Medicus neque in tenebris neque a capite aegri debet residere,
sed inlustri loco adversus, ut omnes notas ex vultu quoque cubantis percipiat. (Lib. III. 6)
Lekarz nie powinien siadać ani w ciemnym miejscu, ani przy głowie chorego, lecz naprzeciw
i w jasnym miejscu, aby mógł także z twarzy leżącego chorego dostrzec wszystkie oznaki choroby.
V. Podstawowe zasady składni,
czyli budowy wypowiedzeń
w łacińskim języku medycznym
V.1. BUDOWA ZDANIA
Zdanie składa się najczęściej z podmiotu, orzeczenia, dopełnienia bliższego, niekie-
dy zawiera także dopełnienie dalsze, przydawki i okoliczniki, np. Aptekarze przygo-
towują chorym w aptekach różne leki z surowców leczniczych.
in medica- e praepa-
Pharmacistae varia aegrotis medicatis
apothecis menta materiis rant
podmiot okolicznik dopełnie- przy- dopełnie- okolicznik przydawka orzecze-
nie bliższe dawka nie dalsze nie
Funkcje poszczególnych przypadków w tym zdaniu są następujące:
NOMINATIVUS (kto? co?) PODMIOT pharmacistae
ACCUSATIVUS (kogo? co?) DOPEA
NIENIE BLIŻSZE medicamenta
DATIVUS (komu? czemu?) DOPEA
NIENIE DALSZE aegrotis
ABLATIVUS (z kogo? z czego?) OKOLICZNIK e materiis
ABLATIVUS (gdzie?)OKOLICZNIKin apothecis
PRZYDAWKI varia
medicatis
Między wyrazami w zdaniu mogą występować trzy relacje zależności:
a) składnia zgody
b) składnia rządu
c) składnia przynależności (w terminologii medycznej występuje rzadko).
42
V.2. SKA
ADNIA ZGODY
Zachodzi wtedy, gdy wyraz podrzędny (określający) musi przyjmować te same ce-
chy fleksyjne, co wyraz nadrzędny (określany).
V.2.1. Rzeczownik i przydawka przymiotnikowa
W związku rzeczownika i przydawki przymiotnikowej  przydawka musi się zgadzać
z rzeczownikiem co do liczby, przypadka i rodzaju, np. collum anatomicum (szyj-
ka anatomiczna), musculorum longorum (mięśni długich).
V.2.2. Podmiot i orzeczenie
W związku podmiotu i orzeczenia  orzeczenie musi się zgadzać z podmiotem co do
liczby i osoby:
a) w zdaniu z orzeczeniem prostym, np.
Pharmacista medicamenta praeparat. Aptekarz przygotowuje leki.
Pharmacistae medicamenta praeparant. Aptekarze przygotowują leki.
Fascia musculum vestit. Powięz
pokrywa mięsień.
Fasciae musculos vestiunt. Powięzie pokrywają mięśnie.
Medicus aegrotum examinat, auscultat, palpat, percutit et de initio morbi
interrogat.
Lekarz bada chorego, osłuchuje, bada palpacyjnie, opukuje i wypytuje o po-
czątek choroby.
Medici aegrotos examinant, auscultant, palpant, percutiunt et de initio
morbi interrogant.
Lekarze badają chorych, osłuchują, badają palpacyjnie, opukują i wypytują
o początek choroby.
b) w zdaniu z orzeczeniem złożonym orzecznik jest w tym samym przypadku co
podmiot, czyli w mianowniku, i zgadza się z podmiotem co do kategorii liczby
i osoby, np.
Marcus medicus est. Marek jest lekarzem.
Studiosi medicinae sumus. Jesteśmy studentami medycyny.
Nonnullae herbae medicamenta bona sunt. Niektóre zioła są dobrymi leka-
mi.
43
V.3. SKA
ADNIA RZ
DU
Zachodzi wtedy, gdy o tym, w jakim przypadku ma wystąpić w zdaniu (wyra-
żeniu) rzeczownik  podrzędnik, decyduje rekcja, czyli składnia rządu wyra-
zu rządzącego  nadrzędnika. Wyrazem rządzącym najczęściej jest:
V.3.1. Czasownik
Czasownik, np. cognoscere (kogo? co?), [scapulam et clavivculam cognosci-
mus] [poznajemy łopatkę i obojczyk].
V.3.1.1. Niektóre czasowniki łacińskie
Niektóre czasowniki łacińskie mają inną rekcję (łączą się z rzeczownikiem w innym
przypadku) niż ich polskie odpowiedniki, np.
studeo, studere (DAT.) studiować (coś  biernik), uczyć się
(czegoś  dopełniacz)
Linguae Latinae studemus. Uczymy się języka łacińskiego.
Studiosi biophysicae et anatomiae Studenci studiują biofizykę i anatomię.
student.
disco, discere (ACC.) uczyć się (czegoś  dopełniacz)
Linguam Latinam discimus. Uczymy się języka łacińskiego.
Studiosi biophysicam et anatomiam Studenci uczą się anatomii i biofizyki.
discunt.
aegroto, aegrotare (ABL.) chorować (na coś  biernik)
laboro, laborare (ABL.) chorować
doleo, dolere (ABL.) cierpieć
Marcus morbo infectioso aegrotat Marek choruje na chorobę zakaz
ną.
(laborat).
Adamus ventriculo dolet. Adam cierpi na żołądek.
annumero, annumerare (DAT.) zaliczać (do czegoś  dopełniacz)
Rubeolam morbis infectiosis Różyczkę zaliczamy do chorób zakaz
-
annumeramus. nych.
Virus microorganismis annumeramus. Wirusa zaliczamy do mikroorgani-
zmów.
pertineo, pertinere ad (ACC.) należeć (do czegoś  dopełniacz)
Rubeola ad morbos infectiosos pertinet. Różyczka należy do chorób zakaz
nych.
44
Virus ad microorganismos pertinet. Wirus należy do drobnoustrojów.
consto, constare e, ex (ABL.) składać się (z czegoś  dopełniacz)
Tela e cellulis constat. Tkanka składa się z komórek.
Columna vertebrarum e vertebris Kręgosłup składa się z kręgów.
constat.
vito, vitare (ACC.)
evito, evitare (ACC.) unikać (czegoś  dopełniacz)
Vitate (evitate) morbos infectiosos! Unikajcie chorób zakaz
nych.
postulo, postulare (ACC.) wymagać, domagać się (czegoś 
dopełniacz)
Therapia etiam diaetam postulat. Leczenie wymaga także diety.
adiaceo, adiacere (DAT.) przylegać (do czegoś  dopełniacz)
Vesica fellea lobo dextro hepatico Pęcherzyk żółciowy przylega do prawe-
adiacet. go płata wątrobowego.
V.3.2. Inny rzeczownik
Inny rzeczownik określany przydawką dopełniaczową, konkretyzującą jego znacze-
nie, np. musculi dorsi  mięśnie (kogo? czego?) grzbietu, podobnie:
numerus morborum (liczba chorób)
structura scapulae (budowa łopatki)
forma medicamenti (postać leku)
causa morbi (przyczyna choroby)
V.3.3. Przymiotnik
Przymiotnik, np. necessarius (potrzebny) [komu? czemu?]; medicamentum aegroto
necessarium (lek potrzebny choremu).
45
V.3.4. Przyimek tworzący razem z rzeczownikiem
wyrażenie przyimkowe
Przyimki łączą się
Z ACC.
ad do ad venam cavam do żyły głównej
ad cavum proprium do jamy właściwej
apud u, przy apud aegrotum u chorego
apud sternum przy mostku
ante przed ante horam przed godziną
ante annum przed rokiem
adversus przeciw vaccinum contra morbum szczepionka przeciw choro-
contra bie
in (dokąd?) do, na in musculum longum na mięsień długi
infra niżej, poniżej infra sternum poniżej mostka
inter między inter costas między żebrami
intra wewnątrz, w środ- intra cranium wewnątrz czaszki
ku, podczas
per przez per ventriculum dextrum przez prawą komorę
post po post morbum infectiosum po chorobie zakaz
nej
propter z powodu propter strabismum con- z powodu wrodzonego zeza
genitum
quoad w kierunku, co do observatio quoad diabeten obserwacja w kierunku
cukrzycy
secundum według, zgodnie z secundum receptum według recepty
sub (dokąd?) pod sub retinam pod siatkówkę
supra wyżej, powyżej supra sternum powyżej mostka
Z ABL.
a, ab od, przez ab initio morbi od początku choroby
aegrotus a medico chory jest badany
examinatur przez lekarza
cum z (kim? czym?) cum plantis medicatis z roślinami leczniczymi
e, ex z (kogo? czego?) e plantis medicatis z roślin leczniczych
e causa ignota z nieznanej przyczyny
de o de morbis variis o różnych chorobach
in (gdzie?) w, na in musculo longo na mięśniu długim
sine bez sine urina bez moczu
sub (gdzie?) pod sub retina pod siatkówką
pro dla pro medico dla lekarza
46
V.4. SKA
ADNIA PRZYNALEŻNOŚCI
Ma miejsce wtedy, gdy między wyrazem podrzędnym a nadrzędnym nie zachodzi
żadna formalna relacja zależności, lecz są połączone znaczeniowo, np. morbus pro-
babiliter primarius (choroba prawdopodobnie pierwotna).
Uwagi:
1. Podmiot zwykle umieszczamy na początku zdania, a orzeczenie na końcu.
2. Tłumaczenie zdań (zarówno z języka łacińskiego na polski, jak i odwrotnie) za-
czynamy od głównych części zdania, czyli od podmiotu i orzeczenia (podobnie
najpierw tłumaczymy rzeczownik, a potem jego przydawkę), np. w zdaniu stu-
diosi structuram organismi humani cognoscunt zaczniemy tłumaczenie od
podmiotu i orzeczenia (studenci poznają), następnie tłumaczymy dopełnienie:
budowę (co?) i w końcu przydawkę dopełniaczową organizmu ludzkiego
(czego?).
VERBUM SAPIENTI SAT18
Wśród form pochodnych i złożonych według I lub II deklinacji odmieniają się rze-
czowniki utworzone z sufiksami:
Przyrostek Znaczenie Przykład Znaczenie
-arium miejsce solarium solarium
valetudinarium szpital
-culus, a, um zdrobnienia corpusculum ciałko
-iculus, a, um particula cząsteczka
-olus, a, um arteriola tętniczka
-ulus, a, um lobulus płacik
-graphum przyrząd do zapisu myocardiographum przyrząd do zapisu
czynności mięśnia ser-
cowego
-inum substancja proteinum proteina
morphinum morfina
-ismus stan, zatrucie, teoria infantilismus stan dziecięcy
nicotinismus zatrucie nikotyną
darwinismus darwinizm
-lithus kamień w ... nephrolithus kamień w nerce
-metrum przyrząd do pomiaru sphygmometrum przyrząd do pomiaru
ciśnienia tętniczego
18
W przykładach podano słownikową definicję terminu. W celu bardziej szczegółowej
analizy słowotwórczej terminów zob. Wyrazy pierwotne w terminologii medycznej, s. 90,
a także: Przyrostki greckie i łacińskie w terminologii medycznej, s. 115.
47
Przyrostek Znaczenie Przykład Znaczenie
-orium miejsce sudatorium łaz
nia parowa
tentorium namiot
-ticum środek antibioticum antybiotyk
leczniczy hypnoticum środek nasenny
Wśród form pochodnych i złożonych według I i II deklinacji odmieniają się przy-
miotniki utworzone z sufiksami:
Przyrostek Znaczenie Przykład Znaczenie
-aceus, a, um złożony z ... sebaceus łojowy
należący do ... membranaceus błoniasty
-anus, a, um odnoszący się do ... humanus ludzki
medianus środkowy
-arius, a, um należący do ... mammarius sutkowy
urinarius moczowy
-genicus, a, um tworzący carcinogenicus rakotwórczy
-icus, a, um odnoszący się do... hepaticus wątrobowy
-ideus, a, um podobny do ... lambdoideus węgłowy
arachnoideus pajęczynówkowy
-inus, a, um odnoszący się do ... palatinus podniebienny
-ivus, a, um wywołujący, erosivus nadżerający
zmierzający do ... progressivus postępujący
-lentus, a, um pełny ... purulentus ropny
corpulentus otyły
-orius, a, um służący do ... respiratorius oddechowy
dotyczący ...
-osus, a, um mający ... pełny ... biliosus żółciowy
-ticus, a, um odnoszący się do ... scleroticus stwardniały
48