1

Traktat wersalski 28 czerwca 1919 r.

Jakub Jagiełło

1.

WSTĘP.

W dniu 11 listopada 1918 roku podpisano rozejm w francuskiej miejscowości

– Compiegne. To wydarzenie oznaczało koniec I wojny światowej – „wojny mającej położyć

kres wojnom”. O nowym ładzie w Europie miała zadecydować konferencja w Wersalu, na

której zwycięscy alianci mieli przedyskutować warunki pokoju. Konferencje pokojowe, które

obradowały od 1919 do 1922 roku jako główny cel stawiały sobie utrwalenie trwałych zasad

pokoju uwzględniających interesy narodów i regionów oraz określających losy państw

pokonanych.

Zakończenie I wojny światowej było ważnym sprawdzianem. Rozpad państw z jednej

strony, odrodzenie lub powstania nowych państw narodowych, z drugiej strony, stanowiły

o przemianie obrazu politycznego nie tylko Europy, ale i świata. Materialny i ludnościowy

wysiłek wojenny przesądzał o trudnej sytuacji gospodarczej, w której rozpoczynało się życie

powojenne. Ciężar moralny wieloletniej wojny zmuszał do zmiany oceny dotychczasowych

wartości oraz celów egzystencji. Partnerzy działań wojennych, państwa i narody, które

utraciły niepodległość w wyniku przewagi politycznej i zaborów mocarstw, regiony, które

w wyniku działań wojennych oderwano od ojczyzn, wreszcie narody, których świadomość

dojrzała do niepodległości na początku XX wieku, a także niektóre obszary dawnych kolonii,

wiązały ze stabilnością powojenną wielkie nadzieje. Nowe państwa wkraczały w okres

suwerenności.

W ciągu 14 dni od podpisania rozejmu w Compiegne wojska niemieckie miały się

ewakuować z Francji, Belgii, Alzacji i Lotaryngii, pozostawiając dziesięciokilometrowy pas

neutralny. Ciężki sprzęt wojenny oraz lotnictwo i okręty miały być przekazane zwycięzcom.

Rząd niemiecki miał się ponadto zgodzić na anulowanie traktatów brzeskich podpisanych

z Rosją w marcu 1918 roku. Zgodzono się jednak na pozostawienie niemieckiej tzw. armii

Ober-Ost na wschodzie, by nie dopuścić do rozszerzenia się rewolucji bolszewickiej

w kierunku zachodnim.

2

2.

POLITYCZNE SKUTKI I WOJNY ŚWIATOWEJ.

I wojna światowa zakończyła okres istnienia „powiedeńskiego ładu” w Europie.

Upadły trzy cesarstwa i dynastie: Romanowych, Hohenzollerów i Habsburgów. W Rosji

rewolucja obaliła carat, przez co zagrożenie i strach przed bolszewikami towarzyszyło wielu

politykom na Zachodzie. Po rozpadzie Austro-Wegier, narody Europy Środkowej przystąpiły

do organizowania własnych państw. Na mapie politycznej Europy pojawiły się: Polska,

Czechosłowacja, Węgry, Austria i Zjednoczone Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców

(późniejsza Jugosławia), Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa. Zwycięska koalicja miała

zadecydować o losach Europy i znacznej części świata.

Francja, stanowiąc trzon koalicji, chociaż wygrała wojnę to była daleka od wygrania

pokoju. Na jej terytorium toczyły się działania wojenne, czyniąc ogromne spustoszenia.

Francuzi ponieśli również największe straty w ludziach. Dla Francji więc najistotniejszą

sprawą było zabezpieczenie swoich granic. Sojusz bowiem z bolszewicką Rosją nie był brany

pod uwagę przez rząd francuski. Dlatego też chcąc zapewnić sobie ochronę przed Niemcami

zawarła sojusz z Polską i Czechosłowacją. Natomiast Wielka Brytania przed przystąpieniem

do rokowań osiągnęła już swoje najważniejsze cele. Flota wojenna Niemiec już jej nie

zagrażała, zdążyła również opanować część niemieckich kolonii. Powstała tzw. „Mała

Ententa” – Rumunia, Czechosłowacja i Jugosławia – żeby przeciwstawić się imperializmowi

Węgier.

Pod względem ekonomicznym największe korzyści odniosły Stany Zjednoczone,

które dostarczały aliantom uzbrojenie i żywność oraz znaczną ilości pieniędzy, stając się

wierzycielem Europy. Stany Zjednoczone wysunęły się także na pozycje mocarstwa

i próbowały pełnić rolę arbitra w Europie. Oficjalny program amerykański, w sprawach

unormowania przyszłych stosunków międzynarodowych w Europie, wygłoszony został

w postaci orędzia prezydenta Stanów – Wilsona 8 stycznia 1918r., słynnych czternastu

punktów. Mimo ukrytych zastrzeżeń mocarstwa koalicji antyniemieckiej zgodziły się poprzeć

przedstawione propozycje w owym orędziu. Również Niemcy i Austro-Węgry, widząc swoja

nieuchronną klęskę wyrazili zgodę na przyjęcie Czternastu punktów za podstawę przyszłego

pokoju. Wilson domagał się m. in.: zniesienia tajnej dyplomacji, wolności żeglugi i handlu,

redukcji zbrojeń oraz uregulowania problemów kolonialnych. Kolejne punkty dotyczyły

spraw poszczególnych krajów i narodów.

3

3.

KONFERENCJA POKOJOWA W PARYśU.

Rozwiązania polityczne odnośnie nowego ładu europejskiego miały zapaść na

konferencji paryskiej, której obrady rozpoczęły się 18 stycznia 1919r. Wprawdzie wzięło

w niej udział aż 68 delegatów z 27 państw zwycięskiej koalicji, ale decydujące głosy mieli:

premier brytyjski David Lloyd Georges, prezydent USA Thomas Woodrow Wilson oraz

premier francuski Georges Clemenceau, który był rzecznikiem najostrzejszych warunków

pokojowych względem agresorów. Pewien wpływ na obrady mieli delegaci Włoch i Japonii.

Rządy wymienionych pięciu mocarstw utworzyły Radę Najwyższą składającą się

z premierów i ministrów spraw zagranicznych. Rosja wystąpiła z Ententy i obrała własną

drogę budowy ustroju, co pozostawiło ją poza głównym nurtem dalszych wydarzeń

europejskich i wyłączyło jej udział w rokowaniach pokojowych.

4.

TRAKTAT WERSALSKI.

28 czerwca 1919r. w Wersalu podpisano ostateczny tekst traktatu pokojowego.

Najważniejszą kwestia, jaką miano rozstrzygnąć, było określenie warunków pokoju

z Niemcami. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania nie były zainteresowane nadmiernym

osłabieniem pozycji Niemiec i ich rynku, i zbyt wielkim umocnieniem roli Francji w Europie.

To z kolei zaważyło na kwestii reparacji, czyli odszkodowań wojennych i stosunku do sprawy

granic odrodzonej Polski.

Ze względu na mnogość poszczególnych artykułów zamieszczonych w traktacie

wersalskim, w mojej pracy postaram się przedstawić najważniejsze decyzje, które miały duży

wpływ na kształt granic oraz późniejsze losy ówczesnej Europy. Treść traktatu została

podzielona na 15 rozdziałów:

I. Pakt (statut) Ligi Narodów

II. Granice Niemiec

III. Przepisy polityczne i europejskie

IV. Prawa i interesy Niemiec

V. Przepisy dotyczące wojska, marynarki i lotnictwa

VI. Jeńcy wojenni i groby

VII. Sankcje

VIII. Odszkodowania

IX. Przepisy finansowe

X. Przepisy ekonomiczne

XI. śegluga powietrzna

4

XII. Porty, drogi wodne i drogi żelazne

XIII. Praca

XIV. Gwarancje wykonania

XV. Pozostałe przepisy

Traktat wersalski zawierał klauzulę o winie wojennej Niemiec – (art. 231) rządy

alianckie i stowarzyszone potwierdzają, a Niemcy akceptują odpowiedzialność Niemiec za

spowodowanie strat i zniszczeń, których ofiarą padły rządy alianckie i sprzymierzone i ich

narody... Stany Zjednoczone Ameryki, Imperium Wielkiej Brytanii, Francja, Włochy

i Japonia jako Główne Mocarstwa sprzymierzone oraz państwa z nimi stowarzyszone m. in

Polska były sygnatariuszami traktatu wersalskiego podpisanego 28 czerwca 1919r. W jego

treści wspomniano także główne wydarzenia stanowiące przyczynę wybuchu I wojny

ś

wiatowej. Wraz z wejściem w życie traktatu wersalskiego formalnie zakończył się stan

wojny.

Statut Ligi Narodów włączony został do traktatu pokojowego jako jego pierwsza

część. Autorem tego projektu był prezydent Wilson. Liga Narodów miała być

międzynarodową organizacją stojącą na straży światowego pokoju i bezpieczeństwa. W celu

współdziałania

narodów

postanowiono:

utrzymywanie

jawnych

stosunków

międzynarodowych opartych na sprawiedliwości i honorze, zachowanie przepisów prawa

międzynarodowego, przestrzeganie sprawiedliwości i szanowanie wszelkich rozwiązań

traktatowych. Do Ligi Narodów nie weszły: Rosja, Niemcy, a także Stany Zjednoczone.

W skład Ligi weszło początkowo 32 państwa (sygnatariusze traktatu) i 13 państw

neutralnych. Głównymi organami Ligi były: Zgromadzenie, Rada (w której skład wchodziły

wielkie mocarstwa jako stali członkowie) oraz Sekretariat. Zgromadzenie wszystkich państw

stanowiło formę międzynarodowego forum dyskusyjnego zwoływanego corocznie lub

w nadzwyczajnych sytuacjach. Liga Narodów posiadała także specjalne organy tj.: Stały

Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej z siedzibą w Hadze oraz Międzynarodowa

Organizacja Pracy w Genewie. Podstawową słabością tej organizacji było to, iż uwzględniała

ona głównie interesy mocarstw. Charakterystycznym tego przykładam było wprowadzenie

systemu mandatowego w stosunku do kolonii niemieckich. Liga Narodów nie posiadała

organów wykonawczych, zdolnych stworzyć i utrzymać system bezpieczeństwa zbiorowego.

5

5.

POSTANOWIENIA W SPRAWIE NIEMIEC.

Postanowienia

między

Mocarstwami

Sprzymierzonymi

i

Stowarzyszonymi

a Niemcami były następujące:

gwarancją bezpieczeństwa francuskich granic miała być zdemilitaryzowana strefa

biegnąca wzdłuż prawego brzegu Renu, o szerokości 50 km., czyli zabroniono

utrzymywania i budowania fortyfikacji, utrzymywania i gromadzenie sił zbrojnych,

przeprowadzania ćwiczeń wojskowych oraz zachowania wszelkich ułatwień

mobilizacyjnych (art.42 i 43),

Niemcy w celu wynagrodzenia zniszczeń oddają Francji tereny Alzacji i Lotaryngii.

Natomiast Zagłębie Saary zastało powierzone na 15 lat jako terytorium powiernicze

pod zarząd Ligi Narodów. Później, czyli po upływie 15 lat o losach ludności

terytorium zagłębia Saary miał zadecydować plebiscyt (art.45),

Francja odzyskuje tereny utracone w wyniku rezolucji pokojowych podpisanych

w Wersalu 26 lutego 1871 r. i traktaty frankfurckiego z 10 maja 1971 r. (art. 51),

Niemcy uznają i respektują niepodległość Austrii i jej granice ustanowione przez

traktat, uznają niepodległość państwa Czesko-słowackiego oraz granice określoną

między Austro-Węgrami i Niemcami, tak jak szła w dniu 3 sierpnia 1914 r., czyli

autonomiczne terytorium Rosji na południu od Karpat (art. 80, 81 i 82),

uznanie przez Niemcy niepodległości Polski i zrzeczenie się na rzecz Polski części

terytorium (art. 87),

pomiędzy rządem Polskim a Wolnym Miastem Gdańsk zawarta została Konwencja

(art. 104),

Niemcy zrzekają się wszelkich praw do swych posiadłości zamorskich (kolonii) na

rzecz Wielkiej Brytanii, Francji oraz przekazują pewne koncesje w Chinach i na

Pacyfiku , które otrzymała Japonia (art. 119),

Niemcy zrzekają się na korzyść Chin terenów uzyskanych w wyniku postanowienia

podpisanego w Pekinie dnia 7 września 1901 r. (art. 128),

najpóźniej do 31 marca 1920 r. ogólny skład armii niemieckiej nie powinien

przekraczać 100 tys. żołnierzy, a Główny Sztab niemiecki został rozwiązany;

jednocześnie zmniejszono liczebność kadry oficerskiej z 34 000 do 4 000 oficerów

(art. 160),

zniesiono powszechną służbę wojskową w Niemczech (art.173),

wszelkie okręty znajdujące się poza portami niemieckimi oraz samoloty przestają

należeć do Niemiec (art. 184),

6

Komisja Odszkodowań uznała, że zasoby Niemiec nie zapewnią zupełnego

odszkodowania za wszystkie straty i wyrządzone krzywdy. Niemcy w ciągu 30 lat

miały spłacić reparacje wojenne, ustalone dopiero w 1921 r. na sumę ok. 31,5 mld

dolarów,

zabroniono wszelkiego handlu i przewozu broni, amunicji i sprzętu wojennego oraz

zakazano produkcji zbrojeniowej m.in. gazów bojowych, wybuchowych na terenie

Niemiec,

na wschodzie Niemcy oddawały Polsce Wielkopolskę i część Pomorza. Na Warmii,

Pomorzu, Mazurach i Górnym Śląsku miał się odbyć plebiscyt, podobnie jak na

Zachodzie w Szlezwiku – Holsztynie,

Luksemburg, który do togo czasu wchodził w skład obszar celnego Niemiec, został

z niego wydzielony,

niepodległość i pełną suwerenność uzyskały; Litwa, Łotwa, Finlandia i Polska

Rzeki:

Łaba,

Odra,

Niemen

i

Dunaj

oraz

Kanał

Kiloński

zostały

umiędzynarodowione,

zakazano unii niemiecko – austriackiej. Rozwiązaniu ulega państwo austro

-węgierskie na dwa nieodległe państwa: Austrię i Węgry,

wprowadzono

tzw.

„traktaty

mniejszościowe”,

które

podpisały:

Polska,

Czechosłowacja, Jugosławia, Rumunia i Grecja. Określały one, że mniejszości

narodowe będą traktowane na równi z obywatelami,

zastały nałożone obowiązki płacenia odszkodowań i demilitaryzacji oraz oddania

niektórych terytoriów na rzecz państw sąsiednich: Bułgaria na rzecz Rumunii, Grecji

i Królestwa Serbów, Chorwatów, Słoweńców, zaś Węgrzy na rzecz Królestwa

Serbów, Chorwatów i Słoweńców, Rumunii i Czechosłowacji,

Turcja utraciła prawie wszystkie swoje terytoria europejskie: została ograniczona do

Azji Mniejszej, części Armenii i Kurdystanu,

okręgi Eupen i Malmedy przechodziły na rzecz Belgii.

7

6.

MAŁY TRAKTAT WERSALSKI.

Oprócz głównego traktatu pokojowego został tego samego dnia w Wersalu podpisany

miedzy głównymi mocarstwami a Polską układ specjalny. Dotyczył ochrony mniejszości

etnicznych i religijnych na obszarze państwa polskiego, nakładając na nie różne ograniczenia

suwerenności i poddając wykonywanie odnośnych postanowień kontroli organów Ligi

Narodów.

7.

KONFERENCJA W WASZYNGTONIE.

O ile traktat wersalski dotyczył próby uregulowania spraw w Europie, o tyle sprawy

dotyczące Dalekiego Wschodu wymagały rozwiązania na innej konferencji, która została

ostatecznie zwołana w Waszyngtonie. Obrady trwały od 12 listopada 1921 do 6 lutego 1922

r. W spotkaniu udział wzięli przedstawiciele 9 państw: USA, Belgii, Chin, Francji, Holandii,

Japonii, Portugalii, Wielkiej Brytanii i Włoch. Japonia musiała zawrzeć pokój z Chinami.

Mocarstwa zagwarantowały niepodległość Chin oraz ustalał zasadę "równych możliwości"

w stosunkach gospodarczych z Chinami (polityka tzw. otwartych drzwi).. Ustalono wzajemny

stosunek tonażu okrętów wojennych USA, Wielkiej Brytanii, Japonii, Włoch i Francji w

proporcjach odpowiednio 5:5:3:1,5:1,5, a także zakazywał rozbudowy określonych baz

morskich oraz ograniczał wyporności i kaliber budowanych okrętów wojennych.

8.

PODSUMOWANIE .

Podpisanie traktatu wersalskiego zakończyło najważniejszy etap [prac paryskiej

konferencji pokojowej. Dalsze etapy miano poświęcić przygotowaniu traktatów pokojowych

z byłymi sojusznikami Niemiec: Austrią, Węgrami, Bułgarią i Turcją. W odróżnieniu od

„ładu wiedeńskiego” (po 1815r.), który przetrwał stulecie, okazało się, że system wersalsko-

waszyngtoński złamał się już po 20 latach.. Niemcy bowiem od początku nie akceptowały

traktatu uznając go za „dyktat wersalski”. Wykorzystywały każdą sposobność by dokonać

jego rewizji na własna korzyść. Traktat wersalski uznano jako pokój, który doprowadził do

wojny. Warunki pokojowe były zbyt surowe, a nadmierne odszkodowania spowodowały

finansową zapaść Niemiec w 1920r. Stanowiło to zapewne pośrednią przyczynę dojścia

Hitlera do władzy w 1933 r., co ostatecznie doprowadziło do kolejnej globalnej wojny.

Francja i Wielka Brytania nie potrafiły uzgodnić wspólnego stanowiska wobec Niemiec,

zarówno co do kwestii odszkodowań, jak i polityki. Państwom tym zależało na odzyskaniu

długów od ZSRR jakie zaciągnął jeszcze carat i Rząd Tymczasowy. Z kolei Rosjanie

domagali się odszkodowań za straty wyrządzone w czasie interwencji Ententy w ich kraju.

8

Liga Narodów w praktyce służyła przede wszystkich utrzymaniu hegemonii politycznej

Wielkiej Brytanii i Francji. Jej działalność na rzecz pokoju nie zapobiegła agresji Japonii na

Chiny, Włoch na Etiopię czy wywołaniu przez Niemcy II wojny światowej.

9

BIBLOGRAFIA

•

Multimedialna Encyklopedia Powszechna – Millenium

•

Portal internetowy: www.historycy.pl, www.6plus.interklasa.pl

•

Historia „Poznajemy przeszłość od początku XVIII w. do 1939r.”, red. A. Stark,

wydanie I, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich Toruń 2003

•

Historia dla szkół średnich zawodowych: Świat – Europa – Polska w latach 1795-1939

H. Tomalska, wydanie V, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1999

•

„U źródła”, red. K. Merta, , wydanie I, Wydawnictwo Graf Punkt Warszawa 1998

•

Wiek XX w źródłach, opracowanie M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard,

Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 2001