. Na uwagę zasłu-

guje te

ż fakt, że w 16,9% sprawcami

relacjonowanych stanów byli oboje ro-
dzice.

Intensywno

ść doświadczanych przez dzieci

zdarze

ń traumatycznych i stanów emocjonalnych

Celem prowadzonej analizy by

ło rów-

nie

ż uzyskanie odpowiedzi na następujące

pytanie: „Ile kategorii zdarze

ń trauma-

tycznych i stanów emocjonalnych do-
świadczały badane dzieci?” W analizowa-

nych listach zidentyfikowa

łem 244 zdarzeń

traumatycznych relacjonowanych przez
grup

ę badanych dzieci. Tabela 5 przed-

stawia rozk

ład badanych ze względu na

liczb

ę doświadczanych zdarzeń.

Tabela 5. Dzieci wed

ług liczby przeżywanych zdarzeń

Ilo

ść kategorii zdarzeń

Razem

Liczba dzieci do

świadczających

% badanych

3,7

17,5

15,0

22,5

23,8

10,0

7,5

100,0

W analizowanych listach ich autorzy
relacjonowali wyst

ąpienie 197 stanów

emocjonalnych. Intensywno

ść doznań

dzieci mierzon

ą liczbą relacjonowanych

przez dzieci stanów emocjonalnych przed-
stawia tab. 6.

Tabela 6. Dzieci wed

ług liczby przezywanych stanów emocjonalnych

Liczba kategorii
stanów emocjonalnych

Razem

Liczba dzieci
do

świadczających

% badanych

6,2

18,8

22,5

30,0

20,0

2,5

100,0

moja NADZIEJA Mielec

Skrzypczyk / Przemoc emocjonalna wobec dzieci...

Konkluzje

Przedstawione w artykule wyniki ba-
da

ń miały charakter eksploracyjny. Ich

celem by

ło opisanie zdarzeń traumatycz-

nych oraz stanów emocjonalnych prze

ży-

wanych przez dzieci wychowuj

ące się

w rodzinach z problemem alkoholowym.
Sformu

łowałem następujące pytania

badawcze:

Jakich zdarze

ń traumatycznych do-

świadcza dziecko w rodzinie z pro-

blemem alkoholowym?

Czy p

łeć dziecka wpływa na liczbę

i rodzaj do

świadczanych zdarzeń trau-

matycznych?

Kto jest najcz

ęstszym sprawcą zdarzeń

traumatycznych w rodzinie z proble-
mem alkoholowym?

Wyniki bada

ń nie wykazały wyraźnych

ró

żnic w doświadczaniu większości ka-

tegorii zdarze

ń traumatycznych przez

dziewcz

ęta i chłopców. Znaczące różnice

dotyczy

ły przeżywania takich zdarzeń,

jak: „bycie

świadkiem przemocy” (relacje

45,6% badanych dziewczynek oraz 26%
badanych ch

łopców), „przemoc intelektual-

na i emocjonalna” (odpowiednio: 70,2%
i 52%) oraz „porzucenie” (odpowiednio:
40,3% i 21,7%).
W trzech wyró

żnionych wyżej katego-

riach stanów emocjonalnych stwierdzi-
łem wyraźne zróżnicowanie w relacjach
dzieci ze wzgl

ędu na płeć autorów listów.

Dotyczy to takich kategorii stanów emo-
cjonalnych, jak: „wstyd za rodzica” (relacje
47,4% dziewczynek i 21,7% ch

łopców),

„poczucie winy” (odpowiednio: 63,1%
i 4,3%) oraz „strach przed rodzicem” (od-
powiednio: 54,4% i 8,7%).
Z wyników analizy tych kategorii mo

ż-

na by

łoby wnioskować, że chłopcy z ja-

kich

ś powodów znacznie mniej się wsty-

ą, prawie w ogóle się nie boją i nie czu-

ją się odpowiedzialni za zaistniałą sytu-
acj

ę w rodzinie, co mogłoby sugerować

brak negatywnych konsekwencji wynika-
jących z wychowywania się w rodzinie

z problemem alkoholowym. Jednak bio-
rąc pod uwagę pozostałe dwie katego-
rie stanów emocjonalnych prze

żywanych

i relacjonowanych przez dzieci, a miano-
wicie „osamotnienie” i „z

łość lub niena-

ść do rodzica”, wniosek ten przestaje

ć oczywisty. W pierwszym przypadku

57,5% badanych (63,1% dziewczynek
i 43,5% ch

łopców), a w drugim 80% bada-

nych (odpowiednio: 88% i 78,2%) relacjonu-
je prze

żywanie powyższych stanów. Można

podejrzewa

ć, iż płeć dziecka nie ma istotne-

go wp

ływu na przeżywanie zdarzeń trauma-

tycznych, ma natomiast wp

ływ na poziom

otwarto

ści w ujawnianiu zdarzeń i wyni-

kaj

ących z nich stanów emocjonalnych.

ć może stwierdzone różnice w prze-

żywaniu traumatycznych zdarzeń przez
dziewczynki i ch

łopców nie mają związ-

ku z wychowywaniem si

ę w rodzinach

z problemem alkoholowym, a s

ą uniwer-

salne i wynikaj

ą z funkcjonującego w na-

szym spo

łeczeństwie modelu socjalizacji,

zgodnie z którym dziewczynka w wyniku
oddzia

ływań wychowawczych ma być

grzeczna, mi

ła, posłuszna, delikatna i opie-

ńcza, a chłopiec – twardy, mężny, od-

porny na ból i silny. Taki model wycho-
wywania dzieci mo

że sprawiać, iż wyra-

żanie emocji jest łatwiejsze dla dziewczy-
nek, natomiast ch

łopcom trudniej przy-

zna

ć się do stanów wskazujących na ból,

strach i niepewno

ść.

Żeby to stwierdzić, trzeba byłoby wykonać

dodatkowe badania w grupie kontrolnej,
w której znalaz

łyby się dzieci nie wycho-

wuj

ące się w rodzinach alkoholowych.

Analiza zdarze

ń traumatycznych prze-

żywanych przez dzieci, uwzględniająca
ró

żne kategorie sprawców, wyraźnie po-

kaza

ła, że w większości przypadków

sprawcami tych zdarze

ń był rodzic uza-

żniony od alkoholu (76,4% ogółu zda-

rze

ń). Jednak w blisko jednej czwartej

przypadków dzieci do

świadczały urazu

tak

że od innych osób, głównie nie uzależ-

nionego rodzica. Takie do

świadczenia

moja NADZIEJA Mielec

Skrzypczyk / Przemoc emocjonalna wobec dzieci...

mog

ły być dla tych dzieci nawet bardziej

ura

żające niż w przypadku zdarzeń prze-

widywalnych, do których mog

ły się w pew-

nym stopniu przygotowa

ć.

Dziecko, którego rodzic nie interwe-
niuje, nie broni go np. przed pijanym
wspó

łmałżonkiem, czuje się porzucone,

pozostawione na pastw

ę losu (Herman

1998). Jak wobec tego mo

że czuć się dziec-

żyjące w ciągłym zagrożeniu, którego

nikt w rodzinie nie chroni, a wr

ęcz prze-

ciwnie – nawet ci, na których mog

łoby li-

czy

ć dostarczają mu kolejnych trudnych

sytuacji i do

świadczeń.

Analiza stanów emocjonalnych dzieci
alkoholików, uwzgl

ędniająca kategorie

sprawców, ukazuje tragiczne sytuacje
dzieci krzywdzonych w wi

ększości przy-

padków przez rodziców uzale

żnionych

od alkoholu (80,9%), a znacz

ąco często

(16,4%) przez oboje rodziców.
O emocjonalnie trudnej sytuacji tych
dzieci

świadczyć może fakt licznych relacji

wskazuj

ących, iż przeżywają „złość lub

nienawi

ść do rodzica” oraz jednocześnie

„osamotnienie”. W literaturze dotycz

ącej

terapii rodzin z problemem alkoholowym
mo

żemy odnaleźć podobne przykłady

ambiwalencji uczu

ć dzieci alkoholików

i ich ogromne rozdarcie emocjonalne po-
mi

ędzy miłością do rodzica i zależnością

od niego a jednocze

śnie odczuwaną zło-

ścią i nienawiścią. Konsekwencją takiego
funkcjonowania w sferze uczu

ć są „zabu-

rzenia emocjonalne”, czyli pewnego ro-
dzaju rozstrojenie emocjonalne, rodzaj
nienormalno

ści w przeżywaniu i wyraża-

niu uczu

ć (Sztander 1999). Te zaburzenia

rzutuj

ą na kontakty z innymi ludźmi – wy-

cofaniem si

ę, biernością lub agresywno-

ścią, przemocą fizyczną, ucieczką w fan-
tazje i marzenia, poniewa

ż rzeczywistość

jest dla nich zbyt bolesna. Czasami te

ż ży-

cie w tego rodzaju chronicznym stresie
zaburza podstawowe czynno

ści życiowe:

sen i jedzenie (st

ąd bulimia i anoreksja),

a niekiedy powoduje d

ługoletnie moczenie

ę nocne, co potęguje uczucie chronicz-

nego wstydu i l

ęku.

Reasumuj

ąc, przeprowadzone bada-

nia pozwalaj

ą na sformułowanie nastę-

puj

ących wniosków:

1. Do

świadczanie różnych rodzajów

zdarze

ń traumatycznych nie zależy od

płci dziecka. Nieznaczne różnice pomię-
dzy dziewcz

ętami i chłopcami występują

w zakresie wyodr

ębnionych kategorii

zdarze

ń dotyczących przemocy oraz w za-

kresie prze

żywania takich stanów emocjo-

nalnych, jak „wstyd za rodzica” i „poczucie
winy”. Niemniej jednak przeprowadzone
badania nie pozwalaj

ą na jednoznaczną

interpretacj

ę tych różnic. Mogą one bo-

wiem sugerowa

ć zarówno faktyczne róż-

nice w do

świadczaniu powyższych zda-

rze

ń, jak również różnice w ich ujawnianiu.

2. W rodzinach z problemem alkoho-
lowym dzieci do

świadczają bardzo róż-

nych rodzajów zdarze

ń traumatycznych,

wśród których najczęstszym rodzajem
zdarze

ń jest przemoc (zarówno fizyczna,

emocjonalna, jak i intelektualna, a tak

że

bycie

świadkiem przemocy).

3. Mimo

że najczęściej sprawcą zdarzeń

traumatycznych w rodzinie z problemem
alkoholowym jest rodzic uzale

żniony, to

jednak w wielu przypadkach sprawc

ą jest

równie

ż rodzic nie uzależniony. Fakt ten

świadczy o bardzo trudnej sytuacji dzieci,
które w takich przypadkach nie bardzo
mog

ą liczyć na zrozumienie i wsparcie

któregokolwiek z rodziców.

Analiza listów dzieci pog

łębiła moją

wiedz

ę i wyobrażenia o sytuacji dziecka

wychowuj

ącego się w rodzinie z problemem

alkoholowym. Mam nadziej

ę, że praca ta

będzie służyć nie tylko osobom zajmują-
cym si

ę profesjonalnie terapią i pomaga-

niem, ale przyczyni si

ę także do przybli-

żenia problemów dzieci alkoholików tym
wszystkim, którym ich los nie jest zupe

ł-

nie oboj

ętny. Być może znajdą się osoby,

które spróbuj

ą odpowiedzieć na pytania:

ile jest dzieci alkoholików w naszym spo-
łeczeństwie, czy są to dzieci rodziców
ze zdiagnozowan

ą chorobą alkoholo-

wą oraz czy z punktu widzenia dziecka

moja NADZIEJA Mielec

Skrzypczyk / Przemoc emocjonalna wobec dzieci...

zdarzenie traumatyczne, którego spraw-
cą jest rodzic „tylko” nadużywający alko-
holu, ró

żni się w jakikolwiek sposób od

zdarzenia, którego sprawc

ą jest osoba

zdiagnozowana jako uzale

żniona od al-

koholu, czyli alkoholik. Z czego wynika-
ją różnice oraz kim jest dziecko, które
okre

ślamy mianem „dziecka alkoholika”.

Wiele pyta

ń w tym zakresie pozostaje bez

odpowiedzi.

Bibliografia

Brown S. (1995), Bezpieczne przej

ście, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa.

Browne K., Herbert M. (1999), Zapobieganie przemocy w rodzinie, Pa

ństwowa Agencja

Rozwi

ązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa.

Cermak T.L. (1996), Czas uzdrowi

ć swoje życie, Państwowa Agencja Rozwiązywania

Problemów Alkoholowych, Warszawa.
Herman J.L. (1998), Przemoc – Uraz psychiczny i powrót do równowagi, Gda

ńskie Wydaw-

nictwo Psychologiczne, Gda

ńsk.

Hindman J. (1993), Przerwa

ć cierpienie, Specjalistyczna Poradnia „OPTA”, Warszawa.

Robinson B.E. (1998), Pomoc psychologiczna dla dzieci alkoholików, Pa

ństwowa

Agencja Rozwi

ązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa.

Sieros

ławski J. (1997), Ile ich jest w rodzinach z problemem alkoholowym?, „Świat

Problemów”, nr 2 (49), s. 12–14.
Skrzypczyk W., red. (1996), Listy, Fundacja Wspierania Rozwoju Pe

łnego Zdrowia,

Łódź.

Skrzypczyk W. (2000), Dzieci alkoholików, Fundacja Wspierania Rozwoju Pe

łnego

Zdrowia,

Łódź.

Sztander W. (1999), Poza kontrol

ą, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów

Alkoholowych, Warszawa.
Woititz J.G. (1997), Wymarzone dzieci

ństwo, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,

Gda

ńsk.

Woronowicz B.T. (1994), Alkoholizm jako choroba, Pa

ństwowa Agencja Rozwiązywania

Problemów Alkoholowych, Warszawa.

moja NADZIEJA Mielec