Charakterystyka obiektów kultury materialnej Żydów na obszarze Polski

Przed wybuchem II wojny światowej na terenie Polski prawie w każdym większym

miasteczku znajdował się żydowski obiekt kultu religijnego. W 1931 roku ludność

wyznania mojżeszowego stanowiła 9,8% wszystkich wyznań w Polsce. W 1939 roku

oficjalne źródła wymieniają 1.415 społeczności żydowskich, z których każda miała

najmniej 100 członków (Gruber, 1995). Wszystkie gminy posiadały co najmniej jedną

synagogę i cmentarz.

Wraz z eksterminacją ludności żydowskiej hitlerowski okupant systematycznie niszczył

wszelkie obiekty kultury materialnej Żydów. Na ziemiach należących przed wojną do

Niemiec wszystkie okazałe synagogi zostały spalone w czasie tzw. Nocy Kryształowej

(9/10 listopada 1938 roku), a wkrótce potem rozebrane. Wszystkie drewniane bożnice

zostały spalone zarówno na terenie Polski, jak i na terenach wschodnich - Litwie,

Białorusi, Ukrainie. Większość bożnic murowanych uległa rozbiórce, wyburzeniu,

ograbieniu. Nagrobki z cmentarzy zostały użyte jako materiał drogowy i budowlany. Do

tego można dodać jeszcze fakt, iż przez całe wieki żydowskie dobra materialne i

kulturalne nie były w należyty sposób ochraniane. Sztuka, ze względów religijnych nie

mogła stać się wartością samą w sobie, a więc nie mogła liczyć na zabezpieczenie.

Ponadto większość gmin żydowskich nie posiadała odpowiednich funduszy na remonty

swoich budowli. Dopiero po odzyskaniu niepodległości pojawiły się próby dokumentacji

skarbów kultury żydowskiej, zaczęto konserwować przedmioty liturgiczne, prowadzono

systematyczne prace badawcze nad bożnicami (Oskar Sosnowski, Szymon Zajczyk) i

sztuką żydowską ( Żebrowski, 1993b).

Dlatego też bardzo trudno jest dzisiaj określić dokładną liczbę obiektów kulturowych

zlokalizowanych przed 1939 r. w polskich miastach i miasteczkach. Nawet oceniany za

najlepszy i najdokładniejszy "Spis zabytków historycznych Żydów w Polsce" Majera Bałabana z 1929 roku liczby tej dokładnie nie precyzuje (Szkup, 1994).

To co ocalało po II wojnie światowej, pozostawione na łasce i niełasce przypadkowych

gospodarzy, nie zawsze było objęte należną opieką. Wiele obiektów nadających się do

odrestaurowania uległo likwidacji na skutek pośpiesznych decyzji. Liczbę ocalałych

budowli pomniejszyły jeszcze niewłaściwe sposoby użytkowania oraz brak

poszanowania obiektów odrębnej kultury. Nawet umieszczenie w "Katalogu zabytków

sztuki w Polsce" nie uratowało przed rozbiórką synagog w Chrzanowie, Pabianicach,

Opatowie, Mikołowie (Bergman, 1991). Stan dzisiejszy to tylko nikłe resztki dawnej

świetności tysięcy synagog. Są to prawie wyłącznie budynki bez wewnętrznego

wyposażenia, przedmiotów rzemiosła artystycznego i co najwyżej z resztkami dekoracji.

Dzięki historykom sztuki, służbom konserwatorskim, komitetom i fundacjom opieki nad

zabytkami żydowskimi (np. Fundacja im. rodziny Nisenbaumów, Fundacja P.S. Laudera, Fundacja Sara i Manfred Bass-Frenkel), przynajmniej niektóre obiekty zostały

1

zabezpieczone i uratowane. W 1989 roku w ramach kontaktów między Polską i Izraelem

oraz organizacjami diaspory żydowskiej na świecie, uzgodniono powołanie wspólnej

Polsko-Izraelsko-Żydowskiej Fundacji Opieki Nad Zabytkami Religii Żydowskiej w RP

" Judaica Polskie", której założycielami zostali: Skarb Państwa RP, Państwo Izrael i Międzynarodowa Komisja do Spraw Cmentarzy Żydowskich w Polsce. Od 1980 roku

rozpoczęły się prace związane z odrestaurowywaniem i uporządkowaniem cmentarzy.

Prace te wspierane przez różne fundacje i osoby prywatne trwają do dziś.

Obecnie inwentaryzacją obiektów kultury materialnej Żydów zajmuje się ŻIH. W 1989

roku Eleonora Bergman i Jan Jagielski sporządzili listę zachowanych budynków byłych i

dzisiejszych synagog oraz cmentarzy żydowskich i miejsc po nich. W 1995 roku lista ta

została dopełniona, uaktualniona i przedstawiona w raporcie Jewish Heritage Council,

World Monuments Fund Completely Updated and Revised (z siedzibą w Nowym Jorku).

Raport ten dokonany został dla United States Commission for the Preservation of

America's Heritage Abroad. Na terytorium dzisiejszej Polski identyfikuje on 1.008

żydowskich cmentarzy, z których 855 zostało odwiedzonych, opisanych i

skatalogowanych przez badaczy. Z tych 1.008 cmentarzy - na 487 zachowane są

nagrobki. w tym:

- 134 ma od 20 do 100 nagrobków

- 83 ma od 100 do 500 nagrobków

- 37 ma od 500 do 5 000 nagrobków

- 7 ma ponad 5 000 nagrobków.

Raport przedstawia obecne użytkowanie terenów cmentarzy, informacje o ogrodzeniu,

stanie ich zachowania i zagrożenia, oraz adnotacje wpisu do rejestru zabytków (w sumie

172 obiekty znajdują się w tym rejestrze).

Tenże raport opisuje również budynki synagog, których wymienia 278. Liczba ta

obejmuje synagogi w dzisiejszych granicach Polski. Szacuje się, że jest ona dwukrotnie

większa, gdyż wiele bożnic z terenów przedwojennej Polski, znajduje się obecnie na

Litwie, Ukrainie, Białorusi. Ponadto nie zostały tu wliczone domy studiów talmudycznych,

małe domy modlitwy, sztybły.

Wcześniej wartość zabytkową wyznaczało umieszczenie w Katalogu Zabytków Sztuki

w Polsce. Niestety katalog z 1982 roku wymieniał tylko obiekty powstałe do końca XVIII

wieku, czyli w sumie około 40 synagog (architektury z XIX i XX wieku nie uważano za

zabytkową). Zapomniano w nim niemal całkowicie o cmentarzach żydowskich. W Polsce

pozostało ich około 500 (z zachowanymi nagrobkami), a katalog zamieszcza ich jedynie

9 (Jagielski, 1989).

---------- Synagogi ----------

Spośród wielu żydowskich obiektów kultowych, takich jak mykwy (łaźnie rytualne),

domy przedpogrzebowe, bejt midrasze (domy studiów talmudycznych), chedery, jesziwy

(szkoły religijne), synagogi są najważniejszą instytucją judaizmu.

2

Synagoga - z greki: miejsce zebrań, zgromadzenie - odpowiada hebrajskim nazwom:

- Bejt Ha-knesset (dom zgromadzenia) - obiekt modlitewny, przeznaczony wyłącznie

odprawianiu judaistycznych obrzędów religijnych;

- Bejt Ha-midrasz (dom nauki, szkoła) - miejsce studiowania Tory i Talmudu;

- szul - w języku jidisz "szkoła".

Powszechnie używane słowa w języku polskim odpowiadające pojęciu synagogi to

bożnica (lub bóżnica) - czyli miejsce poświęcone Bogu. W XIX wieku określenie to było niechętnie stosowane przez polskich zwolenników reformy judaizmu, gdyż określało

świątynię pogańską

- dom modlitwy,

- szkoła żydowska,

- tempel - nazwa używana raczej rzadko, oznacza synagogi postępowe budowane przez

Żydów niemieckich, będących pod wpływem Haskali.

Duża ilość określeń na żydowski obiekt sakralny ma swoje przyczyny w jego

wielofunkcyjności. Nie był on tylko miejscem modlitw i nabożeństw, lecz także miejscem

studiowania Tory i Talmudu, salą zebrań i siedzibą kahału. Synagoga mieściła różne

urzędy gminne: kancelarię, archiwum, pomieszczenia sądów rabinackich, skarbiec, a

nawet była przytułkiem dla wędrowców oraz więzieniem. Nie jest więc ona budynkiem

sakralnym w pojęciu chrześcijańskim, nie składano tu ofiar, nie czczono obrazów i

posągów, nie uświęcano tego miejsca. Jedyną i prawdziwą świątynią, w której służbę

ofiarniczą sprawowali kapłani, była Świątynia Jerozolimska, zburzona przez Rzymian w

70 roku n.e. Od tego czasu ofiarę całkowicie zastąpiła modlitwa. Rozproszeni po całym

świecie Żydzi skupiali się w bożnicach, które stały się centrum społecznym,

gospodarczym oraz integracyjnym społeczności żydowskiej.

Synagogi na ziemiach polskich, powstające na przestrzeni wieków, charakteryzowały

się różnorodnością pod względem rozmiarów, materiału budowlanego, zewnętrznych

form architektonicznych, a także wystroju wnętrz. Przepis talmudyczny nakazywał

zakładanie synagog w miejscowościach, w których zamieszkiwało co najmniej 10-ciu

dorosłych Żydów (tzn. powyżej 13-go roku życia). Gminy nie posiadające odpowiednich

środków finansowych lub nie mogące z innych obiektywnych przyczyn wznieść

odrębnego budynku, używały na ten cel pomieszczeń w domach mieszkalnych (w

Warszawie w pierwszej połowie XIX wieku było ich ponad 100).

Różnorodne funkcje synagog narzucały architektom wymagania co do ich formy.

Budynek musiał składać się z obszernej sali modlitewnej dla mężczyzn, pośrodku której

umieszczano na podwyższeniu bimę (podwyższenie z mównicą), a w ścianie wschodniej

Aron Ha-kodesz (hebr. święta szafa, miejsce przechowywania świętych zwojów Tory). Z

pozostałych stron sala główna była przeważnie otoczona przybudówkami, w których

mieściły się modlitewnie dla kobiet ( babińce) i pomieszczenia zarządu gminy.

Przedsionek ( polisz) służył jako miejsce posiedzeń sądów i urzędowania administracji

kahalnej. Wejście do synagogi umieszczone było na przeciw Aron Ha-kodesz, gdyż

modlący się musieli być zwróceni twarzą w kierunku Jerozolimy. Pomieszczenie dla

3

kobiet, z osobnym wejściem, miało charakter nawy lub balkonu. W synagogach

reformowanych zwanych tempel i konserwatywnych nie przestrzega się zasady

segregacji i kobiety uczestniczą w nabożeństwie razem z mężczyznami.

Bima, czyli kazalnica, z punktu organizacji wnętrz miała w synagodze dominujące

znaczenie i umieszczano ją w centralnym miejscu. W zależności od rodzaju sklepienia

nakryta była baldachimem lub miała postać namiotu, altany czy też klatki.

W XVII wieku wykształcił się styl wielkich synagog, gdzie stosowano sklepienia o

układzie dziewięciopolowym. W środku sali umieszczano cztery słupy otaczające bimę i

podtrzymujące sklepienie (np. Tykocin, Orla).

Na przełomie XIX i XX wieku budowano głównie w stylu neogotyckim i sztuki

bizantyjskiej, która miała odróżnić architekturę żydowską od chrześcijańskiej. Na kształt

zewnętrzny synagog, oprócz przepisów Talmudu, dyktujących orientację na wschód,

górowanie nad dachami dzielnicy i usytuowanie w pobliżu płynącej wody, miało też

wpływ ustawodawstwo państwowe i kościelne. Na wybudowanie synagogi konieczna

była zgoda króla lub właściciela terenu i biskupa. Tu odmienne przepisy wymagały, aby

nie wyróżniała się ona ani wysokością, ani wyglądem od innych budynków oraz

warunkowały jej położenie z dala od kościoła. Wpłynęło to między innymi na to, iż

skromny wygląd zewnętrzny kontrastował z bogatą dekoracją wnętrza i ozdobnymi

naczyniami liturgicznymi. Ściany sali modlitewnej były pokryte cytatami z Tory i

wielobarwnymi freskami, przedstawiającymi znaki zodiaku, zwierzęta, ilustracje scen

biblijnych. Aron Ha-kodesz zwieńczony rzeźbą Dekalogu, przykryty był bogato

haftowanymi tkaninami, zwanymi parochet. U stóp szafy stały siedmio- i

dziewięcioramienne świeczniki ( menory), z sufitu zwisały ozdobne pająki, a bima, jako główny punkt synagogi, była szczególnie pięknie zdobiona.

W Polsce powstało wiele cennych synagog murowanych, jednak na świecie nasz kraj

zasłynął dzięki unikalnym bożnicom drewnianym, o kunsztownym wystroju wnętrza,

bogatej polichromii oraz kształtach nawiązujących do rodzimej architektury dworków,

zajazdów i spichlerzy. Niestety po drugiej wojnie światowej nie pozostała na obszarze

Polski ani jedna bożnica drewniana.

---------- Cmentarze żydowskie ----------

W XIII wieku Żydzi polscy uzyskali pierwsze przywileje zapewniające im autonomię i

wolność wyznania. Najstarszy z nich wydał w 1264 roku Bolesław Pobożny. Dokument

zwany Statutem Kaliskim gwarantował m.in. nienaruszalność i ochronę cmentarzy

żydowskich.

Ludność polska od wieków określa je mianem: kirkut, kierkow, kerchoł. W języku hebrajskim używa się określeń:

- Bejt Olam - dom wieczności;

- Bejt Chaim - dom życia;

- Bejt Kwarot - dom grobów.

4

Określenie macewa również pochodzi z języka hebrajskiego i oznacza kamień

nagrobny. W Polsce nazywana też stelą, ma postać pionowo ustawionej płyty kamiennej

o prostokątnym, trójkątnym lub półkolistym zakończeniu, pokrytej inskrypcją i przeważnie

zdobionej płaskorzeźbą. Ten typ nagrobka był najbardziej rozpowszechniony wśród

Żydów aszkenazyjskich (w Polsce stanowili oni większość) i dominuje na cmentarzach.

Sarkofag ( tumba) jest spotykany rzadziej i głównie u Żydów sefardyjskich (tj.

wywodzących się z Hiszpanii i Portugalii). Trzeci typ grobowca to tzw. ohel - po

hebrajsku: namiot, czyli mały murowany lub drewniany budynek stojący na czterech

słupach, zawierający jedną lub kilka płyt nagrobnych. Ohel przeznaczony był zazwyczaj

dla rabinów i cadyków.

Podstawową różnicą między cmentarzem chrześcijańskim a żydowskim jest odmienne

traktowanie grobu. Poczucie chrześcijańskie pozwala na jego naruszenie i na dokonanie

nowego pochówku po określonym czasie. Cmentarz nie używany przez długi czas może

być zlikwidowany. Według zasad religii mojżeszowej, każdy nagrobek jak i cały cmentarz

jest nienaruszalny, nieograniczenie trwały tak długo, jak znana jest jego lokalizacja. Do

wyjątkowych należą przypadki, gdy ekshumacji dokonuje się:

- dla przeniesienia szczątków do grobu w Ziemi Świętej lub do grobu rodzinnego,

- dla przeniesienia z cmentarza nieżydowskiego,

- jeśli cmentarzowi zagraża profanacja lub podmycie przez wodę.

Ten religijny zakaz naruszania prochów zmarłych zmuszał do usuwania po

kilkudziesięciu latach starych kamieni nagrobnych, usypywania metrowej warstwy ziemi i

chowania w niej zmarłych (nasypy takie widoczne są na cmentarzu w Warszawie przy ul.

Okopowej).

Grób i cmentarz dla Żyda są rytualnie nieczyste i czynią nieczystym każdego kto

znajduje się w promieniu około dwóch metrów od nich. W związku z tym Żydzi pojawiają

się tam tylko na pogrzebach albo by odwiedzić w rocznicę śmierci grób zmarłego członka

rodziny lub słynnego rabina. Na grobie zapala się świecę, a dla cadyka czy osoby

świętobliwej pozostawia kartki z prośbami do przedstawienia Bogu. Nie ma natomiast

zwyczaju sadzenia i składania kwiatów, które przeznaczone są dla żywych.

Istnieje cały szereg przepisów rytualnych związanych z nieczystością cmentarza oraz

z szacunkiem dla zmarłych. I tak np. nie wolno mieszkać na cmentarzu, a on sam

powinien być oddalony 25 metrów od najbliższego domu, nie wolno jeść, pić, odmawiać

modlitw innych niż za zmarłych, wypasać zwierząt, oraz najważniejsze: nie wolno

niszczyć grobów. Teren cmentarza musiał być ogrodzony płotem lub murem i o ile

pozwalały na to fundusze gminy, posiadał dom przedpogrzebowy ( Tahara). Sprawami

pogrzebu w gminach zajmowało się bractwo pogrzebowe - Chewra Kadisza. Udział w

przygotowaniu uroczystości pogrzebowych uważano za jeden z najważniejszych dobrych

uczynków.

Zmarły powinien pochowany być jak najszybciej, ale nie w szabat lub inne święto.

Ciało obmywano w Tahara, ubierano w specjalne białe szaty i grzebano zawsze w

pozycji poziomej. Zmarły spoczywał wzdłuż osi wschód-zachód, z twarzą zwróconą na

5

wschód, tak by w chwili wzbudzenia mógł kierować się do Jerozolimy. Nad zasypanym

grobem modlitwę ( kadisz) odmawiał nie rabin, lecz syn.

Nagrobek lokowano prawdopodobnie w nogach zmarłego, a napis zwykle od strony

wschodniej. Napis wykuty był w języku hebrajskim i zawierał podstawowe informacje o

zmarłym, jego imię, imię ojca, wymieniano też jego zalety i dobre uczynki. Od XVI wieku

w górnej części płyty pojawiły się płaskorzeźbione symbole. Ilustrują one pewne cechy

zmarłego, zaś dla zwiedzających są wskazówką do odczytania jego pozycji, roli i zasług.

Przedstawienia plastyczne nawiązują do:

1. Narodowości żydowskiej:

- gwiazda Dawida - jako symbol pojawiła się w XIX wieku i podkreślała

syjonistyczne poglądy zmarłego;

- winne grono - lud Izraela.

2. Pochodzenia:

- dłonie w geście błogosławieństwa - na grobach kapłanów, męskich

potomków arcykapłana Aarona;

- dzban i misa - męski potomek rodu Lewiego.

3. Płci:

- świeczniki o nieparzystej liczbie ramion, lub ze złamanymi świecami - kobieta.

4. Imienia:

- lew - Arie, Lejb, Juda;

- jeleń - Naftali, Cwi, Hirsz;

- niedźwiedź - Dow, Ber;

- ptak - Cipora, Fejgl;

- wilk - Zew, Wolf, Beniamin;

- owca - Rachela, Rebeka;

- gołąb - Taube, Jona;

- kwiat róży - Szoszana, Rosa.

5. Cnót:

- puszka na pieniądze - dobroczynność;

- korona - pobożność lub uczoność zmarłego;

- księgi - uczoność, znajomość Tory i Talmudu;

- owca - matczyna opiekuńczość;

- dwa gołębie - zgodność małżeńska;

- pelikan - rodzicielska troska i poświęcenie.

6. Zawodu:

- dłoń trzymająca gęsie pióro - zmarły był soferem (przepisującym Torę);

- lancet rytualny - zmarły był mohelem (tj. dokonywał obrzezania chłopców);

6

- zegar - zegarmistrz;

- wąż Eskulapa - lekarz;

- łańcuch - złotnik;

- moździerz - aptekarz;

- skrzypce - muzyk.

7. Śmierci:

- złamane drzewo, roślina, świeca, kolumna, tonący okręt, uskrzydlona

klepsydra, owce zdążające do studni.

8. Wieczności życia:

- wąż połykający własny ogon, niezłamane drzewo życia, motyl.

Cmentarze i nagrobki żydowskie likwidowane były wraz z gminami. W XV wieku Żydzi

zostali wypędzeni ze Śląska, a powrócili tam dopiero w XVII wieku. Na Mazowszu

wygnani w 1527 roku, powrócili po 1760. Wszystkie zakazy osiedlania się Żydów i

zakładania przez nich cmentarzy, zostały zniesione w zaborze rosyjskim dopiero w 1862

roku.

Przed wybuchem II wojny światowej, na obecnym terytorium Polski znajdowało się

około 1.000 cmentarzy żydowskich. Podczas okupacji nekropolie te niszczono i

budowano z nich drogi. Po wojnie opuszczone cmentarze również stały się źródłem

kamienia budowlanego. Praktykom tym nie przeszkadzały władze, wręcz niektórymi

zarządzeniami wspomagały te działania. Dopiero pisma Urzędu do Spraw Wyznań z

1976 i następne z 1990 i 1991 roku wydały zakaz naruszania żydowskich nekropolii, oraz

przypomniały o potrzebie ich ochrony.

Według danych zebranych przez ŻIH z 1995 roku obecnie istnieje:

- 350 cmentarzy bez nagrobków, zarośniętych drzewami i krzewami,

- 260 cmentarzy zamienionych na pola uprawne, parki, tereny zabudowane,

- 400 cmentarzy z nagrobkami, z tym, że na 150-ciu zachowały się nagrobki w liczbie

ponad 100.

Ostatnich 150 cmentarzy jest obecnie objętych opieką konserwatorską ze względu na

wpis do Rejestru Zabytków i wartości plastyczno-artystyczne. Nie znaczy to, że są one

doprowadzone do właściwego stanu. Większość jest zarośnięta krzewami, niewielka

liczba posiada ogrodzenie i tablice informacyjne. Tylko 46 cmentarzy jest obecnie

własnością Związku Gmin Wyznaniowych Żydów w RP, a jedynie na kilku odbywają się

pochówki.

---------- Inne obiekty kultury materialnej Żydów ----------

7

Obok podstawowych obiektów gmin żydowskich - synagog i cmentarzy, które dla

turystów mają pierwszoplanowe znaczenie, istnieją jeszcze inne budynki związane z

potrzebami gminy. Same nie stanowią one docelowych punktów zwiedzania, ale na

pewno podnoszą rangę miejscowości pod kątem zachowania substancji kulturowej

Żydów.

Większość z tych obiektów pochodzi najczęściej z drugiej połowy XIX wieku, kiedy

duże i zamożne gminy zaczęły budować własne szpitale, szkoły, sierocińce, domy

spokojnej starości itp. Powstawały kluby sportowe, teatry żydowskie, domy akademickie,

kolonijne, zaś przy cmentarzach zakładano domy przedpogrzebowe. Natomiast

głównymi budynkami gminy poza synagogą były: mykwa - rytualna łaźnia, niezbędna do

zachowania czystości, dom kahalny - siedziba zarządu gminy, rzeźnia rytualna.

Atrakcyjność turystyczną tych miejscowości podnosi fakt, iż niektóre wpisane są do

Katalogu zabytków sztuki w Polsce, jak np.:

- dom kahalny z pierwszej połowy XIX w. przylegający do synagogi w Sandomierzu

(obecnie archiwum miejskie);

- jatki żydowskie (sklepy mięsne z rzeźnią rytualną) z pierwszej połowy XIX w.

usytuowane w obrębie dzielnicy żydowskiej w Chełmie;

- mykwa zamojska (stanowi nielicznie zachowany tego rodzaju zabytek).

Obiekty te, choć w przeważającej większości nie opatrzone odpowiednią informacją,

mają swoją specyficzną wartość. Nawet te najmniej efektowne są jednak materialnymi

śladami istnienia wspólnot żydowskich, świadczą o przeszłości, o historii miast i

miasteczek polskich.

Najwięcej tych obiektów zachowało się w większych miastach, w których odsetek

ludności żydowskiej był dość duży. Najbardziej znaczące miejsca poza synagogami i

cmentarzami związane z historią Żydów w Polsce znajdują się w Krakowie, Lublinie,

Łodzi, Warszawie, Białymstoku.

8