Olgierd Terlecki NAJKRÓTSZA HISTORIA DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ wydanie drugie poprawione WYDAWNICTWO LITERACKIE KRAKÓWWROCŁAW
Copyright by Wydawnictwo Literackie, Krakow 1984 606317 Projekt okładki Janusz Wysocki Redaktor Marta Łukaszczyk Redaktor techniczny Hanna Nawrót printed in Poland Wydawnictwo Literackie, KrakówWrocław 1984 Wyd. II. Nakład 100 000 + 350 egz. Ank.' wyd. 21,1 Ark. druk. 21 Papier druk. mat. kl. IV, 61X86 cm, 70 g Oddano do składania 13 VII 1983 Podpisano do druku we wrześniu 1984 Druk ukończono w listopadzie 1984 Zam. nr 87/84 Z-7 Wrocławskie Zakłady Graficzne, Zakład Główny, <" ' ISBN 83-08-01041-5 OD AUTORA Książka niniejsza jest próbą przedstawienia Czytelnikowi polskiemu zwięzłego zarysu historii drugiej wojny światowej, ze szczególnym przy tym uwzględnieniem polskich punktów odniesienia. Muszę tu podkreślić, że w pracy tego rodzaju, mającej stanowić w pewnym sensie syntezę, niemożliwością było zarejestrowanie wszystkich przypadków polskiego udziału w najcięższej z wojen. Ale starałem się wykazać, w oparciu o fakty najważniejsze, iż wysiłek nasz na Wschodzie i na Zachodzie, na Północy i na Południu, na ładzie, w powietrzu i na morzu, stał się w sumie ważnym, dotąd nie docenionym elementem alianckiego zwycięstwa. Nie zamierzałem ograniczyć się do zapisania faktów. Pozwoliłem sobie na formułowanie opinii własnych, które kształtowałem w ciągu wielu lat na podstawie licznych lektur i dyskusji. Proszę Czytelnika, aby się nie dziwił, kiedy odnajdzie jakąś sprzeczność pomiędzy opinią wypowiedzianą przeze mnie i opinią wypowiedzianą gdzie indziej, wcześniej, czasem przez osobistość o niezaprzeczalnym autorytecie. x Skąd wynikła idea napisania tej książki? Otóż w roku 1969 Stefan Bratkowski, wybitny publicysta reprezentujący podówczas tygodnik "Kulisy", zaproponował mi opracowanie dła jego pisma zwięzłej, popularnej i mniej więcej pełnej historii drugiej wojny światowej. Jak niejeden z pomysłów, których wykonanie wydaje się początkowo niemożliwością, rzecz ta została jednak urzeczywistniona. Zarys pod tytułem "Najkrótsza historia drugiej wojny światowej" ukazywał się w cotygodniowych odcinkach w "Kulisach" od sierpnia 2969 do września 1970. W niniejszym wydaniu książkowym został poprawiony, uzupełniony i przede wszystkim rozszerzony. Olgierd Terlecki (1972) DRANG NACH OSTEN Gdzie i kiedy rozległy się pierwsze strzały drugiej wojny światowej? Fakt ów zanotowano z dokładnością co do minuty. Według historyków nastąpiło to l września 1939 o godzinie 4.45, kiedy zakotwiczony w Gdańsku pancernik niemiecki "Schleswig-Holstein", przybyły przed paru dniami pod pozorem wizyty grzecznościowej, otworzył ogień przeciw placówce polskiej na Westerplatte. Ale nam, Polakom, ustalenie owego krytycznego momentu mogłoby właściwie nastręczać pewne trudności. Gdyż dla nas druga wojna światowa rozpoczęła się grubo wcześniej; ibyć może już w powstaniu wielkopolskim. Przywódcy polityczni i wojskowi pobitych w roku 1918 Niemiec ani na chwilę nie pogodzili się z odrodzeniem, niepodległego państwa polskiego, ani na chwilę nie wyrzekli się Wielkopolski, wschodniego Pomorza, Górnego Śląska. Odwieczne Drang nach Osten, parcie na wschód, od początków XIX wieku stawało się coraz ściślej kanonem niemieckiej inyśli politycznej. Po roku 1918 wyrosła na tej drodze polska bariera. I polityka europejska Niemiec pomiędzy wojnami była w ogromnej mierze polityką prób złamania owej bariery. Zaczęło się to już wtedy, gdy Rzesza leżała u stóp zwycięzców pierwszej wojny światowej. W obliczu idącej na Ren, armii francuskiej, wspomaganej przez potężne brytyjskie i amerykańskie wojska ekspedycyjne, nie mogło być mowy ani o zachowaniu kolonii afrykańskich, ani o utrzymaniu Alzacji i Lotaryngii. Decyzją zwycięzców ziemie za Renem, zagrabione jeszcze w roku 1870, powracały do Francji. Ale zdecydowanie zwycięzców, dokonujących aktu dziejowej sprawiedliwości, nie obejmowało równie dokładnie innych terytoriów. Na forum alianckiej Rady Najwyższej, dyrygującej konferencją pokojową w Wersalu pod Paryżem, delegacja polska przedstawiła w styczniu 1919 postulaty w sprawie przyszłej zachodniej granicy naszego państwa. Można by je określić jako wybitnie umiarkowane. Żądaliśmy obszarów dzisiejszego województwa opolskiego, ale bez Nysy, Grodkowa i Brzegu; żąda- liśmy na wschodnim Pomorzu obszarów po Słupsk, ale bez Wałcza i Głuchowa, na terytorium zaś Prus Wschodnich postulowaliśmy włączenie do Polski ziemi warmińskiej i Olsztyna. Wiadomo, jak odniosły się zwycięskie mocarstwa do tych propozycji: Katowice i Rybnik, Kościan i Szamotuły, Bydgoszcz i Kościerzyna, a w końcu skrawek bałtyckiego wybrzeża przypadły Polsce nie dzięki decyzjom wersalskich matadorów, lecz w efekcie porywów zbrojnych ludności owych dzielnic, w efekcie powstania wielkopolskiego i powstań śląskich. Lecz nie wszędzie Polacy zdołali zadecydować o swej przynależności. Na północ od stolicy państwa wyrosła jak ropiejący wrzód monstrualna enklawa Prus Wschodnich. Polskie wyjście na Bałtyk zablokowano utworzeniem Wolnego Miasta Gdańska; zasiedziałe nad ujściem Wisły sprusaczone mieszczaństwo popadło od razu w megalomanię i przez następnych dwadzieścia lat próbowało ustawiać się wobec państwa polskiego na płaszczyźnie autentycznej suwerenności. Dlaczego tak się stało, dlaczego obezwładniano Polskę? Otóż nie wszystkim zwycięzcom zależało na silnej Polsce. Brytyjczycy, od stuleci obawiający się francuskiej hegemonii na kontynencie europejskim, natychmiast po klęsce Niemiec zdecydowali bronić niemieckiego stanu posiadania. W odradzającej się Polsce widzieli krótkowzrocznie jedynie francuskiego satelitę, samym swym istnieniem wzmacniającego Francję. Czołowi ówcześni politycy brytyjscy, premier Lloyd George, minister spraw zagranicznych Balfour, jego następca lord Curzon, znajdowali dla nas tylko słowa wrogie albo w najlepszym wypadku złośliwe i targowali się o każdy powiat, który mógłby nam przypaść. Francuzi, owszem, popierali Polskę, ale z ważkimi zastrzeżeniami. Chcieli w niej widzieć państwo zdolne szachować Niemcy od wschodu, ale także swój własny, oczywiście całkowicie uległy, instrument gry politycznej w środkowej Europie. Politycy niemieccy orientowali się bardzo dobrze w intencjach zwycięzców. Rozumieli kontrowersje rozsadzające spoistość bloku alianckiego. Na zachodzie zaniechali oporu. Ale na wschodzie zbrojne bandy niemieckie wyruszały przeciw polskim osiedlom i miastom. A potem, kiedy już okrzepła zachodnia granica polska, zresztą daleko poza liniami przedstawionymi w Wersalu, cały wysiłek niemiecki koncentrował się przeciwko wschodniemu sąsiadowi. Działo się tak nawet w najkrytyczniejszych dniach świeżo kreowanej republiki niemieckiej, kiedy nieomal ginęła w chaosie kryzysu gospodarczego. I natychmiast kiedy się otrząsnęła, podjęła przeciwko Polsce tak zwaną wojnę celną, usiłując zablokować handel polski z Zachodem. W tyćE latach, kiedy niemieckie siły zbrojne i 8 nie mogły jeszcze wyjść ponad liczbę stu tysięcy ludzi, kiedy Polacy jednym uderzeniem mogli zdobyć Berlin, politycy niemieccy próbowali zrujnować Polskę ekonomicznie. Ale nie tylko ekonomicznie. Dyplomacja niemiecka lat dwudziestych nie ustawała w zabiegach, życzliwie obserwowanych z Londynu, o zjednanie Francji. Niestety, owe zabiegi przyjmowano w Paryżu z coraz większą sympatią. Tak w roku 1925 doszło w Locarno do podpisania układów poręczających zachodnią granicę niemiecką. Otrzymywała odtąd gwarancje Wielkiej Brytanii i Włoch. Natomiast wschodnią granicę niemiecką pozostawiono bez podobnych gwarancji. W ten sposób, za cenę iluzorycznego, jak to się miało okazać, zabezpieczenia granic Francji i Belgii, pozostawiono Niemcom wolne ręce na wschodzie. Niczego więcej wówczas nie pragnęli. Lata po Locarno to lata nieustannych, otwartych albo podstępnych, wypadów niemieckich przeciwko wschodniemu sąsiadowi, lata prowokacji granicznych, intryg i szczucia przeciw Polsce na forum Ligi Narodów, podjudzania gdańskich mieszczuchów, propagandy antypolskiej w najszerszej skali. Wobec tych wszystkich jawnie wrogich akcji Polska trwać musiała samotnie. Podpisany jeszcze w roku 1921 pakt francusko-polski okazywał się fikcją; Francuzom ani się śniło wspomagać na serio wschodnią sojuszniczkę. W tym stanie rzeczy stosunki Warszawy z Paryżem oziębiały się z roku na rok, z oczywistą szkodą dla sprawy bezpieczeństwa w Europie. W roku 1931 oddany przyjaciel Francji, generał Władysław Sikorski, wydał książkę Polska i Francja w przeszłości i dobie współczesnej, dotyczącą stosunków polsko-francuskich. "Dla nas, Polaków pisał w ostatnim, postulatywnym rozdziale tej książki ostateczna normalizacja stosunków pokojowego współżycia Niemiec i Francji, pod warunkiem że nie dokona się ona naszym kosztem, a towarzyszyć jej będzie porozumienie polsko-niemieckie, jest, powiedzmy otwarcie, ze wszech miar pożądana, a co ważniejsze, jako logiczny rozwój rzeczywistości powojennej najzupełniej zrozumiała [...]. Ażeby jednak ten pożądany z ogólnoludzkiego stanowiska proces przyspieszyć, a nawet wręcz umożliwić, potrzeba, by Francuzi, czynni w dziedzinie zbliżenia obydwóch narodów, nie brali pragnień własnych za rreali-zowane fakty i by zrozumieli, że wyłączenie zeń narodu polskiego jest dowodem braku szczerości ze strony niemieckiej. Nowa wiara i nowa etyka, mająca zapoczątkować w historii ludów epokę ich zgodnego współżycia, nie może posługiwać się starymi pruskimi metodami. Nie może głosić hasła pojednania jednych, by ułatwić 9 sobie walkę z drugimi. Zrozumieć to powinna demokracja francuska, gdyż tak stosunkowo niedawno jeszcze, bo w 1914 roku, zawiodły ją tragicznie piękne słowa niemieckie [...]. Nie da się jednak zaprzeczyć, że dzięki agitacji i propagandzie nam wrogiej istnieją dzisiaj w opinii świata w sprawie polsko-niemieckiej granicy dwie wykluczające się wzajemnie tezy. Demokracja europejska postawiona wobec tej sprzeczności stwierdza stanowczo, że nie dopuści, by z tego powodu wybuchnąć miała w przyszłości wojna. A że w danym razie naród polski broni jedynie swych podstawowych praw, aby więc do wojny nie dopuścić, trzeba solidarnie z nami stanąć zwarcie przeciw powrotnym uroszczeniom pruskim, niezgodnym z uznaną przez wszystkich tezą Wilsonowską o samostanowieniu narodów. To wystarczy, aby na -granicy polsko--niemieckiej, na której nie z naszej winy ważą się losy pokoju, zapanowały normalne stosunki. Wystarczy nawet, jeśli naród francuski w dobrze zrozumianym interesie własnym pozostanie z nami pod tym względem bezwzględnie solidarnym. Wierzymy, że tak jest i będzie w przyszłości. Albowiem Francja, poświęcając Polskę imperialistycznytn tendencjom niemieckim, popełniłaby samobójstwo polityczne. Już samo dopuszczenie do nadwątlenia więzów polsko-francuskich osłabiłoby znacznie stanowisko Francji wobec Niemiec. Taka polityka wzmocniłaby żywioły odwetowe Rzeszy, przygotowała znakomicie grunt dla niemieckiego na Francji rewanżu". Były to słowa prorocze; ale choć książkę szybko przełożono na francuski, tylko nieliczni usłyszeli je nad Sekwaną. Otrzeźwienie Francuzów miało przyjść o wiele później, i o wiele za późno. Chłodne wiatry wiejące od Paryża umacniały Józefa Piłsudskie-go w uprawianym przezeń swoistym samotnictwie politycznym. Podstawę polskiej polityki zagranicznej widział w utrzymywaniu balansu pomiędzy obu wielkimi sąsiadami, wschodnim i zachodnim, bez wiązania się z którymkolwiek. Oczywiście zbliżenie do Niemiec w latach dwudziestych wykluczali sami Niemcy; mogło nastąpić jedynie w postaci pełnego zwasalizowania Polski. Zbliżenie do Związku Radzieckiego wykluczał z kolei Piłsudski. Lecz w polityce balansu istniał groźny próg: była nim odbudowa niemieckiej potęgi militarnej. A w takiej sytuacji Polska nie mogłaby się obejść bez silnego sojusznika. Nieufność Piłsudskiego do Rosjan wyrosła nie tylko z doświadczeń ostatnich lat okresu rozbiorowego, ale również z fundamentalnych różnic politycznych. Krótko mówiąc, wiele było elementów, które przyczyniały się do zamrażania stosunków ze wschodnim sąsiadem. Z drugiej strony także i rewolucyjna Rosja, budu- 10 jąca państwo najdosłowiniej od początków, nie kwapiła się na razie do zbliżeń z organizmami burżuazyjnymi, poprzestając na utrzymywaniu stosunków dyplomatycznych i kontrolowanej, w miarę najpilniejszych potrzeb, wymianie handlowej. Ale we wrześniu 1930 partia hitlerowska, partia nikomu do niedawna nie znanego krzykacza, wprowadziła do parlamentu niemieckiego, do Reichs-tagu, aż 10 posłów. Był to sygnał alarmowy, który w Zachodniej Europie niemal powszechnie zlekceważono. Za to w Europie Środkowej i Wschodniej został właściwie zrozumiany. W tej części świata nie uważano programu sformułowanego w książce Adolfa Hitlera Mein Kampf jedynie za kolekcję dziwacznych pomysłów jakiegoś politycznego maniaka. Zbyt wiernie ów program odpowiadał tendencjom wyrażanym od dawna pod hasłem Drang nach Osten. Ożywiły się kontakty pomiędzy Warszawą i Moskwą. Po dość długo trwających rokowaniach polsko-radziecki pakt o nieagresji parafowano w styczniu, podpisano zaś w lipcu 1932. W tym samym miesiącu partia hitlerowska wprowadziła do Reichstagu 230 posłów, tworząc najsilniejsze ugrupowanie parlamentarne. Zbliżenie polsko-radzieckie zaznaczyło się odwiedzinami pisarzy i dziennikarzy, rozszerzeniem wymiany towarowej, wzajemnymi wizytami okrętów wojennych i eskadr lotniczych. Rzecz charakterystyczna: zbliżenie to, acz bardzo umiarkowane, wywołało w Paryżu jedynie grymasy niechęci. Francji potrzebna była wówczas Polska uwikłana beznadziejnie w zatargi na swej granicy zachodniej, ^pozbawiona wszelkiego poza Francją oparcia i skazana w ten sposób na rolę francuskiego satelity. Polska zaś wykonała w owym czasie kilka ważnych gestów politycznych, których celem było pobudzenie aktywności przede wszystkim francuskiej. Wiosną 1932 miała odwiedzić nasze wybrzeże brytyjska eskadra wojenna. W sprawach zagranicznych Wolne Miasto Gdańsk reprezentowała Polska i wizyty obcych okrętów wojennych przyjmowali w Gdańsku oficerowie polscy jako gospodarze. Nawiasem mówiąc, owej wiosny Gdynia jeszcze się nie nadawała do celów reprezentacyjnych. I otóż pokrzepieni wieściami z Niemiec gdańscy rajcowie do tego stopnia zbezczelnieli, że usiłowali przeszkodzić wizycie i zapowiedzieli potraktowanie okrętu polskiego jako okrętu obcego państwa. W odpowiedzi dowódca niszczyciela "Wicher" otrzymał rozkaz powitania w Gdańsku flagowego okrętu eskadry brytyjskiej, niszczyciela "Campbell", w razie zaś przeszkód ze strony władz miejskich zbombardowania gmachów urzędowych. 11 sobie walkę z drugimi. Zrozumieć to powinna demokracja francuska, gdyż tak stosunkowo niedawno jeszcze, bo w 1914 roku, zawiodły ją tragicznie piękne słowa niemieckie [...]. Nie da się jednak zaprzeczyć, że dzięki agitacji i propagandzie nam wrogiej istnieją dzisiaj w opinii świata w sprawie polsko-niemieckiej granicy dwie wykluczające się wzajemnie tezy. Demokracja europejska postawiona wobec tej sprzeczności stwierdza stanowczo, że nie dopuści, by z tego powodu wybuchnąć miała w przyszłości wojna. A że w danym razie naród polski broni jedynie swych podstawowych praw, aby więc do wojny nie dopuścić, trzeba solidarnie z nami stanąć zwarcie przeciw powrotnym uroszczeniom pruskim, niezgodnym z uznaną przez wszystkich tezą Wilsonowską o samostanowieniu narodów. To wystarczy, aby na granicy polsko--niemieckiej, na której nie z naszej winy ważą się losy pokoju, zapanowały normalne stosunki. Wystarczy nawet, jeśli naród francuski w dobrze zrozumianym interesie własnym pozostanie z nami pod tym względem bezwzględnie solidarnym. Wierzymy, że tak jest i będzie w przyszłości. Albowiem Francja, poświęcając Polskę imperialistycznym tendencjom niemieckim, popełniłaby samobójstwo polityczne. Już samo dopuszczenie do nadwątlenia więzów polsko-francuskich osłabiłoby znacznie stanowisko Francji wobec Niemiec. Taka polityka wzmocniłaby żywioły odwetowe Rzeszy, przygotowała znakomicie grunt dla niemieckiego na Francji rewanżu". Były to słowa prorocze; ale choć książkę szybko przełożono na francuski, tylko nieliczni usłyszeli je nad Sekwaną. Otrzeźwienie Francuzów miało przyjść o wiele później, i o wiele za późno. Chłodne wiatry wiejące od Paryża umacniały Józefa Piłsudskie-go w uprawianym przezeń swoistym samotnictwie politycznym. Podstawę polskiej polityki zagranicznej widział w utrzymywaniu balansu pomiędzy obu wielkimi sąsiadami, wschodnim i zachodnim, bez wiązania się z którymkolwiek. Oczywiście zbliżenie do Niemiec w latach dwudziestych wykluczali sami Niemcy; mogło nastąpić jedynie w postaci pełnego zwasalizowania Polski. Zbliżenie do Związku Radzieckiego wykluczał z kolei Piłsudski. Lecz w polityce balansu istniał groźny próg: była nim odbudowa niemieckiej potęgi militarnej. A w takiej sytuacji Polska nie mogłaby się obejść bez silnego sojusznika. Nieufność Piłsudskiego do Rosjan wyrosła nie tylko z doświadczeń ostatnich lat okresu rozbiorowego, ale również z fundamentalnych różnic politycznych. Krótko mówiąc, wiele było elementów, które przyczyniały się do zamrażania stosunków ze wschodnim sąsiadem. Z drugiej strony także i rewolucyjna Rosja, budu- 10 l V jąca państwo najdosłowiniej od początków, nie kwapiła się na razie do zbliżeń z organizmami burżuazyjnymi, poprzestając na utrzymywaniu stosunków dyplomatycznych i kontrolowanej, w miarę najpilniejszych potrzeb, wymianie handlowej. Ale we wrześniu 1930 partia hitlerowska, partia nikomu do niedawna nie znanego krzykacza, wprowadziła do parlamentu niemieckiego, do Reichs-tagu, aż 10 posłów. Był to sygnał alarmowy, który w Zachodniej Europie niemal powszechnie zlekceważono. Za to w Europie Środkowej i Wschodniej został właściwie zrozumiany. W tej części świata nie uważano programu sformułowanego w książce Adolfa Hitlera Mein Kampf jedynie za kolekcję dziwacznych pomysłów jakiegoś politycznego maniaka. Zbyt wiernie ów program odpowiadał tendencjom wyrażanym od dawna pod hasłem Drang nach Osten. Ożywiły się kontakty pomiędzy Warszawą i Moskwą. Po dość długo trwających rokowaniach polsko-radziecki pakt o nieagresji parafowano w styczniu, podpisano zaś w lipcu 1932. W tym samym miesiącu partia hitlerowska wprowadziła do Reichstagu 230 posłów, tworząc najsilniejsze ugrupowanie parlamentarne. Zbliżenie polsko-radzieckie zaznaczyło się odwiedzinami pisarzy i dziennikarzy, rozszerzeniem wymiany towarowej, wzajemnymi wizytami okrętów wojennych i eskadr lotniczych. Rzecz charakterystyczna: zbliżenie to, acz bardzo umiarkowane, wywołało w Paryżu jedynie grymasy niechęci. Francji potrzebna była wówczas Polska uwikłana beznadziejnie w zatargi ma swej granicy zachodniej, pozbawiona wszelkiego poza Francją oparcia i skazana w ten sposób na rolę francuskiego satelity. Polska zaś wykonała w owym czasie kilka ważnych gestów politycznych, których celem było pobudzenie aktywności przede wszystkim francuskiej. Wiosną 1932 miała odwiedzić nasze wybrzeże brytyjska eskadra wojenna. W sprawach zagranicznych Wolne Miasto Gdańsk reprezentowała Polska i wizyty obcych okrętów wojennych przyjmowali w Gdańsku oficerowie polscy jako gospodarze. Nawiasem mówiąc, owej wiosny Gdynia jeszcze się nie nadawała do celów reprezentacyjnych. I otóż pokrzepieni wieściami z Niemiec gdańscy rajcowie do tego stopnia zbezczelnieli, że usiłowali przeszkodzić wizycie i zapowiedzieli potraktowanie okrętu polskiego jako okrętu obcego państwa. W odpowiedzi dowódca niszczyciela "Wicher" otrzymał rozkaz powitania w Gdańsku flagowego okrętu eskadry brytyjskiej, niszczyciela "Campbell", w razie zaś przeszkód ze strony władz miejskich zbombardowania gmachów urzędowych. 11 Wizyta odbyła się w całkowitym spokoju. Prowokatorzy dostali ruganie z samego Berlina, gdzie zderzenia zbrojnego z Polską obawiano się jeszcze poważnie. Na Zachodzie incydent wywołał echa nieprzyjazne Polsce; był to przecież okres, gdy gazety francuskie, nie mówiąc już o brytyjskich, otwarcie żądały od Polaków oddania Niemcom tak zwanego korytarza pomorskiego. 30 stycznia 1933 Hitler doszedł do władzy obejmując urząd kanclerza, to jest szefa rządu Rzeszy Niemieckiej. Jednym z pierwszych jego wystąpień na tym stanowisku był wywiad udzielony dziennikarzowi z londyńskiego pisma "Sunday Express". Traktat wersalski został w tym wywiadzie określony jako "nieszczęście nie tylko dla Niemiec", polską zaś przynależność Pomorza, oddzielającego Berlin od wschodniopruskiej enklawy, raczył nowy kanclerz nazwać "haniebną niesprawiedliwością". Nie omieszkał dodać, że Niemcy oczekują w najbliższym czasie zwrotu owego "korytarza pomorskiego". W prasie brytyjskiej natychmiast podchwycono ton propagandy niemieckiej, głoszącej nieustannie, że ludność Pomorza jesl w większości niemiecka. Redakcje gazet francuskich uznały jednak, poza nielicznymi wyjątkami, że niemiecka bezczelność przekroczyła tym razem dopuszczalne granice; w ślad za prasą warszawską bardzo krytycznie oceniono we Francji wypowiedź Hitlera. W rezultacie wycofał się na całej linii. Prasa niemiecka ogłosiła oficjalne .sprostowania, w których powiadano, że dziennikarz angielski przeinaczył słowa rozmówcy. Z punktu widzenia protokołu dyplomatycznego rzecz została w ten sposób zakończona. Ale zainteresowani już wiedzieli, że to dopiero początek. Choć, po prawdzie, nie wszyscy zainteresowani. Andre Francois-Poncet, z wykształcenia germanista, długoletni przed wojną ambasador francuski w Berlinie, zapisał w swych pamiętnikach następującą opinię, odnoszącą się właśnie do roku 1932: "Czy Reichswehra była wojownicza? Czy dążyła do aneksji i hegemonii w Europie? Nie zdradzała pod tym względem żadnych aspiracji, w każdym razie w tych czasach. Wydaje się, że żywiła pretensje tylko do Polski i snuła jedynie plany zlikwidowania korytarza pomorskiego". Tych zdań o skromności, z jaką Niemcy zamierzali wówczas "jedynie" wyrwać Polsce płuca, o pretensjach niemieckich ograniczanych "tylko" do Polski nie zapisał jakiś głupawy humorysta; zapisał je poważny polityk francuski, długo reprezentujący sprawy swego kraju na jednej z najważniejszych placówek zagranicznych. Cóż możemy na to powiedzieć? Jeśli na domiar wiemy, że sformułował przytoczone zdania już po wojnie i po dwuletnim 12
internowaniu przez Niemców? Najwyraźniej Francois-Poncet po prostu niczego nie rozumiał i niczego nie zrozumiał. W szczególności nie zrozumiał owej łatwości, z jaką Reichswehra, czyli armia niemiecka, oddała się do rozporządzenia Hitlerowi. Nie zrozumiał, że dla niemieckich wojskowych był Hitler mężem opatrznościowym, politycznie otwierającym drogi militarnych podbojów. "Dzieje głupoty w Europie"; oto tytuł dzieła, którego jeszcze nie ina, ale które ktoś powinien kiedyś poświęcić działalności owych licznych premierów, ministrów, ambasadorów i generałów, jacy swą naiwnością i krótkowzrocznością walnie dopomogli Hitlerowi. II RÓWNIA POCHYŁA W lutym 1933, po bezczelnym wywiadzie Hitlera, Piłsudski spróbował zaproponować sojusznikom francuskim zapobiegawczą wyprawę na Niemcy. Inicjatywa ta do dziś podawana jest w wątpliwość. Lecz świadczą za nią okoliczności, te same jakie świadczą przeciwko francuskim politykom i wojskowym, którzy dość solidarnie ją przemilczają w niezgodzie zresztą z niektórymi francuskimi dziennikarzami. Stosunki polsko-niemieckie należało w tych latach tak czy tak wyjaśnić; istniejący stan ciągłego napięcia przyczyniał Polsce wiele szkód. Wciąż poważna część naszego obrotu towarowego musiała iść trasami kolejowymi przez ziemie niemieckie, wciąż Niemcy, o wiele bogatsi, górowali nad nami w świecie rozmachem swej propagandy. Militarnie jeszcze słabą, można było Rzeszę łatwo spacyfikować stosunkowo niedużym wysiłkiem pol-skó-francuskłm, można było bez trudu rozpędzić hitlerowskie formacje partyjne i zdusić odradzające się na razie w ukryciu pierwociny potęgi zbrojnej. Niewątpliwie zabieg taki, choć drastyczny, odsunąłby znacznie germańskie niebezpieczeństwo grożące nie tylko Polsce. Po zdobyciu władzy w zamachu majowym Piłsudski w roku 1926 tylko na pięć lat obliczał okres polskiej przewagi militarnej nad Niemcami. Światowy kryzys gospodarczy wydłużył owe pięć lat do siedmiu. Lecz w roku 1933 ów trafem przedłużony okres miał się wyraźnie ku końcowi. Jak długie i szerokie, Niemcy rozbrzmiewały odgłosem bębnów. Była ostatnia pora na ujęcie w cugle tego oszalałego rojowiska. Ale zdecydowanej akcji nie można było otrąbić na wszystkich rynkach świata. Inicjatywę polską sformułowano więc w głębokiej tajemnicy. Stary marszałek całą swą młodość strawił na konspiracjach, konspirację miał we krwi i nawet na stanowisku kierownika polityki państwowej konspirację przedkładał nieraz nad działania jawne. W tym zaś wypadku musiał brać pod uwagę zachodnioeuropejskich pacyfistów, gotowych natychmiast okrzyknąć Polskę agresorem. Ludzie ci, których naiwność nie ma precedensu w historii, żądali zwyczajnie pokoju 14 ra wszelką cenę. Tym razem przede wszystkim za cenę Polski. Znajdowali szeroki odzew pośród społeczeństwa francuskiego, ciężko wykrwawionego w pierwszej wojnie światowej. Z czasem ukuli osławione hasło: "Nie chcemy umierać za Gdańsk". Owej niezgłębionej naiwności wielu ówczesnych liczących się w opinii Francuzów odpowiadała całkowicie wyjątkowa krótkowzroczność wielu wpływowych Brytyjczyków. Oto co stwierdził J. Wheeler-Bennett, znawca spraw niemieckich i doradca rządu Jego Królewskiej Mości: "Jestem przekonany, że Hitler nie chce wojny. Dopuszcza on do głosu rozsądek w sprawach polityki międzynarodowej. Bardzo pragnie uczynić z Niemiec kraj o wysokim poczuciu własnej godności i pragnie sam zasłużyć na szacunek. Można o nim powiedzieć, że jest najbardziej umiarkowanym członkiem swojej partii". Byłoby rzeczą nielogiczną negować dziś propozycję polską rozprawienia się z hitleryzmem, zanim hitleryzm rozprawi się z Europą, skoro możemy już ogarniać z dystansu całość ówczesnej sytuacji. W oficjalnej "Gazecie Polskiej" Ignacy Matuszewski, jeden z bliskich współpracowników Piłsudskiego, pisał w kwietniu 1933: "W sprawie ziem zachodnich Polska mówić może i będzie tylko głosem armat". Tuż przedtem, w marcu, piechota polska wylądowała na Westerplatte dla wzmocnienia stacjonującej tam załogi; była to odpowiedź na kolejną prowokację gdańskich Niemców. Liczne gazety na Zachodzie podniosły od razu rwetes; w opinii ich redaktorów Niemcom działa się krzywda. Propozycję polską w sprawie wojny zapobiegawczej okryła cisza gabinetów. I nic dziwnego. Zlekceważenie tej propozycji przez ówczesnych prominentów francuskich wystawia im po wiek wieków świadectwo głupoty. Która zresztą przed upływem następnych pięciu lat, i nie tylko we Francji, miała osiągnąć wyżyny doprawdy niebotyczne. Z kapitulanckich tendencji, z naiwnej wiary w możliwość ugłaskania bandytów cudzym kosztem, z najpospolitszej głupoty urodził się w marcu 1933 tak zwany pakt czterech, w którego ramach Niemcom zapewniano coś w rodzaju równouprawnienia obok Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch, i znowu niedwuznacznie otwierano drogę do rewanżu na wschodzie. Polska zareagowała ostro. Pakt nie wytrzymał zresztą próby choćby jednego roku, i z przyczyny raczej nieoczekiwanej: to Niemcy właśnie uchylali się konsekwentnie od współpracy z pozostałymi sygnatariuszami. W tej sytuacji poseł polski w Berlinie, Alfred Wysocki, zgodnie z otrzymanymi instrukcjami zażądał rozmowy z nowym kancle- 15 rzem i 2 maja 1933 stanął przed nim z oświadczeniem o charakterze prawie ultymatywnym: albo wojna, albo rezygnacja Niemiec z ich żądań pod adresem Polski. Hitler cofnął się natychmiast i stwierdził, że w stosunkach z Polską Niemcy będą się trzymać litery zawartych traktatów. Był jeszcze bardzo słaby i doskonale swą słabość rozumiał. . Na polskiej granicy zachodniej nastąpiło pewne odprężenie. W Gdańsku przycichło. Ale w październiku Niemcy wystąpiły demonstracyjnie z Ligi Narodów, do której przyjęto je po Locarno. W listopadzie nowy poseł polski, Józef Lipski, znów energicznie wystąpił wobec Hitlera. W odpowiedzi usłyszał propozycję zawarcia pomiędzy Polską i Niemcami paktu o nieagresji. Pakt ów został zawarty w styczniu 1934 i przyniósł Polsce pewne korzyści doraźne. Przede wszystkim wyciszyła~śJę~z^ dnia na dzień antypolska propaganda, płacona dotąd przez Berlin. Doszło nawet do zabawnych 'paradoksów: oto sami Niemcy zaprzestali wrzasków o konieczności rewizji polskiej granicy zachodniej, podczas gdy wciąż łkały na ten temat rozmaite przygłupki z prasy francuskiej i brytyjskiej. Na dłuższą jednak metę Niemcy właśnie zyskali więcej na pakcie. Hitler_oczywiście nie miał zamiaru wyrzekać się Wielkopolski, Wschodniego Pomorza czy Górnego Śląska. Liczył nade wszystko, że sprzęgnięta z l^iemcamT Polska" cTa~się użyć w charakterze tarana, otwierającego bramy Moskwy. Na Zachodzie zaś wzrosła nieufność wobec Polski. Głoszono, że związała się z Niemcami przeciwko Zachodowi. Podejrzewano istnienie tajnych protokołów, dołączonych do jawnej formuły paktu o nieagresji. Wzmagała ową nieufność zdecydowana odmowa rządu polskiego uczestniczenia w tak zwanym pakcie wschodnim, który w sprawie gwarantowania granic i zapewnienia solidarności przeciwko agresorowi miał niejako uzupełnić Locarno. Piłsudskiemu ów projekt nie odpowiadał głównie ze względu na włączenie doń Związku Radzieckiego. Od tego czasu dopiero co ożywione stosunki polsko--radzieckie zaczęły z powrotem chłodnąć. Wobec rozproszenia sił zdolnych powściągnąć skutecznie odradzającą się agresywność niemiecką Hitler poczynał sobie tymczasem coraz śmielej. Nasłani przezeń mordercy zabili w roku 1934 kanclerza austriackiego Dollfussa, sprzeciwiającego się energicznie zamysłom włączenia Austrii do Rzeszy Niemieckiej. Osobliwość tej afery stanowi fakt, że tylko Mussolini, faszystowski dyktator Włoch, był wtedy skłonny wystąpić przeciw Niemcom i nawet wysłał wojska na granicę austriacką. Zachowywał jeszcze wówczas tradycyjnie antygermański kierunek polityki włoskiej, 16
najpotężniejsze zaś wtedy w Europie włoskie siły lotnicze gotowano do ścisłej współpracy z siłami francuskimi. Lecz Francja j Wielka Brytania zachowały całkowitą bierność. Wykorzystując ją, Hitler ogłosił w marcu 1935 przywrócenie w Niemczech obowiązku powszechnej służby wojskowej. Dotąd zaledwie stutysięczna, wątła Reichswehra miała się odtąd przeistaczać w armię wielomilionową. Ale nie było jeszcze tej armii w rok później, w marcu 1936, kiedy Hitler posłał wojsko do Nadrenii. W prowincji te j, j1 zgodnie z postanowieniami traktatowymi, Niemcy nie mieli prawa utrzymywania garnizonów. Obecnie wprowadzali je w bezpośrednie sąsiedztwo Francji. Na pierwszą o tym kroku wiadomość rząd ' polski zgłosił Francuzom gotowość wypełnienia zobowiązań so-juszniczych. Oznaczało to, że na wypadek podjęcia przez Francję : kontrakcji zbrojnej Polacy uderzą od swojej granicy. Siły niemieckie były wciąż jeszcze słabe. Remilitaryzacja Nadrenii stanowiła tylko bluff, dokonywany siłami nielicznych batalionów pozbawionych broni pancernej i artylerii ciężkiej. Ale Francuzijjo-łożyli uszy po sobie i oddali sprawę do Ligi Narodów, gdzie utonęła w oceanie pustosłowia. Była to pierwsza tak poważna kapitulacja mocarstw zachodnich wobec Hitlera. Powiększyła stopień nachylenia owej równi pochyłej, po której świat coraz szybciej zaczynał staczać się ku wojnie. Oszołomieni politycy francuscy podjęli, trzeba to przyznać, pewne próby polepszenia sytuacji. Zdecydowali między innymi wzmocnienie skruszałego sojuszu z Polską; w__jesieni 1936 zawarto układ przyznający Polsce pożyczkę na dozbrojenie. Piłsud-skiego już nie było; umarł w maju 1935. Pozostawił następcom wytyczne: starać się o utrzymanie balansu, broń Boże nie wiązać się z Rosją, zabiegać o zbliżenie z Londynem, na który coraz częściej oglądają się w Paryżu. Ostatnia sugestia dość ściśle odzwierciedlała rzeczywistość polityczną Europy Zachodniej. Niestety, Londyn właśnie stanowił w tym czasie twierdzę sympatii pronie-mieckich. 12 marca 1938 dokonało się przyłączenie Austrii do Niemiec.' Włosi tym razem nie reagowali. Wiele się zmieniło w ostatnich paru latach. Dyktator włoski uznał, że w Londynie i Paryżu nie warto szukać partnerów. Od Hitlera otrzymał teraz depeszę: "Mussolini, nigdy panu tego nie zapomnę". Stanowiła preludium do ścisłego w najbliższej przyszłości związku obu dyktatorów. Rządy brytyjski i francuski wystosowały miękkie depesze, protestu-jące przeciwko aneksji Austrii; wiadomo było z góry, że owe depesze pozostaną bez następstw. /2 SX' (jU> 2 Najkrótsza historia... 17 Równocześnie trwało niemieckie kokietowanie Polski. Z upływem czasu wyjaśniały się zamiary; coraz wyraźniej precyzowano z Berlina sugestie wspólnej, niemiecko-polskiej wyprawy przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Ziemie ukraińskie miały stanowić polską część łupu. Sugestie te w Warszawie odrzucano. Choć nie brakowało polityków gotowych je przyjąć. Kokietowanie Polaków na szczeblu ministerialnym nie przeszkadzało Niemcom w bezlitosnym uciskaniu mniejszości polskiej, w obrębie państwa niemieckiego gęsto zamieszkującej terytoria śląskie, warmińsko-mazurskie i westfalskie, a także w hodowaniu przywódców ewentualnych rebelii, zwracających przeciw państwu polskiemu mniejszość ukraińską. W roku 1938 uruchomiono z Berlina akcję Niemców zamieszkujących przygraniczne ziemie Czechosłowacji, w szczególności górskie i podgórskie powiaty Sudetów. Sojuszniczka również Cze-\ j chosłowacji, Francja, odżegnywała się od udzielenia sojuszniczej/ pomocy. Zdani na samych siebie, Czesi ustępowali krok po kroku, aż w październiku skapitulowali ostatecznie. Nastąpiło to w wyniku konferencji zorganizowanej przez Hitlera w Monachium z udziałem premiera francuskiego Daladiera, premiera brytyjskiego Chamberlaina i dyktatora Włoch Mussoliniego. Szefowie rządów wielkich demokracji zachodnich ulegli tu na całej linii w imię ułudy ratowania tym sposobem pokoju. Czechosłowacji zabrano całe rozległe pogranicze razem z f ortyfikacjamtT-zfewdowa-nymi tam ogromnym kosztem właśnie na wypadek agresji niemieckiej. Doskonale uzbrojona armia czechosłowacka została obezwładniona. Była to klęska niebywałych rozmiarów. Niektórzy zdawali sobie z tego sprawę. Wracający z Monachium Daladier, witany owacyjnie na lotnisku paryskim, warknął do swego współpracownika: "Cholerni głupcy". Wiedział, że popełnił błąd nie do naprawienia; ale nie czuł w sobie, ani we Francji, dość sił, by owego błędu nie popełnić. Chamberlain, przeciwnie, poczuł się zbawcą ludzkości. Powitany równie owacyjnie na lotnisku londyńskim oświadczył zebranym z emfazą: "Przywiozłem pokój dla całego pokolenia". Bez względu na osobistą poczciwość był bez wątpienia jednym z największych durniów, jacy kiedykolwiek rządzili mocarstwami. Uwierzył święcie zapewnieniom Hitlera, że po zagarnięciu Sudetów Niemcy nie będą już wysuwać w Europie żądań terytorialnych. Do hitlerowskiej grabieży ziem czechosłowackich przyłączyła się, niestety, również Polska, i to niezależnie od Monachium, w którym nie uczestniczyła. Był to błąd o znaczeniu strategicznym. 18 VV chwili kapitulacji monachijskiej Czechosłowacja dysponowała najnowocześniejszym sprzętem w ilości 470 czołgów, 1600 samolotów i 2700 dział różnych kalibrów. Armia czechosłowacka należała do najświetniej wyposażonych w Europie, regenerację zaś sprzętu zapewniały zakłady Skoda, w porę przeniesione na Słowację. W połączeniu z Czechosłowakami armia polska, słabo wyposażona technicznie, ale za to ważąca masą 30 dywizji świetnie wyszkolonej, bitnej piechoty i 11 brygadami równie bitnej kawalerii, miała szansę zdetonować w roku 1938 wojnę o skutkach od razu dla Niemców katastrofalnych. Przemysł czechosłowacki zapewniał nie tylko uzupełnianie sprzętu na wyposażeniu naszych nielicznych jednostek nowoczesnych, ale również wyposażenie nowych jednostek pancernych, artyleryjskich i lotniczych. Siłą rzeczy musieliby po stronie polsko-czechosłowackiej wystąpić więksi i mniejsi sojusznicy, ponieważ połamanie kości hitlerowskim Niemcom leżało wyraźnie w interesie wszystkich. Benesz, prezydent Republiki Czechosłowackiej i wieloletni sternik jej polityki zagranicznej, rządzący tym rzeczywiście demokratycznym państwem w trybie dziwnie autokratycznym, nie był nigdy naszym oddanym przyjacielem. Ale mieliśmy w czechosłowackim sztabie głównym wielu przyjaciół, i co ważne, nie z uczucia, ale z rozsądku, co w polityce liczy sią przeciwnie aniżeli w miłości. Przewidziany w razie wojny na stanowisko polskiego Naczelnego Wodza marszałek Edward Rydz-Śmigły interesował się nawet tymi naszymi przyjaciółmi i nawet wysłał był do Czechosłowacji emisariuszy, którym zlecono rozejrzenie się w sytuacji. Ale było już za późno na rozglądanie się w sytuacji, która wymagała działań natychmiastowych. W pierwszych dniach października 1938 wojska polskie zajęły dwa powiaty za Olzą, od lat dwudziestu przedmiot sporu pomiędzy obu państwami. Czesi zajęli je zbrojnie w ciężkim dla PolskiO/JK^ roku 1920. Nie tylko z winy polskiej stosunki polsko-czechosło-wackie były w ciągu owych lat chłodne, i niekiedy bardzo chłód- ^.Jn' ne. Ale w sytuacji po Monachium nie wolno było Polakom uczestniczyć w rozbiorze sąsiada dokonywanym niejako u boku Niemców. Przyniosło to nam europejską niesławę i poważnie osłabiło naszą pozycję polityczną. Sam Hitler postarał się jednak wkrótce, aby nam szybko zapomniano ów krok najbardziej niefortunny. Już w październiku Ribbentrop, niemiecki minister spraw zagranicznych, napomknął w rozmowie z ambasadorem polskim o rzekomej konieczności włączenia Wolnego Miasta Gdańska "Ho Rzeszy i przeprowadzenia przez polskie Pomorze autostrady eks- J* 19
terytorialnej z Berlina do Prus Wschodnich. Niemcy liczyli, że po zajęciu Zaolzia Polska ostatecznie utraciła zaufanie na Zachodzie i że teraz łatwo ulegnie wpływom i żądaniom idącym znad Spre-wy. Rachuby te jednak zawiodły. Pod naciskiem opinii publicznej minister spraw zagranicznych Józef Beck, prowadzący po śmierci Piłsudskiego polską politykę zagraniczną, musiał wyrzec się koncepcji balansu pomiędzy obu wielkimi sąsiadami i wystąpić zdecydowanie przeciwko Niemcom. Innego wyjścia najzwyczajniej nie miał.
Ill OSTATNIE MIESIĄCE STAREGO ŚWIATA Wyjąwszy Hiszpanię i obszary niemieckiego panowania, wieczór sylwestrowy roku 1938 obchodzony był w całej Europie, w nastroju wręcz euforycznej radości. Stwierdzają to zgodnie wszyscy kronikarze. Słowa Chamberlaina o pokoju dla całego pokolenia wzięto najpoważniej wszędzie, od Tamizy po Zbrucz. W Anglii i w Polsce, we Francji i w Jugosławii, w Norwegii i nawet we Włoszech ludzie powszechnie wierzyli w życie, w codzienność, w przyszłość choćby i ciężką, ale bezkrwawą. Nie wiedzieli i nie przeczuwali, że nadchodzący właśnie rok 1939 będzie dla Europy najczarniejszym w jej dziejach. Owego pięknego i radosnego Sylwestra minister Józef Beck przebywał na francuskiej Riwierze. Nie pojechał tam oczywiście w celach wyłącznie rozrywkowych. Ale jego francuski kolega, minister Bonnet, nie uznał za stosowne zaprosić Polaka do złożenia wizyty w Paryżu, ani też sam nie pofatygował się na Riwierę. Bierność Francji wobec niemieckich poczynań na Wschodzie ośmielała Hitlera i umacniała go w powziętych znacznie wcześniej decyzjach. Zawarcie w grudniu 1938 francusko-niemieckiego paktu 3. nieagresji stanowić miało dla Paryża dodatkowy zastrzyk usypiający. Francuzi zresztą najwyraźniej pragnęli uśpienia i obrażali się na tych Brytyjczyków, którzy, jak Winston Churchill, podej-owali właśnie skomplikowany proces odwracania od Niemiec mpatii Wyspiarzy. W Berlinie umacniało się tymczasem prze-nanie, że Francja całkowicie porzuciła pwych środkowoeuropejskich sojuszników. Mężowie stanu podróżowali w tamtych czasach głównie pocią- latający do Hitlera Chamberlain, cokolwiek by o nim po- ueć, był jednym z pionierów politycznych podróży lotniczych. \ wracał do Polski tradycyjnym środkiem komunikacji, trasa owa prowadziła zaś przez Niemcy. Postój berliński polskiego istra był oczywiście z góry umówiony. Hitler nie pozostawił 1 wyłącznie Ribbentropowi, niemieckiemu ministrowi spraw ranicznych, kreaturze w gruncie rzeczy niezdolnej do rozma- 21 wiania z (kimkolwiek i powołanej tylko do otrąbiania poglądów Fiihrera. W tym wypadku sprawa była nieco bardziej delikatna i polski minister został z wszelkimi honorami dowieziony do Obersalzberg, zimowej rezydencji wodza Trzeciej Rzeszy. Lecz usłyszał tam to samo, co już uprzednio słyszał był od Ribben-tropa. Żądano Gdańska i eksterytorialnej autostrady, a przede wszystkim sugerowano wyraźniej niż kiedykolwiek włączenie się Polski do wyprawy na Moskwę. Niemcy, Włochy i Japonia związały się od pewnego czasu tak zwanym paktem antykominternowskim; zwrócony był oficjalnie przeciwko wszelkim poczynaniom Kominternu, czyli międzynarodówki komunistycznej, i mniej oficjalnie przeciwko państwu radzieckiemu. Polskę próbowali Niemcy wciągnąć do grona sygnatariuszy owego paktu w charakterze kolejnego i ze względu na jej granice pożytecznie wrażliwego partnera. W rozmowie z Bec-kiem Hjiler_jiiówił e- wspólnej antyrosyjskości Polski i Niemiec, rysował perspektywy polskie na Ukrainie i stwierdzał, że silna Polska stanowi dla Rzeszy konieczność życiową, ponieważ każda dywizja polska postawiona przeciw Rosji pozwala zaoszczędzić Niemcom gdzie indziej ich własnej dywizji. Wydaje- się, ze już wcześniej Beck pojął kruchość polityki prowadzonej przezeń z powoływaniem się na wskazania Piłsudskiego, polityki "zachowywania jednakowej odległości" od Berlina i 'Moskwy. Odległość od Berlina skracała się w oczach. Z końcjein-stycznia 1939 z kolei Ribbentrop zjechał do Warszawy^ Niemcy łudzili się jeszcze, że zdołają wbić Polskę w swe plany zawładnięcia światem. Wykoncypowany przez Hitlera rozkład jazdy przewidywał dotychczas pobicie naprzód Francji i opanowanie Zachodu, a dopiero w następnej kolejności zniszczenie Rosji; tu pomoc polska poważnie tarana iDyla w rachubę. Ribbentrop nie żądał niemiecko-polskiego marszu na Francję i Wyspy Brytyjskie; sugerował tylko, by w wypadku niemieckiego uderzenia na zachód Polska pozostała neutralna, zabezpieczając Niemców od wschodu i gotując się, po zdobyciu przez nich Paryża i Londynu, do wspólnego ataku na Moskwę. Lecz wizyta zakończyła się dla Ribbentropa fiaskiem. Przesądzić to miało o zasadniczej zmianie w hitlerowskim rozkładzie jazdy. 30 stycznia 1939, w szóstą rocznicę zdobycia władzy, Hitler napomknął jeszcze w swym przemówieniu okolicznościowym o walorach paktu polsko-niemieckiego z roku 1934; ale był to już akcent wyraźnie słaby. Niemieckie nadzieje tajały z dnia na dzień. Z dnia na dzień -uruchamiano też w Berlinie aparat antypolskiej propagandy. Niemiecka ambasada w Warszawie przeistoczyła się 22 w megafon zażaleń. W szczególności gwałtowano o krzywdzie niemieckich posiadaczy ziemskich w Wielkopolsce. Trzymali tam około 30 procent gruntów, choć liczba Niemców nie sięgała nawet 10 procent ludności. Ogólnokrajowy plan reformy rolnej uderzał więc w powiatach poznańskich i pomorskich przede wszystkim w tych Niemców, którym swego czasu bismarkowska polityka niszczenia polskości ułatwiła tu wejście i dorobienie się majątków. Teraz wrzeszczeli o krzywdzie i w kopcach na kartofle chowali przemycane z Rzeszy karabiny maszynowe. Tymczasem polskie przygotowania obronne odznaczały się długo swoistym konserwatyzmem. Marszałek Piłsudski trzymał się do śmierci doświadczeń roku 1920, wierząc w tradycjonalną piechotę i kawalerię. Niewątpliwie obie owe bronie należały w polskim wydaniu do najlepszych na świecie. Lecz obie już w początkach lat trzydziestych domagały się motorów. Stary marszałek wspominał ukraińskie bezdroża i motorów nie lubił. Dopiero kiedy umarł, nieśmiało o nich pomyślano. Ale kraj był biedny, gospodarczo wciąż zacofany i płakano tu rzewnie nad każdą pękniętą dętką. Ponadto zaś, zgodnie z niepisanym testamentem Piłsudskie-go, czujność armii zwracała się raczej ku Wschodowi. "W latach 19361938 stwierdza ówczesny szef sztabu głównego, gen. Wacław Stachiewicz sztab główny cały swój wysi-' łęk poświęcił opracowaniu planu operacyjnego Wschód, który został ostatecznie wykończony zimą 1938/39. Wynikało to z oceny, że w przygotowaniach wojennych przeciwnik wschodni jest bardziej zaawansowany od zachodniego i że wskutek .tego przygotowaniom wojennym na wschód trzeba dać pierwszeństwo przed zachodnimi. Równoczesne opracowywanie dwóch planów uważano j za technicznie niemożliwe". Ale wypadki roku 1938, zabór Austrii i obezwładnienie Czechosłowacji, zmusiły wojskowego następcę Piłsudskiego, marszałka Rydza-Śmigłego, do gwałtownej reorientacji. Była, niestety, nieco ZDyt gwałtowna. Zbyt długo zakładano militarną słabość Niemiec. Plany strategiczne wymagają lat pracy. Polski plan obrony od zachodu powstawał z miesiąca na miesiąc pod naciskiem wydarzeń. W lutym 1939 znajdował się dopiero w stadium ogólnego zarysu. Nieuchronna zaś jego niedoskonałość operacyjna komponowała się nieszczęśliwie z ubóstwem potencjału obronnego państwa. Wydarzenia tymczasem spadały lawiną. fQ7,;, Już od trzech lat paliła się Hiszpania ogniem wojny domowej. ' Po obaleniu monarchii w kraju tym objęły z czasem władzę siły lewicowe. W lipcu 1936 wystąpiły przeciwko świeżo urodzonej republice garnizony na Wyspach Kanaryjskich i w kolonii maro- 23 kańskiej. Rebelię, dowodzoną przez generała Francisco Franco, wspomogły wkrótce niektóre pułki metropolitalne. Rebeliantów, głoszących się otwarcie faszystami, poparli natychmiast Hitler i Mussolini, wysyłając na Półwysep Iberyjski kontyngenty wojskowe, głównie związki pancerne, zmechanizowane i lotnicze. Republika hiszpańska otrzymała efektywną pomoc jedynie od Związku l_ Radzieckiego. Lecz bliżej do Walencji z Neapolu niż z Odessy. Mocarstwa zachodnie przyjęły zasadę nieinterwencji; nie wspomagając oficjalnie żadnej ze stron walczących, przyczyniały się w efekcie do wzmacniania rebeliantów. Z wielu stron świata ruszyli do Hiszpanii ochotnicy, formując do walki z faszyzmem brygady międzynarodowe; wsławiła się wśród nich polska Brygada imienia Jarosława Dąbrowskiego. Lecz karabiny żołnierzy Republiki, kupowane potajemnie na światowych targowiskach broni, nie mogły wyrównać zaopatrzenia we włoskie czołgi i niemieckie samoloty, jakie regularnie, i razem z załogami, otrzymywał Franco. 27 lutego 1939 dramat hiszpański dobiegł kresu; rządy brytyjski i francuski - uznały oficjalnie rząd rebeliancki. W parę tygodni później padły " Madryt i Barcelona, a hiszpańscy faszyści obsadzili granicę z Francją. Hitler i Mussolini mogli sobie pogratulować pierwszego na większą skalę zwycięstwa militarnego. Nie omieszkali go wykorzystać. 15 marca 1939 niemieckie kolumny zmechanizowane wjechały l do Pragi. Czechosłowacja ostatecznie znikła z mapy Europy. / Z okrojonych obszarów Czech i Moraw utworzono Protektorat LRzeszy, którego statut wzorowano na dziewiętnastowiecznych statutach francuskich kolonii północnoafrykańskich. Popierani i często wręcz opłacani z Berlina szowiniści utworzyli za pozwoleniem Niemców tak zwane państwo słowackie. Była to klęska strategiczna Polski. Podporządkowana Niemcom Słowacja tworzyła drugie ramię gigantycznych kleszczy zaciskających obszar naszego państwa. Prezydent Czechosłowacji, doktor Benesz, zlekceważył jeszcze w latach poprzednich możliwości, jakie dawałby jego krajowi ścisły sojusz militarny z Polską. Po kapitulacji październikowej roku 1938 złożył urząd i udał się na emigrację. Teraz, w marcu 1939, najwyżsi niemieccy dowódcy wojskowi ruszali na Pragę pełni złych przeczuć. Wiedzieli doskonale, że zdecydowany opór czechosłowacki, poparty choćby tylko przez Polaków, przyniósłby w efekcie klęskę militarną Niemiec. Armia niemiecka wciąż była jeszcze w stadium niegotowości. Ale armia czechosłowacka poddała się bez wystrzału, Polacy zaś także nie wystąpili. Niektórzy politycy słowaccy liczyli na Warszawę już w dniach kryzysu monachijskiego. Ale w Warszawie, z niedźwiedzią 24 niezgrabnością, zdecydowano już wcześniej zabrać skrawki Spiszu Orawy. Wa Polski stanowiły sprawą kilku wiosek, dla Słowacji sprawę prestiżu narodowego. Ponadto Beck wdał się w zabiegi polityczne na rzecz przyłączenia do Węgier terytorium Ukrainy Zakarpackiej. Osiągnięto później, zresztą na mało ważnych peryferiach obu państw, wspólną granicę polsko-węgierską; ale też zaprzepaszczono doszczętnie propolskie sympatie w Bratysławie. Niemcy zaś obsadzili od razu dolinę Wagu, najkrótszy szlak z / Wiednia do Krakowa, i zapewnili sobie całkowitą uległość sło- i wackiego garnituru rządowego. Bogaty sprzęt pancerny i lotni-f czy armii czechosłowackiej dostał się w całości w ręce okupan-l tów. Sytuacja strategiczna Polski, i tak raczej niedobra, uległa pogorszeniu do granic beznadziejności. Pożywieni czechosłowackim łupem, Niemcy mogli przyspieszyć dalsze działania. l 22 marca zabrali Kłajpedę Litwinom, następnego zaś dnia wymusili na Rumunach podpisanie układu, w istocie poddającego im gospodarkę tego kraju. Od tej chwili dysponowali rumuńską naftą. I tak rozwiewały się marzenia ministra Becka o konstelacji państw środkowoeuropejskich, od Zatoki Fińskiej do Morza Egejskiego, zdolnych pod przewodnictwem Polski przeciwstawić się zwartym blokiem zarówno Niemcom, jak Związkowi Radzieckiemu. Ż owej niedoszłej konstelacji Niemcy, przy absolutnej bierności Zachodu, wyłuskiwali teraz jeden kraj po drugim. Rumunia była sojuszniczką Francji, Czechosłowacji i Polski; ale Francja spała, Czechosłowacja nie istniała, Polska zaś proponowała ustami Becka zajęcie skraweczka czechosłowackiej Rusi Zakarpackiej wielkości ćwierci powiatu. Trudno więc dziwić się rumuńskiemu królowi Karolowi, zresztą skądinąd człowiekowi raczej niepoważnemu, że zdecydował plajtę przynajmniej na razie mniej niebezpieczną. Na przeciwnym zaś krańcu polskiego obszaru państwowego Litwinom było już niemal wszystko jedno. Przed zaledwie rokiem Polacy zmusili ich przy pomocy groźnego ultimatum do nawiązania stosunków dyplomatycznych, przedtem nie .istniejących z powodu Wilna. Lecz obecnie w Kownie orientowano się, że nikt tego małego kraiku nie wesprze przeciw opryszkom rabującym ważny port bałtycki. Wnioski nie mogły być dla Polski korzystne. Czy jednak Polska mogła wte*dy bić się o Słowację, o Rumunię, o Litwę? Oczywiście samotnie bić się nie mogła. Jeśli zakładano w Warszawie możliwość oparcia się najazdowi, to jednak nie zakładano możliwości powodzenia jakiejkolwiek samotnej akcji ofensywnej. Po kapitulacji czechosłowackiej, po zagarnięciu przez Niemców czechosłowackiego arsenału, pozostawało już tylko wierzyć w sojuszników. 25 Rozmach, jaki w marcu wzięli hitlerowcy, otrzeźwił w końcu nawet Chamberlaina. Brytyjczycy poczuli się zagrożeni rozrostem potęgi niemieckiej. Przez Londyn przeszła fala paniki; obawiano się tam poważnie, że Polska też zwiąże się z Niemcami. Oznaczałoby to kompletną już ruinę tradycyjnej brytyjskiej zasady politycznej, której fundament określano jako balance of power; słowa te oznaczają równowagę sił na kontynencie Europy. Państwo naruszające ową równowagę nadmiernym wzrostem swej potęgi stawało się automatycznie wrogiem Wielkiej Brytanii. Bywała takim wrogiem Francja. Obecnie rolę tę, już po raz drugi w ciągu jednego stulecia, przejmowały Niemcy. 31 marca Chamberlain zadeklarował przed forum Izby Gmin pomoc dla Polski, jeśliby sobie owej pomocy życzyła. Deklaracja była naturalnie uprzednio przygotowana gorączkowymi sondażami dyplomatycznymi pomiędzy Warszawą i Londynem. 2 kwietnia Beck wyjechał do brytyjskiej stolicy, a 6 kwietnia, w Wielki Czwartek, ogłoszono wspólny komunikat o rozmowach polsko-bry-tyjskich. Stwierdzano w nim, że deklaracja Chamberlaina z 31 marca uzupełniona zostaje deklaracją polską, to znaczy zapewnieniem przez Polskę pomocy dla Wielkiej Brytanii w wypadku jej zagrożenia, i zapowiadano zawarcie w niedługim czasie formalnego układu. Następnego dnia, 7 kwietnia, oddziały włoskie wylądowały w Albanii. Był to najbardziej groteskowy z kulawych podbojów Mussoliniego. Ucieczka króla albańskiego, Ahmeda Zogu, razem z jego żoną, piękną hrabianką węgierską Geraldiną z domu Apponyi, i i ich- kilkudniowym dzieckiem stała się jednym z tych romantycznych epizodów, które zawsze interesują czytelników prasy codziennej. Mussolini miał wprawdzie za sobą zdobycie Etiopii, gdzie czołgami i bombowcami przemógł w ciągu ośmiu miesięcy twardy opór bosonogich wojowników, lecz obecnie czuł się daleko w tyle za Hitlerem. Uderzając na Albanię kompensował swe poczucie niższości. Ale sadowiąc się na przyczółku Bałkanów dokonywał nie tylko pewnej kompensacji osobistej. Pułki włoskie były raczej liche, często głodne, nieporównanie gorzej wyposażone od niemieckich i przede wszystkim pozbawione owej germańskiej buty, jaka berlińskich czy hamburskich mieszczuchów przeistaczała w morderców. Były to jednak pułki liczebnie podobne niemieckim, inspirowane przez ideę podobną niemieckiej i samą swą masą wytwarzały jeszcze jedno ramię kleszczy, zaciskających się już nie tylko na Polsce, ale na całej Środkowej Europie. Zbliżenie Warszawy i Londynu wywołało oczywiście furię w Berlinie. Minęło jednak trochę czasu, zanim nastąpiła reakcja. 26 Niemców zaskoczyła decyzja Brytyjczyków; nie spodziewali się jej > Wyspiarzach, unikających dotąd angażowania się na wschó4 [ Renu. Dopiero 28 kwietnia Hitler wystąpił z wielką mową. Plując i prychając obwieścił zerwanie polsko-niemieckiego paktu '. o nieagresji i brytyjsko-niemieckiego układu morskiego. Równo- < cześnie po raz pierwszy ujawnił publicznie żądania wobec Polski, obiecując w zamian za ich spełnienie gwarancję granicy polsko- l -niemieckiej. Lecz nie było już naiwnych, gotowych wierzyć w jego obietnice. Rankiem 5 maja 1939 przed głośnikami odbiorników radiowych zebrano młodzież gimnazjów i liceów całej Polski, młodzież bardzo uszczęśliwioną wykreśleniem godziny lekcyjnej. Z głośników szła mowa ministra Becka, przemawiającego w Sejmie. Z początku mało kto zwracał uwagę na słowa; któż słucha takich nudnych oficjalności? Naraz usłyszano wyraźnie walniecie pięścią w stół. Tak Beck wzmacniał dopiero co Wypowiedziane zdanie: "Polska od Bałtyku odepchnąć się nie da": W szczeniackich stadach na-stawała cisza. Zresztą słuchała ministra nie tylko młodzież; w istocie na to wystąpienie czekała cała Polska. "Pokój jest rzeczą cenną i pożądaną kończył minister. Nasza generacja, skrwawiona w wojnach, na pewno na pokój zasługuje. Ale pokój, jak wszystkie sprawy tego świata, ma swoją cenę. My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest jedna tylko rzecz w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest-honor". Przemówienie, odpowiedź niemal natychmiastowa na wrzaski Hitlera z 28 kwietnia, wywołało powszechny entuzjazm. Zjednało ministrowi, a także rządowi, wielu dotychczasowych opozycjonistów. Jadącego z Sejmu do siebie na Wierzbową Becka obrzucano kwiatami. Na jego ręce nadeszły liczne depesze gratulacyjne. Podobno zmiął cały ich plik i cisnął ze złością do kosza. Swoją bojową wypowiedź uważał za konieczność; ale stanowiła dlań przekreślenie całej owej polityki balansu, polityki zachowywania jednakowej odległości od Moskwy i Berlina. Obecnie był bardzo daleko od Berlina i tym samym mógł zbliżyć się do Moskwy. Ale nie chciał za nic tego zbliżenia. Wiążąc Polskę z Wielką Brytanią urzeczywistniał jedno ze wskazań Piłsudskiego. Lecz inne zalecenie zmarłego marszałka przestrzegało przed wiązaniem się ze wschodnim sąsiadem. Beck znajdował się przed dylematem, którego głowa jeszcze o wiele tęższa nie zdołałaby rozstrzygnąć. Cała Polska jednoczyła się tymczasem w obliczu zagrożenia. Znalazły ujście instynkty mobilizujące naród od stuleci. "Antyniemieckie nastawienie opinii polskiej "pisał w swych pamiętnikach Leon Noel, ambasador francuski w Warszawie 27 jakie się zarysowało w końcu 1938 r., a bardziej jeszcze w lutym i na początku marca 1939 r., wzmogło się z szybkością i intensywnością nadzwyczajną wobec okupacji Czech, Moraw, części Słowacji i Kłajpedy. Mimo że nie ogłoszono żadnego komunikatu oficjalnego lub półoficjalnego w Berlinie i Warszawie o żądaniach, niemieckich pod adresem Polski, to jednak bardzo szybko rozeszła się po kraju wieść, że zostały one sformułowane i że są nie do przyjęcia. Powołanie najmłodszych roczników rezerwistów i specjalistów oraz zastosowanie na początku drugiej połowy marca pewnych środków ostrożności przez rząd, w momencie kiedy natychmiastowa agresja na Polskę nie była wcale wykluczona, pozwoliły ogółowi domyślać się prawdy. Zarządzenia te zostały przyjęte zresztą przychylnie we wszystkich środowiskach. Prasa zachowywała ostrożność i umiarkowanie stosownie do zaleceń rządu. Zebrania i manifestacje patriotyczne były przeważnie zabronione; pomimo to nastroje ogółu, zwłaszcza robotników i chłopów, stawały się coraz bardziej wrogie Niemcom. Lud uznał od tej chwili wojnę za nieuniknioną i bardzo bliską, wykazując wobec grożącego niebezpieczeństwa jednolitą postawę i niezwykle zimną krew". Już 21 marca, w sześć dni po zajęciu Pragi, w Warszawie odrzucono oficjalnie żądania niemieckie. Tego samego dnia przeprowadzono w Polsce częściową, tajną mobilizację niektórych grup rezerwistów, zrealizowaną poprzez wezwania imienne. Objęła przede wszystkim rezydujące w Brześciu nad Bugiem Dowództwo O-kręgu Korpusu X; zmobilizowane dywizje poszły na granicę Prus Wschodnich. 25 marca Hitler mówił Brauchltschowi, dowódcy niemieckich sił lądowych, że musi uniknąć zajmowania Gdańska siłą, by nie wepchnąć Polski w ramiona brytyjskie. Wyjaśniał, że w każdym razie zamierza tak zniszczyć Polskę, by przez długie dziesięciolecia nie mogła być brana pod uwagę jako czynnik polityczny. Wreszcie 11 kwietnia podpisał wytyczne do wykonania planu "Fall Weiss", przewidującego napad na Polskę bez wypowiedzenia wojny i zniszczenie polskiego oporu przed ewentualnym wejściem w wojnę innych państw. Nakazywał gotowość wojsk na dzień l września. Zdecydowanie Brytyjczyków obudziło w końcu Francuzów. 13 kwietnia Daladier wydukał słowa solidarności; uwzględniając ówczesną enigmatyczność polityki francuskiej, można śmiało powiedzieć o piorunującym pośpiechu. W kilka dni po mowie Becka generał Kasprzycki, minister spraw wojskowych, pojechał do Paryża i w rozmowach z generałem Gamelin, przewidzianym w wypadku wojny na stanowisko francuskiego Naczelnego Wodza, próbował uzyskać zobowiązanie 28 wystąpienia armii francuskiej natychmiast po spodziewanym uderzeniu niemieckim na Polskę^ Gamelin dopiero po latach miał ujawnić szczerze swe ówcześnie raczej nieprzychylne Polakom u-czucia. Krótko mówiąc, uważał nas niemal za podżegaczy wojennych, usiłujących wepchnąć Francję do niepopularnej wojny. Kas-przyckiemu obiecał, że w razie napadu niemieckiego na Polskę lotnictwo francuskie natychmiast uderzy na Niemcy, armia zaś lądowa podejmie w trzecim dniu mobilizacji działania zaczepne o zasięgu ograniczonym, rozwijając działania ofensywne siłami głównymi w piętnastym dniu mobilizacji. W siedem lat później, komentując rozmowy z Polakami, Gamelin napisze w swych pamiętnikach: "Przyjąłem taką formułę, którą zawsze mogłem logicznie wyinterpretować". Co zaś najważniejsze, podpisanie obejmującego owe obietnice protokołu uzależniano w Paryżu od zawarcia wprzód francusko-polskiego porozumienia politycznego. Z porozumieniem takim Bonnet wolał nieco zaczekać, l czekał konsekwentnie aż do wybuchu wojny. Brytyjczycy byli bardziej otwarci. Nie obiecywali gruszek na wierzbie, nie ukrywali słabości swych sił lądowych. Toteż polegano głównie na ich potężnej flocie, zdolnej odciąć Niemcy od zamorskich źródeł zaopatrzenia w surowce. Lecz polegano na nich również jako na potędze gospodarczej. Niestety, ani brytyjska, ani francuskie pożyczki na dozbrojenie Polski nie zdołały nam wiele pomóc. Oba mocarstwa żądały wydania owych pożyczek wyłącznie na ich rynkach. Szkopuł polegał na tym, że nie miały nowoczesnej broni do odstąpienia. W Polsce, kiedy po śmierci Piłsudskiego rozważano konieczność unowocześnienia armii, starły się dwa przeciwstawne poglądy: kupować broń za granicą czy też rozbudowywać własny przemysł zbrojeniowy. Postąpiono zgodnie ze zdrowym rozsądkiem i rozpoczęto tworzenie własnego przemysłu. Niestety: rozwiązanie rozsądne unicestwić miał brak czasu. Produkcja własnej broni wymaga własnych pieniędzy. Tych Polska nie miała. Aby je zdobyć, sprzedawano broń dopiero co wyprodukowaną, żeby za uzyskany dochód wyprodukować broń już dja siebie. W ten sposób tracono te resztki czasu, jakie nam jeszcze pozostawały. Tuż przed wojną doszło do niesłychanego paradoksu: Wielkiej Brytanii, czyli jednej z pierwszych Ptęg przemysłowych świata, biedna Polska sprzedała około 200 najnowocześniejszych dział przeciwlotniczych kalibru 40 mm, wyprodukowanych u nas po zakupieniu licencji szwedzkiego Boforsa. Tragicznie miało nam tych dział zabraknąć. Roczny budżet państwa polskiego nie przekraczał w tych czasach sumy dwu i pół miliarda złotych, czyli, według ówczesnego 29 kursu, około 500 milionów dolarów. W latach od 1934 do 1939 Polska, zawyżając do ostatnich granic wojskowe udziały w budżecie, wydała na zbrojenia około miliarda i 300 milionów dolarów. Dość powiedzieć, że w tym samym czasie Niemcy wydali na zbrojenia co najmniej 90 miliardów marek, czyli 40 miliardów dolarów. Pożyczki francuskie, udzielone Polsce w roku 1937 i wiosną 1939, wspomogły nas teoretycznie o jakieś 150 milionów dolarów. Lecz poważną część tej sumy pochłonęły wygórowane opłaty manipulacyjne, większość zaś pozostała nie wyzyskana; zamówienia dokonywane w fabrykach francuskich realizowano na ogół w terminie półtorarocznym, na realizację więc niektórych zamówień brakło już czasu. Z tych samych powodów całkowicie chybiła chuda pożyczka około 40 milionów dolarów, udzielona Polsce przez Wielką Brytanię także wiosną 1939. Nie mogąc znikąd wydrapać gotówki, rząd polski uciekł się do pożyczki wewnętrznej. Rozpisana w tym czasie Pożyczka Obrony ; Przeciwlotniczej przeszła wszelkie oczekiwania, przynosząc już w * czerwcu 1939 około 400 milionów złotych, czyli 80 milionów dolarów. Do wybuchu wojny społeczeństwo złożyło sumę wystarczającą na zakup około tysiąca nowoczesnych samolotów myśliwskich. Niestety, nic już nie mogło spowodować wydania tych pieniędzy zgodnie z ich przeznaczeniem. Nadchodziło lato, wyjątkowo w tym roku udane. Oczekiwano dobrych zbiorów. Nastroje były świetne. Ogólnie biorąc, panował optymizm; tylko nieliczni zdawali sobie sprawę z przerażającej dysproporcji sił, ale i ci na ogół wierzyli w potężnych sojuszników. Niebezpieczeństwo, już tak wyraźne, przytłumiło wewnętrzne konflikty społeczne. Jak gdyby przeczuwano, że nadchodzi rozgrywka o byt lub niebyt, i cały naród skupiał instynktownie swe siły. Życie poza tym szło swoim biegiem. W lipcu zwyczajnie pustoszały miasta, kto mógł, wyjeżdżał na wakacje, zaroiło się na letniskach, drużyny harcerskie rozbijały obozy. Powszechny optymizm ówczesny może dziś wydawać się niezrozumiały. Pamiętajmy jednak, że przeciętny obywatel nie rozeznawał się w różnicy potencjałów Polski i Niemiec, w słabości moralnej i militarnej sojuszników, w groźbie nowego sprzętu i nowej doktryny wojennej. Pamiętano, że 35 milionom obywateli polskich Rzesza przeciwstawia 80 milionów; ale przewaga liczebna wroga nieszczególnie odstrasza Polaków od przewidywanej walki. Trudniejszy będzie do wytłumaczenia niewątpliwy optymizm, jaki równocześnie przejawiało kierownictwo państwowe. Nie brakowało tu przecież informacji o prawdziwym stanie rzeczy. Wierzono więc może w cud? Nie. Ale wierzono, że Niemcy jednak 30
cofną się przed finakią awanturą, wierzono w słabość struktury gospodarczej Rzeszy, nade wszystko zaś wierzono, że w ostateczności niezawodnie zagrają sojusze. Nie brakowało też krótkowzroczności i nadmiernego zaufania w walor dawnych doświadczeń wojennych. Wróg tymczasem dysponował już nowymi. Hiszpania stała się poligonem, na którym Niemcy i Włosi zdobyli cenne doświadczenia i poddali praktycznym próbom teorie wojny nowoczesnej. Hiszpańskiemu poligonowi przyglądali się jednak wojskowi z całej Europy, wśród nich również polscy. Nie wykorzystano tych obserwacji należycie. Powiadano, że na przykład czołgi łatwo się psują i że na polskich drogach szczególnie w razie niepogody sprzęt zmechanizowany okaże się bezużyteczny. Szybko mijały dni pięknego, ostatniego przed potopem lata. W lipcu, po raz pierwszy od niepamiętnych czasów, obchodzono w Polsce rocznicę zwycięstwa pod Grunwaldem. Pod koniec miesiąca przybył do Warszawy gen. Ironside, szef brytyjskiego sztabu imperialnego. Na granicy Wolnego Miasta czuwał korpus interwencyjny, który miał wkroczyć do Gdańska w wypadku próby przyłączenia się miasta do Rzeszy. Gdański zaś gauleiter hitlerowski, Forster, przygotowywał już w Stutthofie pierwszy na tym obszarze obóz koncentracyjny. Rządy brytyjski i francuski badały tymczasem już od wiosny możliwości nawiązania współpracy wojskowej również ze Związkiem Radzieckim. Rozmowy prowadziły w Moskwie specjalne misje obu państw. Rząd radziecki uzależniał rezultaty rokowań od zgody rządu polskiego na przemarsz Armii Czerwonej przez terytoria wschodniej Polski. Broniąc resztek swej polityki balansu, 19 sierpnia Beck odmówił kategorycznie. Ulegając naciskom ze stolic zachodnich, zgodził się w cztery dni później na podjęcie współpracy wojskowej, z omówieniem jednak szczegółów dopiero po przewidywanej agresji. Lecz w tych paru dniach sytuacja uległa zasadniczej zmianie. Stalin zdecydował zabezpieczyć państwo radzieckie w sposób niejako bezpośredni. 23 sierpnia zawarto w Moskwie radziecko-niemiecki pakt o nieagresji. O dzień wcześniej Hitler wezwał na odprawę wyższych dowódców i wydał rozkaz uderzenia na Polskę 26 sierpnia o świcie. Przewidywał dymisje rządów zachodnich i chaos polityczny w Europie. Wzywał do bezwzględności, do "zabijania kobiet i dzieci polskiego pochodzenia i polskiej mowy". Banda zbrodniarzy, zwana dotąd generalicją niemiecką, słuchała Fiihrera z najwyższym zainteresowaniem. Dywersanci niemieccy już zresztą od dawna zabijali polskie kobiety i dzieci. Kilkanaście osób zginęło właśnie, 31 nocą 28 sierpnia, od wybuchu bomby zegarowej wielkiej mocy, podłożonej w przechowalni bagażu na dworcu w Tarnowie. Lecz 25 sierpnia podpisano w Londynie polsko-brytyjski pakt 0 wzajemnej pomocy, i w Berlinie nastąpiła pewna dezorientacja. "Atrament jeszcze nie zasechł na dokumencie zanotował tymczasem ambasador polski w Londynie, Edward Raczyński kiedy lord Halifax w rozmowie ze mną rozwinął nowe koncepcje kompromisu z Berlinem". Na takich ludzi liczył Hitler. Halifax, brytyjski minister spraw zagranicznych, razem z Chamberlainem odpowiadał za nieszczęście w Monachium. Obaj patrzyli teraz nie bez przerażenia na rozwój wydarzeń, na ruinę swej polityki. 1 wciąż łudzili się jeszcze, że zdołają namówić Polaków na zasadnicze ustępstwa. Hitler dał rozkaz wstrzymania ataku do l września. Dywizje niemieckie zahamowano dosłownie w ostatniej chwili. Jednostka, do której nowy rozkaz na czas nie dotarł, uderzyła w dawnym terminie w kierunku tunelu jabłonkowskiego. Odparto ją, zadając poważne straty. Niemiecki dowódca odcinka przeprosił zaraz dowódcę polskiego za, jak to określono, "niepoczytalny wyskok podwładnego oficera". Odkładając atak Hitler chciał zyskać trochę czasu na zachwianie postawą państw zachodnich. Rachował, że zdoła je namówić na ostateczne opuszczenie Polski. Rachował nie bez poważnych podstaw. Po jego myśli działał szczególnie ambasador brytyjski w Berlinie, Henderson. W Polsce pułki lotnicze przeszły na lotniska polowe. Trzy niszczyciele, "Burza", "Grom" i "Błyskawica", odpłynęły na Atlantyk. Dodatkową tajną mobilizację rozpoczęto 23 sierpnia. 29 sierpnia ogłoszono mobilizację powszechną. Została zaraz odwołana wskutek interwencji ambasadorów sojuszniczych. W Londynie i Paryżu obawiano się, by zdecydowane poczynania polskie nie zniweczyły szans na pertraktacje. i Tego właśnie dnia Hitler zażądał od Hendersona, by rząd brytyjski skłonił Polaków do wysłania pełnomocnego przedstawiciela, gotowego przyjąć i podpisać warunki niemieckie. Miano go oczekiwać w Berlinie w ciągu 24 godzin. Warunki nie zostały od razu przedstawione. Dopiero nazajutrz Ribbentrop wymamrotał je Hen-dersonowi, nie wypuszczając papierka z ręki. Stanowiły projekt kapitulacji Polski, ujęty w 16 punktów. Sam ambasador brytyjski przyznał następnie w swych pamiętnikach, że ten sposób przedstawienia mu tak ważnego dokumentu miał na celu uniemożliwienie wszelkiej dyskusji i dowodził "nie tylko złych manier, lecz również złej wiary". Niezależnie od stwierdzenia owej złej wiary wa- 32 runki niemieckie wzbudziły wielkie zainteresowanie Hendersona oraz wielu europejskich kapitulantów. Żaden z nich nie pojął, że Hitlerowi nie chodzi o przyjęcie jakichkolwiek warunków; że chodzi mu już tylko o zdetonowanie wojny pod byle jakim pretekstem. 30 sierpnia ponownie ogłoszono w Polsce mobilizację powszechną. 31 sierpnia ambasador Lipski, otrzymawszy instrukcję z Warszawy, zażądał rozmowy z Ribbentropem. Uzyskawszy ją późnym popołudniem oświadczył, że rząd polski rozważa informacje z Londynu o możliwościach rokowań pomiędzy Polską i Niemcami. Ribbentrop zapytał na to, czy ambasador ma pełnomocnictwa do prowadzenia rokowań. Lipski odpowiedział negatywnie. Na tym skończyła się rozmowa, i na tym skończyły się kontakty dyplomatyczne Polski z Niemcami. Kiedy ambasador Lipski opuszczał j hitlerowskie ministerstwo, banda odpowiednio przeszkolonych esesmanów, przebranych po cywilnemu i mających udawać Polaków, gotowała się już do napadu na radiostację w niemieckich wówczas Gliwicach. Sfingowany ów napad, przypisany później przez Hitlera oddziałkowi polskiemu, dostarczyć miał ostatecznego pretekstu do rozpoczęcia agresji na Polskę. Już wcześniej, o godzinie 12.40 owego dnia 31 sierpnia, wydano w Berlinie ostatnie rozkazy. Uderzenie miało nastąpić następnego dnia o świcie, ściśle o godzinie 4.45. Zdyscyplinowany dowódca pancernika "Schleswig-Holstein", który zresztą do wykonania otrzymanego rozkazu przystępował podobno z ciężkim sercem, uderzył ze swych dział dokładnie o wyznaczonym czasie. Lecz oddziały lądowe rozpoczęły ostrzeliwanie Westerplatte już o 4.17. Na jednym z odcinków obronnych armii f "Poznań" piechota niemiecka, wsparta wozami pancernymi, wy- \ ruszyła poprzez granicę o 3.55. Samoloty niemieckie zrzucały bomby na polskie miasta zaraz po godzinie czwartej. Wielka była niecierpliwość najeźdźców. 1 Najkrótsza historia... IV STRZASKANA TARCZA Felicjan Sławoj-Składkowski, ostatni premier Polski przed-wrześniowej, który okazał się o wiele doskonalszym kronikarzem aniżeli premierem, zanotował pod datą l września 1939: "Rano o godzinie wpół do piątej zadzwonił telefon sypialni w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, że Kraków wzywa w pilnej sprawie do telefonu. Szybko przeszedłem do gabinetu i odebrałem przez telefon od wojewody Tymińskiego pierwszą wojenną wiadomość, że dworzec krakowski jest bombardowany przez samoloty niemieckie. Za chwilę dzwonił Poznań. Wojewoda Bociański melduje: Niemcy w kilku miejscach przekroczyli granicę; Ostrów Wielkopolski, Poznań, lotnisko, domy robotnicze, dworzec są bombardowane z samolotów od godziny czwartej minut 15. Lublin dzwoni o bombardowaniu Białej Podlaskiej i Dęblina. Nie ma więc wątpliwości: jest wojna, choć nie została wypowiedziana. Jest napad zbójecki". W wielu częściach Polski, szczególnie w prowincjach wschodnich, wieść o najeździe usłyszano nie od razu. Zwyczajnie, bez pośpiechu, budziły się miasteczka i wsie. Rosa ściekała z liści i schła szybko w słońcu. Wstawał prześliczny dzień. Z lotniska w Dęblinie porucznik Witold Urbanowicz, przyszły as lotnictwa polskiego, wystartował owego ranka do zwykłego lotu. Miał w programie przeszkolenie w walce powietrznej pewnego podchorążego. Lecąc naprzeciw niemu zobaczył nagle smugi świetlnych pocisków. Zgniewał się przypuszczając, że podchorążemu załadowano omyłkowo ostrą amunicję. Dopiero po wylądowaniu usłyszał, że minął w powietrzu atakującego messerschmitta. Huk spadających bomb i łomot własnej artylerii przeciwlotniczej mieszkańcy Warszawy i wielu innych większych miast wzięli za odgłosy ćwiczeń obronnych. Wojny spodziewano się z dnia na dzień. Ale nikt nie przypuszczał, że wielkie państwo europejskie rozpocznie ją bez ostrzeżenia, że rozpocznie ją napadem prawdziwie bandyckim. Polski plan obrony nazwano później obrazowo firanką rozwie- 34 szona na płonącej granicy. Najazdowi niemieckiemu przeciwstawiał ugrupowanie kilku armii ogólnowojskowych, wysuniętych możliwie najbliżej nieprzyjaciela. Na północy trwały Samodzielna Grupa Operacyjna "Narew", dowodzona przez gen. Młota-Fijał-kowskiego, oraz armia "Modlin" gen. Przedrzymirskiego, obie zwrócone ku Prusom Wschodnim; ziemię pomorską osłaniała armia Pomorze" gen. Bortnowskiego; dalej ku południowi leżały armia 'Poznań" gen. Kutrzeby i armia "Łódź" gen. Rómmla; najsilniejszej z wszystkich armii "Kraków" gen. Szyllinga powierzono zastawienie Śląska i Podhala; wreszcie armia "Karpaty", z wszystkich najsłabsza, bronić miała gór. Ponadto w centralnej Polsce, w rejonie Skierniewic, Tomaszowa Mazowieckiego, Kielc i Radomia, formowano odwodową armię "Prusy" gen. Dęba-Biernackiego. ^ Oczywistą słabością ugrupowania była jego cienkość, rozrzucenie dywizji wachlarzem wzdłuż całej, niezmiernie wydłużonej granicy, poszerzenie pasa działań poszczególnych wielkich jednostek znacznie ponad dopuszczalne granice. Wypada przy tym przyznać, że autorzy planu obronnego rozumieli charakter przyszłej rozgrywki. Wiedzieli, że będzie to kampania ruchu, bezwzględnego parcia naprzód potężnych związków szybkich, obrony z konieczności elastycznej. Przewidywali więc również operacje odwrotowe. Armia "Kraków" miała w takim wypadku stanowić niejako oś, dookoła której w kierunku na Wisłę odbywałoby się zwijanie odcinków pozostałych armii. Lecz w sumie autorom planu wypadnie dziś zarzucić wiele niekonsekwencji. Powolne, ograniczone w możliwościach ruchu do siły nóg piechura, armie polskie wysunięto nazbyt daleko w przód i narażono na przebijanie z rozpędu przez szybkie jednostki wroga. Zrezygnowano przy tym z użycia w odpowiedniej koncentracji jedynej na-j szej broni szybkiej, to znaczy kawalerii. Mieliśmy 38 pułków kon-r nych. Były znakomicie wyszkolone, ich morale zaś podwyższała dodatkowo szczególna sympatia społeczeństwa. Trzeba tu podkreślić z naciskiem, że ich doktryna walki nie przewidywała żadnych szarż z lancami na czołgi. Opowiastki o tego rodzaju szarżach, rzekomo wykonywanych w kampanii wrześniowej, są po prostu wymysłami propagandy hitlerowskiej. Kawaleria polska była doborowym wojskiem, zdolnym do szybkiego przemieszczania się w terenie i zaskakiwania wroga. Właściwie użyta, zdołałaby zapewne odegrać niemałą rolę choćby w zagradzaniu drogi zagonom nieprzyjacielskim, przebijającym płytkie ugrupowania piechoty. Niestety, brygady kawalerii rozparcelowano pomiędzy wszystkie armie. W zależności od rozkazu nadrzędnego dowódcy poszczególnych pułków używano do najrozmaitszych zadań. Nigdzie 35 nie użyto większego zgrupowania, które miałoby szansę zaważyć na przebiegu bitwy. Kalkulowano oczywiście założenie obrony od razu na linii Wisły i Dunajca, z możliwością odstąpienia na południu aż nad San; wymagałoby to od nieprzyjaciela długiego marszu poprzez niszczone przed nim drogi, mosty, szlaki kolejowe, marszu wyczerpującego siły ludzi i zużywającego bezpożytecznie sprzęt jeszcze przed wejściem do ostatecznej rozprawy. Wariant ów został jednak zarzucony ze względów politycznych. Istniała mianowicie obawa, że po zajęciu Pomorza, Wielkopolski, Górnego Śląska mogliby się Niemcy zatrzymać i oświadczyć światu, że oto osiągnęli swe cele i teraz żądają pokoju za ceną uznania ich zdobyczy. Nikt w Warszawie nie miał pewności, jaka w takiej sytuacji byłaby reakcja wielkich sojuszniczek. Wiemy już, jak różne siły miały wpływ na poczynania Paryża i Londynu. Pomimo pewnego zamieszania, sprawionego odwołaniem pierwszego terminu, pomimo ciosów mierzonych od pierwszej chwili wojny w sieć komunikacyjną polska mobilizacja powszechna została przeprowadzona w bardzo poważnym procencie. Niemało przyczyniły się do tego tajne mobilizacje kartkowe z marca i sierpnia; ich efekt powiększała entuzjastyczna gotowość powoływanych. Plan mobilizacyjny przewidywał wystawienie do wojny z Niemcami 30 dywizji piechoty pierwszej linii, 9 dywizji piechoty rezerwowych, 11 brygad kawalerii i 2 brygad pancerno-motorowych, czyli razem 52 wielkich jednostek. Miały obejmować l 050 000 ludzi w pierwszej linii, 150 000 w formacjach rezerwowych i 300 000 w formacjach obrony terytorialnej; łącznie półtora miliona ludzi pod bronią. Rezerwuar ludnościowy państwa starczyłby na trzy miliony i więcej; ale brakowało na to pieniędzy. Dlatego w pierwszych dniach wojny liczni ochotnicy odchodzili z niczym od progów instytucji wojskowych. Przyjąć można, że Polska walczyła w końcu siłami obliczanymi na około 1100 000, wliczając oczywiście formacje zapasowe i terytorialne. Niejednej z nich szybko zresztą wypadło znaleźć się w pierwszej linii. Siły niemieckie obejmowały około l 600 000 ludzi. Jako całość armia niemiecka nie była jeszcze zupełnie gotowa. Lecz wszystko, co najlepsze, wyciągnięto z niej i rzucono na Polskę. "W dniu l września 1939 stwierdza francuski historyk i publicysta militarny, A. Goutard tylko rdzeń armii niemieckiej posiada jakąś wartość. Siły te rzuca Hitler w całości przeciw Polsce, którą chce zlikwidować jak najszybciej. Jednocześnie żadnych poważniejszych sił nie wysuwa przeciw Francji. Wszystkie prawie dywizje czynne 36
f 44 na 52), wszystkie dywizje pancerne, wszystkie dywizje' lekkie, wszystkie dywizje zmotoryzowane i cała Luftwaffe wyruszają na wschód". Przewaga liczebna sił nąjezdniczych nie rozstrzygała o przewadze. Rozstrzygała niesamowita przewaga techniczna. .J Ruszając na Polskę niemiecka dywizja pancerna dysponowała niemal 400 czołgami, w tym 48 ciężkimi i 84 średnimi. Dywizji takich szło siedem. W każdej z czterech dywizji lekkich znajdowało się około 200 czołgów i kilkadziesiąt samochodów pancernych. W każdej z czterech dywizji zmotoryzowanych ciężarówki podwoziły żołnierzy pod samą linię frontu. Oddziały samodzielne czołgów i samochodów pancernych towarzyszyły przy tym wielu dywizjom piechoty. W sumie Niemcy rzucili na Polskę około 3000 czołgów. Najazd wspierało 5000 dział i około 3000 samolotów. Polska mogła przeciwstawić zaledwie około 900 lekkich czołgów i tankietek, 2000 dział, i co najgorsze, tylko około 400 samolotów zdatnych rzeczywiście do walki. Dodać trzeba, że lotnictwo polskie nie posiadało prawie zupełnie maszyn rezerwowych. Skazane więc było, w wypadku nieotrzymania natychmiastowej pomocy, na wykruszenie się już w pierwszych bojach. Przeznaczone przeciw Polsce niemieckie siły lądowe podzielono na dwie Grupy Armii. Pierwsza z nich, o kryptonimie "Północ"^ dowodzona przez gen. von Boćka, miała odtworzyć bezpośrednie połączenie między Berlinem i Prusami Wschodnimi, dążąc następnie, już w kontakcie z armiami kierunków południowych, do za-' mknięcia sił polskich w gigantycznym kotle na wschód od Wisły/ W skład Grupy wchodziły 3 armia gen. von Kiichlera, wyruszająca od Prus Wschodnich, i 4 armia gen. von Klugego, startująca od strony Odry. (Znacznie silniejsza Grupa Armii "Południe" gen. von Rundstedta miała rozstrzygnąć o całej kampanii. Składały Grupę 8 armia gen. von Blaskowitza, skierowana przeciwko Wielkopolsce i w pierwszej fazie raczej ubezpieczająca działania sił głównych, 10 armia gen. von Reichenaua, wykonująca właśnie główne uderzenie i mierząca z Dolnego Śląska wprost ku Warszawie, oraz 14 armia gen. Lista uderzająca poprzez Górny Śląsk w ogólnym kierunku na Kraków, Bochnię, Rzeszów, Lwów. Całością sił skierowanych przeciw Polsce dowodził feldmarszałek Walter von Brauchitsch, który od początku roku 1938 sprawował naczelne dowództwo niemieckich wojsk lądowych i w tym charakterze kierował poprzednio działaniami w Austrii oraz w Czechosłowacji. Działania sił lądowych wspierały dwie floty powietrzne: l, działająca z obszaru Prus Wschodnich na korzyść Grupy Armii "Pół- 37 noc", 14, z lotnisk dolnośląskich i podberlińskich wspierająca Grupę Armii "Południe". Przeciwko wybrzeżu polskiemu zwrócili Niemcy zgrupowanie marynarki wojennej zestawione z pancernika, 9 niszczycieli, 13 sta-wiaczy min i całego stada pomniejszych jednostek, w tym kutrów torpedowych i monitorów artyleryjskich. Po zupełnie zresztą słusznym wyprawieniu na Atlantyk trzech nowoczesnych niszczycieli Polakom pozostało do obrony 5 okrętów podwodnych, jeden niszczyciel i jeden, wprawdzie najnowocześniejszy we flotach europejskich, ale jednak tylko jeden stawiacz min. Nie tylko w tonażu, ale przede wszystkim w sile ognia niemiecka flota wojenna górowała nad polską przynajmniej dwudziestokrotnie. Nasze okręty podwodne były od pierwszych godzin wojny tropione przez całe stada niemieckich samolotów. W tych warunkach walka w obronie wybrzeża, prowadzona przez polskie okręty wojenne, była przedsięwzięciem wyłącznie honorowym. Od pierwszych godzin wojny stało się jasne, że Niemcy nie przestrzegają żadnych konwencji czy choćby zwyczajów regulujących walkę pomiędzy narodami cywilizowanymi. Lotnicy niemieccy atakowali zarówno dworce kolejowe, jak pastuszków pasących krowy na łąkach, zarówno posterunki przygraniczne, jak osiedla robotnicze miast na dalekich zapleczach. Szło najwyraźniej nie o pokonanie w polu armii polskiej, lecz o sterroryzowanie i zniszczenie narodu, zgodnie zresztą z dyrektywą Hitlera. "Zniszczenie Polski jest na pierwszym planie mówił był 22 sierpnia do swych dowódców. Celem jest zniszczenie sił żywych, a nie dojście do określonych linii. Nawet gdyby wybuchła wojna na Zachodzie, zniszczenie Polski pozostanie pierwszym celem [...]. Zwycięzcy nikt nie zapyta, czy mówił prawdę lub nieprawdę. Nie miejcie litości". Długo jeszcze nikt w Europie nie miał znać tych słów, określających niemieckie cele na Wschodzie. Pozostać miały tajemnicą przestępców poczynających od Polski próbę podboju świata. Polski opór był twardy i sprawił Niemcom niemiłą niespodziankę. Oddziały kawalerii polskiej (Podlaska BK) wtargnęły nawet do Prus Wschodnich; inne jednostki (55 pp i 17 pułk ułanów) wdarły się na terytorium niemieckie pod Wschową. Piloci Brygady Pościgowej zwalali nad Warszawą maszyny niemieckie. Ale w sumie wielka bitwa graniczna nieuchronnie wykazywała przewagę wroga. Na niektórych odcinkach uzyskał szybko powodzenie. Słabość polskiego ugrupowania zaczęła się wyraźnie ujawniać w drugim i szczególnie trzecim dniu wojny, kiedy zostały już przebite cienkie /przesłony piechoty. 38
Na Pomorzu uległo zniszczeniu ugrupowanie polskie w Borach Tucholskich, gdzie 27 dywizję piechoty zmiażdżyły niemieckie 3 dywizja pancerna i dwie dywizje zmotoryzowane. Nawiasem mówiąc, tu właśnie, a ściśle pod Krojantami, 18 pułk ułanów rozgromił pod koniec pierwszego dnia wojny piechotę niemieckiej 20 dywizji zmotoryzowanej, w efekcie hamując na całą dobę postępy niemieckiego korpusu. W skali kampanii-sukces ów nie miał oczywiście większego znaczenia, ale świadczył o polskich możliwościach. Toteż Niemcy postarali się natychmiast o zniesławienie akcji polskich kawalerzystów, mianując ich szaleńcami zdolnymi przy pomocy szabel i lanc atakować czołgi. To łgarstwo hitlerowskiej propagandy zostało później, niestety, podjęte naiwnie przez niektórych polskich publicystów i historyków. W rezultacie bitwy granicznej na Pomorzu Niemcy zobaczyli przed sobą otwarty szlak do Prus Wschodnich. Nasze wybrzeże zostało odcięte. Nie najlepiej działo się też na odcinku armii "Kraków". Już o godzinie 9 dnia l września najeźdźcy zawładnęli Rybnikiem, gdzie dwa bataliony polskie uległy natarciu niemieckiej 5 dywizji pancernej. Najgorzej wyglądała jednak sytuacja na skrajnym, prawym skrzydle tej armii, gdzie pod Częstochową polska 7 dywizja położyła się pod ciosami sił niemieckich usiłujących co rychlej przedrzeć się tamtędy ku Warszawie. W ten sposób ugrupowanie armii "Kraków" zostało odłupane od ugrupowania armii "Łódź". Ówczesny attache wojskowy polski w Atenach i Ankarze, płk.dypl. Tadeusz Machalski, napisał później w swej książce: "Domaganie się od gen. Gąsiorowskiego, by tkwiąc na czele jednej dywizji pod Częstochową w 100-kilometrowej pustce przemienił się w drugiego księdza Kordeckiego, było niepoważnym podejściem do bardzo poważnego zagadnienia". Dodajmy, że regulaminy przewidywały dla dywizji piechoty możliwość skutecznej obrony w pasie najwyżej dwudziestu kilometrów. Lecz najważniejszą w tych dniach sprawą było uruchomienie akcji sprzymierzeńców. "Było dla mnie jasne krzyczał Hitler do swych dowódców na odprawie w dniu 22 sierpnia że do konfliktu z Polską musi dojść wcześniej czy później. Powziąłem decyzję już na wiosnę. Ale myślałem, że ruszę naprzód przeciw Zachodowi, a dopiero potem przeciwko Wschodowi [...]. Stało się jednak oczywistym dla mnie, że Polska uderzy na nas w wypadku starcia z Zachodem". Nie było jednak rzeczą oczywistą obecnie, w dniu l września, czy Zachód uderzy na Niemcy w wypadku ich napadu na Polskę. W samych Niemczech wybuch wojny przyjęty został raczej 39 z rezerwą. Korespondenci zagraniczni podkreślali brak entuzjazmu tłumów, które w milczeniu raczej ponurym odprowadzały odchodzące na front jednostki. Niemiecki mieszczuch, krótko mówiąc, bał się w tych dniach rozpętanej przez jego władców awantury. Masy niemieckie po prostu drżały przed natychmiastową, piorunującą interwencją mocarstw zachodnich. A tymczasem losy owej interwencji, bynajmniej zresztą nie piorunującej, dopiero się powoli ważyły. Pułkownik Antoni Szymański, polski attache wojskowy w Berlinie, obserwował Niemców z pociągu odwożącego personel ambasady polskiej do granicy neutralnej Danii. "W drodze ku północy zapisał przybyliśmy na główny dworzec hamburski. Peron był pełen cywilnej ludności, z zaciekawieniem i niepokojem przyglądającej się naszemu wyjazdowi. Stojąc przy otwartym oknie patrzyłem z uwagą na te tłumy, z których zachowania się i wyrazu oczu czytałem trwogę przed wojną. Nie tylko nie padł ani jeden okrzyk przeciwko Polsce, ale podróżni najbliżej mnie stojący wymieniali ze mną przychylne spojrzenia, a wielu z nich, przenosząc swój wzrok na posterunki czarnej gwardii hitlerowskiej, w rozkroku pilnującej naszych wagonów, nie kryło wyraźnej niechęci". W tym samym czasie ambasador polski w Londynie, Edward Raczyński, zabiegał o natychmiastowe wypełnienie przez Wielką Brytanię jej zobowiązań sojuszniczych. Wiadomo było, że postawa Londynu przesądzi o działaniach Paryża. A w Polsce każda godzina przynosiła zmianę na gorsze. Po pierwszych okazanych mu objawach sympatii i solidarności ambasador poczuł się oblany zimną wodą. Rzecz najbardziej ponurą stanowił już sam fakt niewypowiedzenia wojny przez sojuszników od razu w dniu l września. Zwłoka rozbrajała moralnie zainteresowane narody. Liczni zwolennicy kursu proniemieckiego nie ustawali w gorączkowych zabiegach. "Nazajutrz w sobotę 2 września zanotował Raczyński obudził mnie telefon z Paryża od Łukasiewicza [tamtejszego ambasadora polskiego], że sytuacja uległa zagmatwaniu, że Paryż pełen jest pogłosek o inicjatywie pokojowej Mussoliniego i że nie mówi się o wypowiedzeniu wojny przez Francję. O 9.30 Łukasiewicz zatelefonował ponownie w tonie jeszcze większego zaniepokojenia z gorącym naleganiem, aby wszelkimi sposobami spowodować energiczną akcję angielską, która z konieczności pociągnęłaby Francję za sobą. O 10 rano byłem z pierwszą interwencją u Cadogana, niekonkluzywną. Sam Cadogan [brytyjski wiceminister spraw zagranicznych] wydawał mi się osowiały. O 3 po południu zebrała się, jak dnia poprzednie- 40 Izba Gmin [...] Sala przepełniona, galerie też. Trzymam się ako tako, ale w duszy mam, jak mówią Francuzi, śmierć. Zza krzesła Speakera wychodzi premier, gorąco witany. Atmosfera jest naelektryzowana, ale nie ta sama co wczoraj, zdaje się być wypełniona podrażnieniem i niepokojem. Premier mówi cicho i wyraża przypuszczenie, że jeżeli Francja ujawniła wahanie w postawieniu ultimatum Hitlerowi, to być może zrobiła to pod wpływem oczekiwania na rezultat pokojowej inicjatywy Mussoliniego. Izba wysłuchuje tych słów w niemym zdumieniu. Ale kiedy po premierze wstał poseł Greenwood, aby zająć stanowisko imieniem Labour Party, z różnych stron sali padają okrzyki: Speak, speak. Speak for Britain. [Mów, mów. Mów za całą Brytanię]. Okrzyki te wychodzą od liberałów i konserwatystów [przeciwników Greenwooda 1 jego partii]. Greenwood mówi z największym umiarem, ale i z widocznym wzruszeniem. Dobiera słów, aby wyrazić to, co wszyscy czują, a kiedy improwizując w pewnym momencie stwierdza, że wystąpienia po stronie polskiej wymaga interes Wielkiej Brytanii, z wielu ław podnoszą się głosy prostujące: Honour. Nastrój w Izbie jest tak stanowczy, a nawet gniewny, że w końcowych słowach premiera jest znaczne usztywnienie. Premier obiecuje na dzień następny, w niedzielę 3 września, na godz. 12 w południe definitywną odpowiedź na dręczące wszystkich pytanie". Odpowiedź premiera Chamberlaina, współautora klęski mona-f chijskiej, brzmiała, bo brzmieć tak musiała, po myśli większości! brytyjskiego społeczeństwa. Wielka Brytania znalazła się z dniem 3 września w wojnie z Niemcami. W ślad za Brytyjczykami, w kil-j ka godzin później, wypowiedzieli wojnę Francuzi. Wiadomość o ultimatum brytyjskim wywarła ogromne wrażenie na hitlerowskim szczycie. "Hitler siedział jak skamieniały i patrzał przed siebie zapisał Paul Schmidt, tłumacz w ministerstwie spraw zagranicznych. Nie był zmieszany, jak później twierdzono, ani nie wpadł we wściekłość, jak chcieli inni. Siedział w całkowitym milczeniu i bezruchu. Po chwili, a wydała się wiecznością, zwrócił się do Ribbentropa, który jak skamieniały stał nadal przy oknie. Co teraz? zapytał Hitler swego ministra [...], jakby chciał powiedzieć, że Ribbentrop fałszywie informował o reakcji Anglików. Ribbentrop odpowiedział cicho: Sądzę, że w najbliższym czasie Francuzi wręczą identyczne ultimatums". A w chwilę później Goering powiedział do Schmidta: "Jeśli przegramy tę wojnę, niechaj Bóg ma nas w swojej opiece". Powyższe reakcje świadczą, jak mocno do ostatniej chwili wierzyli Niemcy w możliwość odosobnienia Polski i rozprawienia się 2 nią niejako na marginesie Europy. 41 Wypowiedzenie wojny przez mocarstwa zachodnie wywołało falę entuzjazmu w Warszawie, ale nie ulżyło armiom polskim, odstępującym właśnie od granic. Sytuacja wojenna pogarszała się z dnia na dzień. 4 września oddziały polskie opuściły Grudziądz i Bydgoszcz. Po utracie, już w pierwszych dniach, Górnego Śląska, 5 września wieczorem wypadło wycofać się z Krakowa. 6 września zbombardowane zostało pod Łodzią miejsce postoju dowództwa armii "Łódź" i dowódca tej armii, gen. Rómmel, wykonawszy samochodem odskok na pewno nieco zbyt daleki, stracił kontakt ze swymi wojskami. Miał je odtąd prowadzić gen. Wiktor Thommee. Tymczasem czołowe kolumny 10 armii niemieckiej atakowały już zgrupowania, najczęściej niegotowe jeszcze do walki, polskiej armii odwodowej. Utrzymując główny kierunek uderzenia, mierzony przez Piotrków ku Warszawie, dowództwo niemieckie rozwinęło jednak natarcie równoczesne kilku kolumn pan-cerno-motorowych, które poszły wachlarzem na środkową Wisłę. W tej sytuacji polskie Naczelne Bowództwo nakazało odwrót ogólny ku Wiśle i Dunajcowi. Nocą z 6 na 7 września Naczelny Wódz, marszałek Rydz-Śmigły, przeniósł się ze sztabem do Brześcia nad Bugiem. W kierunku na Lublin i dalej na Lwów ewakuowało się równocześnie ze stolicy kierownictwo państwa, prezydent Mościcki, rząd, korpus dyplomatyczny i rozmaite instytucje. Ruch drogowy poważnie blokowały w tym czasie tłumy uchodźców z województw zachodnich; do powiększenia zamętu przyczynił się też nieopatrzny apel rzecznika radiowego rządu, który wezwał mężczyzn od lat 16 do odchodzenia na wschód. Niestety, na wschodzie kraju nie było dla nich broni. Dodać trzeba, że zarówno drogi, jak i linie kolejowe były nieustannie bombardowane. Ujawniała się też dywersja hitlerowska, bazująca głównie na zamieszkałych w Polsce Niemcach. Kierowanie ruchami wojsk własnych stawało się w tych warunkach sprawą coraz trudniejszą. - 7 września padło Westerplatte, placówka oporu polskiego, która zdobyć miała rangę wielkiego symbolu. Niespełna dwustu żołnierzy, uzbrojonych tylko w karabiny maszynowe i jedno stare działo 75 mm, broniło się skutecznie przez tydzień przeciw natarciom oddziałów liczących 2200 ludzi i wspieranych ogniem około 30 dział samych tylko ciężkich kalibrów, licznych dział lekkich oraz akcją co najmniej pułku lotnictwa szturmowego. Pancernik "Schleswig--Holstein" strzelał na Westerplatte z najbliższej odległości; dysponował czterema działami kalibru 280 mm i dziesięcioma działami kalibru 150 mm. Gratulacje dla dowódcy obrony, majora Henryka Sucharskiego, i pozostawienie mu szabli z prawem noszenia w nie- 42
jl były jedynym w wojnie przeciw Polsce rycerskim gestem niemieckiego dowództwa. Miasto Gdańsk zostało opanowane już w pierwszym dniu wojny głównie przez miejscowe bandy hitlerowskie. Uzbrojone po zęby, czekały na okazję od dawna. Rozpoczęło się też od razu mordowanie ludności polskiej. Wysokiemu Komisarzowi Ligi Narodów nakazano opuścić miasto w ciągu dwu godzin. Ale załoga Poczty Polskiej broniła się w swym gmachu do wieczora; Niemcy musieli tu użyć artylerii i wozów pancernych. W trzecim dniu wojny poszły na dno, po zbombardowaniu^ przez samoloty nurkowe, dwa największe okręty wojenne, jakie zatrzymaliśmy na Bałtyku: stawiacz min "Gryf" oraz niszczyciel "Wicher". Szczuplutka polska flota wojenna nie miała szans odegrania poważniejszej roli w obronie wybrzeża czy w walce przeciwko bałtyckiej flocie niemieckiej. Od pierwszych godzin wojny była zażarcie tropiona przez przeważające siły nieprzyjacielskie, zarówno morskie, jak przede wszystkim lotnicze. Okręty podwodne nie mogły niczego zdziałać, ponieważ stale wisiały nad nimi wrogie samoloty. Skromne bazy znalazły się od razu pod ogniem. Pozycja lądowa może długo znosić nawet ciężkie bombardowania; ale jedno celne trafienie znosi okręt wojenny z powierzchni morza. Odesłanie trzech naszych niszczycieli na Atlantyk uchroniło je przed bezsensowną zagładą. W Zatoce Gdańskiej kosztowałyby Niemców zaledwie trochę amunicji. Działając w oparciu o bazy brytyjskie i w zespołach zdolnych do równorzędnej walki, kosztować miały Niemców bardzo drogo. I tylko jeden z nich zginął, o czym będzie jeszcze mowa. Nasze oddziały lądowej obrony wybrzeża, bardzo szybko, jak już wiemy, odcięte od sił głównych, broniły jednak twardo Gdyni, Wejherowa i podejścia na Hel. Nasłuchiwano pilnie nad polskim Bałtykiem wiadomości z głębi kraju. Ale wiadomości nadchodziły coraz gorsze. Wczesnym popołudniem 8 września pancerne jednostki niemieckie zajęły Okęcie i sięgnęły po warszawskie przedmieścia Wolę i Ochotę. Szybko zostały wyparte; lecz artyleria niemiecka rozpoczęła ostrzeliwanie stolicy. Już nieco wcześniej nieprzyjacielowi udało się przekroczyć Narew; zagrożenie Warszawy narastało więc i z tamtej strony. W Naczelnym Dowództwie polskim dojrzała tymczasem idea zwrotu zaczepnego, jaki miałyby wykonać w kierunku Radomia wojska armii "Poznań". Były dotąd stosunkowo słabiej zaangażowane w walkach, znajdując się pomiędzy dwoma głównymi kierunkami inwazji. Do armii "Poznań" dołączały obecnie wycofu- 43 jące się z północy pozostałości armii "Pomorze". Spodziewano się, że owemu zwrotowi będzie, mogła dopomóc armia "Łódź", uderzając z południowego przedpola Warszawy. Całość sił polskich miała następnie przesuwać się z zachodu na południowy wschód, za Wisłę i San; zamierzano pozostawić Warszawę i Modlin jako wysunięte ośrodki oporu i cofnąć front północny aż na rzekę Prypeć. Lecz planowanie dalszych faz kampanii nie okazało się już praktycznie możliwe. Rankiem 9 września uderzyła na Warszawę 4 dywizja pancerna, wzmocniona wkrótce pułkiem zmotoryzowanym SS "Leib-standarte Adolf Hitler". Trzysta czołgów parło osią ulicy Grójeckiej i na Wolę. Niemcom udało się sforsować dwie duże barykady, przeniknąć na Pole Mokotowskie i ulicą Puławską; niebawem jednak utknęli. Prócz regularnego wojska w obronie brała udział ludność cywilna. Wiązki granatów ręcznych i butelki z benzyną w rękach zdecydowanych obrońców skutecznie wzmogły siłę ognia dział polskich. Ciężka artyleria biła celnie po samochodach podwożonej do miasta niemieckiej piechoty. Natarcie załamało się całkowicie. Dywizja pancerna zostawiła tu połowę swych czołgów. Poniosła też bardzo ciężkie straty w piechocie. Gorzej szło jednostkom armii "Łódź", które nie mogły przebić się ku Warszawie przez wzbierającą falę najazdu. Jeszcze gorzej działo się na pomocy, gdzie po rozpołowiendu ugrupowania polskiego i sforsowaniu dolnego Bugu Niemcy parli na Mińsk Mazowiecki i Siedlce. Rodziło się zagrożenie Warszawy również od wschodu. Nad środkową Wisłą niemieckie jednostki szybkie wygrywały wyścig do mostów i przepraw, odcinając oddziałom polskiej armii odwodowej możliwości odwrotu za rzekę. Rozgorzały zacięte walki o przeprawy; miały trwać kilka dni i otrzymać w niemieckiej nomenklaturze nazwę bitwy pod Radomiem. Na południu zaś dywizje niemieckie owego dnia 9 'września osiągały już San. W tych dniach fatalnej dla Polski przepięknej pogody, jaka trwała od tygodni i wypiła wodę z rzek, odsłaniając nie istniejące od dziesiątków lat brody, ani San, ani Bug, ani nawet Wisła aż po Warszawę nie stanowiły już poważnych przeszkód naturalnych. Tak wyglądała sytuacja, gdy tegoż dnia 9 września po południu generał Kutrzeba uderzył znad Bzury w kierunku południowym. Natarcie dosłownie rozniosło niemiecką 30 dywizję. Wkrótce odbito Łęczycę oraz Piątek i wojska armii "Poznań" zbliżyły się do Strykowa, a w końcu do przedmieść zajętej przez Niemców Łodzi. Natarcie uderzyło w dywizje piechoty niemieckiej, nadążające ku Warszawie w ślad za dywizjami szybkimi. Aktualnie zajmowały już Skierniewice, Łowicz, Sochaczew, Błonie. Kiedy piechota 44 derzała się z piechotą, Niemcy z reguły tracili animusz. A szcze- iie wtedy, gdy ich lotnictwo zajęte było gdzie indziej; tak irłaśnie zdarzyło się w pierwszej fazie bitwy nad Bzurą. Sześć jolskich dywizji piechoty i dwie brygady kawalerii zmagały się bardzo skutecznie z siedmiu niemieckimi dywizjami piechoty. Ale dowództwo niemieckie miało wszelkie możliwości manewrowania swoimi siłami, gdy gen. Kutnzeba możliwości takich nie miał. Nie posiadał ani świeżych odwodów, ani szybkich jednostek pancernych, ani lotnictwa, ani nawet łączności z Naczelnym Dowództwem, które zresztą już nie panowało nad biegiem wypadków. Na zagrożony odcinek Niemcy skierowali dwie dywizje pancerne spod Warszawy oraz trzy dywizje lekkie i jedną zmotoryzowaną znad środkowej Wisły. Na koniec uderzyli z powietrza, rzucając na pole bitwy kilkaset maszyn wydzielonych z obu armii lotniczych. Pojmując niemożliwość przebicia się poza Łódź ku Wiśle, gen. Kutrzeba zdecydował zawrócić pod TCutno i dążyć wprost do Warszawy. "W rejonie Kutna głosił komunikat niemiecki z 14 września działają znaczne siły polskie okazując szczególne męstwo, zaciętość i przede wszystkim wysoki poziom wyszkolenia wojskowego [...] Głównodowodzący, gen. von Brauchitsch, przebywał na pierwszej linii udzielając instrukcji dowódcom. Myśli wszystkich Niemców są w tej chwili pod Kutnem, gdzie nasi żołnierze walczą bohatersko". Komunikat ów, mimochodem oddający należne Polakom, stanowił próbę usprawiedliwienia się propagandy hitlerowskiej, która tuż przed wojną głosiła, iż Niemcy rozprawią się z Polską w ciągu najwyżej dwu tygodni. "Największa i najkrwawsza bitwa w dotychczasowych dziejach wojen", jak bitwę nad Bzurą określali później Niemcy, wygasła ostatecznie 20 września. Część sił z samym gen. Kutrzeba przedarła się przez Puszczę Kampinoską do Warszawy i wzmocniła załogę. Część, z rannym gen. Bortnowskim, poszła do niewoli. Polegli generałowie Bołtuć, Wład, Grzmot-Skotnicki. Już od 13 września szybkie oddziały niemieckie operowały na wschodnim brzegu środkowej Wisły, przenikając na Lubelszczyznę. Inne jednostki docierały tego dnia pod Lwów, omijając na razie Przemyśl, jeszcze inne, włamujące się od Słowacji, ogarniały Dro-hobycz. W opuszczonym przez wojska polskie Stryju wybuchła rebelia ukraińskich nacjonalistów. Jak tymczasem, w połowie miesiąca, wyglądała pomoc sojuszników? Dopiero 4 września podpisano w Paryżu francusko-polski pro- 45 tokół polityczny, od którego, jak pamiętamy, uzależnione było zawarcie konwencji wojskowej niejako wzmacniającej pakt z roku 1921. Podpisano ją nareszcie 9 września. Niezależnie Polacy, poprzez ambasadę i ataszat wojskowy, naciskali od pierwszego dnia wojny o uruchomienie armii francuskiej. 10 września Naczelny Wódz francuski, gen. Gamelin, wysłał notę do marszałka Śmigłego. "Przeszło połowa naszych dywizji na północnym wschodzie weszła do walki powiadano w owej nocie. Działania lotnicze zharmonizowane są od początku z operacjami lądowymi. Jesteśmy przekonani, że wiążemy siły poważnej części lotnictwa niemieckiego. Przyspieszyłem więc realizację mego przyrzeczenia w sprawie ofensywy naszych sił głównych piętnastego dnia po pierwszym dniu mobilizacji francuskiej. Nic więcej nie mogłem uczynić". Wypada powiedzieć z przykrością, że w swej nocie gen. Gra-melin zwyczajnie kłamał. Jak wyglądała francuska "ofensywa sił głównych"? Niech zabierze głos historyk francuski, A. Goutard. "W nocy z 6 na 7 września pisze w swej książce straże przednie przekraczają granicę nie napotykając poważniejszego oporu [...]. Dnia 9 września siły główne przekraczają granicę na wschód od Saarbriicken i posuwają się naprzód dzień po dniu, osiągając jeden cel po drugim; tempo osłabia jedynie nikły opór ubezpieczeń niemieckich [...]. Dnia 13 września cały cypel niemiecki między Spicheren a Hornbach jest zlikwidowany, pożądane wyrównanie frontu zrealizowane. Nasze dywizje stają. Ofensywa jest skończona. W ten sposób posunęliśmy się naprzód na froncie szerokości 25 km i na głębokość 8 km w centrum, zajmując około 20 porzuconych miejscowości niemieckich". Wykonawszy groteskowe przedsięwzięcie, które raczył nazwać ofensywą, Gamelin oświadczył, że ze względu na rozwój sytuacji w Polsce niczym już temu krajowi dopomóc nie będzie można. Powieszony w Norymberdze zbrodniarz wojenny Jodl, w czasie wojny generał-pułkownik, jeden z najbardziej zaufanych doradców wojskowych Hitlera, stwierdzał w roku 1945 przed alianckim trybunałem: "W roku 1939 świat nie zdołał uniknąć katastrofy jedynie dlatego, że 110 dywizji, jakie posiadali Francuzi i Anglicy, pozostało całkowicie bezczynnymi wobec 23 dywizji niemieckich na Zachodzie". Dodajmy, że zaledwie kilka pomiędzy nimi liczono do związków pełnowartościowych. Inny z wysokich dowódców niemieckich, późniejszy szef sztabu Oberkommando West, to jest dowództwa naczelnego na Zachodzie, gen. Westphal, stwierdza, że zdecydowana ofensywa aliancka na Zachodzie we wrześniu 1939 spowo- 46 dowałaby załamanie się reżimu hitlerowskiego jeszcze w tym samym roku. Przed ciosami barbarzyńców, wobec których średniowieczni Mongołowie zdają się dżentelmenami, Polska w roku 1939 zastawiła sobą jak tarczą całą Europę. Przy kompletnej bierności mocarstw zachodnich polska tarcza została przedwcześnie strzaskana. Świat zapłacić miał za to przerażającą cenę. W okresie wygasania bitwy nad Bzurą, ostatniego po stronie polskiej wielkiego zamierzenia w tej kampanii, resztki armii polskich zebrano w trzy zasadnicze zgrupowania: broniącą stolicy i twierdzy Modlin armię "Warszawa", zasłaniającą od północy grupę armii gen. Dęba-Biernackiego i działającą na południu armię "Małopolska", której dowództwo objął trzymany dotąd na uboczu gen. Sosnkowski. Wszystkie poczynania organizacyjne okazywały się jednak już bezskuteczne. Dąb-Biernacki po prostu porzucił swe wojska, oświadczając, że w bałaganie tego rodzaju nie zamierza narażać swej sławy żołnierskiej; został za to później zdegradowany do szeregowca i wyrzucony z wojska. Gen. Sosnkowski usiłował na czele zbieraniny różnych oddziałów przedrzeć się do Lwowa; pomimo pogromu niemieckiej kolumny pancernej, dokonanego przez jego wojska nocą 16 "września, celu nie zdołał osiągnąć. Niemcy tymczasem brali Włodzimierz Wołyński, miasto leżące już na wschód od górnego Bugu. Rząd zaś i Naczelne Dowództwo, wędrując drogami Wołynia i Podola, dotarły 14 i 15 września na Pokucie i osiadły w Kutach, Kosowie i Kołomyi. Rankiem 17 września przekroczyły granicę wschodnią wojska radzieckie. "W chwili całkowitego rozpadu państwa polskiego uzasadniał tę decyzję Mołotow, radziecki komisarz spraw zagranicznych -- rząd nasz zobowiązany był wyciągnąć pomocną rękę żyjącym na terytoriach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi braciom Ukraińcom i braciom Białorusinom [...]. Czerwona Armia weszła na te obszary przy całkowitym poparciu ludności ukraińskiej i białoruskiej, witającej nasze wojska jako swych oswo-bodzicieli od pańskiego ucisku, od ucisku polskich obszarników i kapitalistów". Nocą z 17 na 18 września najwyższe władze polskie opuściły kraj, przekraczając granicę rumuńską. Zgodnie z prawem między- ' narodowym i precedensem belgijskim z wojny poprzedniej miały zapewnione we Francji tak zwane droit de residence, czyli prawo pobytu i funkcjonowania, Rumuni zaś, również sojusznicy, mieli zapewnić droit de passage, czyli prawo tranzytu. Zobaczymy później, co z tego wynikło. Lecz jedna osoba nie miała prawa opuścić własnego terytorium; był nią Naczelny Wódz, który jako wojsko- 47 wy podlegał w każdym wypadku internowaniu, jeśli nie przechodził na terytorium kraju również związanego walką. Rumunia zaś już 6 września ogłosiła neutralność; marszałek Śmigły, niestety, nie zwrócił na to uwagi. Wojna w Polsce wciąż trwała. Broniła się stolica, bronił się Modlin, bronił się Półwysep Helski, toczono walki na Lubel-szczyźnie i na przedpolach Lwowa. Przegraną kampanię charakteryzuje rozpraszanie się sił strony pobitej. Kampania wrześniowa pozostała swoistym fenomenem, wykazując wielokrotnie dążenie sił już pobitych do ponownego organizowania się i koncentrowania celem przedłużenia walki. Do pewnego stopnia elementem wzmacniającym podobne dążenia było oczekiwanie, aż do samego końca, skutecznych na przeciwległym froncie działań wielkiej sojuszniczki. Opór w kraju równinnym nie mógł jednak w tych warunkach trwać w nieskończoność. 19 września pokonani zostali obrońcy Gdyni. 20 września zakończyła walkę armia "Małopolska". 22 września Lwów, którego Niemcy zdobyć nie zdołali, został poddany wojskom radzieckim. 25 września uległo pod Tomaszowem na Lubelszczyźnie północne ugrupowanie obronne. 27 września w rejonie Przemyśla idąca od północy w walkach grupa kawalerii nie zdołała się przebić przez radzieckie jednostki pancerne. 28 września ciężko bombardowana, świecąca niezliczonymi pożarami, pozbawiona wody i strzelająca rzesztkami amunicji kapitulo-wała Warszawa. Następnego dnia padł Modlin, 2 października poddał się Hel. I dopiero 6 października Samodzielna Grupa Operacyjna "Polesie", idąca zza Bugu w stronę Wisły z zamiarem osiągnięcia za nią Gór4 Świętokrzyskich, po czterodniowej, uwieńczonej sukcesem bitwie z dwoma niemieckimi dywizjami zmotoryzowanymi, z braku amunicji skapitulowała pod Kockiem. Tak weszło to miasto na zawsze do historii jako ostatni ułomek strzaskanej tarczy polskiej. Polski wrzesień zakończył się w pierwszych dniach października. Przepadło młode państwo, przepadła bitna armia. Ale naród nie zamierzał skapitulować i klęski nie uznał za ostateczną. PAŃSTWO BEZ ZIEMI Nie wszyscy żołnierze pobitej armii polskiej rozproszyli się lub poszli do niewoli. Dziesiątki tysięcy, niekiedy w zwartych oddziałach, przekraczały granice rumuńską i węgierską. Podtrzymywało ich przeświadczenie, że wojna dopiero się na dobre zaczyna; pragnęli przedrzeć się do sojuszników, by razem z nimi uczestniczyć w ostatecznym pobiciu Niemców. W straszliwej klęsce, z nie przewidywaną przez nikogo szybkością porażającej państwo, przejawił się raz jeszcze instynkt narodowy Polaków. A przejawił się powszechnie, porywając wszystkich: robotników, którzy niedawno strajkowali, chłopów bezrolnych, którzy niedawno głodowali, zabiedzonych urzędników, klnących niedawno swój los pozbawiony perspektyw. Krótko przed wojną pisał Władysław Broniewski: "Są w ojczyźnie rachunki krzywd, obca dłoń ich też nie przekreśli; ale krwi nie odmówi nikt, wysączymy ją z piersi i pieśni". I teraz, w ostatnich dniach krwawej polskiej kampanii, słowa poety stawały się przykazaniem. Szosa na Zaleszczyki, jedna z szos wyprowadzających z Polski do Rumunia, przeszła do zasobu przysłowiowych pogardliwych określeń. Ale nie dla wszystkich była szlakiem hańby. To prawda, że naprzód przejechali tą szosą tchórze, poganiani uczuciem strachu. Potem przejechali nią urzędnicy, kierowani rozkazami. Na koniec zaś zabrzmiał na niej twardy krok żołnierzy, wykonujących strategiczny odwrót. Pierwsza kampania tej wojny była przegrana. Ale nie znaczyło to, że przegrano wojnę. Polskie najwyższe kierownictwo państwowe zachowało się zresztą ze zdumiewającą lekkomyślnością. Droit de passage, obiecywane przez Rumunów prawo tranzytu, mogło zagrać tylko w wypadku zachowania przez ekipę polską największej powściągliwości. Rumunia nie była przecież mocarstwem, zdolnym do lekceważenia nacisków ze strony potężnych partnerów. Po upadku Polski opamiętywała się jako słabiutkie, całkowicie osamotnione państewko. Tymczasem prezydent Mościcki już z terytorium Rumunii wystosowywał orędzie do narodu polskiego. Tymczasem Beck Najkrótsza historia... 49 przyjmował oficjalnie w Czerniowcach akredytowanych przy rządzie polskim ambasadorów. Tymczasem marszałek Śmigły usiłował z rumuńskiego pogranicza wpływać na bieg bitew toczonych jeszcze w Polsce. Kierownictwo polskie zachowywało się tak, jak gdyby Rumunia była państwem zespolonym z Polską w wojnie z Niemcami. Ale Rumunia była państwem neutralnym, które niefrasobliwość polskieJ~Bklpy"rządowej mogła wpędzić w sytuację beznadziejną. Berlin wystąpił od razu z gniewnymi ostrzeżeniami. I trudno się było spodziewać dotrzymania obietnic udzielanych przez Rumunię w warunkach zupełnie innych. Pomimo wszystko przywódcy polscy spodziewali się dotrzymania owych obietnic, i spodziewali się nawet wtedy, kiedy już ich rozwożono do różnych odległych od siebie miejscowości letniskowych: prezydenta do Bicaz, marszałka do Craiovej, ministrów do Sianie. Podejrzewano już wprawdzie, że zanosi się na coś w rodzaju internowania. Na 'domiar kraj znalazł się pod grozą przewrotu i niemieckie] interwencji: 22 września bandyci z prohitle-rowskiego ugrupowania "Żelazna Gwardia" zamordowali premiera Calinescu, skądinąd przyjaciela Polski. Ale wciąż jeszcze przywódcy polscy spodziewali się jakiejś skutecznej pomocy z zewnątrz i wywikłania z opałów, które nazwano później, złośliwie, ale raczej trafnie, pułapką rumuńską. Lecz pomoc z zewnątrz nadejść nie miała. I wydaje się dziś niewątpliwy nacisk również francuski, oczywiście bardzo dyskretny, na rzecz unieruchomienia w Rumunii dotychczasowego kierownictwa polskiego. Trzeba tu powiedzieć, że przede wszystkim Beck był w Paryżu postacią wręcz nie cierpianą. Ale jemu właśnie powierzył Pił-sudski sterowanie polską polityką zagraniczną. Niewdzięczne to zajęcie uprawiał Beck od roku 1932, naprzód pod okiem swego mistrza, a potem samodzielnie. Bardzo nawet samodzielnie, narzucając swe decyzje zarówno prezydentowi Mościckiemu, jak i marszałkowi Śmigłemu. Francuzom urządził wiele psikusów. Niektóre stanowiły uzasadnioną rekompensatę za psikusy francuskie. Inne jednak stawiały Polskę w pozycji co najmniej dwuznacznej. Na Zachodzie utarło się z latami przekonanie, że Beck w zasadzie dostosowuje politykę polską do polityki Hitlera i Mussoliniego. Polska była pierwszym państwem europejskim, które odrzuciło sankcje gospodarcze wobec Włoch, uchwalone przez Ligę Narodów po włoskim najeździe na Etiopię; Polska uznała od razu zabór Austrii i później utworzenie marionetkowego państewka słowackiego; Polska niejako u boku Niemców zajmowała Zaolzie; w sprawie Hiszpanii opowiadała się po stronie Franco. Czasem jednak 50 askakiwała Europę wystąpieniami całkiem innego charakteru, pamiętamy, jak w marcu 1936 zgłosiła gotowość wypełnienia zobowiązań sojuszniczych wobec Francji, to jest wystąpienia zbrojnego, natychmiast po wkroczeniu wojsk niemieckich do Nadrenii. O Becku powiadano wtedy, że jest Mefistofelesem polityki europejskiej. Na koniec, jak pamiętamy, w maju 1939 rzucił Niemcom ostre "nie". Ale dla Paryża nawet wtedy pozostał wartością niepewną- Gdyż jedyne, co w nim było pewne, to jego niezmiernie rzadka wśród Polaków abominacja do. Francji. Z chwilą wyjścia rządu polskiego do Rumunii nastręczyła się znakomita okazja do wyeliminowania Becka. Wiadomo było, że sam nie ustąpi. Rząd polski nie zależał od fluktuacji parlamentarnych i tym bardziej nie zależał w tak wyjątkowych warunkach. Lecz z chwalą utraty własnego terytorium stawał się już tylko petentem swych potężnych sojuszniczek. Pierwsza z nich,. Francja, uznała za stosowne zapewnić sobie przy okazji bardziej oddaną ekipę polską. Jedynym człowiekiem, którego w ekipie dotychczasowej Francuzi szanowali i w którym widzieli zresztą przyszłego poskromiciela Becka, był marszałek Śmigły. Lecz Śmigły jednym krokiem zniszczył siebie i szansę towarzyszących mu ludzi. Nie popełnił samobójstwa fizycznego na podobieństwo pułkownika Stanisława Dąbka, który zastrzelił się po kapitulacji Kępy Oksywskiej, czy na podobieństwo oficerów strzelających sobie w skroń na lwowskim Wysokim Zamku, na szańcach Warszawy czy w lasach Roztocza. Marszałek Rydz-Śmigły opuścił walczących żołnierzy; jeszcze się toczyła bitwa nad Bzurą, jeszcze się bili obrońcy Helu, jeszcze generałowie, oficerowie, a w końcu podchorążowie zbierali wojska w lasach Lubelszczyzny i Polesia, na wylotach małopolskich miasteczek, na przedmościach wyschłych rzeczułek. I już wtedy dch Naczelny Wódz znikł z pola walki, wyjeżdżając za granicę razem z cywilną administracją. Popełniał tym samym samobójstwo moralne. Cywilnej administracji rzecz mogła być od biedy wybaczona; umieranie w polu nie najeżało do jej zadań wojennych. Ale Naczelnemu^Wodzpwi podobnego postępku nie mógł przebaczyć nikt, TTHkt też nie przebaczył. Poza tym, wyjeżdżając do neutralnego państwa, marszałek stawał się automatycznie osobą podlegającą internowaniu i wypadał poza bieg wydarzeń. Z wszystkich więc powodów nie mógł już interesować Francuzów. 'Ich niechęć do rządu Składkowskiego odpowiadała zresztą dokładnie nastrojom wśród Polaków. Miał ów rząd, złożony głów- z piłsudczyków, dość szczupłe zaplecze społeczne i przeciw sobie ugrupowania od skrajnej prawicy aż po zdelegalizowaną 4 51 Komunistyczną Partią Polski. W opozycji trwały też partie największe: Stronnictwo Ludowe, Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Narodowe. Walka przeciw rządowi piłsudczyków przygasła znacznie w ostatnim półroczu przedwojennym. Cała polska opozycja uznała, że trzeba poprzeć rząd w oporze przeciw Niemcom. Obecnie jednak, z końcem września 1939, w oczach społeczeństwa rząd nie był już narodowym kierownictwem, w obliczu zagrożenia uznawanym z konieczności nawet przez opozycję; był tylko rządem straszliwej klęski, za którą w opinii ogółu odpowiadał w całej rozciągłości. Przytomniejsi, mniej klęską porażeni, rozglądali się za postacią, która zdolna byłaby objąć przywództwo polityczne i miałaby jednocześnie pełne zaufanie Paryża. Spomiędzy ludzi wchodzących w rachubę niewątpliwie wysuwał się na czoło generał dywizji Władysław Sikorski. Przed pierwszą wojną światową brał wybitny udział w pracach galicyjskich organizacji niepodległościowych. W czasie wojny kierował departamentem wojskowym Naczelnego Komitetu Narodowego i współpracował z Piłsudskim, choć stosunki pomiędzy Komitetem i organizatorem Legionów nie układały się najlepiej. W wojnie polsko-radzieckiej dowodził 5 armią, działającą na północ od Warszawy. Był następnie szefem sztabu, w roku zaś 1922, po zabójstwie prezydenta Narutowicza, został na pół roku premierem. Z Piłsudskim rozszedł się głównie na skutek różnicy w poglądach na sprawę organizacji najwyższych władz wojskowych. Kiedy Piłsudski żądał dla siebie, jako Naczelnego Wodza, uprawnień uniezależniających go od rządu i Sejmu, Sikorski postulował ustanowienie stanowiska generalnego (inspektora sił zbrojnych, poddanego, jak we Francji, kontroli rządowej. Niewątpliwie spór pogłębiły inne przyczyny, wśród nich niechęć rozmaitych karierowiczów z otoczenia Piłsudskiego do zdolnego, młodego i energicznego generała, a także jego własne, niekiedy bardzo duże ambicje. W czasie przewrotu majowego Sikorski, podówczas dowódca Okręgu Korpusu VI we Lwowie, nie wystąpił jednak przeciw Piłsudskiemu. Bezczynność ówczesną nieraz mu później wyrzucano. Mimo to w dwa lata później został wyłączony z czynnej służby. Pozostawał jednak "w dyspozycji pana ministra spraw wojskowych", co znacznie mu utrudniało działalność polityczną. Często bywał we Francji, gdzie ceniono go w kołach wojskowych. Napisał między innymi wspomnianą tu już poprzednio książkę o stosunkach polsko-francuskich, a także dzieło Przyszla wojna, pod wielu względami pionierskie, w którym przewidywał rozwój broni szybkich, rewolucję w doktrynach operacyjnych i wojnę total- 52 angażującą całe społeczeństwo. W roku 1936 zainicjował razem Ignacym Paderewskiai.! Wincentym Witosem-utworzenie Frontu Morges, nazwanego tak od szwajcarskiej miejscowości, w której ezydował paderewski; Front miał doprowadzić do wspólnej akcji polskich stronnictw opozycyjnych, lecz zadania tego w końcu nie spełnił. Po najeździe niemieckim Sikorski zgłosił się do marszałka Śmigłego z prośbą o powierzenie jakiegoś dowództwa w polu. Spełnienie tej prośby odwlekano. Sikorski ścigał Śmigłego po drogach wschodniej Polski, by jednak dobić się jakiejś konkretnej funkcji, i tak zeszło do świtu 18 września, kiedy w ślad za Naczelnym Dowództwem przejechał granicę rumuńską w samochodzie oddanego stronnika. Miał obecnie 58 lat. Nie odpowiadał za politykę rządu ani za klęskę militarną. Najprawdopodobniej zaraz po przekroczeniu granicy zorientowany został przez ambasadora francuskiego, Noela, 0 zamiarach francuskich, gdyż za jego radą, nie oglądając się już na Naczelnego Wodza, ruszył wprost do Bukaresztu, skąd razem z tymże Noelem wyjechał 22 września pociągiem do Paryża. Już go tam oczekiwała gromadka wybitnych działaczy opozycyjnych, którzy rozważając sprawę reorganizacji najwyższych władz państwowych wprzód we własnym gronie, podjęli następnie pertraktacje w tej sprawie z ambasadorem Łukasiewiczem. Sytuacja była o tyle groźna, że opory unieruchomionych w Rumunii prezydenta 1 premiera mogły doprowadzić do zaprzepaszczenia państwowości polskiej, państwowości stosunkowo świeżej, do której świat zaledwie zdołał się przyzwyczaić. Granice polskie przemazywał właśnie najeźdźca. Poczynania bandytów nie mają oczywiście mocy prawnej i podboju Polski też nie sankcjonowało prawo międzynarodowe; lecz historia, notując rzadkie fakty istnienia państwa bez terytorium, nie notuje faktu istnienia państwa bez rządu. W rzeczywistości europejskiej roku 1939 nieobecność na arenie politycznej rządu polskiego sprowadziłaby niechybnie sprawę polską do stanu sprzed roku 1918, zepchnęłaby ją na poziom starań o jakiś komitet narodowy, skazany bez reszty na kaprysy opiekunów. Rozwiązanie tego rodzaju kusiło bez wątpienia pewnych Francuzów, do czego zresztą nigdy się nie przyznali. I trudno im się dziwić. Gdyż nie było nic chwalebnego w zabiegach o pozbawienie sojuszniczki jej statusu prawnego, jej suwerenności zasługi-wanej od tysiąca lat, i w próbach spychania jej do roli dobijające- J się własnego państewka ledwie rozwiniętego plemienia. Do ta-iej roli zepchnęli Polskę osiemnastowieczną trzej zgodni zaborcy. Do takiej roli usiłowali zepchnąć Polskę dwudziestowieczną 53 niektórzy politycy sojuszniczego państwa. A szło im tylko o wolne ręce, o możliwość wycofania się z kłopotliwego sojuszu. Konstytucja polska z roku 1935 dawała prezydentowi Mościc-kiemu prawo wyznaczania następcy. Był nim aktualnie marszałek Śmigły, który w roku 1940 miał przejąć pełnię władzy w charakterze już właściwie dyktatora. Tracąca autokracją konstytucja niespodziewanie przydała się obecnie dla utwierdzenia bardziej demokratycznego rządu polskiego. W sytuacji, w której Śmigły był tak samo ubezwłasnowolniony jak Mościcki, prezydent miał prawo mianować innego następcę. Orientując się w sytuacji, dla państwa bardzo niebezpiecznej, nie zorientował się jednak w nastrojach sojuszników. Mianował następcą generała Bolesława Wie-niawę-Długoszowskiego, człowieka tyleż uroczego, ile inteligentnego, z wykształcenia lekarza, z powołania ułana i poetę, który długo zadziwiał był Warszawę wyczynami o podłożu alkoholicznym i podbojami w świecie płci przeciwnej. Obecnie Wieniawa, dość już zresztą ustatkowany, był ambasadorem w Rzymie. Miał tam doskonałe stosunki. Tego właśnie przełknąć nie mogli Francuzi, akurat coraz ostrzej ścierający się z Włochami i coraz gwałtowniej napastowani przez Mussoliniego. Podana do wiadomości Francuzów kandydatura Wieniawy została natychmiast oprotestowana. Wyznaczając Wieniawę Mościcki pamiętał tylko o dawnych związkach tego uroczego generała z Piłsudskim; Wieniawa służył mu długo w charakterze ulubionego adiutanta. Myślenie polityczne w kategoriach nieustannego pamiętania o Piłsudskim zemściło się od razu. Sojusznicy mieli dobrą okazję interweniowania w wewnętrzne sprawy polskie, i nawet trudno im było odmawiać racji. Tak powstawał niebezpieczny precedens. Mościcki, rad nierad, anulował w Rumunii swą decyzję. Za zgodą przebywających w Paryżu przedstawicieli opozycji prezydentem Polski został Władysław Raczkiewicz, dotychczas wojewoda pon>orski i prezes Światowego Związku Polaków za Granicą, związany dotąd z piłsudczykami urzędowo i uczuciowo. Generał Sikorski był już w tym czasie dowódcą sił 'polskich formowanych we Francji na podstawie konwencji z 9 września. Nominację przyjął z rąk piłsudczyka, ambasadora Łukasiewicza, który po prostu nie mógł jej wręczyć komu innemu. Z kolei, po paru dniach dalszych targów i przetargów, 30 września prezydent Raczkiewicz powierzył misję utworzenia nowego rządu polskiego właśnie generałowa Sikorskiemu. W nowym gabinecie obsadzono tylko kilka foteli. Szef rządu zatrzymał dla siebie ministerstwa spraw wojskowych i sprawiedliwości. Ministrem spraw zagranicznych został August Zaleski, 54 zawodowy dyplomata,, który zaimował t , przed Beckiem. Na pierwszym pSzenL * H StanKOwisko * nie Warszawie Orderu VirtutiSari Vt idu uchwal<>no nada-trzech dni. Ale strzelał jeszcze Hel T maczała już od właśnie s.we dywizje do bitwy nod K" Kleeberg zbierał względu na męstwo ostatnich obrońców S^ cz7wiśoie. bez miach polskich trwało już tylko strzeparnf ska, choć w rzeczywistości ograniczona ^o' nie była już zagrożona. ~ W Paryżu zaczynało , POlskie ** -suwerenność pol- tylk
VI SITZKRIEG Publicysta polski, Stanisław Strzetelski, pisał u schyłku roku 1941: "W roku 1939 wojnę rozpętał Hitler. A jednak wybuchła ona przede wszystkim dlatego, że w całej Europie strach przed wojną był większy aniżeli zdolność skutecznej obrony pokoju. Gdyby Hitler miał stanąć przed jakimś trybunałem sądzącym jego winy, mniemam, że prokurator zakończyłby swą mowę w sposób następujący: A teraz, skorośmy już poznali bezmiar zbrodni oskarżonego, zastanówmy się, jak to się stało, że świat cały, śledząc w ciągu szeregu lat, etap po etapie, rozwój zbrodniczego planu, nie starał się zgnieść zła w zarodku, lecz przeciwnie, jakby w jakimś zaślepieniu ułatwiał pracę podpalaczom pokoju. W tym sensie mimowolnych współwinowajców, często najszlachetniejszych polityków i mężów stanu, było bardzo wielu. Wymienię spośród nich tylko najważniejszych. Wopdrowa Wilsona jako twórcę Ligi Narodów, której kazał być srcażniczką pokoju, a nie dał nawet kija do ręki. Liga Narodów bez egzekutywy uśpiła narody i przyczyniła się do faktycznego rozbrojenia obrońców pokoju, a uzbrojenia napastników. Lloyda George'a jako kapłana fałszywego bożka tzw. równowagi na kontynencie, która w roku 1919 kazała zwycięskiej Anglii ochraniać pobite Niemcy kosztem Francji i narodów środkowoeuropejskich [...]. Kierowników politycznych i gospodarczych Anglii, Ameryki, Holandii, Szwajcarii i Belgii za zgodę na udzielenie Niemcom w latach 19241930 dwunastu i pół miliarda złotych dolarów kredytu, które pozwoliły Rzeszy na organizację zbrojeń [...]. Kierowników politycznych ii gospodarczych narodów bogatych za to, że po zasileniu Niemiec olbrzymimi kredytami, po krachu światowym w latach 19291930 zamknęły się w skorupach swego życia wewnętrznego, modląc się o zbawienie do drugiego fałszywego bożka, do automatyzmu gospodarczego. Strusia polityka międzynarodowego liberalizmu gospodarczego, zamykająca drogę 56
do wszystkich reform, pogłębiała kryzys i ułatwiała w wysokiej nierze sukcesy państw totalnych w dziedzinie gospodarczej i spo- Brianda, Austena Chamberlaina (wraz ze Stresemannem i Scia-loią) autorów Locarno, za zawarcie paktu, który ograniczał gwarancje bezpieczeństwa do granic zachodnich Niemiec, a na granicy wschodniej, od Polski i Czechosłowacji, zostawił, według słów Bec-ka piaseczek, a na piaseczku patyczek podparty patyczkiem* J. Całą dyplomację francuską i angielską za to, że opanowana strachem odbierającym zdolność przewidywania na dłuższą metę, od Locarno poprzez deklarację o dozbrojeniu Niemiec z dn. 11 grudnia 1932 r. [...] aż do paktu czterech robiła wszystko, by ekspansję napastniczą Niemiec skierować na wschód [...]. Wszelkiego rodzaju pacyfistów za to, że w okresie, gdy podpalacz przygotowywał swe zbrodnie, dopomagali do zlikwidowania straży" ogniowej. Wszystkich polityków francuskich i angielskich [...] za naiwną wiarę w możliwość zaspokojenia apetytu państw totalnych i za politykę tchórzliwej kapitulacji, która w Europie wprowadziła dyktaturę strachu, pozwalającą państwom totalnym przygotowywać i organizować z całym spokojem wojnę napastniczą. Edena i Flandina, jako kierowników polityki zagranicznej Francji i Anglii w okresie przełomu nadreńskiego, za to, że w tej decydującej chwili nie umieli zdobyć się na minimum męskiej odwagi i decyzji, lecz słabemu jeszcze wówczas napastnikowi o-tworzyli drogę do dalszych sukcesów. Becka, Benesza i Titulescu za to, że nie umieli wysnuć konsekwencji z grożącego ich państwom wspólnego niebezpieczeństwa [...]. W tym długim szeregu mimowolnych współwinowajców katastrofy wojennej najmniejszą dozą winy obarczam Neville'a Chamberlaina i Daladiera, autorów kapitulacji monachijskiej. To już były tylko bezbronne ofiary olbrzymiej lawiny błędów, która z fatalistyczną koniecznością pociągnęła świat w przepaść katastrofy". Jedynie słowa ostatnie powyższego wywodu mogą dziś budzić sprzeciw. Gdyż powołaniem Chamberlaina i Daladiera było właśnie położenie wreszcie tamy walącemu się na Europę barbarzyństwu. Ale w roku 1941, kiedy Strzetelski formułował swe sugestywne wywody, szerzyła się jeszcze legenda o tak zwanym nie-przygotowaniu do wojny mocarstw zachodnich. Dziś wiemy, że najbardziej nieprzygotowane były akurat Niemcy. Wdając się w wojnę w roku 1939 Hitler wtrącił w przerażenie prawie wszystkich swych generałów i admirałów. Hitlerowska machina przygotowywania agresji działała bez zarzutu; ale pełną gotowość przewidywano dopiero na przyszłe lata. 57 Oczywiście ani Wielka Brytania, ani Francja nie włożyły w zbrojenia sum tak ogromnych w procencie budżetów państwowych, jakie włożyły Niemcy. Ale Niemcy długo pozostawały niemal rozbrojone, mocarstwa zachodnie natomiast posiadały zawsze potężną armię lądową, jak Francja, czy potężną flotę, jak Wielka Brytania. Flota' brytyjska była wprawdzie słabsza w roku 1939 aniżeli w roku 1914, ale też flota niemiecka z roku 1939 nie wytrzymywała żadnego porównania z flotą niemiecką z roku 1914. Lotnictwo obu stron znajdowało się mniej więcej w równowadze. Bezbronność ówczesna Zachodu jest mitem, przez samych winowajców najgorliwiej rozpowszechnionym i mocno później utrwalonym. W czasie kampanii polskiej siły francuskie dysponowały przygniatającą przewagą nad pozostawionymi dla osłony od zachodu siłami niemieckimi. Lotnictwo alianckie mogło niemal bezkarnie atakować każdy cel w Niemczech. Z 3600 niemieckich samolotów bojowych 2600 zaangażowano w Polsce; alianci zaś mogli w każdej chwili rzucić do walki 2200 własnych myśliwców i bombowców. Flota brytyjska mogła najdosłowniej zlikwidować flotę niemiecką, wyjąwszy okręty podwodne; te jednak, po zablokowaniu baz na wybrzeżach Morza Północnego, nie przetrwałyby w morzu dłużej nad parę tygodni. Jedną po drugiej pospolity głód zmuszałby do kapitulacji. Ale w roku 1939 francuskie Naczelne Dowództwo nie wiedziało w ogóle, po co wojna została wypowiedziana. Nie widziało przed sobą żadnych celów strategicznych. Zakładało, że w jakiejś niewiadomej przyszłości Niemcy porozbijają sobie łby o Linię Maginota. Co gorsza, również kierownictwo polityczne nie dysponowało określonymi zamiarami. Po upadku Warszawy Gamelin uznał, że dalsze demonstracje francuskie na obszarze jednego powiatu niemieckiego są już zbyteczne, i 30 września zarządził wycofanie oddziałów. Odeszły do swych wspaniałych umocnień. Na skrawkach niemieckiego terytorium pozostały tylko słabe placówki. Co dalej? Tego nie wiedział nikt w dowództwie francuskim. To wiedzieli tylko Niemcy. 6 października Hitler wystąpił z wielką mową, w której bez ogródek oświadczył, że z powodu już pobitej Polski nie warto walczyć na Zachodzie. Polska, powiadał, stanowiła błąd traktatu wersalskiego. Napomykał o zwrocie kolonii niemieckich, zastrzegając jednak, że ich rewindykacja nie będzie wymuszana siłą. Krótko mówiąc machał gałązką oliwną i dawał do zrozumienia, że wyrzekając się Polski i wycofując z wojny alianci zyskają dozgonną przyjaźń niemiecką. Mowa zyskała ogromny rezonans pomiędzy licznymi w Europie 58 chodniej kapitulantami, których jedynym marzeniem było do-ianie się z Hitlerem. Nie wiedzieli, że upojony zwycięstwem Polsce żąda właśnie od swych dowódców uderzenia na Francję v terminie do 12 listopada. Mowę Hitlera ilustrowała "kontrofensywa" podjęta 16 października. Szczupłe oddziały w sile najwyżej do batalionu przegnały z terytorium niemieckiego placówki francuskie, doszły z powrotem do granicy i tam zapadły. Niemcy dawali do zrozumienia, że nie interesują ich ziemie Francji. W całej Rzeszy gorączkowo reperowano tymczasem i wzmacniano machinę wojenną, nadwerężoną w kampanii polskiej. Wojna w Polsce stanowiła pierwsze doświadczenie praktyczne zastosowania szybkich związków pancerno-mo-torowych. Zaskoczyło nie tylko Polaków, ale również Niemców. Zdolność przebijania owych związków okazała się wręcz niesamowita. Dlatego Niemcy przeorganizowywali swe cztery dywizje lekkie w dywizje pancerne i równocześnie zwiększali ilość dywizji zmotoryzowanych. Formowali też 'pośpiesznie około 40 nowych dywizji piechoty, stanowiących owoc mobilizacji powszechnej. Czas, jakiego udzielono, wykorzystywali znakomicie. Wojna błyskawiczna przyniosła szczególne doświadczenie: stosunkowo małą ilość strat w poległych. Sczepieni czołem w czoło pod Verdun Francuzi i Niemcy stracili w ciągu dziesięciu miesięcy po kilkaset tysięcy ludzi. Kampania .wrześniowa, angażując po obu stronach siły nieporównanie większe, nie dała czasu na przewlekłe, metodyczne wyrzynanie się wzajemne. Niemcy stracili w niej około 50 000 ludzi. Ale sprzęt związków szybkich zużywał się niepokojąco, szczególnie w warunkach twardego oporu. Wspomniana już 4 dywizja pancerna straciła 80 procent swych czołgów i nie nadawała się do użycia. Inne dywizje pancerne i lekkie też ostatnim tchem dobijały końca. Razem z wozami bojowymi przepadały oczywiście załogi. Zużycie załóg i sprzętu w Polsce utrudniło Niemcom natychmiastowy zwrot na Zachód. Zwrot taki generałowie zdołali w końcu Hitlerowi wyperswadować, a poparła ich pogoda. I tylko dlatego Niemcy nie świętowali w Paryżu Nowego Roku 1940. Pewni swego ostatecznego zwycięstwa, niszczyli tymczasem najechany kraj. Pomorze, Wielkopolska, Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, ziemie łódzka i płocka, zachodnie powiaty krakowskie i kie-eckie, a także Suwałki zostały po prostu włączone do Rzeszy Niemieckiej, Polaków zaś usuwano z tych obszarów bez prawa nabierania dobytku. Z reszty podbitego państwa utworzyli hitle->\vcy tak zwane Generalne Gubernatorstwo, którego zwierzchni-został Hans Frank, dotychczasowy minister sprawiedliwości 59 Rzeszy. Miało stanowić zaplecze żywnościowe Niemiec, przy czym Polacy zostali tu od razu ograbieni z praw należnych normalnie egzystującemu narodowi, pozbawiono ich szkolnictwa wyższego i średniego, wydawnictw, teatrów, prasy, zabroniono nawet posiadania radioaparatów. Gestapo i SS rzuciły się na społeczeństwo polskie natychmiast po przejściu najezdniczej armii. Pierwszą masową rzeź urządzili Niemcy w Bydgoszczy, jeszcze w czasie trwania kampanii, w odwet za stłumienie rebelii niemieckiej zorganizowanej 3 września w momencie wycofywania się z miasta oddziałów polskich. 6 listopada aresztowano w Krakowie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i zesłano ich do obozu koncentracyjnego. 26 grudnia wymordowano w Wawrze pod Warszawą ponad stu mężczyzn. Dzikie prześladowania ogarnęły przede wszystkim inteligencję polską; tę warstwę Niemcy umyślili zniszczyć przede wszystkim, aby razem z nią wytracić poczucie narodowe Polaków. Na Zachodzie tymczasem wojny niemal nie odczuwano. Premierzy alianccy odpowiedzieli dość ostro na mowę Hitlera; Dala-dier 10 października, Chamberlain w dwa dni później. Lecz wiele wpływowych osobistości zabiegało o pokój kosztem Polski. Nikt dziś nie wie, jak się nazywał pierwszy żołnierz polski poległy w walce przeciw najazdowi niemieckiemu; rzecz jest nie do ustalenia w przypadku bitwy podjętej w tej samej minucie na granicy o długości prawie 2000 kilometrów. Za to doskonale znane jest nazwisko pierwszego poległego w tej wojnie żołnierza brytyjskiego. Był nim kapral T.A. Friday z lekkiego królewskiego pułku piechoty hrabstwa Shropshire. Zginął na patrolu w północnej Francji w dniu 9 grudnia 1939, dokładnie w setnym dniu wojny. 30 listopada wybuchły walki na pograniczu fińsko-radzieckim. Przeciągnęły się w wojnę lokalną, która trwała niemal całą zimę. Wzmocniła na Zachodzie nacisk sił żądających zwrócenia wysiłku raczej przeciw Związkowi Radzieckiemu aniżeli przeciwko Niemcom. Front na granicy francusko-niemieckiej zamierał tymczasem zupełnie. Okres ten sami Francuzi nazwali "dróle de guerre", czyli dziwną wojną. Niemcy znaleźli jeszcze trafniejsze określenie: Sitzkrieg, czyli wojna na siedząco. Od 7 listopada nowy premier polski, generał Sikorski był rów-/nież Naczelnym Wodzem polskich sił zbrojnych. Rozporządzał więc l teoretycznie władzą doprawdy rozległą. Praktycznie jednak możliwości miał ograniczone. Wizyta, jaką w listopadzie złożył w Londynie, ujawniła niechęć rządu Chamberlaina do sprawy nawet tak zdawałoby się oczywistej, jak przyszłe zlikwidowanie enklawy Prus Wschodnich. Udział Polski w Najwyższej Radzie Aliantów nie 60 C^B^"^^^^ . dojść do skutku. Ogłoszenie deklaracji trzech premierów, bry-stóeL0> francuskiego i polskiego, potępiającej niemieckie me- prowadzenia wojny, odwlekało się przez kilka miesięcy. Nie-two było premierowi państwa, które po klęsce wrześniowej liczni politycy europejscy skłonni byli po prostu lekceważyć. Wojskowi MŚ francuscy pogardzili doświadczeniami z kampanii polskiej, o-racowanymi pieczołowicie w sztabie gen. Sikorskiego. Uznali je i nieprzydatne dla Francji, tyleż potężniejszej i osłoniętej linią legendarnych fortyfikacji. Tylko niejaki de Gaulle, mało komu znany pułkownik, ośmielił się zauważyć w memorandum dla swego Naczelnego Dowództwa: "Motor obala nasze doktryny, jak obali nasze fortyfikacje". Nie usłyszano tego trzeźwego głosu. Nie mając przed sobą zbyt obszernej areny politycznej, generał Sikorski, żołnierz z krwi i kości, tym więcej energii oddawał sprawie odtwarzania polskich sił zbrojnych i utwierdzania ruchu oporu w podbitym kraju. Tworzenie sił podziemnych podjęto w Warszawie już w przededniu jej kapitulacji. Dowódcą organizacji, nazwanej Służbą Zwycięstwu Polski, został gen. Michał Karasze- \ wicz-Tokarzewski, do niedawna dowódca O.K. VI we Lwowie, o-statnio zaś O.K. VIII w Toruniu. Późną jesienią kierownictwo ruchu podziemnego powierzył gen. Sikorski przybyłemu właśnie do Paryża gen. Sosnkowskiemu. W Polsce należało przede wszystkim przeprowadzić trudną pracę scalenia licznych organizacji podziemnych, które powstawały spontanicznie. Proces ten miał z czasem doprowadzić do utworzenia Armii Krajowej. Odbudowa regularnego wojska polskiego natrafiała od początku na poważne trudności. Początkowo Francuzi usiłowali ograniczyć ją do formowania batalionów dołączanych do dywizji francuskich. Koncepcję tę sztab polski z oburzeniem odrzucił. Ustalono w końcu formowanie czterech dywizji piechoty i jednej brygady pancernej, a także pewnej ilości eskadr lotniczych. Stan poborowych polskich z przeszło półmilionowej emigracji zarobkowej we Francji obliczano na około 103000; z tej liczby, obejmującej dwadzieścia osiem roczników, ponad 40 000 musiało jednak pozostać na swych stanowiskach pracy w górnictwie i zemyśle metalurgicznym, zresztą na tych samych zasadach, na kich pozostawali poza mobilizacją niezbędni w produkcji robotny francuscy. Pobór Polaków rozpoczął się dopiero w listopadzie o końca roku dał oddziałom zaledwie 14 000 ludzi. Do l kwietnia 5 przyszło tą drogą do szeregów 32 000; oprócz tego napłynęło końca maja około 2000 ochotników z neutralnej dotąd Bel-. około 900 ludzi z poboru polskiego w Wielkiej Brytanii i nie-'eia 40 000 z obozów na Węgrzech i w Rumunii, łącznie z prze- 61 dzierającymi sią przez liczne granice ochotnikami wprost z kraju; z tego właśnie kontyngentu dowództwo polskie skierowało około 4000 żołnierzy, oficerów i ochotników do Syrii, gdzie powstała później Brygada Karpacka. Przyspieszone dopiero w ostatniej chwili ślamazarne tempo było efektem obojętności władz francuskich, które przeprowadzały pobór polski własnym aparatem, nie dbając o terminowość i przymykając oczy na niestawiennictwo części powołanych; w szczególności uchylali się od służby niektórzy Ukraińcy i Żydzi. Stan założonych stu tysięcy armia polska mogła osiągnąć w tych warunkach dopiero z końcem roku 1940. Przybywający do oddziałów żołnierze otrzymywali stare mundury z wojny poprzedniej i dopiero u progu zimy doczekali się karabinów. Koszar Polakom nie oddawano, lokując ich byle gdzie. Przeważnie w opuszczonych szopach; a zima była owego roku wyjątkowo surowa w całej Europie. Ciężkiego sprzętu ćwiczebnego było z reguły za mało. Wyposażenie brygady pancernej miało się rozpocząć dopiero w obliczu katastrofy Francji, na razie przez nikogo nie przewidywanej. Lotnicy też czekali daremnie na samoloty. W zorganizowaniu części lotnictwa polskiego dopomóc mieli Brytyjczycy. Lecz realizacja odpowiedniej umowy miała się znacznie odwlec, ponieważ dowództwo Royal Air Forces (Królewskich Sił Powietrznych) w tym czasie po prostu nie wierzyło w umiejętności polskich pilotów. W swych przemówieniach do kraju generał Sikorski podkreślał, że armia polska we Francji będzie najnowocześniej wyposażona i że zapewni się jej maksimum swobody operacyjnej. Lecz w istocie armię miały składać cztery niezmotoryzowane dywizje piechoty, niewiele przewyższające siłą ognia polskie dywizje wrześniowe. Swoboda operacyjna w warunkach wojny ruchu stanowiła więc dla tych dywizji fikcję. Autor Przyszłej wojny musiał mieć większe wymagania. Lecz cóż miał robić? Dla Polaków, szczególnie w kraju, wyrażał ostatnią nadzieję. Więc starał się przynajmniej nadzieję umacniać. 3 maja 1940 pierwsza gotowa do walki dywizja polska, otrzymująca właśnie patetyczną nazwę Dywizji Grenadierów, defilowała już w strefie przyfrontowej, w Colombey-les-Belles pod Nancy, przed prezydentem Raczkiewiczem, generałem Sikorskim, alianckimi ambasadorami przy rządzie polskim i dowódcą francuskim odcinka armijnego. Dywizjon myśliwców czuwał w powietrzu nad przebiegiem uroczystości. W Norwegii walczono już od początków kwietnia. Ale tu, na polach wschodniej Francji, nic jeszcze nie zapowiadało wielkiej rozprawy. VII DALEKIE, CICHE FIORDY Niemiecka inwazja w Norwegii rozpoczęła się 9 kwietnia 1940. O dzień wcześniej polski okręt podwodny "Orzeł", wsławiony nie-1 dawno dramatycznym wydarciem się z internowania w Tallinie j właśnie patrolujący wybrzeże norweskie w akwenie Oslofjordu, wytropił jakiś dziwny duży statek płynący bez bandery. Jego nazwa brzmiała "Rio de Janeiro", a z rejestru Deutscher Lloyda wynikało, że portem macierzystym jest Hamburg. Statek zatrzymano i wezwano kapitana do stawienia się z papierami na pokładzie okrętu podwodnego. Lecz "Rio de Janeiro" zaczął opuszczać szalupę dopiero po ostrzegawczej serii z karabinu maszynowego, a równocześnie radiotelegrafista "Orła" przejął rozpaczliwe wezwania o pomoc lotniczą. Kiedy tak Niemcy usiłowali wychytrzyć się z groźnej sytuacji, otrzymali rozkaz opuszczenia statku w ciągu piętnastu minut. Nie wiadomo, na oo liczyli. Martwo puste pokłady ożywiła błyskawicznie dopiero pierwsza torpeda. Wyroili się setkami ludzie w mundurach feldgrau d zaczęli skakać do wody. Druga torpeda rozłupała statek na połowy; w trzy minuty nie było po nim śladu. Wypadek ów zlikwidował możliwość zaskoczenia. Pewną ilość Niemców wyłowiły z morza norweskie kutry. Rozbitkowie znali cel swej niepokojowej podróży: było nim norweskie Bergen. Zamiary niemieckie stały się jasne. Niemal natychmiast ogłoszono v Norwegii mobilizację. Lecz na jej przeprowadzenie było za późno w chwili, gdy jedenaście niemieckich flotylli desantowych płynęło oceanem. 9 kwietnia wieczorem cały brzeg norweski był już v rękach wroga. Nieduża, dopiero mobilizowana armia nie mogła skutecznie przeciwstawić się najazdowi. Flota norweska walczyła bohatersko i została prawie w całości zniszczona. Największym sukcesem tej zdeterminowanej, choć krótkotrwałej obrony było ^topienie w Oslofjordzie ciężkiego krążownika niemieckiego "Blii--cher". Atak niemiecki nastąpił w okresie, gdy po stronie alianckiej zapadła już decyzja obsadzenia brzegów norweskich. Szło tylko 63 0 wygodny pretekst. Niemcy obeszli się bez pretekstu. Swą flotą desantową doprowadzili do celu prawie bez strat, nie licząc "Rio de Janeiro", d wysadzili oddziały we wszystkich ważniejszych punktach kraju. Statki wyruszały o różnych porach) nieraz w pojedynkę, a czas ich rejsów był tak obliczony, aby o jednej godzinie dotarły do różnych miejsc, odległych od siebie nieraz o tysiąc kilometrów bardzo długiej i urozmaiconej linii norweskiego wybrzeża. Była to operacja przeprowadzona wzorowo. Niejako na jej marginesie, i właściwie bez wystrzału, odbyło się zajęcie Danii. Niewiele dobrego da się powiedzieć o przeciwdziałaniu alianckim. Było wprawdzie dość szybkie, ale chaotyczne, a przede wszystkim wykonano je zbyt małymi siłami, na domiar przeważnie pozbawionymi wsparcia lotniczego. Już 10 kwietnia o świcie zespół brytyjskich niszczycieli uderzył w fiordzie Narviku na zgrupowaną tu flotyllą niemiecką. Po obu stronach poszły na dno po dwa niszczyciele, zginęli ze swymi okrętami dowódcy obu eskadr. W trzy dni później Brytyjczycy raz jeszcze najechali wody tego samego fiordu i tym razem wytopili wszystkie zakotwiczone tu jednostki niemieckie. W sumie Niemcy stracili w Narviku w pierwszych dniach kampanii dziesięć niszczycieli, okręt podwodny i wiele statków transportowych, niemieckie zaś oddziały lądowe operujące w tym rejonie znalazły się bez wsparcia artylerii okrętowej. W każdym razie od potopionych w tym fiordzie wtedy i później statków i okrętów powinien był się chyba podnieść poziom wody. Na lądzie tymczasem, w Bjerkvik blisko Narviku, najeźdźcy zagarnęli ośrodek mobilizacyjny norweskiej 13 dywizji, z bronią 1 wyposażeniem niemal na pełny stan. Zdobycz przydała im się później, łącznie z mundurami; kiedy na brzegu zaczęli się grupować marynarze z potopionych w fiordzie jednostek morskich, ubierano ich w norweskie mundury i uzbrajano w norweską broń. Walczyli później przeciw aliantom jako piechota. Kontrakcja desantowa Sprzymierzonych rozpoczęła się 14 kwietnia lądowaniem oddziałów brytyjskich i francuskich w Harstad na wyspie Hinnoy, na północny zachód od Narviku, i w Namsos, w środkowej Norwegii. W następnych dniach wysadzano dalsze oddziały w Andalsnes i w Alesund. Działania od Namsos z jedne] strony i od AlesundAndalsnes z drugiej miały doprowadzić do odbicia miasta Trondheim, jednego z największych portów Norwegii, a przy tym ważnego węzła drogowego i kolejowego. Atak ów zakończył się jednak zupełnym niepowodzeniem. Niemcy ruszyli z rejonu Oslo też w ogólnym kierunku na Trondheim i zagrozili oddziałom alianckim zepchnięciem do morza. Mieli druzgo" 64 przewagę lotnictwa;/dość powiedzieć, że lądowania alianckie 6gł wspierać" tylko jeden dywizjon, to jest maksimum osiemnaście maszyn, starych dwupłatowców typu gladiator. Nic dziw-ieso że już 27 kwietnia zdecydowano odwrót i oddziały interwencyjne opuściły tę część Norwegii w pierwszych dniach maja.' Inaczej działo się pod Narvikiem. Był to port kapitalnego znaczenia; tędy szła do Niemiec bezcenna ruda żelazna z kopalń w szwedzkim Galliware, połączonym z Narvikiem linią kolejową. W porcie narwickim, nie zamarzającym przez całą zimę, rudę przeładowywano na statki. Transport do Niemiec wzdłuż wybrzeży norweskich odbywał się w ciągu pierwszych miesaęcy wojny zupełnie swobodnie, gdyż Norwegia za wszelką cenę usiłowała utrzymać nie tylko neutralność, ale i niejaką sympatię Niemców. Tym łatwiej ów transport odbywałby się teraz, po opanowaniu kraju. Jak już wspomniano, pierwsze oddziały alianckiego korpusu ekspedycyjnego lądowały w Harstad 14 kwietnia. Były to trzy bataliony brytyjskiej gwardii królewskiej, trzy bataliony francuskich strzelców alpejskich i dwa bataliony Legii Cudzoziemskiej. 7 maja, po kilkudniowym krążeniu morzem w oczekiwaniu na wolne miejsce w porcie, zawinął konwój z czterema batalionami polskiej Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich. Jak widzimy, zeljrancf pod Narvikiem wyborowe jednostki Sprzymierzonych. Dowod2ił korpusem Brytyjczyk, gen Caxton -deViart, weteran pierwszej wojny światowej, podczas której stracił we Francji rękę i oko. W latach międzywojennych znaczną część życia spędził na polskim Polesiu; kupiwszy tam niewielką posiadłość zajmował się polowaniami. Jak niejeden z Anglików, Polsce najszczerzej przyjaznych, nie zaniedbywał oczywiście służby własnej ojczyźnie. W roku 1939 został szefem brytyjskiej misji wojskowej w Warszawie. Z czasem dołączyły do korpusu alianckiego jeszcze dwa bataliony norweskie. Całość wspierała z morza flota, w której skład wchodziły: pancernik "Resolution", trzy krążowniki, trzy krążowniki przeciwlotnicze, lotniskowiec "Ark Royal" i dywizjon niszczycieli. Towarzysząca piechocie artyleria, głównie płaskotorowa, nie na wiele się przydała w terenie górskim, wymagającym raczej wielkiej ilości moździerzy. Także czołgi, których przydzielono kilkanaście, nie odegrały większej roli. "Celem operacji w Narviku , notował gen. Ismay, późniejszy szef gabinetu wojskowego Churchilla jest opanowanie miasta ' kolei aż do granicy szwedzkiej. Wówczas będziemy mogli, jeśli będzie konieczne, opanować siłą 'kopalnie rudy w Galliware, których posiadanie jest celem głównym wszelkich operacji w Skandynawii". s_ Najkrótsza historia... 65 Powyższa notatka uzmysławia wagę bitwy o Narvik. Skierowana tu polska Brygada Podhalańska była wielką jednostką sformowaną w trybie najdosłowniej doraźnym. Późną jesienią 1939 umyślono w Paryżu wysłanie do Finlandii korpusu posiłkowego. Lecz ani rząd francuski, ani tym bardziej brytyjski nie zamierzały otwarcie przystępować do wojny ze Związkiem Radzieckim. Zdecydowano ostatecznie posłużenie się Kanadyjczykami, Polakami i ochotnikami francuskimi. Ulegając tym sugestiom gen. Sikorski zgodził się na sformowanie brygady polskiej przeznaczonej na front fiński. Stworzono ją przez wyciągnięcie trzech gotowych już batalionów z l dywizji i jednego batalionu z 2 dywizji. Dowództwo objął gen. Zygmunt Szyszko-Bohusz. Wypada dodać, że gen. Sikorski raczej nie wierzył w użycie brygady zgodnie z sugestiami francuskimi, żywo przypominającymi przysłowie o wyciąganiu cudzymi rękami kasztanów z pieca. Jakoż wojna fińsko-radziecka zakończyła się 13 marca. Sformowana tymczasem brygada polska została włączona w skład sił alianckich przeznaczonych do decydującej o losie Norwegii bitwy o Narvik. Żołnierze brygady mieli być pierwszym regularnym wojskiem polskim, ścierającym się po wrześniu z Niemcami. Jeszcze zanim wylądowali, w fiordzie narwickim zginął niszczyciel polski "Grom". Przed nim operowała tu "Błyskawica". Pewien żołnierz niemiecki z oddziału leżącego na lądzie zapisał w swym notatniku, że ,,der grosse polnische Zerstorar" stanowił prawdziwą karę boską dla ludzi z jego kompanii. Trzeba dodać, że oba te polskie niszczyciele należały w swej klasie do największych na świecie. 3 maja "Błyskawicę" zmienił "Grom", który wkrótce potem, trafiony serią bomb lotniczych, zatonął razem z 57 ludźmi, czyli jedną czwartą załogi. Reszta przejść miała wkrótce potem do służby na nowym polskim okręcie. Dodać tu warto, że w kampanii norweskiej zginął też nowiutki motorowiec polski, "Chrobry", wprowadzony krótko przed wojną na linię południowoamerykańską. Wioząc pod Bodo posiłki z rejonu Narviku spłonął po ciężkim bombardowaniu. Po wyładowaniu podhalan ujawniły się w całej okazałości skutki bałaganu, w jakim okrętowano brygadę w Breście. Francuskie władze załadowcze kierowały się właściwie tylko jedną ideą: możliwie najpełniejszym wykorzystaniem miejsca na statkach. W Norwegii zaś okazało się, że na przykład cała amunicja dla brygady znajdowała się przy jednym z batalionów, gdy trzy inne nie miały jej wcale. W oddziałach zabrakło broni ciężkiej, noszy, kuchen polowych. Zdarzało się, że sprzęt ładowano na jeden statek, oddział zaś na inny, po czym oba tak podzielone elementy trafiały do 66
'żnych, odległych od siebie miejsc wyładowania. Poszczególne taliony Brygady wysadzono w punktach oddalonych od siebie , 70 kilometrów, choć Brygada miała działać całością. Łatwo sobie wyobraź^, Jakie w tych warunkach trzeba było pokonywać trudności wstępne. W dodatku dzień w tej części świata trwa o tej norze roku niemal przez całą dobę i zagrożenie lotnicze ustawało zaledwie na parę godzin. Tymczasem służba w linii zaczynała się natychmiast. Polegała naprzód na patrolowaniu terenu i dozorowaniu wybrzeży, na których można się było spodziewać nowych desantów niemieckich. 15 maja żołnierze z III batalionu wzięli pierwszych jeńców: kilkunastu spadochroniarzy, w tym dwu oficerów. Dwa dni wcześniej II batalion wziął udział w odbijaniu miejscowości Bjerkvik. Przerzucono go do akcji z wyspy Hinnoy; przed walką musiał wykonać długi, ciężki marsz w trudnym terenie górskim. A trzeba powiedzieć, że mimo swej nazwy Brygada Podhalańska nie miała nic wspólnego z piechotą górską i nie posiadała przeszkolenia do walk w górach. Właściwe zadanie dopiero Brygadę czekało. Odbicie Bjerkvik pozwoliło dowódcy francuskiemu, generałowi Bethouart, któremu podhalanie podlegali w ramach korpusu, na podjęcie akcji zmierzającej bezpośrednio do zdobycia Narviku. W akejt-tej-brygadzie polskiej, bez jej III batalionu zatrzymanego w odwodzie, przypadł rejon półwyspu Ankenes, wiszącego swymi wzniesieniami tuż nad Beisfjordem, oddzielającym Ankenes od półwyspu narwickiego. Wzniesienia owe dochodziły niekiedy do 700 metrów ponad poziom morza. Na Ankenes Polacy zluzowali brytyjskich gwardzistów i batalion strzelców alpejskich. Walka na półwyspie, prowadzona w oczekiwaniu na początek generalnego uderzenia-, -przeciągała się kilka dni. W tym czasie przyszła na wsparcie Polaków brytyjska bateria przeciwlotnicza, wyposażona w polskie działa produkcji Starachowic. Data rozpoczęcia ataku na Narvik odwlekała się z wielu przyczyn. Przede wszystkim prawie cała flota, jaka miała zapewnić wsparcie ogniowe, została zaangażowana w walkach w rejonie miejscowości Mo i Bodo, gdzie brytyjscy gwardziści usiłowali zatrzymać Niemców idących z odsieczą swojej załodze Narviku. Następnie w sposób katastrofalny odczuwano brak własnego lotnictwa, gdy równocześnie wróg wprowadzał do walki nowe typy / doskonałych maszyn bojowych, między innymi messerschmitta 110. Dopiero z końcem maja zjawił się nad Narvikiem dywizjon nowo-zesnych myśliwców brytyjskich. Poza tym brakowało dotkliwie irzętu desantowego. A kiedy powoli dowództwo alianckie zarażało brakom, kiedy powoli osiągało lepszy punkt startu, umac- s 67 niała się niemiecka obrona. Dowodzący po stronie hitlerowskiej gen. Dietl otrzymał poważne posiłki w oddziałach spadochronowych, a także w "pracownikach Czerwonego Krzyża", którzy najzwyczajniej i najwygodniej, bo pasażerskimi pociągami, dojeżdżali z Berlina do granicy norweskiej tranzytem przez neutralną Szwecję. Natarcie generalne ruszyło ostatecznie o północy z 27 na 28 maja, poprzedzone przygotowaniem artyleryjskim z dwu krążowników i pięciu niszczycieli. Idąca ze swych pozycji na półwyspie Ankenes Brygada Podhalańska uderzyła na miejscowości Ankenes i Beisfjord, położone nad fiordem o tej samej nazwie. Zdobycie tych miasteczek decydowało o panowaniu nad Narvikiem i pół-wyspem narwickim. Pod Ankenes II batalion toczył przez cały dzień zacięte walki, które nie dały rozstrzygającego sukcesu. Na kierunku Beisfjord natomiast natarcie polskie I batalionu i części IV batalionu doprowadziło wieczorem do wyrzucenia wroga z jego stanowisk. Wypadnie dodać, że nie ułatwiały Polakom sytuacji niepowodzenia Legii Cudzoziemskiej, 'która miała poważne trudności z przeprawieniem się na półwysep narwicki przez fiord Rombaken, a następnie została zatrzymana przez Niemców. Lecz wieczorem, kiedy Polacy zdobyli wzgórze 650 i sięgnęli bezpośrednio po miejscowość Beisfjord, zagrażając tym samym Niemcom odcięciem ich na półwyspie narwickim, i kiedy Legia na samym półwyspie zdobyła panujące nad portem wzgórze 457, Niemcy rozpoczęli odwrót. Do Narviku wszedł o dziesiątej w nocy specjalnie na tę okazję sprowadzony batalion norweski. Bitwa była wygrana. Zwycięstwo pod Narvikiem okazało się jednak zwycięstwem bezużytecznym, gdyż w tych właśnie dniach, z końcem maja 1940, zaczynała się już wyraźnie zarysowywać katastrofa Francji. Aliancka korpus ekspedycyjny rozpoczął ewakuację. 31 maja rozkaz ewakuacyjny otrzymała Brygada Podhalańska; zaniechała więc działań pościgowych, prowadzonych od Beisf joordu na Sildvik z zamiarem osiągnięcia granicy szwedzkiej. Pomiędzy 3 i 8 czerwca brygada polska została w całości ewakuowana z Norwegii razem z innymi jednostkami alianckimi. Niemcy nie spodziewali się tego; przeciwnie, byli już przygotowani do przejścia granicy szwedzkiej i gorączkowo niszczyli sprzęt. Dopiero 8 czerwca jakiś patrol niemiecki, podsunąwszy się pod linie podhalan, znalazł tam kukły szmaciane i hełmy na patykach, imitujące żołnierzy na stanowiskach. W drodze do Francji statki z batalionami Brygady zawinęły do szkockiego portu Greenock. Gdyby tu żołnierzy wyładowano, byłoby ich ominęło nieszczęście pogromu Francji. Niestety, rozkaz 68 przewidywał dalszą podróż do Brestu. Trudno dziś i dowódca Brygady miał prawo ów rozkaz złamać Trzeba powiedz: manie otrzymanego rozkazu jest' -
Opuszczenie kraju tysiąca fiordów pozwoliło NiemL żenię tu baz morskich i lotniczych , : vjwl ^ ^ "a 2ał~ niż dotąd szachować flotę brytyjka u *L *."* skuteczniej w niedalekiej zaś przyszłości ^ pScinać koL^-^ ^"^r. cydowanie Brytyjzylfów W J SC1 oznaczała większe zde- VIII POGROM FRANCJI ] Na przedwiośniu roku 1940 generała Gamelin, jak sam wyznał później w swych pamiętnikach, nieco trapiła bezczynność jego wojsk. Rozporządzał zaś najpotężniejszą armią lądową, jaką kiedykolwiek dotąd wystawiono w dziejach: niejnal__gieciQina milionami ludzi pod bronią. Być może oszołomiony liczbą, w przecTedniu najazdu niemieckiego rozpuścił na urlopy 750 000 żołnierzy. Uderzenie na Danię i Skandynawię właściwie mało go obeszłoj Posłał na północ kilka jednostek i Uznał, że jest to kłopot bardziej brytyjski aniżeli francuski. A wtedy, (niespodziewanie, 10 maja 1940 o czwartej rano, Niemcy uderzyli na ZachóclJ Podziemny schron, z którego miał dowodzić francuski Naczelny Wódz, został później przez gen. de Gaulle'a określony nieco złośliwie mianem laboratorium. W skupieniu i ciszy gen. Gamelin dumał tu nad ewentualnościami operacyjnymi. W toku swych przemyśleń ani jednej minuty nie poświęcił jednak doświadczeniom z kampanii polskiej, przedłożonym na piśmie ze sztabu gen. Si-korskiego. Doświadczenia polskie zdawały się Gamelinowi nieprzydatne. Miał przecież olbrzymią armię, dobrze wyposażoną w środki techniczne i w dodatku zastawioną Linią Maginota. Mógł czuć się nie tyle dowódcą, ile uczonym obserwującym z dystansu ruchliwość mrowiska. "Niestety, kiedy rozpoczęła się bitwa pisze A. Goutard okazało się, że uczony ten pozbawiony był podstawowych elementów umożliwiających podjęcie decyzji, ponieważ nie wiedział prawie nic o tym, co się dzieje na froncie! Chociaż może się to wydawać dziwne, stanowisko dowodzenia nie posiadało radiostacji. Nie mógł więc on ani otrzymywać bezpośrednich wiadomości z frontu, ani przejmować wiadomości podawanych przez armie, ani też porozumiewać się ze swymi podwładnymi. Co mógłbym na szczeblu, na którym się znajdowałem napisze później generał Gamelin począć z nadajnikiem radiowym? Mieliśmy go zresztą w Kwaterze Głównej Naczelnego Dowództwa (o 35 km od Vin-cennes), unikaliśmy jednak posługiwania się nim, aby Niemcy nie 70 eli wykryć, gdzie jesteśmy. Naczelny Wódz będzie się więc siał zadowolić rzadkimi i lakonicznymi informacjami, które ze-hce przekazać mu dowódca frontu północno-wschodniego, informacjami tym bardziej pełnymi przemilczeń, im będą one gorsze. Na swym stanowisku dowodzenia, prawdziwy okręt podwodny bez peryskopu, zgodnie z określeniem pułkownika Minarta, pozostanie on bez wpływu na przebieg walk". Tym bardziej pozostanie bez wpływu, że w zasadzie dowodzić będzie jedynie obroną francuską na Linii Maginota. \Tymczasem Niemcom ani się śniło trykać łbami w Linię Maginota. Bitwą zaś na północnym wschodzie, bitwą przeciw głównym nurtom najazdu idącym przez Belgię i Holandię, dowodził samodzielnie generał Georges. Kuriozalnym przykładem złej organizacji dowodzenia będzie odtąd sytuacja francuska z maja 1940, sytuacja, w której Naczelny Wódz nie interesuje się, i nawet nie zamierza się interesować, przebiegiem rozstrzygającej bitwy o wejście do Francji. Dla siebie zachowywał tak zwaną koordynację działań na wszystkich ewentualnych frontach. I był owym fikcyjnym koordynowaniem tak zajęty, że dowodzącego na północnym wschodzie gen. Georges'a pozostawił samemu sobiej {"Kampanię zaś Niemcy rozpoczęli po swojemu podstępnie, napadając wprzód na drobne państewka neutralne: Belgię, Holandię i Luksemburg. Silne zgrupowania powietrzno-desantowe wylądowały w okolicach Rotterdamu, Hagi, fortecy belgijskiej Eben--Emael i mostów na 'Kanale Alberta. Rotterdam został bezlitośnie zbombardowany^? Podobna możliwość była oczywiście rozważana w sztabie francuskim. fLlnia Maginota nie okrywała przecież granicy Francji z Belgią7~odsłonięte zaś miejsce musiało kusić wroga. Przewidywano jednak wojnę pozycyjną, jak w latach 19141918, i na wypadek złamania przez Niemców neutralności Belgii i Holandii przewidywano wysunięcie części sił francuskich z zadaniem zatrzymania nieprzyjaciela jeszcze na terytorium belgijskimT\_ Realizując ów plan, dowództwo francuskie wysłało w pierwszym rzucie do Belgii korpus kawalerii zmotoryzowanej. Dowódca wego korpusu, gen. Prioux, zapisał z goryczą: ,,Rankiem 11 maja przybywam do Gembloux i badam przyszłe Pozycje armii. Pierwsze zdumienie: ani śladu prac fortyfikacyjnych wokół miasta, przewidzianego na jeden z zasadniczych punktów pozycji [...]. Posuwając się o jakieś 8 do 9 km dalej na wschód nalazłem elementy zapór przeciwpancernych, nie ustawionych jed-iak w linię, na skutek czego nie stanowią one przeszkody; są po rostu rozsiane bezładnie w terenie. Myślę z pomieszaniem, że 71 armia, spodziewająca się zastać tu pozycję, będzie musiała naprzód wykonać rozpoznanie, a następnie prace ziemne. Ale nieprzyjaciel nie da jej na to czasu!" Rzeczywiście: Niemcy nie podarowali czasu na papranie się w ziemi. /Linię Maginota, arcybarykadę Francji, ominęli od północy i walcowali terytoria neutralne z całkowitą pogardą dla ich zagwarantowanej traktatami neutralności. Cztery niemieckie zagony pancerne szły najkrótszą drogą od Renu w kierunku na zachód, mierząc w Abbeville nad Atlantykiem. Ostatni z nich, licząc od południa, przebijał obszar mini-państwa luksemburskiego, skrajnie południową prowincję Belgii i już w granicach Francji uderzał na historyczny Sedan. Linia Maginota pozostawała daleko po lewejjW niezrównanych jej urządzeniach żołnierze francuscy wciąż jeszcze raczyli się winem, ziewając czytali gazety i odbywali regularne sjesty. Nie mieli pojęcia, zadufani w potęgę swych fortyfikacji, że w gruncie rzeczy już są jeńcami. Brygadier John F. C. Fuller, wybitny brytyjski teoretyk działań broni pancernej i w ogóle wojsk szybkich, był gorącym stronnikiem przywódcy nielicznych zresztą faszystów brytyjskich, Mos-leya. Napisał między innymi syntetyczną historię, zresztą wydaną po polsku, drugiej wojny światowej. Jest to błyskotliwa mieszanina wywodów słusznych i spornych. Spomiędzy słusznych wyjmijmy następujący: "Wskazywano często, że Linia Maginota nie została doprowadzona do morza dlatego, iż rząd belgijski mógłby uważać to za akt nieprzyjazny. Główna przyczyna polegała jednak na tym, że Francuzi nie mieli dostatecznej ilości rezerw ludzkich, aby móc należycie ją obsadzić i równocześnie wystawić armię polową. Gdyby francuska armia polowa w 1940 roku była w wysokim stopniu zmechanizowana, dobrze dowodzona i moralnie zdrowa, nie byłoby powodu sądzić o Linii Maginota aż tak źle, jak się dziś sądzi. Byłaby ona tarczą, do której potrzebny był miecz, a nie jeszcze jedna tarcza, przedłużająca ją do kanału La Manche. Francuska armia polowa była jednak nie mieczem, lecz kijem od miotły". Wyruszając na Zachód {Niemcy wprowadzili do walki 117 dywizji, w tym wszystkie pancerne w liczbie dziesięciu. Na froncie północno-wschodnim Francuzi mieli 94 dywizje własne; reszta znajdowała się bądź na Linii Maginota, bądź na granicy włoskiej, bądź w garnizonach wewnątrz kraju. Ale na północnym wschodzie dysponowali jeszcze dziesięcioma dywizjami 'brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego i 22 dywizjami belgijskimi, nie licząc dziesięciu holenderskich, rozbitych pierwszym atakiem. Sprzymierzeni mieli 72 c przewagę liczebną! Nie odczuwali też, a raczej nie powinni byli odczuwać, niższości technicznej. A przecież i my zapisał gen. de Gaulle mieliśmy trzy tysiąc6 nowoczesnych czołgów i osiemset samochodów pancernych. Niemcy nie mieli ich więcej. Tylko że nasze, zgodnie z ustalonymi poprzednio planami, były rozproszone na różnych odcinkach frontu Przy tym przeważnie z racji swej konstrukcji i uzbrojenia nie nadawały się w ogóle do tego, by działać jako zmasowana siła manewrowa. Nawet tych kilka dywizji zmechanizowanych, którymi dysponowaliśmy, wprowadzono do akcji z osobna. Trzy lekkie dywizje pchnięte w kierunku Liege i Breda na rozpoznanie [wspomniany uprzednio gen. Prioux] musiały się szybko cofnąć i zostały użyte do obrony frontu, l dywizja pancerna, którą przydzielono jednemu z korpusów piechoty i 16 maja na zachód od Namur pchnięto samą jedną do kontrataku, została okrążona i zniszczona. Tego samego dnia jednostki 2 dywizji pancernej, przerzucone koleją do rejonu Hirson, w miarę jak je wyładowywano z transportów ginęły kolejno, wciągane jedna po drugiej w wir powszechnego chaosu. Siły dopiero co sformowanej 3 dywizji pancernej zostały od razu podzielone pomiędzy bataliony jednej z dywizji piechoty i już poprzedniego dnia utknęły w nieudanym kontrataku na południe od Sedanu. Połączone zawczasu w jedną całość dywizje te mogłyby mimo wszystkich swych braków zadać najeźdźcy okrutne ciosy. Ale działały one w odosobnieniu i już w sześć dni po rozpoczęciu niemieckiej ofensywy pod naporem niemieckich kolumn pancernych pozostały z nich tylko żałosne resztki". Sam de Gaulle został mianowany 11 maja dowódcą 4 dywizji pancernej. Dostał dla niej tylko jeden batalion piechoty przewożony zarekwirowanymi autobusami. Łączność radiem nie była przewidziana; rozkazy przekazywano za pośrednictwem rowerzystów. Artylerię składały jednostki zapasowe. Służby zaopatrzeniowa i warsztatowa nieomal nie istniały. Krótko mówiąc, była to nie tyle dywizja pancerna, ile duży bałagan. Lecz własną determinację dowódca zdołał tchnąć w swych żołnierzy. Dywizja walczyła skutecznie przeciw nieprzyjacielskim zagonom kierującym się na Abbeville, powstrzymywała Niemców, wzięła 500 jeńców. Ale jej walka pozostała przykładem nieco w tej kampanii odosobnionym. \Potjzny niemiecki zagon pancerny już 13 maja przekroczył Może i przełamał skrzydło obrony francuskiej w rejonie SedanuTt ..Obrońcy stwierdził ironicznie dowodzący tu generał hitłerow- i von Kleist bardzo szybko przerywali walkę". Nie wszędzie, trzeba to przyznać, przerywali szybko; w sumie jednak front był 73 poważnie zagrożony. W niemrawym, chaotycznym przeciwuderze-niu zmarnowano, jak już wiemy z cytowanego wyżej tekstu gen. de Gaulle'a, 3 dywizję pancerną. Czołgi niemieckie pokazały się po drugiej stronie Mozy, wywołując ogromną panikę. Lecz [2 armia francuska broniła się jeszcze pod Sedanem i nawet częściowo powstrzymała pochód niemiecki, kiedy sąsiadująca z nią od północy 9 armia została 15 maja ostatecznie pobita pod Dinant, w zachodniej Belgii, dokąd wkroczyła zaledwie przed pięciu dniami. 9 armia składała się z siedmiu dywizji piechoty, dwu dywizji zmechanizowanych i brygady jazdy arabskiej. W toku bitwy otrzymała też wsparcie l dywizji pancernej. Może się to wydać niewiarygodne, ale już 16 maja nie istniała żadna z tych wielkich jednostek.| Wszystkie rozproszyły się na cztery wiatry, całe tłumy pokornie szły do niewoli. "Można powiedzieć pisze Goutard że armia ta znikła nie będąc naprawdę pobita. Czy doszło bowiem do bitwy całej armii, kierowanej przez jej dowódcę? Mężnie walczyły właściwie tylko nieliczne, oddzielne bataliony, kilka kompanii czołgów pozbawionych wszelkiego wsparcia, po czym wszystko rozpadło się' w odwrocie". Oficer niemiecki, von Stackelberg, był wstrząśnięty widokiem oddziałów francuskich, już rozbrojonych, z opuszczonymi głowami maszerujących na wschód bez żadnej straży niemieckiej. "Jak mogło dojść pytał Stackelberg do podobnej demoralizacji żołnierzy francuskich oraz ich oficerów?" j~Na północy trwała jeszcze grupa armii alianckich z francuską l armią, brytyjskim korpusem ekspedycyjnym i dywizjami belgijskimi. Lecz pomiędzy nienaruszoną l armią, obsadzającą od północy pozycje nad Sambrą, i ciężko już nadwerężoną 2 armią pod Sedanem rozsypka 9 armii otworzyła Niemcom stukilometrową lukę. Tędy, zgodnie zresztą z niemieckim planem kampanii, masa pancerna potoczyła się ku brzegom oceano|T3 16 maja, na wieść o klęsce pod Dinant, zebrała się w Paryżu sojusznicza Rada Najwyższa. Z Londynu przybył Churchill. Ga-melin stwierdził, że ma zamiar zebrać większe siły i zaatakować narastający klin niemiecki. Churchill zapytał: "Gdzie i kiedy?" Na to proste pytanie francuski Wódz Naczelny nie umiał odpowiedzieć. W dwa dni później nie będzie już Naczelnym Wodzem/TŚ maja rozpadł się gabinet monach_ijczyka francuskiego, Daladiera. Szefem rządu został Paul Reynaud. Na miejsce Gamelina wezwano generała Weyganda, dowodzącego dotąd wojskami rozlokowanymi w SyriTlSławę zyskał był jeszcze w wojnie poprzedniej i uchodził 74 iednego z najwybitniejszych wojskowych swej epoki. Ale kiedy maja obejmował dowództwo, niemiecka 2 dywizja pancerna męła Abbeville7\Całe alianckie ugrupowanie obronne zostało przepołowione. /Na północy pozostał gen, Georges razem z Brytyjczykami i Belgami? OdwJedziwszy te wojska przy pomocy samolotu Weygand stwierdził, że dowodzenie było tu wręcz fatalne. Okazało się, kiedy zginął w wypadku samochodowym gen. Billotte, dowódca Grupy Armii, że jego nastgrjtca, gen. Blanchard, nie zna w ogóle planu Naczelnego Wodza. [Dowódca sił brytyjskich, lord Gort, otrzymał w tej sytuacji dramatyczną depeszę z Londynu. Powiadano w niej, że jedynym jego obowiązkiem jest obecnie uratowanie ludzi. Brytyjski korpus ekspedycyjny rozpoczął więc ewakuację poprzez port i plaże Dunkierki; było to przedsięwzięcie jedyne w swoim rodzaju, a wykonano je statkami, stateczkami, barkami i nawet łodziami rybackimi zmobilizowanymi naprędce w całej Wielkiej Brytanii. Uratowano w ciągu tygodnia 340 000 ludzi, w tym 110 000 Francuzów; ale przed załadowaniem trzeba było zniszczyć cały sprzęt bojowy.-l Ciągnące wzdłuż kanału La Manche, od Abbeville poprzez Boulogne i Calais, [czołgi niemieckie na osobisty rozkaz Hitlera zatrzymały się tuż przed Dunkierką. Generałowie niemieccy byli zdumieni: wyrywano im z rąk możliwość przerwania tej gigantycznej ewakuacji. Do dziś nie rozstrzygnięto, czy istotnie Hitler chciał dopełnić zniszczenia Brytyjczyków jedynie lotnictwem, oszczędzając gąsienice czołgów, czy też zamyślił umożliwić im ostateczne wycofanie się z wojnyT] _-. Tymczasem |28 maja skapitulowała BelgiaJ Dowództwo francuskie nie wyKorzystało szansy, jaką jeszcze przed kilku dniami dawała luka pomiędzy rozpędzonymi ku morzu niemieckimi dywizjami pancernymi i nie nadążającą za nimi masą piechoty. V dniu kapitulacji Belgii nie było już owej szansy. (Resztki wojsk francuskich na północy czekała niewola3 Czy mogło to jednak oznaczać całkowitą katastrofę Francji? 25 maja nowy Wódz Naczelny, gen. Weygand, referował sytuację na zebraniu, w którym uczestniczyli prezydent Republiki, 'emier, ministrowie i najwybitniejsi dowódcy ze starym marszałkiem Petadn na czele. "Nasz front mówił Weygand przebiega wzdłuż Linii Ma- 3ta, wzdłuż umocnień ciągnących się od Montmedy nad Aisne, ette, kanałem Crozat i Sommą do morza. Jest to front ciągły, raczej wkrótce takim będzie, ponieważ większość dywizji zajęła zycje w dniach 2024 maja. Na froncie tym znajduje się już 75 36 dywizji, 3 dywizje zebrano w odwodzie, 9 dywizji właśnie wchodzi na pozycje. Razem jest więc 48 dywizji, do których trzeba dodać 10 dywizji fortecznych, w praktyce unieruchomionych na Linii Maginota. Poza tym Naczelne Dowództwo dysponuje dwiema dywizjami nadciągającymi z Afryki Północnej. Rozpatruje się sprowadzenie stamtąd jeszcze jednej dywizji. Jedną wreszcie zabierzemy z frontu alpejskiego. W głębi kraju organizuje się siedem dywizji, pochodzących częściowo z resztek 9 armii. Będą gotowe w okresie 1^15 czerwca". A więc brawie sześćdziesiąt dywizji, nie licząc dziesięciu zamrożonych Tła Linii Maginota; do tego prawie 1200 czołgów; tyle jeszcze sił lądowych miała Francja po odcięciu i zniszczeniu północnej grupy armii. Pomimo to Naczelny Wódz wyraził na tym zebraniu opinię, że Francja popełniła ogromny błąd przystępując do wojny bez potrzebnego wyposażenia i ze starymi doktrynami strategicznymJ,\Mijając się z prawdą w punkcie dotyczącym wyposażenia, wypowiadał całkowitą prawdę w punkcie drugim. Żaden jednak z zebranych nie zapytał Naczelnego Wodza, czy są jakieś szansę porzucenia w ogniu walki bezużytecznych doktryn. Za to prezydent Lebrun zaproponował przedyskutowanie postawy Francji w wypadku otrzymania propozycji pokojowych. Stwierdził, że trzeba rzecz rozważyć przed zupełnym zniszczeniem armii francuskiej. Premier Reynaud zaś ograniczył się do podziękowania gen. Weygandowi za trafne przedstawienie sytuacji. Osobistości kierujące państwem liczyły się więc już, jak widzimy, z najgorszym finałem toczącej się jeszcze kampanii, liczyły się z klęską pomimo posiadania niemal siedemdziesięciu dywizji. Można więc powiedzieć bez popadania w literacką przesadę, że duch kieski rzeczywiście unosił się nad bitwą Francuzów o Francję. Ludzie, którzy mieli oczy otwarte na wrześniową kampanię polską, ludzie, którym rutyna nie przeżarła zdolności wnioskowania, uważali za konieczność natychmiastowe porzucenie praktykowanej dotąd strategii i taktyki obronnej. "Trzeba było zrezygnować z frontu ciągłego i manewrować, manewrować" mówił później gen. de Gaulle streszczając myśl, jaką próbował lansować jeszcze w czasie kampanii. Ale nikt wtedy nie zamierzał go słuchać, jak nikt nie zamierzał słuchać generała Sikorskiego, który tylko w manewrze, w bitwie ruchowej widział możliwość ocalenia Francji. jSjTmaja Weygand poinformował premiera Reynaud: "Należałoby Srawiadomić rząd brytyjski, iż może nadejść moment, kiedy Francja nie będzie mogła prowadzić skutecznej walki w obronie swojego terytorium. Chwila ta nastąpi wówczas, gdy zostaną prze- 76 ł mane pozycje, na których armie francuskie mają zgodnie z rozkazem bronić się do ostatniego tchu".J Jakim to przewidującym generałem ibył nowy francuski Wódz Naczelny! Do ostatniego tchu: mocno 'to powiedziano. Rozkazy w podobnym stylu zostały rzeczywiście wydane. I zostały najdosłowniej wykonane przez wielu żołnierzy francuskich, którzy broniąc się nad Sommą czuli za plecami Paryż. Ale ich Naczelny Wódz nie wierzył w skuteczność swego frontu ciągłego. Nie mając nad Sommą Linii Maginota, utworzono tam łańcuch prowizorycznych pozycji nazwanych "jeżami"; każda z nich, niczym jeż, była w stanie bronić się na wszystkie strony. Ale pomiędzy "jeżami" istniały luki, nawet nie przykrywane ogniem artylerii, poprzez które Niemcy mogli przenikać. Nie było ruchomych jednostek zdolnych zapobiegać takiemu przenikaniu. Krótko mówiąc, stworzono ów osławiony front ciągły, którego przebicie musiało sprowadzić klęskę. Niektóre "jeże" walczyły bohatersko. Ale gen. Weygand przewidywał, że front ów zostanie przebity, i przewidywał tym samym klęskę ostateczną, ponieważ nie czuł się na-siłach do zaangażowania swych wojsk w wojnę ruchu. I nawet sobie nie wyobrażał, aby po przebiciu frontu ciągłego można jeszcze było kontynuować walkę. Okazał się człowiekiem niezdolnym do porzucenia starych doktryn i w konsekwencji wszedł do niechlubnego szeregu pierwszych w swym 'kraju kapitulantów. Rankiem (Sjczerwca Niemcy zaatakowali na całej długości po-1 zycje nad Sommą3,Mogło się zdawać, że francuscy żołnierze przetrzymają zarówno niedołęstwo swego najwyższego dowództwa, jak i złowrogą działalność rozmaitych osobników gwałtujących od miesięcy o bezsensie umierania za Gdańsk. Natarcie utknęło na "je-Jjach". Ale Niemcy szybko pojęli, na czym polega słabość obrony. fCówodzony przez gen. Erwina Rommla XV korpus pancerny przebił się 7 czerwca przez front, manewrując pomiędzy pozycjami obrony, i poszedł ku dolnej Sekwanie. Osiągnął ją następnego dnia, napotykając tu zażarty opór 51 dywizji szkockiej niemal statniej z gotowych do walki wielkich jednostek brytyjskich, którą Churchill pchnął był właśnie do Francji niejako pod prąd 'wakuacji z Dunkierki. Brytyjczycy razem z Francuzami bronili tu przez parę dni. Ale Vtyjnczasem Niemcy przełamali front / francuski na wschodzie, w górnym biegu rzeki Aisne, i zepchnęli obrońców nad Marne. Wynikło podwójne zagrożenie Paryża, od ichodu i wschodu. 10 czerwca Weygand zawiadomił premiera, że wypadku przejścia nieprzyjaciela przez Sekwanę i Marne "roz- * wojska będzie tylko sprawą czasu". Rząd francuski zdecydo- 77 wał wiać natychmiastową ewakuację stolicy i wydanie jej Niemcom, po czym, nocą, przeniósł się do Tours. Rankiem zaś Niemcy przekraczali już^Sekwanę na zachodzie i Marne na wschodzTeA Owego dnia QO" czerwca nastąpiło^ nowe, zresztą od pewnego czasu przewidywane nieszczęście: /Włochy wypowiedziały wojnę Francji i Wielkiej Brytanii. Mussolini wyczekał chwili, jaka według niego była najbardziej właściwa, by rzucić się na gotowy już łup. Lądowe wojska włoskie ruszyły zresztą bardzo niemrawo i od razu zatrzymano je w Alpach. Lecz flota włoska groziła teraz komunikacjom pomiędzy Francją i jej posiadłościami w Afryce Północnej, lotnictwo zaś bombardowało bazę brytyjską w Adenie.^ W drodze z Paryża do Tours premier Reynaud dowiedział się nad ranem, że gen. Weygand zaprosił właśnie do Francji Chur-chilla i jego wojennych doradców. W demokratycznym systemie kierowania państwem była to sytuacja właściwie niemożliwa i świadcząca o rozprzęganiu się kierownictwa; naczelni wodzowie nie śmieli dotąd we Francji przeprowadzać samowolnie takich politycznych decyzji, jak zapraszanie szefów obcych rządów. Zwołane w tak niezwykły sposób, odbyło się jednak 11 czerwca w Briare, nowym miejscu postoju francuskiego Naczelnego Dowództwa, posiedzenie sojuszniczej Rady Najwyższej. Weygand oświadczył: "Nieprzyjaciel przekroczył już ostatnią linię przewidzianej przez nas obrony [...]. Wszystkie odwody są wyczerpane. Znajdujemy się naprawdę na ostrzu miecza". Wywody Naczelnego Wodza popierał w całej rozciągłości marszałek Petain. Wynikło z tego zwięzłe starcie słowne pomiędzy nim i Churchillem, zanotowane przez gen. de Gaulle'a. "Ależ panie marszałku sprzeciwił się Churchill. Proszę sobie przypomnieć bitwę pod Amiens w marcu 1918 roku, gdzie wszystko szło jak. najgorzej. Odwiedziłem pana wtedy w pańskiej kwaterze głównej. Przedstawił mi pan swój plan. W parę dni później front był znowu przywrócony". "Tak jest odpowiedział surowo Petain. Tylko że wtedy wy, Anglicy, byliście rozbici, a ja warn posłałem czterdzieści dywizji, aby was wyciągnąć z opresji. Dziś my jesteśmy rozbici. Gdzież jest waszych czterdzieści dywizji?" Rzeczywiście: Brytyjczycy mogli w tej chwili wspierać swych sojuszników zaledwie dwoma dywizjami. Tego samego dnia zdecydowano los przesławnych fortyfikacji-Weygand zarządził odwrót z Linii Maginota "dla ocalenia wojsk wyznaczonych do jej obrony". Idące przez Szampanię wojska niemieckie zaczynały właśnie zagrażać od tyłu arcybarykadzie Francji. W tej sytuacji stawała się bezużyteczna i rzeczywiście nale- 78 . j co prędzej wycofać jej załogę. Co zresztą nie miało się już .dać ponieważ zarządzenia w tej sprawie okazały się po prostu spóźnione. Lecz wszystkie razem klęski nie oznaczały jeszcze upadku państwa. Francja, światowe mocarstwo, miała wciąż dość sił do walki na przetrwanie, walki, do jakiej na dłuższą metę Niemcy nie byliby zdolni. Cóż, kiedy już L12 czerwca francuski Wódz Naczelny załamał się zupełnie. "PodjąTem niezłomną decyzję napisał później o swych przemyśleniach, tego dnia dokonanych że za kilka godzin zwrócę się do rządu z żądaniem zawieszenia broni". Nie stać go już było na decyzje bardziej stanowczlT} H3 czerwca Reynaud zażądał jednak od Weyganda "przede wszystkim utrzymania Masywu Centralnego oraz Bretanii" i stwierdził, że w razie klęski zupełnej w metropolii rząd francuski będzie prowadził wojnę z terytoriów zamorskichT^Tegoż dnia raz jeszcze zjechał do Tours Churchill ze swym sztabem. "W każdym razie oświadczył -- bądźcie pewni, że Anglia nie wycofa się z wojny". Sugestie francuskie na temat zawieszenia broni przyjmował spokojnie, ale bardzo twardo żą~dał ocalenia francuskiej floty wojennej. Była to istotnie sprawa największej wagi: niezbyt jeszcze silna flota niemiecka, dożywiona wydanymi jej, przeważnie bardzo nowoczesnymi, okrętami francuskimi, miałaby szansę stanąć do równorzędnej walki nawet z flotą brytyjską. Ostatnim zaś ówczesnym atutem Wielkiej Brytanii była właśnie jej flota. ^Czołgi niemieckie rozpełzały się już tymczasem pomiędzy Sek-waną i Loarą. Wieczorem Reynaud oświadczył w przemówieniu radiowym: "Jeśli tylko cud może uratować Francję, wierzę w cud". Ale nie na długo miało mu starczyć wiary! 14 czerwca Niemcy weszli do Paryża. Tymczasem rząd francuski przeniósł się z Tours jeszcze bardziej na południowy zachód, aż do Bordeaux. Dnia następnego niemieckie kolumny pancerno-moto-rowe osiągnęły Saonę; dokonywało się oskrzydlanie wojsk francuskich usiłujących odejść z Linii Maginota i sąsiednich departamentów. W dwa dni później Niemcy będą już nad granicą szwajcarską i cała wschodnia grupa czterech armii francuskich znajdzie ; w potrzasku. Wzięto je dosłownie w dwa ognie, ponieważ od * czerwca Niemcy uderzali na nie od wschodu, z rejonu Saary. amiętajmy: granica szwajcarska i rejon Saary. Na obu tych kierunkach odnajdziemy dywizje polskie.^ \_16 czerwca Reynaud, przytłoczony katastrofą i zakrzykiwany ż coraz liczniejszych kapitulantów, podał się do dymisji. Pre- Lebrun powierzył szefostwo rządu marszałkowi Petainowl 1 prostych ludzi mogło to zapowiadać walkę: Petain był dla 79 nich bohaterem wojny poprzedniej. Lecz wtajemniczeni wiedzieli, że nadchodzi koniec. Reynaudowi nie zdołała już pomóc propozycja, niebywała w stosunkach pomiędzy dwoma mocarstwami, zawarcia unii franko-brytyjskiej, propozycja zapewne niemożliwa do zrealizowania, ale zawierająca również niebywały w warunkach klęski Francji ładunek wiary we Francję, w żywotność jej narodu, w potęgę jej floty, \v jej możliwości oparcia się o terytoria zamorskie. Petain wiary tego rodzaju po prostu nie potrzebował. "Trzeba powiedzieć pisał gen. de Gaulle że marszałek Petain tak czy inaczej uważał wojnę za przegraną. Ten stary żołnierz, który włożył mundur bezpośrednio po wojnie 1870 roku, skłonny był uważać obecną walkę po prostu za nową wojnę francusko--nieniiecką. Zwyciężeni w pierwszej, wygraliśmy drugą wojnę 19141918, wprawdzie z aliantami, ale odgrywającymi drugorzędną rolę. Teraz przegrywaliśmy trzecią [..J. Dla starego marszałka takie elementy, jak światowy charakter konfliktu, jak możliwość wykorzystania terytoriów Francji zamorskiej, jak konsekwencje ideologiczne zwycięstwa Hitlera, w ogóle nie wchodziły w rachubę. Nie miał zwyczaju zajmować się tego rodzaju problemami". |L7 czerwca Petain oświadczył przez radio: "Ze ściśniętym sercem oświadczam warn, że należy podjąć próbę przerwania walki. Zwróciłem się tej nocy do przeciwnika z prośbą, aby, jeśli jest na to przygotowany, podjął razem ze mną, jak żołnierz z żołnierzem po honorowej walce, próbę znalezienia sposobu położenia kresu działaniom wojennym"."~"\ Oświadczenie Petaina rozłożyło do reszty armię francuską. Już tylko nieliczne jednostki prowadziły potem walkę; historia Francji zapisze bohaterską obronę Tours, podchorążówkę kawalerii bijącą się aż do śmierci pod Saumur, marokańskich spahisów broniących doliny Rodanu. Ale bohaterstwo poszczególnych oddziałów nie uratuje państwa, któremu wprawdzie nie brakowało, jak brakowało Polsce, wszelkiego rodzaju środków, lecz w którym brakło sił i bodźców zdolnych rozbudzić energię całego narodu. Tłumy żołnierzy, rzesze obywateli przyjmowały kapitulację z idiotycznym, niekłamanym entuzjazmem. Niezliczonym starczyło, że nie trzeba już będzie narażać własnej głowy. j~"22 czerwca podpisano francusk-o-niemieckie, a 24 czerwca fran-cusko-włoskie zawieszenia broni. Niemcy zdobyli ekwipunek wystarczający na kompletne wyposażenie 55 dywizji. Wzięli do niewoli prawie dwa miliony żołnierzy francuskich. Wyeliminowali z wojny mocarstwo rangi światowej, okupując większość jego terytorium razem ze stolicą i sprowadzając resztę, na której po- 80 łaskawie działać czynnikom francuskim, do rzędu tworów rnarionetkowyenTj Kampanię WPolsce prowadziło ze strony polskiej 39 dywizji ieehoty, H brygad kawalerii i jedna brygada pancerno-motorowa. Wsparcia nie było żadnego. Kampania trwała 35 dni. Zawieszenia broni nie podpisano. Nie nastąpiła kapitulacja państwa. Walkę w podziemiu podjęto natychmiast. Kampanię na Zachodzie, zwaną kampanią francuską, prowadziło ,ze strony alianckiej 108 dywizji francuskich, w tym cztery pancerne, 10 dywizji brytyjskich, 22 belgijskie, 10 holenderskich, 2 polskie. Francuskie siły lotnicze miały wsparcie poważnych brytyjskich sił lotniczych. Flotę francuską wspierała flota brytyjska. W sumie kampania trwała 37 dni, zaledwie o dwa dni dłużej niż w Polsce. Zakończyła się prośbą o zawieszenie broni, formalną kapitulacją armii, ruiną państwa przyjmującego narzucone przez wroga formy ustrojowe oraz wydaniem nieprzyjacielowi wszystkich zasobów zarówno metropolii, jak i rozległych kolonii. Tylko na kilku osamotnionych obszarach kolonialnych odważ-niejsi administratorzy i dowódcy opowiedzieli się przeciw hańbie. (Tylko generał de Gaulle zapowiedział 18 czerwca - dalszą walkę Trancji; ale miał przy sobie zaledwie garstkę ludzi i nikogo nie reprezentował. Z aprobatą gen. Weyganda został zresztą przez sąd wojenny pobitej armii francuskiej zaocznie skazany na śmierć./ 22 czerwca, kiedy Niemcy finalizowali pogrom Francji, niekfo^ rży Francuzi próbowali jeszcze walczyć narażając się na surowe monity własnego Naczelnego Dowództwa. Pomiędzy tymi nielicznymi Francuzami znajdowali się liczni Polacy. ~ Najkrótsza historia... IX NA ŚMIERĆ l ŻYCIE W kampanii francuskiej tragicznego roku 1940 brały udział dwie wielkie jednostki polskie: l Dywizja Grenadierów i 2 Dywizja Strzelców" Pieszych. Ponadto walczyły: oddział wydzielony z 10 Brygady Kawalerii Pancernej, osiem kompanii przeciwpancernych przydzielonych rozmaitym jednostkom francuskim, w powietrzu zaś dywizjon myśliwski 1/145, tak zwana eskadra Montpellier, i jedenaście kluczy myśliwskich, to znaczy zespołów po trzy samoloty. W trakcie formowania znajdowały się 3 i 4 dywizje piechoty. Po klęsce Francji generałowi Sik-orskiemu zarzucano, że zmarnował w tej nieszczęsnej kampanii siły polskie, dopuszczając do ich rozproszenia. Był to ciężki zarzut dla człowieka, którego osobista energia przyczyniła się niemało do odtworzenia w tak krótkim czasie zdolnego do walki wojska narodowego. Generał Sikorski od początku zamyślał o zebraniu wszystkich polskich oddziałów lądowych w ramach jednego silnego korpusu. Korpus taki w dniach pogromu Francji miałby może szansę na przebicie się ku brzegom, na oparcie się skuteczne zarówno naciskowi nieprzyjaciela, jak też naciskowi kapitulującego sojusznika. Francuska doktryna wojenna przewidywała jednak wymienność dywizji w ramach jednego korpusu: to znaczy że dowództwo o-trzymało owe dywizje tylko dla wykonania określonego zadania, następnie oddawało je, otrzymywało inne, i tak w kółko. W tych warunkach nie mogło być mowy o wzajemnym zgraniu się składających jakiś korpus dywizji, o wytworzeniu jego wewnętrznej spoistości. Propozycja polska utworzenia korpusu o stałym składzie wydawała się zapewne francuskim doktrynerom zanadto sztywna. Poza tym zaś, bez wątpienia, dowództwo francuskie było w ogóle przeciwne gromadzeniu sił polskich w związki wyższego rzędu; broniło się przecież początkowo nawet przed ideą formowania dywizji polskich. Działała tu zapewne nieufność wobec wojska, które we wrześniu dało się tak szybko pobić, nieufność wynikająca z niezmiernego zadufania, zarozumiałości, ciasnoty umysłowej nie pozwalającej na analizowanie doświadczeń. Dość, że w chwili roz- 82 cia kampanii korpus polski nie istniał. A w momencie rozda kampanii utworzenie takiego korpusu stało się już nie- Kiedy w Belgii zarysowała się katastrofa, ze spokojnej, osłoniętej Linią Maginota ziemi lotaryńskiej wyciągnięto co się tylko dało na wsparcie frontu północnego. Wytworzyła się pustka, którą trzeba było czymś wypełnić. 25 maja artyleria polskiej l Dywizji Grenadierów odeszła na Linię Maginota. Artylerzyści bardzo się zdziwili, nie znajdując na nowych pozycjach oczekiwanych cudów techniki fortyfikacyjnej. Okazało się, że nie na każdym z odcinków przesławna linia przedstawiała się jednakowo potężnie. Na niektórych odcinkach, nieco mniej eksponowanych, poczyniono pewne oszczędności. Tak w arcybarykadzie powstały poważne luki. Ku jednej z nich, zwanej "luką Saary", wyruszyła teraz dowodzona .przez gen. Bronisława Ducha Dywizja Grenadierów; miała tam wesprzeć XX korpus, resztkę zabranej na północ 4 armii, z której na odcinku szerokości 35 kilometrów pozostała obecnie, prawie jak w Polsce wrześniowej, tylko jedna dywizja piechoty. Przybywającym grenadierom polskim oddano z tego 25 kilometrów. Mogli tylko wykpić regulaminy przewidujące w obronie dla dywizji piechoty odcinki dziesięciokilometrowe. Na skrzydłach czuli wprawdzie potężne fortyfikacje, ale już 13 czerwca dowiedzieli się, że fortyfikacje będą opuszczone. Następnego dnia zaczęła się niemiecka ofensywa w rejonie Saary. Początkowo francuscy sąsiedzi polskich grenadierów walczyli znakomicie. Były to przecież jednostki wyborowe. Ale od 17 czerwca, od ogłoszenia przez radio mowy kapitulacyjnej Petaina, wojsko francuskie zaczęło się wszędzie rozpadać. Odczuli to dotkliwie grenadierzy polscy, którzy rozpoczynali właśnie bitwę pod Lagarde, w obronie kanału Marna Ren. Lecz walczyli jeszcze przez cztery dni i dopiero 21 czerwca dowódca dywizji wydał tak zwany rozkaz "4444", to znaczy rozkaz rozproszenia. Zorganizowany odwrót był już niemożliwy, Niemcy blokowalPwszystkie drogi na zachód. "Droga nasza powie później pisarz francuski Francis Ambriere, bezpośrednio po zakoń-zeniu kampanii przejeżdżający polem działań grenadierów polskich ; prowadziła również przez pola bitew nie ostygłe jeszcze PO niedawnych walkach. Uświadamiało to nam, że inni, lepiej dowodzeni lub może lepsi, walczyli do końca i umierali jak żołnierze Widzieliśmy świeże groby z drewnianymi, grubo ciosanymi rzyźami, ozdobione hełmem, furażerką, czasem fotografią kobiety 1 innymi pamiątkami, pozostawionymi przez poległych. Pola walki a pierwszych liniach nie były jeszcze oczyszczone [...]. Widzieliśmy żołnierzy tam, gdzie padli. Jeszcze obecnie widzę dwu arty-
83 lerzystów u wylotu miejscowości Rayon L'Etape, którzy zginęli w chwili rozbicia ich armaty i leżeli pomiędzy jej szczątkami. Opodal leżały zwłoki jeszcze jednego żołnierza, którego ciało przykryto białym prześcieradłem; wysuwała się spod płótna mocno zaciśnięta pięść, jak ostatni gest groźby lub wyzwania". Tak Polacy walczyli o Francję, wiedząc zresztą, że walczą nie tylko o Francję. Dzień wcześniej zakończyła kampanię 2 Dywizja Strzelców Pieszych, zaparta w zaciętej obronie za Maiche i mająca za sobą już tylko granicę Szwajcarii. Osłaniała odejście dowództwa XLV korpusu francuskiego i części jego sił. Nocą przekroczyła granicę i po raz ostatni przedefilowała przed swym własnym dowódcą, francuskim dowódcą korpusu i szwajcarskim pułkownikiem reprezentującym armię swego kraju. Był to wstrząsający widok: bataliony szły wprost z pola bitwy, z bagnetami na karabinach, jednostajnie szare od kurzu i dymu, i do ostatka groźne. "Wyborowa jednostka pod dowództwem gen. Bronisława Prugar-Ketlinga stwierdził później dowódca korpusu francuskiego w rozkazie nadzwyczajnym stawiała w ciągu czterech dni ustawicznych marszów i walk czoło dwu dywizjom niemieckim, zadając im. poważne straty nad Maiche, Damprichard, Trevillers. Na skutek braku amunicji została zmuszona do przerwania walki zachowując aż do końca w ogniu wspaniałą postawę". Wymagało wielu starań, żeby wymóc na Francuzach zgodę na formowanie polskiej lekkiej dywizji zmechanizowanej. Dopiero w dniach kryzysu zaczątek owej dywizji, sławna jeszcze z września 10 Brygada Kawalerii dowodzona przez płka Stanisława Mączka zaczęła otrzymywać sprzęt. Była związkiem jeszcze niegotowym, nie posiadającym własnej artylerii, kiedy gen. Weygand zatelefonował osobiście do gen. Sikorskiego prosząc o wysłanie do walki jako tako gotowych elementów. W rezultacie nie tyle brygada, ile jej oddział wydzielony poszedł przedwcześnie na front, skrwawił się w walkach osłonowych, rozbił Niemców pod Montbard, ale w końcu, spaliwszy ostatnie czołgi i wozy unieruchomione z braku benzyny, zmuszony był drobnymi grupkami przebijać się ku wybrzeżu. Ocalały tylko nie zaangażowane w walce dwa bataliony zmotoryzowane o tradycjach 24 Pułku Ułanów i 10 Pułku Strzelców Konnych ze swymi sztandarami przeniesionymi z Polski. Z Brygady Podhalańskiej, o której powrocie z Narviku była już mowa poprzednio, ocalał jeden pełny oddział, załadowany przez zaradnego dowódcę na brytyjski niszczyciel. Reszta musiała się rozproszyć w odmęcie klęski w Bretanii, z winy dowództwa francuskiego, kalkulującego tam nierealnie obronę stałą. 84 Również z winy Francuzów przepadły zawiązki 3 i 4 dywizji, do ostatka trzymane na szlakach najazdu. Pracująca do końca pol--ka komisja poborowa zdołała doprowadzić 3 dywizję do stanu 9000 ludzi. Ale żołnierze mieli tylko karabiny i w obliczu nadchodzących zagonów pancernych byli właściwie bezbronni. Wydarłszy te oddziały z dyspozycji polskiej, dowódcy francuscy w ostateczności zostawili je na pastwę losu. Rozproszyły się, nie mając innego wyjścia, a częściowo poszły do niewoli. Kompanie przeciwpancerne, wyciągnięte z przygotowywanych do walki dywizji pokkich, marszałek Petain osobiście wyprosił u gen. Sikorskiego, złożywszy mu w tym celu formalną wizytę. Jakże miałem odmówić mówił potem przyjacielowi gen. Si-korski skoro stary prosił mnie o to w imię ocalenia Francji?" Kompanie przydzielone dywizjom francuskim przepadły w klęsce bez śladu. 136 lotników polskich, przy stratach własnych 11 pilotów, zestrzeliło w czasie kampanii 60 samolotów niemieckich na pewno i 3 samoloty prawdopodobnie. Ta część sił zbitojnych walczyła jeszcze z największymi szansami. "W imię ocalenia Francji"... Łatwo generałowi Sikorskiemu zarzucić zaślepienie Francją. Lecz poza Francją nie miał wtedy żadnego oparcia. Kiedy pękał "front ciągły" nad Sommą, poroniona idea francuskiego Naczelnego Dowództwa, jacyś panikarze, najpewniej opłaceni przez Niemców, rozpuszczali w Paryżu pogłoskę, że nie wytrzymały właśnie dywizje polskie, choć żadnych dywizji polskich nigdy nad Sommą nie było. Domagając się wysłania do walki niegotowej brygady Mączka, gen. Weygand wręcz błagał polskiego Naczelnego Wodza, by oddał, co tylko ma jako tako gotowe, ponieważ liczy się już każdy bagnet i każdy czołg. Sytuacja polska stanowiła w tych dniach najprawdziwsze błędne koło. Jednostki polskie tworzono we Francji po to właśnie, żeby się biły w wielkiej, oczekiwanej bitwie, a tworzono je z inicjatywy polskiej, z ludzi nieugiętych i przedzierających się do swego wojska przez dziesiątki pilnie strzeżonych granic. Posyłanie tych jednostek, to każdej z osobna, do walki mogło na danych odcinkach polep-ć położenie. Powstrzymanie się od walki, jakiś zasadniczy pro-it polskiego Naczelnego Wodza przeciwko użyciu jednostek pol-ich, sprowadziłoby na nas niesławę, której nie zmylibyśmy z sie-e po dziś dzień. Ale gen. Sikorski nie mógł przewidywać pogro-Prancji, ponieważ nikt tego nie przewidywał. Nawet Churchill jeszcze do tego kraju ostatnie dywizje brytyjskie w nadziei, 6 jednak odwróci się karta. Niestety, nie miała się odwrócić. Jednym z najżałośniejszych epizodów klęski francuskiej było 85 niewątpliwie rozstanie się francuskiego kierownictwa państwowego i wojskowego z Polakami. Jednostki polskie weszły do walki w decydującej fazie kampanii, już po klęsce nad Sommą. Liczył się wtedy rzeczywiście każdy bagnet, oczywiście bagnet w ręku przebojowego żołnierza. Od tej chwili opuszczenie pola walki stawało się już dla Polaków niemożliwe. Przede wszystkim, odchodząc, otwieraliby zwyczajnie drogą Niemcom. Ocalenie jednostek polskich, podobnie jak francuskich, wymagało powstrzymania wroga. Było to jeszcze możliwe, i nie tylko na odcinkach bronionych przez Polaków czy Brytyjczyków. Szybko jednak stało się jasne, że Francja nie wytrzyma, że światowej rangi mocarstwo zawali się jak domek z kart. Najbardziej zagrożonymi obrońcami owego mocarstwa byli właśnie Polacy. Czy nowy rząd francuski, rząd starego żołnierza, dawnego przyjaciela gen. Sikorskiego, zrobił cokolwiek, by pomóc Polakom? Nie zrobił nic. Marszałek Petain obiecywał wprawdzie to i owo, ale skończyło się na pustosłowiu. Bardzo był zresztą zdziwiony ów stary żołnierz, kiedy 17 czerwca wieczorem usłyszał od generała Sikorskiego, że Polacy nie skapitulują razem z Francuzami. Owpgo wieczoru rząd polski znajdował się w Libourne pod Bordeaux, po ewakuacji z Angers, które stanowiło przez kilka miesięcy stolicę polskiego państwa bez ziemi, i przed zamierzoną już ewakuacją do Wielkiej Brytanii. Liniowe dywizje polskie biły się w tym czasie we wschodniej Francji, odcięte już pancernymi zagonami nieprzyjaciela. Bliżej były jednostki dopiero w trakcie formowania, instytucje rządowe, tysiące uchodźców cywilnych. Nawiązywano już porozumienie z Brytyjczykami. Po prezydenta Racz-kiewicza, po ministra spraw zagranicznych i towarzyszącą im ścisłą ekipę przypłynął na Żyrondę brytyjski krążownik "Arethusa". Kierownictwo polskie nie decydowało się jednak odpłynąć przed ostateczną decyzją,~jaką podjąłby rząd francuski. 18 czerwca generał Sikorski wysłał do Churchilla depeszę wzywającą pomocy w ewakuowaniu Polaków z Francji. Depesza minęła się z kurierem Churchilla, wysłanym do Francji dla odnalezienia generała Sikorskiego i ustalenia z nun sposobu ewakuacji możliwie największej liczby Polaków. Upadek Francji, pamiętajmy, pozbawiał Wielką Brytanię nie tylko wielkiego sojusznika, dysponującego potężnymi siłami lądowymi; pozbawiał ją przede wszystkim oparcia moralnego o kontynent europejski i groził zepchnięciem w polityczną izolację. Ciągle jeszcze źle zorientowana opinia publiczna świata, a przede wszy stkim opinia amerykańska, skłonna była ulegać uspokajającej pro- 86 eandzie SąCZOnej ze źródeł nie tylko hitlerowskich, a głoszącej nieczność spacyfikowania i uporządkowania wciąż niespokojnej Europy raz pozostawienia tej historycznej misji Niemcom. Z perspektywy Teksasu czy Oklahomy rozdrobniona Europa nie wyglądała lepiej niż Ameryka Południowa z jej przysłowiowymi rewoltami czy zgoła bójkami o Grań Chaco lub inne wielkie pastwiska; wyglądała nawet o wiele gorzej, gdyż Grań Chaco nie groziło nigdy konfliktem światowym. Europejczycy nie orientowali się wtedy i nie orientują się do dziś w bezbrzeżnej naiwności społeczeństwa amerykańskiego tamtych lat, liżącego się wciąż jeszcze z Wielkiego Kryzysu, społeczeństwa zaprzątniętego własnym podwórkiem i uważającego wojnę w Europie za irytującą awanturę, w której właściwie wszyscy są jednakowo winni i w której najsilniejszy powinien wziąć resztę za łeb i zaprowadzić jakiś dorzeczny ład. Poddanie się Francji głosicielom tego ładu mogło tylko umocnić tę niebezpieczną naiwność, żywioną wszelkimi sposobami przez wpływową w Stanach Zjednoczonych emigrację niemiecką, przez krótkowzrocznych wyznawców doktryny Monroego (Ameryka dla Amerykanów i nic Amerykanów nie obchodzi, co dzieje się gdziekolwiek na świecie) oraz przez pospolitych durniów z rozmaitych ugrupowań pacyfistycznych. O wiele mniej popularna w Stanach Anglia stawała się w oczach przeciętnego amerykańskiego zjadacza chleba jedynym warchołem europejskim, przeszkadzającym w realizacji wielkiej misji niemieckiej. W tych warunkach premier brytyjski, który doskonale wiedział, że bez pomocy amerykańskiej wojny nie wygra, nie mógł się obejść. bez Europejczyków z kontynentu, swym autorytetem, swym głosem i swą postawą burzących nieskomplikowaną panoramę, budowaną pracowicie przez hitlerowską propagandę. W Londynie latem roku 1940 mieli owi Europejczycy taką samą wartość, jaką miałyby dywizje najbitniejszego wojska. Ratowanie rządów krajów europejskich najechanych przez wojska Hitlera stanowiło więc nie tylko akt lojalności sojuszniczej, ale również, i zapewne przede wszystkim, najpilniejszą potrzebę polityczną. Churchill zrozumiał ją szybciej od swych licznych współpracowników, i doradców. Nor-vegowie znajdowali się już w Londynie, teraz przybywali Belgowie i Holendrzy, i trudno było nie pomyśleć o Polakach, narodzie bądź co bądź najliczniejszym, który w dodatku zdołał po ciężkiej ce odbudować wartościową armię i zachować dla sojuszników swoją flotę. 9 czerwca o dwunastej w południe Churchill spotkał się z Si- skim w biurze premierów brytyjskich, w słynnym niepozornym Drnu na Downing Street 10. Sikorski stwierdził na wstępie, że 87 Polska nie zamierza się poddawać i że chce usłyszeć odpowiedź na podstawowe pytanie: czy również Wielka Brytania odrzuci myśl 0 kulawym kompromisie? "Trudno jest dziś [...] odtworzyć ową niezapomnianą scenę zapisał później obecny przy tym spotkaniu ambasador polski w Londynie, Edward Raczyński. Kontynent europejski, geograficznie tak bliski, stał się nagle Wielkiej Brytanii obcy i wrogi. Od dalekiej północy aż po Zatokę Biskajską zaległa jakby czarna chmura grożąca błyskawicami. W takiej chwili szef rządu jedynego pozostałego przy Wielkiej Brytanii sojusznika i Naczelny Wódz jedynej pozostałej sojuszniczej armii przybywa do Anglii z takim oto prostym oświadczeniem i prostym pytaniem, podczas gdy do wybrzeży Francji ściągają grupami, karnie spełniając rozkaz dowództwa, tysiące polsk&h żołnierzy w oczekiwaniu transportu na Wyspę. Najwyraźniej wzruszony Churchill dał wówczas gen. Si-korskiemu odpowiedź natychmiastową i gorącą". Generale miał powiedzieć jesteśmy razem na śmierć 1 życie. W aurze nieomal końca świata była to chwila patetyczna i pokrzepiająca. Obaj przywódcy mieli łzy w oczach. Ale do swych wielkich wojennych pamiętników sceny tej Churchill nie wprowadził. W czasie spotkania na Downing Street załatwiono od ręki problem uruchomienia licznych statków brytyjskich, którym dopiero co zalecono omijać brzegi francuskie. Teraz pełną parą ruszyły ku tym samym brzegom, by zabierać stamtąd Polaków. Popłynęły też z nimi największe statki polskie, wśród nich "Batory" i "Sobieski". Nie wszyscy skapitulowali, nie wszyscy stracili nadzieję. BITWA q WIELKĄ BRYTANIĘ l Całość sił polskich, jakie do lipca 1940 zdołano przewieźć z kontynentu na Wyspę, liczyła nie więcej niż 28 000. Z tego niespełna 16 000 przypadało na oficerów i żołnierzy wojsk lądowych, przy czym oficerowie składali niemal jedną trzecią tej liczby; siłą rzeczy uratowało się z Francji więcej tyłowych dowództw niż oddziałów liniowych. Na szczęście ocalał niemal w całości personel sił powietrznych.\ Łącznie z przebywającymi już wcześniej w Wielkiej Brytanii na szkoleniu znalazło się tu obecnie 1200 oficerów i ponad 5000 szeregowych lotnictwa polskiego. Zachowały się w tej części polskich sił zbrojnych zdrowe proporcje personalne. .W obliczu spodziewanej inwazji niemieckiej oddziały lądowe szykowały się do objęcia wkrótce odcinka szkockiego brzegu. Prasa brytyjska z owego fatalnego okresu nie szczędziła im słów najpo-chlebniejszych. Niezłomność Polaków oraz ich dotychczasowe zasługi wojenne zajmowały poczesne miejsce w gazetach. Niewiele dobrego mogły wówczas przekazywać czytelnikom; toteż wygrywały czasem aż z nutą przesady obecność ostatniego sojusznika zdolnego jeszcze walczyć na lądzie. Liczb oczywiście nie podawano, i czytelnicy czuli się pokrzepieni. ^Siły wszystkich pozostałych sojuszników, jakie ściągnęły na Wyspę, nie sięgały nawet jednej trzeciej liczby Polaków. Uratowani z Dunkierki żołnierze francuscy w przytłaczającej większości repatriowali się pod skrzydła Petaina; generałowi de Gaulle pozostało zaledwie kilkuset ludzi. Czechów i Słowaków przybyło 4000, Norwegów i Holendrów po niespełna 1000, Belgów 500. Razem z całej Europy około 8000. Na szczęście również w składzie tych biednych resztek znalazła się gromada lotników. Jakże wszyscy mieli się wkrótce przydać! Tworząc na gwałt obronę lądową, Brytyjczycy dysponowali w łpcu 24 dywizjami. Miały wprawdzie na ogół pełne stany osobo- ve, ale większości brakowało ciężkiego uzbrojenia. Pozostało, jak tny, na plażach Dunkierki; nowe dopiero napływało z własnych ibryk zbrojeniowych lub ze Stanów Zjednoczonych. Do lądowych 89 sił obronnych dochodziły: dywizja kanadyjska, dobrze wyposażona, ale z bardzo słabymi stanami w batalionach strzeleckich, ekwiwalent dywizji polskiej w postaci dwu dopiero formowanych samodzielnych brygad oraz szczupłe oddziały australijskie. Ponadto w całym kraju tworzono Home Guard, cywilną, nie skoszarowaną obronę terytorialną, której uzbrojenie tworzyły na ogół dubeltówki lub zgoła widły. "Z godziny na godzinę oczekiwano ofensywy niemieckiej zapisał gen. de Gaulle, z największym trudem budujący w tym czasie w Londynie swą przyszłą pozycję. W obliczu tej perspektywy wszyscy Anglicy przejawiali niebywały hart ducha. Zdumiewający naprawdę był to widok, jak każdy z nich zachowywał się tak, jak gdyby właśnie od niego zależało ocalenie kraju. To powszechne poczucie odpowiedzialności było tym bardziej wzruszające, że w rzeczywistości wszystko zależało od lotnictwa. Gdyby przeciwnikowi istotnie udało się zdobyć panowanie w powietrzu, los Anglii byłby przesądzony. Flota bombardowana z powietrza nie mogłaby przeszkodzić niemieckim konwojom w przepłynięciu Morza Północnego". Flota brytyjska była silniejsza od niemieckiej i Niemcy nie ryzykowaliby zderzenia z nią na otwartym oceanie, daleko od swych baz lotniczych. Ale na wodach opływających Anglię od wschodu i południa dosięgali swymi samolotami każdego punktu. Dlatego pancerniki i ciężkie krążowniki brytyjskie nie wypływały w tych dniach na południe od zatoki Firth of Forth w Szkocji i na wschód od Plymouth. Po kanale zaś La Manche uwijały się tylko jednostki drobniejsze. Brytania nie była już niedosiężna, jak za czasów Napoleona lub nawet pierwszej wojny światowej, i jej wytrzymałość obronna nie zależała już tylko od potężnej floty. 19 lipca Hitler ogłosił w Reichstagu kolejną propozycję pokojową, oczywiście na warunkach utrzymania wszystkich zagrabionych dotąd łupów. W Sztokholmie, Waszyngtonie i Watykanie dyplomacja hitlerowska usiłowała dotrzeć do Brytyjczyków i wciąg-gnąć ich w pertraktacje. Zabiegi te Churchill kazał zignorować. 22 lipca jego minister spraw zagranicznych oświadczył przed mikrofonami BBC: "Nie zaprzestaniemy walki, dopóki wolność nie zostanie przywrócona". Lecz już wcześniej, 16 lipca, Hitler kazał swym sztabowcom przygotować inwazję Wielkiej Brytanii w terminie do jednego miesiąca. Był to termin nierealny; ani sztaby, ani wojska nie były przygotowane' do działań desantowych, ponadto zaś Niemcy nie mieli w ogóle ciężkich barek specjalnych, przystosowanych do przewożenia i wyładowywania wprost na plażach cfcołgów i dział- 90 Pomimo to w najwyższym dowództwie niemieckim podjęto prace [ zarysem planu operacji, która otrzymała kryptonim "Seelo-i. /Lew Morski); planowano lądowanie 25 dywizji niemieckich, w tym kilku pancernych, w rejonach pomiędzy Dover i Portsmouth, odcięcie Londynu od zachodu i zniszczenie sił głównych obrony. Autorzy zapewne zakładali, że w końcu pozostanie im wiącej czasu aniżeli miesiąc i że do chwili startu operacji lotnictwo brytyjskie będzie już pobite. Samoloty niemieckie sparaliżowałyby wtedy interwencję brytyjskich pancerników i krążowników, a wielka armada desantowa mogłaby ruszyć przez kanał, chroniona przed atakami pomniejszych jednostek przez własne okręty ciężkie i sforę okrętów podwodnych. Pierwszy i rozstrzygający cios zadać więc miało lotnictwo. Po działaniach rozpoznawczych, intensywnie prowadzonych przez pilotów niemieckich od połowy lipca, 8 sierpnia 1940 rozpoczęła się największa bitwa powietrzna wszystkich czasów, która miała trwać prawie trzy miesiące i przejść do historii pod nazwą bitwy o Wielką Brytanię. Niemcy rzucili do walki od razu trzy spośród swych pięciu flot powietrznych, czyli około 1600 maszyn pierwszej linii, a w tej liczbie około 700 myśliwców. Z upływem "dni jednak dwie pozostałe floty, ponad 1000 maszyn pierwszej linii, włączały się poważną częścią sił. Działaniami całości kierował Goring, dowódca Luftwaffe. Royal Air Forces (RAF), Królewskie Siły Powietrzne, rozporządzały w tym czasie 42 dywizjonami nowoczesnych myśliwców typu hurricane i spitfire, liczącymi ogółem około 5"0fi; maszyn. Całością myśliwców dowodził marszałek lotnictwa Hugh Dowding. Teoretycznie miał jeszcze do dyspozycji 10 innych dywizjonów, z samolotami typu blenheim i defiant, maszyny te jednak nie nadawały się do walki dziennej. Dowding był tym człowiekiem, który sprzeciwił się najenergiczniej i ze skutkiem wysłaniu do Francji pod koniec tragicznej kampanii dodatkowych dywizjonów. Dość powiedzieć, że w czasie kampanii francuskiej RAF stracił ponad D samolotów hurricane, to jest połowę wszystkich myśliwców, kie pozostawały obecnie do bitwy; dalsze straty, które należało kulować w tamtej sytuacji jako nieuchronnie ciężkie, najpra-iopodobniej wyczerpałyby RAF do tego stopnia, że nie byłby : zdolny do poważnego oporu. *rytyjczycy rozporządzali ponadto 35 dywizjonami bombowymi. jmowały około 400 maszyn, głównie jednak starych, niekiedy onosilnikowych. W czasie bitwy o Wielką Brytanię wykony- 91 wały ofiarnie naloty na porty nieprzyjaciela i gromadzone tam statki flotylli desantowych. Pomiędzy 42 dywizjonami, które miały stawić czoło przeszło trzykrotnej przewadze nieprzyjaciela, znajdowały się dwa kanadyjskie, dwa polskie (302 i 303) oraz jeden czechosłowacki (310). Uderzenie podjęte 8 sierpnia miało obezwładnić brytyjskie lotnictwo myśliwskie, pozbawić je lotnisk, wytrącić z szyku możliwie dużo maszyn; kierowano je poza tym na porty i konwoje morskie wiozące zaopatrzenie. Codziennie wchodziło do akcji około 400 samolotów, bombowców nurkujących junkers 87, posyłanych głównie przeciw portom i lotniskom, oraz bombowców heinkel, dornier, junkers 88. Szybko się okazało, że bardzo groźne w bombardowaniu nurkowce stanowią łatwy łup w powietrzu. Niemcy zaczęli więc posyłać z bombowcami potężniejszą eskortę myśliwską; dysponowali zaś doskonałymi myśliwcami messerschmitt 109 (który jednak ciągnął w górę nieco wolniej od spitfire'a) i dwusilnikowym messerschmitt 110. Ale i to nie pomogło; myśliwce brytyjskie dopadały formację nieprzyjacielskich bombowców, rozpraszały ją, zwalały, co się dało, i wracały do baz. W tych warunkach bombardowania dawały słaby rezultat. Co ważniejsze zaś, myśliwskie lotnictwo obrony unikało większych strat, na które doprawdy nie mogło sobie pozwolić, i zachowywało siły na decydującą fazę bitwy. Taktykę Dowdinga, którą może nie całkiem precyzyjnie można by nazwać taktyką szarpania, wspomagał skutecznie, radar, po raz pierwszy w tej wojnie zastosowany. Rozpoznając z pomocą radaru kierunek i liczebność nadlatującej formacji, oficer dowodzący z naziemnego punktu dowodzenia mógł naprowadzić myśliwce bez straty czasu i skupić je w najstosowniejszej chwili i miejscu; w ten sposób nadrabiał własną słabość. 26 sierpnia zdecydowano w najwyższym dowództwie niemieckim przesunięcie terminu inwazji o dalszy miesiąc. Od 19 sierpnia Luftwaffe skupiała cały wysiłek na lotniskach myśliwców brytyjskich w okolicach Londynu; zamierzano za wszelką cenę zniszczyć je w powietrzu bądź na ziemi. W tej fazie straty niemieckie nieco zmalały, brytyjskie zaś znacznie wzrosły. Z końcem sierpnia sytuacja RAF-u wyglądała znacznie gorzej aniżeli w lipcu. Nieprzyjaciel stracił wprawdzie kilkaset maszyn, ale ciężkie straty ponosili również obrońcy. Szczególnie młodzi, świeżo wyszkoleni piloci brytyjscy często ulegali weteranom Luftwaffe. Przemysł, przyhamowany nalotami, nie nadążał z uzupełnianiem wykruszających się w dywizjonach samolotów. Ich produkcja spadła o 26 procent. Bitwa zbliżała się do punktu krytycznego. 92 30 sierpnia po raz pierwszy zestrzelił swego Niemca porucznik Ludwik Paszkiewicz z dywizjonu 303, dotychczas przytrzymywanego w treningach. Dowding iiie miał dotąd przekonania do pilotów polskich; nie mógł sobie widać uzmysłowić straszliwej przewagi, z jaką wypadło im rok wcześniej zmagać się w Polsce. Paszkiewicz spotkał nieprzyjaciela przypadkiem, w czasie lotu ćwiczebnego, strącił go, wracając machnął nad lotniskiem triumfalną beczkę i w rezultacie uruchomił wyobraźnię naczelnego dowódcy myśliwców. Nazajutrz, 31 sierpnia, dywizjon poleciał po raz pierwszy na zadanie bojowe i dorobił się.od razu czterech pierwszych zestrzeleń i dwu prawdopodobnych. Tak zaczęła się wspaniała seria zwycięstw tego polskiego dywizjonu. Od 7 września bitwa weszła w nową fazę; Niemcy uderzyli całą siłą na rniasta, a w szczególności na Londyn. Spodziewali się sterroryzować ludność, obezwładnić ośrodki kierownicze i wymusić kapitulację. Piloci myśliwscy obrony startowali teraz po kilka razy dziennie, wyrównując w ten sposób nieprzyjacielską przewagę liczby. Na lotniskach mechanicy pracowali również w czasie bombardowań. Napięcie wysiłku dochodziło do szczytu. 11 września dywizjon 303 zwalił 14 maszyn niemieckich, osiągając największą dotychczas w całym RAF-ie cyfrę pewnych zestrzeleń w ciągu jednego dnia; stracił przy tym dwu pilotów. 14 września Niemcy zaatakowali dwukrotnie Londyn, wysyłając 400 maszyn. Dnia następnego, w niedzielę 15 września, uderzyli jeszcze potężniej, posyłając nad brytyjską stolicę 500 maszyn. Dzień ów uważany jest za przełomowy. Od rana Churchill siedział na stanowisku dowodzenia 11 grupy myśliwskiej w Uxbridge pod Londynem; w skład grupy wchodziły również dywizjony 303 oraz, od paru dni, bratni 302. Walczyło w obronie 21 dywizjonów. Wczesnym popołudniem były już u kresu możliwości. Na wypadek ataku kolejnej wielkiej fali bombowców dowódca grupy zażądał w obecności Churchilla wsparcia 3 dywizjonów z 12 grupy, broniącej ośrodków przemysłowych środkowej i wschodniej Anglii i w tej chwili słabiej zaangażowanej; swoim własnym dywizjonom dać musiał możliwość uzupełnienia paliwa, lotnikom zaś zapewnić w 'ym czasie jaką taką osłonę. "Zapytałem teraz pisał Churchill wych pamiętnikach jakie jeszcze mamy rezerwy. Wicemar- ałek lotnictwa Park odpowiedział: Żadnych. W raporcie )źniej napisanym stwierdził, że miałem wtedy bardzo poważny wyraz twarzy. Zupełnie możliwe. Jakież straty moglibyśmy ponieść 'emi, gdyby nasze tankujące samoloty złapał nowy nalot [...]. 'Wność sił była wielka, nasz margines wąski [...]. Minęło zno- 1 pięć minut i większość naszych dywizjonów siadała dla na- 93 brania paliwa. W wielu wypadkach nie mogliśmy im zapewnić osłony". Lecz nowy atak nie nastąpił. Radar wykazywał, że niemieckie samoloty odchodzą na wschód. Po dziesięciu minutach odwołano trwający nieprzerwanie od rana alarm lotniczy. I Churchill zapalił wreszcie cygaro, które od rana trzymał nie zapalone w palcach. Wieczorem bombowce brytyjskie uderzyły na zgrupowania barek i statków przygotowywane w portach kontynentu. Niemcy nie spodziewali się tego ataku. Wziął w nim udział również polski dywizjon bombowy 300. Ów dzień 15 września był w całym tego słowa znaczeniu dniem chwały dla lotników polskich. Piloci dywizjonu 303 zwalili 15 maszyn niemieckich tracąc tylko jedną własną. Walczący po raz pierwszy nad Londynem dywizjon 302 osiągnął 8 pewnych zestrzeleń przy stracie dwu maszyn; pilot jednej z nich ocalał, zdążywszy wyskoczyć ze spadochronem. Tak w owym przełomowym dniu bitwy Polacy zapisali na swe konto 23 pewne zestrzelenia, przewyższając dorobkiem wszystkie pozostałe dywizjony RAF-u. W parę dni później dyrektor naczelny BBC przesłał, dywizjonowi 303 następującą depeszę: "Wy używacie powietrza dla waszych wspaniałych zwycięstw, my dla głoszenia o nich światu. Niech żyje Polska!" W Berlinie zdecydowano już wcześniej, że rozpoczęcie operacji "Seelowe" trzeba odłożyć o dalszy tydzień. Wciąż jeszcze Niemcy łudzili się, że wygrają bitwę powietrzną. Goring wierzył niezłomnie w masowe naloty. Nie rozumiał nawet klęski, jaką poniósł 15 września. Ale przez dwa dni następne Niemcy musieli nabierać tchu i tylko markowali bitwę. Podjęli-ją 18 września siłami początkowo znacznie słabszymi. 26 września król Jerzy VI odwiedził dywizjon 303 na lotnisku w Northplt. Przed zakończeniem wizyty poderwano dywizjon do odparcia ataku 50 bombowców, nadlatujących właśnie na Portsmouth. W parę godzin później do Buckingham Palace nadszedł zwięzły meldunek: 11 zestrzeleń bez własnych strat. Następnego dnia, 27 września, 850 samolotów niemieckich wyruszyło w trzech wielkich wyprawach na Londyn i w jednej na fabrykę lotniczą w Filton pod Bristolem. Był to ostatni wielki wy siłek Luftwaffe, którego już nigdy i nigdzie nie zdołała powtórzyć-Dywizjon 303 zwalił tego dnia 12 maszyn niemieckich, tracąc dwu pilotów. Jednym z nich był porucznik Ludwik Paszkiewicz. Ów dzień 27 września uchodzi za ostatni dzień bitwy o Londyn. Stanowiła bodaj najistotniejszą część bitwy o Wielką Bryta- 94
ie którą, być może, powinniśmy raczej nazywać kampanią. Od października Niemcy wyrzekli się wielkich nalotów dziennych. Przeszli na bombowe uderzenia nocne, znacznie mniej skuteczne, oraz na dzienne, nieduże, ale następujące szybko po sobie wyprawy myśliwskie, dokonywane na dużych wysokościach i kierowane przeciw licznym celom; w założeniu miały wyczerpywać obronę, zmuszoną do permanentnego czuwania i patrolowania. Dodatkiem były napady na lotniska wykonywane lotem koszącym, kilkanaście metrów nad ziemią, niemożliwe do wykrywania radarami. Ale nowa taktyka niemiecka nie przeważyła szali; przeciwnie, straty niemieckie znów zaczęły gwałtownie rosnąć. 31 października bitwa o Wielką Brytanię ostatecznie wygasła. Już wcześniej, 12 października, odwołano operację "Seelowe" i odłożono ją do wiosny, w tydzień zaś później podjęto rozpraszanie koncentracji środków komunikacji morskiej, gromadzonych od lata w portach kontynentu. "Lądowanie w Anglii oznajmił aż w trzy lata później zbrodniarz y/ojenny Jodl na odprawie gauleiterów przygotowane było w najdrobniejszych szczegółach, acz niestety zaimprowizowanymi środkami, ale nie mogło być wykonane przed całkowitym pobiciem brytyjskich sił powietrznych. Nie zdołaliśmy tego osiągnąć, a nie można było przedłużać śmiertelnego wykrwawiania się Luftwaffe wobec czekającej nas wojny przeciw Rosji". Lotnictwo brytyjskie straciło w bitwie o Wielką Brytanię 915 samolotów; lotnictwo niemieckie 1773 samoloty, czyli niemal dwukrotnie więcej. Nie to jednak było najważniejsze. Jak stwierdził Kurt von Tippelskirch, jeden z wybitniejszych sztabowców niemieckich, bitwa "pozbawiła Luftwaffe jej najwartościowszego elementu. Poszarpanym jednostkom zdołano wprawdzie przywrócić siłę liczebną, ale wskutek ubytku tylu wartościowych pilotów i późniejszych zmagań Luftwaffe nigdy już nie osiągnęła dawnej wydajności bojowej". , Od listopada Niemcy przeszli do tak zwanej walki na wyniszczenie, nękając wyspę nocnymi, częstymi, lecz niedużymi nalotami, hurchill miał prawo ironicznie zapytać: "Wyniszczenie! Ale kogo?" za podjęcie tej walki mieli z czasem Niemcy ciężko zapłacić niemal wszystkimi swymi miastami. >lscy piloci brali udział w bitwie nie tylko w dwu własnych yonach; wielu, przeciętnie pięćdziesięciu, a więc ekwiwalent dalszych pełnych etatowo dywizjonów, biło się w dywizjo- brytyjskich. Co najmniej więc stu pilotów polskich walczyło nie w decydującej fazie bitwy. Osiągnęli 203 pewne ze- iia (nie licząc 35 prawdopodobnych i 36 przypadków za- a ciężkich uszkodzeń), czyli 13 procent wszystkich zestrzeleń 95 w 'bitwie. Wypadło z tego 110 na dywizjon 303, 16 na dywizjon 302 i 77 na pilotów służących w kilkunastu rozmaitych dywizjonach brytyjskich. Kosztowało to nas 38 pilotów. Stosunek strat kształtował się więc jak 9:1 na naszą korzyść, gdy w całym RAF-ie jak 3:1. Świadczy to o doprawdy najwyższym stopniu zdolności pilotów polskich. Stwierdzić przy tym trzeba, zważywszy niebezpieczną równowagę sił ataku i obrony, że bez pilotów polskich bitwy po prostu nie można było wygrać. Ich udział miał znaczenie strategiczne. Czesi i Słowacy służący we własnym dywizjonie 310 oraz rozproszeni po dywizjonach brytyjskich zestrzelili w bitwie 42 samoloty. Belgowie, którzy nie mieli własnego dywizjonu, zestrzelili 21 samolotów. "Muszę wyznać oświadczył później niedawno nieufny marszałek Dowding że trochę wątpiłem w doświadczenie pilotów polskich i czeskich wyniesione z ich własnych krajów i z Francji, ale moje wątpliwości rozwiały się, gdy wszystkie trzy dywizjony .runęły do walki z impetem i entuzjazmem przewyższającym wszystkie pochwały [...]. Pierwszy z polskich dywizjonów (nr 303) w 11 grupie w przeciągu miesiąca zestrzelił więcej Niemców aniżeli jakakolwiek jednostka brytyjska walcząca w tym samym czasie". "Nigdy tak wielu powiedział po bitwie Churchill nie zawdzięczało aż tyle tak nielicznym". XI W PUSTYNIACH l PUSZCZACH Latem 1940 głębokie przeobrażenia następowały również w Europie Wschodniej. Litwa, Łotwa i Estonia pomnożyły liczbę republik Związku Radzieckiego; republiką radziecką stała się też z końcem czerwca Mołdawia, od pierwszej wojny światowej przynależna do Rumunii. Pod naciskiem Niemców rządy w Bukareszcie inklinowały coraz bardziej na prawo; nie udało się jednak nowym władcom tego kraju utrzymać Siedmiogrodu, który Niemcy kazali przekazać Węgrom ani Dobrudży, którą przejęli Bułgarzy. W obliczu kompletnej ruiny państwa król rumuński Karol II, bardzo sławny ze swych romansów, abdykował w listopadzie na rzecz syna Michała, nad którym kuratelę objął gen. Antonescu. Od tej chwili rozpoczęła się otwarta hitleryzacja Rumunii, która przystąpiła do tak zwanego Paktu Trzech, wiążącego Niemcy, Włochy i Japonię. Przebogate zasoby nafty rumuńskiej, żywiące już od pewnego czasu niemiecką wojnę o zawładnięcie światem, przechodziły teraz pod ścisły zarząd hitlerowców. A wkrótce do Paktu Trzech przystąpiła Bułgaria, po czym zaczęły się polityczne naciski na Jugosławię. Na Bliskim Wschodzie rozgrywała się tymczasem kampania, którą Brytyjczycy rozpoczynali w warunkach najfatalniejszych, skończyć zaś ją mieli niemałym triumfem. W dniu wypowiedzenia wojny przez Włochy, 10 czerwca 1940, na siły brytyjskie w Egipcie składały się: 7 dywizja pancerna, dwie brygady (zamiast etatowych trzech) z 4 dywizji hinduskiej, brygada nowozelandzka oraz nieco artylerii pozady wizyjne j: razem około 50 000 ludzi. 9000 żołnierzy brytyjskich stacjonowało Poza tym w Sudanie, 5500 w Kenii, 2500 w Adenie, 1500 w Somali Brytyjskim; nadto 27 000 w Palestynie i niespełna 1000 na Cyprze. Vłosi mieli 215000 ludzi w Libii i Cyrenajce oraz dalszych '000 w Abisynii, Erytrei i Somali Włoskim. Zagrażali komuni- Jcjom brytyjskim zarówno na Morzu Śródziemnym, jak na Mo- -zerwonym. Dysponowali prawie czterokrotną przewagą w >tnictwie. Na domiar po upadku Francji Syria przeistaczała się dnia na dzień w obszar nieprzyjazny, z którego należało się - Najkrótsza historia... 97 spodziewać uderzenia na Palestynę. Krótko mówiąc, dowodzący na Bliskim Wschodzie generał-Archibald Wavell mógł śmiało powiedzieć sobie, że znajduje się w położeniu prawdziwie beznadziejnym. Nie darmo jednak Wavell, żołnierz zawodowy, z zamiłowania był poetą i nawet autorem cenionej antologii poetyckiej. Taktyka, jaką przyjął i skutecznie zastosował na pograniczu egipskim, przyprawiła włoskich dowódców o całkowite oszołomienie. Względy wielkiej polityki uniemożliwiały mu, aż do chwili wypowiedzenia wojny przez Włochów, przygotowywanie pozycji o-bronnych; szło o to, by nie dostarczać Mussoliniemu pretekstów. Mussolini jednak obszedł się bez pretekstów. A wtedy na pograniczu Egiptu i Cyrenajki Wavell uderzył śmiało na przeciwnika kilkakrotnie silniejszego. Oczywiście nie mogło być mowy o trzymaniu się jakichś ciężko w czasach pokoju wypracowanych regulaminów czy też stosowaniu recept z elementarnych podręczników taktyki. Dowódcy oddziałów otrzymali instrukcję, w której czytali: "Niech każdy człowiek pozoruje dwunastu ludzi, każdy czołg niech wygląda jak szwadron czołgów i niechaj każdy wypad sprawia wrażenie natarcia". Wspomniany już brytyjski historyk wojny, J.F.C. Fuller, określił później tę rozgrywkę jako efekt "strategii przesady albo zgubnej propagandy". "Strategia propagandy" w tym wypadku istotnie okazała się zgubna, ale dla Włochów. Była oczywistym bluffem, ale dowództwo włoskie dało się na ów bluff nabrać. Brytyjczycy zaatakowali dosłownie nazajutrz po wypowiedzeniu wojny, kiedy dowódcy włoscy na pograniczu nie mieli jeszcze żadnych konkretnych rozkazów. Spodziewaliby się raczej tabunu diabłów aniżeli Brytyjczyków, tkwiących dotąd aż pod Mersa Ma-truh, to jest o dwieście kilometrów od granicy. Ale już 11 czerwca, nazajutrz po wypowiedzeniu wojny, drobne oddziałki wydzielone z 7 dywizji pancernej uderzyły na włoskie placówki graniczne, rozgromiły je i zagarnęły wielu jeńców. 16 czerwca wybuchła panika na dalekich tyłach włoskich; na szosie strategicznej pomiędzy Bardią i twierdzą Tobruk, położoną na terytorium włoskim w odległości około stu kilometrów od granicy egipskiej, pojawiły się jak duchy brytyjskie wozy pancerne i rozbijały wszystko, czegokolwiek dopadły.- Ugrupowanie włoskie szło w rozsypkę, całe pułki pierzchały gdzie pieprz rośnie. Plotka zwielokrotniała siły brytyjskie. W tym wszystkim 28 czerwca dowodzący po stronie włoskiej marszałek Balbo zginął podczas bombardowania Tobruku, przedsięwziętego zresztą śmiesznie małą liczbą przestarzałych maszyn. W tę wojnę u boku hitlerowskich Niemiec żołnierze włoscy, trzeba to podkreślić, nie wkładali ani serca, ani ducha bojowego. Wyż- 98 ś dowódcy włoscy okazywali się ami, pozbawionymi przedsiębiorczości i wyobraźni. A na do- r wszystkiego nie sprzyjało im najwyraźniej tak zwane szczęście żołnierskie. Pozorne powodzenie osiągnęli jedynie na drugorzędnych odcinkach. Zajęli Kassalę w Sudanie, miejscowość na granicy podbitej przez nich Ahisynii, weszli w puszcze Kenii, też zresztą nie zapuszczając się daleko od granic, a wreszcie zajęli całe wprawdzie ale za to niezbyt rozległe terytorium Somali Brytyjskiego. Były to jednak sukcesy bez większego znaczenia, gdyż klucz do całego Bliskiego Wschodu leżał po staremu w Egipcie. Wavell oczywiście nie miał w tych dniach łatwego życia. Praktycznie biorąc jego szczupłe siły wystawione były na ataki z czterech stron świata. Posiłków z metropolii nie mógł się spodziewać; w Londynie z dnia na dzień oczekiwano hitlerowskiej inwazji. Churchill co prawda nie zapomniał o Egipcie, czego najlepszym dowodem było pozostawienie tam jedynej wówczas istniejącej brytyjskiej dywizji pancernej. Ale niewiele prócz tego mógł w owym czasie zdziałać. Przynaglał najenergiczniej o wprowadzenie do walk w pustyni brygady białych żołnierzy z dominium południowoafrykańskiego, ale nie szło mu to najlepiej; w dalekiej Pretorii w ogóle nie rozumiano, czym grozi utrata Egiptu. W tej sytuacji Wavell, mając za sobą tak szczęśliwe popędzenie Włochów od granicy, poleciał późnym latem do Londynu. Naraził się tam prawie wszystkim, ale w końcu wydębił pięćdziesiąt nowoczesnych czołgów, których typ sprawdził się świetnie podczas kampanii francuskiej, tyleż lekkich dział przeciwlotniczych i nieco dział przeciwpancernych. Otrzymał też 9 dywizję australijską, o której jeszcze usłyszymy i która przejść miała do rzędu najświetniejszych wielkich jednostek alianckich. W październiku był już gotowy do uderzenia, gdy 28 tego miesiąca Mussolini napadł na Grecję. Włoski dyktator (którego Churchill naizywał Cezarem z trocin albo żabą z błot pontyjskich) usi-ował po prostu skompensować własny kompleks niższości i szrów-oważyć choć w części niemieckie sukcesy na Bałkanach, to jest :ykucie do berlińskiej taczki Rumunów i Bułgarów. Ale ciężko t się zawieść w swych nadziejach na jeszcze jeden łatwy łup. ecy oparli się skutecznie dywizjom włoskim, gramolącym się z góry, wyrzucili je szybko z własnych granic i zaczęli krok o kroku uwalniać ziemię Albanii. 11 otrzymał z Londynu rozkaz oddania części sił lądowych Jtniczych na wsparcie obrony Grecji i ofensywa, którą wygotowywał w Pustyni Zachodniej, odwlokła się aż do grudnia. 7* 99 Po stronie włoskiej miejsce marszałka Balbo zajął marszałek Graziani, którego jedynym, niezmiernie wątpliwym sukcesem życiowym było przed paru laty dowodzenie na froncie somalijskim podczas najazdu na Etiopię. Zwyciężał tam łatwo posyłając tabuny czołgów i roje samolotów przeciwko wojownikom zbrojnym na ogół w łuki i dzidy. Teraz jednak miał do czynienia z przeciwnikiem innego rodzaju, uzbrojonym w stare bo stare, ale w każdym razie prawdziwe armaty i haubice. Dowództwo nad wojskami działającymi w Pustyni Zachodniej otrzymał z rozkazu Wavella gem. O'Connor. Miał niespełna 30 000 ludzi, 275 czołgów i 120 dział. Zaopatrzenie dla swych żołnierzy wyrzucił o dzień marszu przed własne linie, na co pozwalała mu bardzo szeroka strefa tak zwanej ziemi niczyjej. Oddziały zaopatrzeniowe przeżyły godziny emocji, ale ryzyko opłaciło się i ruch wojsk uległ znacznemu przyspieszeniu. O'Connor wystartował 6 grudnia i w dwa dni później dopadł nieprzyjaciela. Kiedy po zatrzymaniu armii włoskiej drobne oddziałki brytyjskie wycofały się z powrotem pod Mersa Matruh, Włosi założyli na południe od Sidi Barrani siedem obozów umocnionych. Pomiędzy dwoma takimi obozami zwiadowcy brytyjscy wykryli trzy-dziestokilometrową nie bronioną lukę. Pozwoliła wojskom O'Con-nora wyjść na tyły pięciu obozów, kolejno je zaskakiwać i niszczyć. 10 grudnia Brytyjczycy zdobyli Sidi Barrani, następnego'zaś dnia ruszyli na Sollum. Mieli już 38 000 jeńców, czyli więcej, niż liczyła cała ich armia, zdobyli 400 dział i 50 czołgów. Po wzięciu Sollum parli w głąb Cyrenajki, na Bardię i Tobruk. 5 stycznia Bardia została zdobyta szturmem. Groźniej wyglądał Tobruk, ale i tu poszło nacierającym nadspodziewanie łatwo. Tobruk leży w odległości ponad stu kilometrów od granicy egipskiej; podobnie jak na całym tutejszym wybrzeżu, Pustynia Zachodnia, zwana też Libijską, sięga tu morza. Obok malutkiego miasteczka, położonego w wygodnej zatoce, Włosi zbudowali nowoczesną twierdzę, lotniska i port morski. Pierwsza linia umocnień twierdzy zamykała na długości przeszło 50 kilometrów rozległe terytorium. Stanowiły ją bunkry / karabinami maszynowymi i lekką bronią przeciwpancerną; luki miedzy tymi gniazdami opq-ru, odległymi od siebie do tysiąca metrów, wypełniały pola minowe i pasy zasieków. Wewnątrz tej linii znajdowały się cięższe działa przeciwpancerne i w odległości do pięciu kilometrów dzia-łobitnie artylerii polowej. Trzonem drugiej, głównej pozycji obron' nej były cztery stare forty tureckie, oczywiście odpowiednio unowocześnione. Ta linia obejmowała zatokę z portem, małe lotnisko, stanowiska artylerii przeciwlotniczej i naturalnie ogromne składy 100
amunicji oraz wszelkiego rodzaju zaopatrzenia, a także cysterny ze słodką wodą. Pomiędzy pierwszą i drugą linią leżało kilka wzgórz; najwyższe z nich, Medauar, pozwalało na daleki wgląd w pustynię- Włosi budowali twierdzę przez lata, stale ją umacniali j unowocześniaili, wkładali w nią ogromne pieniądze, a wszystko po to, by ją w ciągu dwu dni stracić i następnie przez wiele miesięcy zdobywać. Tobruk padł 22 stycznia po walkach trwających zaledwie dwa dni i O'Connor zobaczył przed sobą cel następny: Benghazi, stolicę Cyrenajki. Po drodze otoczył i zniszczył ostatnie większe zgrupowanie włoskie dowodzone przez gen. Borgonzoli. 7 lutego, w dwa miesiące od startu, zakończył jedną z najbardziej efektownych kampanii tej wojny, która rozwijała się stopniowo ze zwykłego silnego wypadu obliczanego w czasie na zaledwie pięć dni. W ciągu dwu miesięcy kampania ta doprowadziła do zniszczenia dziesięciu dywizji włoskich; Brytyjczycy wzięli 130 000 jeńców, zdobyli 400 czołgów i 1200 dział. A kiedy dobiegł końca pogrom wojsk włoskich w Cyrenajce, rozpoczynała się już inna śmiała operacja. Celem było wyzwolenie Abisynii. 19 lutego dowódca brytyjski w Sudanie, gen. Platt, wyruszył na czele dwu dywizji, szybko odbił Kassalę, a w pierwszych dniach kwietnia był już panem całej Erytrei z jej głównymi miastami Asmara i Massawą. Tymczasem dowódca brytyjski w Kenii, gen. Cunningham, już od 24 stycznia maszerował z trzema dywizjami od Nairobi. 18 lutego przekroczył rzekę Dżuba, jedną z najważniejszych przeszkód naturalnych, jakie miał do pokonania, i w tydzień później zajął Mogadiscio, stolicę Włoskiego Somali. Uzyskawszy zgodę Wavella wyruszył stąd na północ i 25 marca zdobył Harar, jeden z najważniejszych ośrodków Abisynii. Stąd miał już blisko do Addis Abeby, stolicy kraju. Zajął ją 4 kwietnia. Na koniec pod Amba Alagi dopadł księcia Aostę, włoskiego głównodowodzącego w całej Afryce Wschodniej, i zmusił go do ostatecznej kapitulacji. "Włoską Afrykę Wschodnią napisał później o tej kampanii ;en. Wavell podbito w ciągu czterech miesięcy, od ikońca stycz- a do początku czerwca. W tym czasie zniszczono faktycznie armię liczącą 220 000 ludzi, zabrano jej cały ekwipunek i zajęto obszar 3 powierzchni dochodzącej do miliona mil kwadratowych. Głów- epizodami, charakterystycznymi dla tej wspaniałej kampanii, zdobycie przez oddziały brytyjskie i hinduskie potężnych r górskich"pod Keren i Amba Alagi, śmiałość i zręczność w radzeniu operacji o dwa tysiące mil od własnych baz oraz uejętne działania partyzanckie w zachodniej Abisynii". XII KATASTROFA BAŁKAŃSKA Po zajęciu Benghazi generał Wavell mógł pędzić Włochów do samego Trypolisu. Czemu tego nie zrobił? Proste: kołdra okazała się za krótka. Jak już powiedziano w poprzednim rozdziale, jeszcze w październiku wypadło dowództwu brytyjskiemu wyciągać część sił z Afryki Północnej na wsparcie Grecji, zresztą na razie wsparcie raczej moralne. Grecy okazali się nadspodziewanie twardzi, odparli nacierające dywizje włoskie, zmusili je do odwrotu i w ślad za nimi weszli do Albanii. Grecki opór niewątpliwie umożliwił grudniową ofensywę brytyjską w Pustyni Zachodniej i tak efektowne zdobycie Cyrenajki. Lecz ogólna sytuacja na Bałkanach pogarszała się z tygodnia na tydzień i wzmacnianie brytyjskich sił ekspedycyjnych w Grecji stawało się pilną koniecznością. Do kraju Hellenów posłano jedną z dwu brygad 2 dywizji pancernej, dwie dywizje 'piechoty i poważną część lotnictwa, rażeni ponad 50 000 ludzi. Dowodził gen. Wilson. Do sił tych miała lada dzień dołączyć polska Brygada Karpacka. Tymczasem w wyniku nacisku niemieckiego na Jugosławię autokratyczny, od dawna inklinujący ku ideologii faszystowskiej rząd tego kraju zdecydował 25 marca 1941 wejść na orbitę tak zwanego Paktu Trzech. Tak po Rumunii, Bułgarii i Węgrzech miała przypaść Niemcom bez walki jeszcze jedna pozycja, szczególnie ważna ze względu na jej położenie naprzeciwko Włoch. Lecz triumf polityczny okazał się raczej krótkotrwały. Już 27 marca grupa wyższych oficerów dokonała w Belgradzie zamachu stanu, usunęła regenta, księcia Pawła, i anulowała układy z państwami faszystowskimi. Oznaczało to oczywiście wojnę, do której królestwo jugosłowiańskie było jednak przygotowane słabiej niż jakiekolwiek inne państwo w Europie. Nowy rząd liczył na pomoc zewnętrzną i umacniał się w skądinąd słusznej decyzji przykładem greckim. Niestety, były to elementy, które nie mogły się sprawdzić w kalkulacjach strategicznych. Jugosławia dysponowała do niedawna wojskami o sile około 160 000 ludzi, w tym 16 dywizjami piechoty, 2 dywizjami kawalerii 102
pewną ilością oddziałów specjalnych, zresztą staroświecko brojonych. Lotnictwo było słabiutkie, marynarka wojenna nie . ja się wobec włoskiej flotylli adriatyckiej. Pamiętamy, że lolski plan mobilizacyjny przewidywał w roku 1939 wystawienie D wojny z Niemcami około półtora miliona ludzi; z potencjałem udnościowyni niemal o połowę mniejszym od polskiego, z kadrą oficerską też o połowę słabszą liczebnie, z potencjałem przemysło- wym zaledwie w powijakach dowództwo królewskich wojsk jugo- słowiańskich zamierzało wyjść na ewentualną wojnę z siłami o li- czebności l 700 000. W większości byłby to oczywiście tłum często bosonogich wojowników, zbrojnych w stare dubeltówki czy zgoła kije, bliski charakterem abisyńskim partyzantom. Ale do zmobili- zowania takiego tłumu, całkowicie bezradnego wobec niemieckiej potęgi pancernej i lotniczej, nigdy w końcu nie doszło. Po prostu brakło na to czasu. i Niemcy uderzyli 6 kwietnia 1941 siłami swej 12 armii, stacjo- nowanej w Bułgarii; całością operacji przeciwko Jugosławii i Grecji dowodził feldmarszałek List. Dowództwo jugosłowiańskie popeł- niło od razu błąd, podobny do błędu dowództwa polskiego z wrześ- nia 1939; zamiast przyjąć najazd na dogodniejszych pozycjach w głębi kraju, na pozycjach, które w przypadku Jugosławii leżały w niedostępnych górach, założyło obronę całego terytorium pań- stwowego. Skutkiem owego błędu była klęska wręcz piorunująca, tym bardziej że w najazd niemiecki włączyły się od razu od swych granic jednostki włoskie, bułgarskie i nawet węgierskie. Uderze- nie 12 armii z kierunku bułgarskiego złamało w kilku dniach obronę, bardzo zresztą na tym odcinku zażartą, i doprowadziło 13 kwietnia do upadku Belgradu, stolicy państwa. Niemcy już bez walki zajęli miasto, ciężko zresztą zniszczone bombardowaniami lotniczymi w pierwszym dniu wojny. Na wszystkich innych odcin- kach obronnych armia jugosłowiańska znajdowała się tego dnia zupełnej rozsypce. W rozsypce znajdowało się też królestwo jugosłowiańskie. Jego obszar zachodni, Chorwacja, wytwarzał już własną, marionetkową odrębność, której patronowali najeźdźcy. i powstał twór zwany później Niezależnym Państwem Chor- kim, którego szefem został z łaski hitlerowskiej niejaki Ante Również w Słowenii krystalizowały się już tendencje od- idkowe; ale Włosi, po zajęciu Lubiany, rozpędzili tworzący się tu rząd lokalny. kiem 14 kwietnia nowy szef sztabu królewskich sił jugo-ańskich, gen. Kalafatovic, spowodował wydanie dyrektywy, Której powiadano: " wyniku niepowodzenia na wszystkich frontach, w wyniku 103 całkowitego rozkładu naszych wojsk w Chorwacji, Dalmacji i Słowenii, po wszechstronnym rozpatrzeniu naszej sytuacji politycznej i wojskowej doszliśmy do wniosku, że jakikolwiek dalszy opór jest niemożliwy i może tylko doprowadzić do niepotrzebnego rozlewu krwi, bez żadnych szans na powodzenie; ponieważ poza tym wojny nie chciał nasz naród, ani jej nie chciało jego wojskowe dowództwo, postanowiliśmy [...] prosić dowództwa niemieckie i włoskie o przerwanie działań wojennych"!' Następnego dnia rząd jugosłowiański odbył w miejscowości Nikśić w Czarnogórze ostatnie na ziemi ojczystej posiedzenie. Postanowiono, że w związku z niemieckim żądaniem bezwarunkowej kapitulacji podda się armia, natomiast rząd z niepełnoletnim królem Piotrem II opuści granice kraju.; Zakładano, że w ten sposób Jugosławia jako państwo nie będzie związana warunkami kapitulacji i tym samym nie będzie państwem pokonanym. Kalafatovic kapitulował 16 kwietnia. Spodziewał się podobno, że uzyska dla podbitego kraju sytuację zwyciężonej Francji. Wydaje się pewne, że podobnie jak Francuzi doświadczeniom polskim nie poświęcił ani minuty uwagi. Generałowie niemieccy zwyczajnie go wyśmiali. Najeźdźcy wzięli się natychmiast do kawałkowania królestwa. Poza Chorwacją, którą razem z Bośnią i Hercegowiną wyodrębniono w charakterze pseudopaństewka, okrojona Serbia z Belgradem otrzymała status czegoś w rodzaju kolonii niemieckiej, Czarnogóra zaś została włoskim protektoratem; część Słowenii Niemcy po prostu włączyli do Rzeszy, całą Dalmację i wszystkie niemal wyspy włączono do Włoch, J>oza tym Węgrzy zabrali obszar pomiędzy Cisą i Dunajem, Bułgarzy zaś prawie całą Macedonię.! Kampania w Jugosławii trwała dziewięć dni. Polegała na systematycznym rozpędzaniu i wyniszczaniu ugrupowań jugosłowiańskich, które nie zdołały stoczyć ani jednej poważnej bitwy. Oddała w ręce najeźdźców około 350 000 jeńców. Likwidacja Jugosławii odbywała się jednocześnie z likwidacją oporu greckiego. Tego samego dnia,; 6 kwietnia, formacje niemieckich bombowców zaatakowały zarówno Belgrad, jak i grecki port Pireus. Traf nieszczęśliwy zdarzył, że trafiono tam w statek załadowany trotylem i najdosłowziiej port wyleciał w powietrze. Lądowe kolumny niemieckie ruszały tymczasem z Bułgarii w kierunku Salonik i 8 kwietnia zajęły to ważne miasto greckie. Grecy ściśle przestrzegali dotychczas zasady neutralności wobec Niemiec, starając się niczym nie sprowokować groźnego sprzymierzeńca Włoch. Ale na dłuższą metę starania te nie mogły dać pożądanego rezultatu, Niemcy nie mogli patrzeć obojętnie na 104 łoską kompromitację. Korzystając z okazji jugosłowiańskiej, Hitler dował umocmć autorytet Mussoliniego poważnie nadszarpnię-statnimi niepowodzeniami. Grała rolę oczywiście konieczność bezpieczenia skrzydła bałkańskiego w związku z już zaplanowanym nowym uderzeniem, którego kierunek zwrócić się miał ku Moskwie. W obliczu zaś interwencji niemieckiej armia grecka okazała się po prostu za słaba. Rozbudowano ją wprawdzie do stainu 600 000 ludzi, wspierał ją brytyjski korpus ekspedycyjny, ale większość tych sił znajdowała się na granicy albańskiej. Niemcy tymczasem uderzyli wprost z północy, od Bułgarii i następnie Jugosławii, i swymi dywizjami pancernymi oraz zmechanizowanymi przebili bez trudu słabiutkie fortyfikacje greckie. Premierem Grecji był wówczas Alexander Koryzis. "Profesor uniwersytetu i teoretyk relacjonował ówczesny poseł polski przy rządzie greckim, Władysław Gunther uległ żądaniu króla, by po śmierci Metaxasa przyjąć przytłaczające go brzemię obowiązków premiera w czasie wojny, do których nie był ani fachowo, ani psychicznie przygotowany. Klęska Grecji pogrążyła go w rozpaczy. Dnia 18 kwietnia, gdy na radzie ministrów król zwrócił się do nich z pytaniem: . Kto ponosi odpowiedzialność za kapitulację armii, i to bez uprzedzenia rządu?' nieoczekiwanie premier Koryzis odpowiedział: Ja. Obrona państwa i jego sprawy wewnętrzne były w moim ręku. Nie potrafiłem ich dopilnować. I premier Koryzis wstał ze swego miejsca, podszedł do króla, pocałował go w rękę i opuścił zebranie. Powróciwszy do domu oświadczył żonie i dzieciom czekającym go z obiadem, że natychmiast zasiądzie do stołu, tylko umyje ręce. Udał się do łazienki, skąd rozległ się strzał. Zanim wyłamano drzwi, już nie żył". Niemieckie uderzenie złamało w kilkunastu dniach twardą dotychczas obronę Grecji. 27 kwietnia najeźdźcy Niestety, największa wyspa grecka miała stać się jedynie koń-wym etapem klęski. Dowództwo obrony zyskało wprawdzie trzy odnie, lecz niewiele w tym czasie mogło przedsięwziąć. Łotwo brytyjskie nie miało na Krecie możliwości oparcia się tosownie wyposażone bazy, więc w końcu wycofano je całko-e do Egiptu. Stamtąd zaś myśliwce ówczesne nie mogły dolegać wyspy odległej o jakieś 600 kilometrów. Tak więc oddziały 105 na Krecie, przeważnie zresztą uzbrojone tylko w karabiny i lekką broń maszynową, nie miały nawet wsparcia lotniczego. Niemcy natomiast, po zagarnięciu greckich lotnisk przybrzeżnych, dysponowali w powietrzu całkowitą swobodą. Wykorzystali ją w pełni. 20 maja .rozpoczął się ostateczny atak na Kretę, jedyna tego rodzaju operacja w drugiej wojnie światowej. Wykonano ją w całości i doprowadzono do końca niemal wyłącznie siłami powietrzno--desantowymi oraz lotnictwem. Dowodził gen. Student; po stronie natomiast Sprzymierzonych Nowozelandczyk gen. Freyberg. Niewiele mógł zdziałać, mając około trzydziestu batalionów źle uzbrojonej piechoty. Niemcy uderzyli dwoma dywizjami przewiezionymi na 500 samolotach transportowych i 80 wielkich szybowcach; desant wspierało 430 bombowców i 200 myśliwców. "W celu zwiększenia skuteczności działań pisał sprawozdawca londyńskiego dziennika Times Niemcy zarówno w powietrzu, jak na lądzie prowadzili rozpoznanie [...] Jeszcze nigdy dotąd nie użyto radia w 'celach dowodzenia w takim zakresie jak na Krecie. Łączność pomiędzy wojskami na ziemi i samolotami rozpoznawczymi oraz bombardującymi była nieustanna. Dowodzący na ziemi mógł w każdej chwili wezwać na pomoc formację lotniczą [...] Mógł zapytać pilota każdego samolotu rozpoznawczego znajdującego się nad nim w powietrzu o aktualną pozycję Brytyjczyków i otrzymywał natychmiastową odpowiedź. Metody prowadzonej tu powietrznej wojny totalnej były wręcz doskonałe". Można dodać, że poza bombowcami i myśliwcami Niemcy użyli tu 50 samolotów rozpoznawczych. Po stronie brytyjsko-greckiej można w bitwie o Kretę stwierdzić tylko improwizację, ^niekiedy determinację, a w ogóle nieskładną partyzantkę. W tych warunkach los wyspy był przesądzony, l czerwca o świcie zakończono ewakuację Krety. Wywożące ludzi statki gęsto jednak tonęły, nieustannie atakowane z powietrza, w końcu więc pozostawiono własnemu losowi, to znaczy wydano na zgubę albo niewolę, ponad 10 000 samych tylko żołnierzy brytyjskich. "Kampania grecka pisze J. F. C. Fuller była dla Brytyjczyków kampanią czysto polityczną i nigdy nie powinna była być prowadzona; chociaż bowiem Wielka Brytania przyrzekła Grecji pomoc, to udzielenie jej w formie symbolicznej, dlatego tylko, aby zachować twarz w oczach świata, nie było w żadnym sensie wypełnieniem zobowiązania, pod każdym zaś względem było zdradą armii Wilsona. Co więcej [...], reperkusje w Afryce były zgubne". Lecz niedostępność greckich gór i bitność greckiego żołnierza upoważniały na pewno kierownictwo i dowództwo brytyjskie do 106 , o^a lenszego obrotu kampanii greckiej. I tylko częściowo kalkulowania l^szeg irkampanii politycznej". Niewątpliwie Fuller mar.^eęma Londynu była to kampania polityczna, ale wi-er^wież możliwości operacyjne. Kalkulacje te jed, łr wpływ zaś klęski w Grecji na kampanię w Afryce się rzeczywiście fatalny. XIII NAJAZD NA ZWIĄZEK RADZIECKI W pogodny, niedzielny poranek 22 czerwca 1941 armie niemieckie i satelitarne uderzyły na Związek Radziecki. Rozwijał się front 0 nie notowanej w dziejach długości, ciągnący się od brzegów arktycznych aż po Morze Czarne. Wojna nie została uprzednio wypowiedziana; hitlerowskim obyczajem był to więc znowu napad bandycki. Przygotowania trwały w Niemczech od dawna. Już 21 lipca 1940, a więc w okresie przygotowań do inwazji Wielkiej Brytanii 1 w przededniu bitwy powietrznej nad Wyspami, Hitler kazał feldmarszałkowi Brauchitschowi, który, jak pamiętamy, dowodził całością lądowych sił niemieckich w kampanii wrześniowej, następnie zaś w kampanii francuskiej i w końcu na Bałkanach, opracować plan najazdu na ZSRR. W dziesięć dni później ustalono termin: wiosna 1941. 18 grudnia 1940 plan został przez Hitlera zatwierdzony; otrzymał kryptonim "Barbar ossa". Dowódcy wojsk lądowych, lotnictwa i marynarki otrzymali tegoż dnia tajną dyrektywę "zmiażdżenia Rosji radzieckiej w szybkiej kampanii jeszcze przed zakończeniem wojiny z Anglią". Zakładano, że będzie to prawdziwy popis wojny błyskawicznej.. "Znajdujące się w zachodniej Rosji [to jest na Ukrainie, Białorusi i w krajach bałtyckich] masy armii rosyjskiej czytamy we wspomnianej dyrektywie mają być zniszczone w śmiałych operacjach przez głębokie wysunięcie naprzód klinów pancernych; należy nie dopuścić do wycofania w głąb terytorium rosyjskiego nietkniętych, zdolnych do walki oddziałów [...]. W szybkim pościgu należy osiągnąć linię, z której rosyjskie lotnictwo nie będzie już mogło dokonywać nalotów na terytorium Rzeszy Niemieckiej. Pierwszym celem operacji jest stworzenie osłony przed Rosją azjatycką na ogólnej linii WołgaArchangielsk. W razie konieczności ostatni pozostały jeszcze Rosji obszar przemysłowy Uralu może być wyeliminowany działaniem Luftwaffe". W przededniu napadu niemieckie siły zbrojne były rozbudowane do stanu około ośmiu i pół miliona ludzi, z czego sześć milio- 108 służyło w wojskach lądowych i l 700 000 w lotnictwie. Wojska dowe składały się z 215 dywizji, w czym 21 pancernych, 14 zmotoryzowanych i 2 powietrzno-desantowych. Do uderzenia na Związek Radziecki wydzielono 152 dywizje, w tvm 19 pancernych i wszystkie zmotoryzowane, oraz 2 brygady; ogółem 3 300 000 ludzi. Wydzielono też l 200 000 z ogólnego stanu osobowego lotnictwa, w której to liczbie mieszczą się oczywiście zespoły mechaników, obsługa lotnisk, oddziały wartownicze i w ogóle personel naziemny. Z armii satelitarnych wyruszyło na tę nową wojnę niemiecką 16 dywizji fińskich i 13 rumuńskich oraz 3 brygady fińskie, 9 rumuńskich i 4 węgierskie. Siły najezdnicze dysponowały wspólnie masą 48 000 dział i moździerzy, prawie 3000 czołgów i dział pancernych oraz prawie 5000 samolotów, z czego 4000 niemieckich. Była to największa potęga, jaką .kiedykolwiek obrócono przeciw jakiemukolwiek państwu. Rozwinięto ją na trzech zasadniczych kierunkach. Grupa Armii "Północ", startująca od Prus Wschodnich, miała zwalcować republiki nadbałtyckie i zdobyć Leningrad; składała się w dwu armiach i grupie pancernej z 25 dywizji, w tym 6 pancernych i zmotoryzowanych. Współdziałały tu dwie armie fińskie, na skrajnym zaś, lewym skrzydle tego ugrupowania armia "Norwegia" w sile czterech dywizji niemieckich i dwu fińskich kierowała się na Murmańsk. Grupa Armii "Środek", rozwijana ogóŁnie biorąc od linii Bugu, ruszała przez Białoruś na Witebsk, Smoleńsk, Homel z zadaniem okrążenia radzieckich ugrupowań obronnych i przebicia drogi do Moskwy; składała się w dwu armiach i dwu grupach pancernych z 50 dywizji, w tym 15 pancernych i zmotoryzowanych. Wreszcie Grupa Armii "Południe" rozwinięta pomiędzy Sanem i Morzem Czarnym kierowała się na Odessę i Kijów z zadaniem sforsowania Dniepru i uzyskania warunków dla rozwinięcia najazdu ku Donowi i Wołdze; składała się z dwu armii niemieckich i grupy pancernej, dwu armii rumuńskich i korpusu węgierskiego, razem 57 dywizji, w czym 9 pancernych i zmotoryzowanych oraz 3 samodzielnych brygad. Każdej z grup armii towarzyszyła jedna z niemieckich flot po-etrznych, przy czym na północy dochodziły do nich samoloty iskie, ,na południu zaś rumuńskie. W odwodzie Naczelnego Dowództwa pozostały 24 dywizje, w tym 3 pancerne. "Wielkim nieszczęściem dla naszej armii i kraju pisze ów-Jsny oficer sztabu radzieckiego S. Sztemienko było rzecz ^a to, że w przededniu Wielkiej Wojny Narodowej utraciliśmy Jlu doświadczonych wyższych dowódców. Młodym zaś było cięż- 109 ko. Przyswajali sobie oni niezbędne doświadczenia już w toku walk i nierzadko płacili za to zbyt wysoką cenę. Ale mimo to \v ostatecznym rachunku młode kadry również nauczyły się bić wroga". W oficjalnym radzieckim zarysie wojskowo-historycznym Wielka Wojna Narodowa Związku Radzieckiego 19411945, wydanym również po polsku, czytamy na ten temat co następuje: "W latach 19371938, jak również w okresie późniejszym w wyniku nieuzasadnionych represji wyniszczona została najlepsza kadra dowódców i pracowników politycznych Armii Czerwonej. Jako agentów obcego wywiadu i wrogów ludu skazano i stracono trzech marszałków Związku Radzieckiego (z ogólnej liczby pięciu): M. Tuchaczewskiego, W. Bliichera i A. Jegorowa. Zginęli wszyscy dowódcy okręgów wojskowych [...]. Z armii usunięto wszystkich dowódców korpusów, prawie wszystkich dowódców dywizji i brygad, około połowy dowódców pułków, członków rad wojennych i szefów politycznych zarządów okręgów [...]. Ogółem w latach 19371938 represje dotknęły jedną piątą kadry oficerskiej". Tłumacząc przyczyny owych represji działalnością Jeżowa i Berii, a także "błędną tezą Stalina o tym, że rzekomo w miarę postępów Związku Radzieckiego na drodze do socjalizmu będzie stale przybierała na sile walka klasowa", autorzy wspomnianego dzieła stwierdzają: "Odpowiedzialność za to spada nie tylko na Stalina, lecz także na Mołotowa, Kaganowicza, Malen-kowa". Szteniienko notuje, że w przededniu wojny poczyniono w Związku Radzieckim pewne przygotowania. W najgłębszej tajemnicy ściągnięto w pobliże granic zachodnich pięć armii. Floty na wodach europejskich zostały postawione w stan podwyższonej gotowości bojowej. Pomimo wszystko jednak najazd stanowił zaskoczenie dla wojsk w okręgach granicznych. 'W styczniu 1941 radzieckie siły zbrojne liczyły 4207000 ludzi, czyli dwukrotnie mniej aniżeli siły hitlerowskie. Ogółem zachodnie pograniczne okręgi wojskowe przed samą wojną liczyły 170 dywizji piechoty, kawalerii, pancernych i zmechanizowanych, oraz dwie brygady piechoty. Wojska tych okręgów stanowiły przeszło połowę sił Armii Czerwonej (około 54 procent). Były to siły poważne, w zasadzie wystarczające do pomyślnego prowadzenia wojny. Jednakże realne możliwości wojska nie odpowiadały liczbie dywizji. Większość miała stany zmniejszone zgodnie z etatem pokojowym; tylko niektóre związki taktyczne doprowadzono do pełnych stanów, przy czym nie wszędzie prac? 110
te zakończono. Szczególnie słabo wyglądały dywizje pancerne znajdujące się dopiero w stadium formowania. Całość wojsk rozmiesz- zono na niezmiernie rozległym terytorium, w pasie liczącym 4500 kilometrów długości i głębokim na 400 kilometrów. Najbliżej zachodniej granicy państwowej umieszczono wojska pierwszych rzutów okręgów wojskowych, obejmujące 56 dywizji i 2 brygady. Jednakże również te siły ugrupowane były do głębokości niemal 50 kilometrów. Dywizje drugiego rzutu rozlokowano w odległości 50 do 100 kilometrów od granicy, odwodowe zaś związki taktyczne w odległości 150 do 400 kilometrów. Wszystkie dywizje pancerne (według radzieckiej nomenklatury korpusy pancerne) wchodziły w skład drugich rzutów lub odwodów. System rozmieszczenia zasobów mobilizacyjnych również posiadał liczne niedociągnięcia. Znaczna ilość składów i ośrodków znajdowała się w pobliżu pasa granicznego i w ciągu pierwszych dni wojny wpadała nieuchronnie w ręce nieprzyjaciela. Przewaga przeciwnika polegała przede wszystkim na tym, że jego siły, zawczasu rozwinięte nad granicą lub doprowadzone tam w ostatniej chwili najszybszymi transportami, były ześrodkowane w mocnych, zwartych ugrupowaniach. W pierwszych rzutach Niemcy mieli 103 dywizje, w tym 10 pancernych; niemal dwukrotnie więc przewyższali siły pierwszych rzutów radzieckich. Dywizje niemieckie o pełnych stanach ludzi i wyposażenia miały wielką siłę uderzeniową. Natomiast dywizje radzieckie, i tak etatowo znacznie lżejsze i pozostające przy tym w dalszym ciągu na stopie pokojowej, miały niepełne stany osobowe, słabsze uzbrojenie i niedobór szybkich środków komunikacyjnych. W tych warunkach trudno -im było przeciwstawić się od razu skutecznie wojskom hitlerowskim. Na początku wojny stosunek sił był wyraźnie pod każdym względem niepomyślny dla Armii Czerwonej. Dowództwo hitlerowskie ześrodkowało nad zachodnią granicą ZSRR około 2800 nowoczesnych czołgów, nie licząc starszych już, ale wciąż jeszcze używanych ,typów PZKFW i ,PZKFW II, którym wojska radzieckie rcogły przeciwstawić jedynie 1475 nowoczesnych wozów bojowych. W nadgranicznych okręgach wojskowych zebrano poważne siły >tnicze. Ustępowały one jednak pod względem jakości niemieckiej Luftwaffe, ponieważ nowe samoloty dopiero zaczynały wchodzić i wyposażenie jednostek i wynosiły zaledwie 20 procent ogólnego stanu parku. Nie lepiej rzecz się przedstawiała także z artylerią. Jmia hitlerowska miała przeszło dwukrotną przewagę w działach moździerzach kalibrów od 76 mm wzwyż. Jeszcze większą przewagę sił osiągał nieprzyjaciel na szlakach 111 głównych uderzeń. Tak na przykład na kierunku KownoDyne-burg przeciwko 19 radzieckim dywizjom piechoty Niemcy wystąpili masą 34 dywizji, w tym 7 pancernych, na kierunku Brześć Baranowicze przeciwko 7 dywizjom radzieckim ruszyli 16 dywizjami, w tym 5 pancernymi, na kierunku ŁuckRówne 9 dywizjom radzieckim przeciwstawili 19 własnych, w tym 5 pancernych. W tej sytuacji pierwsze, na domiar niespodziewane uderzenie musiało dać najeźdźcy pełny sukces. Ale pierwszy sukces nie stanowi o wygraniu wojny. "Od pierwszych minut wojny pisze Sztemienko sytuacja w Sztabie Generalnym przybrała chociaż pełen trwogi, ale rzeczowy charakter. Nikt z nas nie wątpił, że rachuby Hitlera na zaskoczenie mogą mu przynieść tylko przejściową wygraną. Zarówno przełożeni, jak i podwładni działali ze zwykłą sobie pewnością. Towarzysze t. oddziałów północno-zaehodniego, zachodniego i południowo-zachodniego przekazywali do wojsk zarządzenia, łączyli się za pomocą aparatury Bodo ze sztabami okręgów, które teraz s-tały się dowództwami frontów. Pozostałe oddziały zarządu próbowały zajmować się swoją codzienną robotą, jednak wojna odsuwała je gdzieś na dalszy plan [...]. Wydarzenia rozwijały się wręcz błyskawicznie. Wróg wściekle atakował nasze wojska z powietrza, na stykach frontów koncentrował wysiłki potężnych grup pancernych. Front* Północno-Zachodni meldował o wyjątkowo krytycznym położeniu lewoskrzydłowej 11 armii [...] i sąsiadującej z nią 8 armii [...]. Ta ostatnia znalazła się w sytuacji grożącej okrążeniem i zmuszona została do odwrotu w kierunku Rygi". Powołana do życia nazajutrz po wybuchu wojny Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych ZSRR nakazała 25 czerwca wycofanie wojsk z zachodnich rejonów Białorusi. Ale Niemcy zdołali uprzedzić obronę; 28 czerwca zajęli Mińsk i odcięli jedenaście dywizji radzieckich. Nieco lepiej rozwijała się sytuacja na Wołyniu. 23 czerwca wywiązał się tu pancerny bój spotkaniowy, który wciągnął z obu stron około 2000 czołgów i trwał niemal przez tydzień w trójkącie ŁuckBrodyRówne. Udaremniono zamiar niemiecki zamknięcia poważnych sił obrony w kotle w okolicach Lwowa. Siły te odeszły na linię KorosteńPłoskirów. * Wyższy związek operacyjny, o zmiennej strukturze organizacyjnej, zdolny do wykonywania zadań operacyjno-strategicznych i złożony z kilku armii, w nomenklaturze radzieckiej nazywa się Frontem (plus odpowiedni przymiotnik lub liczebnik) i stanowi odpowiednik Grupy Armii. 112 Na tyłach niemieckich pozostała twierdza Brześć. Miała się ić przez cały miesiąc i przejść do historii w aurze heroicznej legendy. W pierwszym dniu wojny, 22 czerwca wieczorem, premier brytyjski Winston Churchill oświadczył w przemówieniu radiowym: Zagrożenie Rosjan jest zagrożeniem nas samych i zagrożeniem Stanów Zjednoczonych; dlatego sprawa Rosjan, walczących o swą ziemię i swe domostwa, jest sprawą wolnych ludzi i wolnych narodów w każdej części globu". Wygłaszał te słowa człowiek, który na pewno nie był nigdy sympatykiem komunizmu jako systemu ani Związku Radzieckiego jako państwa. W tej chwili jednak rozumiał doskonale, że bez tamtej wojny na wschodzie jego własnemu krajowi nie udałoby się uniknąć najstraszliwszych doświadczeń. W pierwszych dniach i tygodniach najazdu Churchill martwił się wobec tego niemal tyleż o Związek Radziecki, ile o własną ojczyznę. Gdyż kalkulacje sztabowców zachodnich, opierane na wiadomościach z frontu rosyjskiego, wyglądały raczej pesymistycznie. Możliwości oporu wojsk radzieckich oceniano w granicach od sześciu tygodni do dwu miesięcy. A tylko opór wojsk radzieckich odsuwał bezpośrednie zagrożenie Wysp Brytyjskich. 24 czerwca w imieniu Stanów Zjednoczonych zadeklarował pomoc dla najechanego państwa prezydent Roosevelt. 30 czerwca utworzono w Moskwie Państwowy Komitet Obrony, > który w warunkach wojennych miał skupić pełnię władzy. Na czele Komitetu stanął oczywiście Józef Stalin. W kilka dni później i Komitet powołał trzy naczelne dowództwa kierunków strategicznych, powierzając je trzem marszałkom: i tak K. Woroszyłow objął kierunek północno-zachodni, S. Timoszenko zachodni i S. Bu-dionny połudmiowo-zachodni. Już w ostatnich dniach czerwca radziecka Kwatera Główna uznała, że w związku z ciężkimi stratami w bitwach granicznych wypadnie oprzeć się o nową rubież strategiczną. Określał ją bieg Dniepru i Dźwiny. Ale nad Dźwiną w jej środkowym, łotewskim >iegu Niemcy zdołali osiągnąć, prawy brzeg rzeki przed nadejściem Iwodów radzieckich, 26 czerwca z marszu zajęli Dyineburg, po czym ruszyli na Psków. Nad Berezyną l moskiewska dywizja zmechanizowana zdołała ^trzymać nieprzyjaciela przez dwa dni, ale rzeka została jed- sforsowana i pod koniec pierwszej dekady lipca wojska pan- Grupy Armii "Środek" doszły na Białorusi do Dniepru viny. Bardziej zaś na południe wojska niemieckie zdobyły "pca Żytomierz i podjęły działania w kierunku Kijowa. Najkrótsza historia... 113 "W ciągu trzech pierwszych tygodni działań wojennych czytamy w cytowanym już poprzednio oficjalnym opracowaniu radzieckim Armia Czerwona musiała opuścić Łotwę, Litwę, Białoruś i Mołdawię oraz znaczną część Ukraińskiej SRR. Wojska hitlerowskie wtargnęły w głąb Związku Radzieckiego na kierunku północno-zachodnim 450500 .km, na kierunku zachodnim 450 600 km i na kierunku południowo-zachodnim 300350 km. Zagrożone były Leningrad, Smoleńsk i Kijów. Za swe sukcesy hitlerowcy drogo zapłacili. Strat poniesionych przez nieprzyjaciela nie da się pod żadnym względem porównać z jego stratami w Europie Zachodniej. Według oficjalnych, niewątpliwie pomniejszonych danych niemiecka armia faszystowska do połowy lipca straciła przeszło 100 000 żołnierzy. Straty w czołgach sięgały 50 procent stanu początkowego. Od 22 czerwca do 19 lipca Luftwaffe straciła 1284 samoloty. Straty Armii Czerwonej, która walczyła w wyjątkowo niekorzystnych warunkach, były o wiele większe. Gorycz z powodu utraty wspaniałych, oddanych ojczyźnie ludzi potęgowały ogromne straty w sprzęcie i uzbrojeniu. Dość wspomnieć, że Front Zachodni stracił niemal wszystkie składy artyleryjskie, w których było zmagazynowanych ponad 2000 wagonów amunicji. Stosunek sił gwałtownie się zmienił na korzyść (nieprzyjaciela. Liczebna przewaga w środkach walki zbrojnej na długi okres przeszła na stronę wojsk hitlerowskich. Przyczyny niepowodzeń radzieckich sił zbrojnych na początku Wielkiej Wojny Narodowej czytamy w dalszym ciągu były skomplikowane i różnorodne. Złożył się na nie szereg czynników politycznych, ekonomicznych i wojskowych o charakterze zarówno międzynarodowym, jak i wewnętrznym. Wskutek porażki, jaką poniosły w pierwszym okresie drugiej wojny światowej państwa zachodnioeuropejskie, Niemcy hitlerowskie [...] zawładnęły ekonomicznymi i wojskowymi zasobami prawie całej Europy Zachodniej. Na początku czerwca 1941 armia hitlerowska dysponowała najbardziej nowoczesnym w owych czasach sprzętem bojowym i miała duże doświadczenie bojowe. Takiego doświadczenia Armia Czerwona nie miała. Jej kadra dowódcza, w znacznym stopniu odnowiona w przededniu wojny, nie zdążyła jeszcze nabyć wprawy w dowodzeniu wielkimi związkami taktycznymi i operacyjnymi. Nowego, najbardziej nowoczesnego sprzętu bojowego, w który wyposażano Armię Czerwoną, wojska jeszcze nie opanowały należycie. Wobec przerwania działań w Europie zachodniej i połudnkcwo--wschodniej Niemcy mogli ześrodkować do napaści na ZSRR większość swoich sił zbrojnych. 114 Wszystkie te okoliczności, przychylne dla Niemiec, a zarazem iepomyślne dla Kraju Rad, spotęgowało zaskoczenie, jakim było derzemie armii hitlerowskiej. Napaść zaskoczyła naród radziecki i jego siły zbrojne. Zaskoczyła ona również Stalina i jego najbliższe otoczenie, albowiem aż do tego fatalnego dnia, 22 czerwca, nie mając żadnych ku temu podstaw, wykluczali oni możliwość napaści Niemiec na ZSRR w lecie 1941 roku. Ten .poważny błąd polityczny pociągnął za sobą bardzo ciężkie następstwa. Spowodował on między innymi błędne decyzje ludzi, którzy bezpośrednio kierowali sprawami obrony. Ludowy komisarz obrony marszałek K. Woroszyłow, marszałek S. Timoszemko (został ludowym komisarzem obrony w maju 1940} i szef Sztabu Generalnego (do lutego 1941 K. Miereokow, a po nim G. Żuków) zbyt późno opracowali plan osłony granic, a co najważniejsze, spóźnili się z wprowadzeniem go w życie. Ponadto plan był oparty na starych zasadach, wymagających dużo czasu na mobilizację i rozwinięcie sił zbrojnych. Czasu jednak nie było. Radzieckie formacje odwodowe przybywały do rejonów ześrodkowania z opóźnieniem i wchodziły do bitwy z marszu nie w całości, lecz częściami. Podejmowane przez niektórych dowódców nadgranicznych okręgów wojskowych próby wzmocnienia jeszcze w przeddzień wybuchu wojny przedpola radzieckiej obrony wzdłuż granicy państwa były kategorycznie likwidowane przez szefa Sztabu Generalnego. Tak na przykład 10 czerwca 1941 depeszował on do dowódcy Kijowskiego Wydzielonego Okręgu Wojskowego: Dowódca wojsk ochrony pogranicza NKWD USRR zameldował, że dowódcy rejonów umocnionych otrzymali rozkaz obsadzenia przedpola [...]. Działania tego rodzaju mogą niezwłocznie sprowokować Niemców do starcia zbrojnego i grożą wszelkiego rodzaju konsekwencjami [...]. Rozkaz niezwłocznie odwołać i zameldować, kto konkretnie wydał tak samowolne zarządzenia . Przykładów tego rodzaju było niestety niemało. Wszystko to przyczyniło się do tego, że ugrupowanie wojsk radzieckich w chwili napaści armii hitlerowskiej nie było dostosowane do sytuacji, a okręgi nadgraniczne nie miały możności podjęcia skutecznych kroków dla odparcia pierwszych uderzeń nieprzyjaciela". Warto dodać, że o przygotowaniach niemieckich do najazdu na wiązek Radziecki meldowały wiosną 1941 siatki wywiadu ra- Izieekiego, a także swoim władzom w Londynie komórki wywia- li polskiego. Właśnie od Polaków otrzymał Churchill niepokojące informacje, które natychmiast przekazał Stalinowi. Pomimo wszystko Niemcy zawiedli się w nadziejach na łatwy sukces. Już z końcem czerwca w organie centralnym partii hitle- 115 którą zajęli Rumuni. 11 listopada najeźdźcy zdobyli Rostów nad Donem. Niebezpiecznie zbliżało to Niemców do życiodajnych kaukaskich pól naftowych. Na główny kierunek moskiewski Naczelne Dowództwo niemieckie słało w tym okresie potężne posiłki. Dowodzący na tym kierunku feldmarszałek von Bock podjął natarcie generalne w dniu 2 października. Dysponował wtedy 77 dywizjami, w tym 14 pancernymi i 8 zmotoryzowanymi. Siłami, jakimi rozporządzał, przewyższał siły obrony w ogólnym stosunku 2,5:1. xiv PRZEDPOLA MOSKWY Krytyczne lato 1941 dobiegało końca, W Berlinie uznano, że już zaledwie krok dzieli od całkowitego zwycięstwa. Najbliższe jednak miesiące miały wykazać, że były to rachuby przedwczesne. Niemieckie uderzenie podjęte 2 października w kierunku Moskwy doprowadziło w ciągu paru następnych dni do okrążenia i zniszczenia poważnych sił radzieckich w rejonie Wiążmy. 3 października najeźdźcy weszli do Orła, 6 października do Briańska, 12 października do Kaługi. Dopiero pod Tuła, a wiec już na południku Moskwy, napór hitlerowski został powstrzymany. W dniu opuszczenia Kaługi Komitet Obrony Państwa zdecydował budowę linii obronnych na bezpośrednich przedpolach Moskwy. Utworzono tak zwaną moskiewską strefę obrony, której załogę stanowić miały jednostki garnizonu stołecznego, oddziały pospolitego ruszenia formowane obecnie we wszystkich większych miastach radzieckich i jednostki przydzielane z odwodów Kwatery Głównej. Sytuacja była w najwyższym stopniu poważna. Koncentrując główny wysiłek na kierunku moskiewskim, Niemcy parli jednak naprzód również na innych odcinkach olbrzymiego frontu. Na północy zdobyli 14 października miasto, Kalinin, przecinając tym samym bezpośrednie połączenie pomiędzy Moskwą i Leningradem. Na południu, po zrolowaniu Krymu, wdarli się 16 października na Półwysep Tamański. Na kierunku zaś moskiewskim obrońcy ponieść mieli jeszcze taą klęskę; 16 października, po walkach niesłychanie zaciętych, eźdźcy zajęli Możajsk, miasto położone niespełna sto kilome- f od stolicy. Bitwa toczyła się tu w okolicach, w których nie- ?dyś pod Borodino powstrzymywano pochód Napoleona. "Zdawało się nam pisał później gen. Leluszenko, dowódca ^ącego tu l korpusu piechoty gwardii że stoimy w obliczu rii, która do nas mówi: nie możecie zhańbić sławy tych, co J na polu chwały. Pomnóżcie ich chwałę nowymi czynami, 119 walczcie na śmierć i życie, lecz zamknijcie nieprzyjacielowi drogę ku Moskwie". Możajsk utracono, ale opór tężał z każdym kilometrem. Szczególnie twardo broniła się pod Wołokołamskiem 316 dywizja piechoty gen. Panfiłowa, sformowana z Rosjan, Ukraińców, Kazachów i Kirgizów. Uniemożliwiła wszelkie próby niemieckie opanowania rejonu Wołokołamska i przebicia się na Moskwę od zachodu. Zniszczyła 80 niemieckich czołgów. Biła się w paśmie umocnień przeciwpancernych, rozbudowanych do głębokości 20 25 kilometrów, wykorzystując w walce przeciw czołgom także działa przeciwlotnicze. Poległo tu kilkuset Niemców. Dywizja została następnie przemianowana na 8 dywizją piechoty gwardii. W obliczu najazdu i pod naporem kolumn pancerno-motoro-wych z zachodnich obszarów Związku Radzieckiego odbywała się równocześnie ogromna ewakuacja. Z ziem opuszczanych wywożono, o ile był na to czas, nie tylko ludność, nie tylko żywy inwentarz gospodarstw rolnych, ale także całe fabryki. Ewakuacja ta pozwoliła odbudować na dalekich tyłach, na Uralu i Syberii, przemysł zbrojeniowy funkcjonujący na maszynach i zespołach ludzkich uratowanych z Ukrainy i Rosji zachodniej. Szybkiego rozwiązania wymagały w tym najgorętszym okresie różnorodne problemy polityki zagranicznej. Pierwsze kroki poczyniono już w początkach najazdu. 18 lipca zawarty został układ czechosłowacko-radziecki. Wkrótce potem, 30 lipca 1941, nastąpiło w Londynie wznowienie stosunków dyplomatycznych polsko-ra-dzieckich, przerwanych 17 września 1939, przy czym na mocy zawartego obecnie układu polsko-radzieckiego w Związku Radzieckim powstać miała z polskich jeńców, deportowanych i więźniów samodzielna armia polska. Wkrótce rząd radziecki nawiązał też ponownie stosunki dyplomatyczne z Belgią, Norwegią, Jugosławią, Komitetem Wolnej Francji. Jeszcze wcześniej, 12 lipca, podpisany został w Moskwie jeden z podstawowych układów Wielkiej Koalicji, brytyjsko-radzieoki układ o wspólnych działaniach w wojnie przeciwko Niemcom. Tego samego lata, a ściśle 14 sierpnia 1941, Churchill i Roosevelt podpisali na pokładzie brytyjskiego pancernika "Prince of Wales", zakotwiczonego u atlantyckich brzegów Stanów Zjednoczonych, deklarację nazwaną Kartą Atlantycką; obaj mężowie stanu oświadczyli w imieniu swych rządów, iż nie dążą do zdobyczy terytorialnych, nie zamierzają po wojnie wtrącać się do spra* innych narodów, będą dążyć po zniszczeniu hitleryzmu do stwo-, rżenia warunków powszechnego bezpieczeństwa i wyrzekają siS polityki siły w stosunkach międzynarodowych. We wrześniu Kart3 120 . -tyoka została przedyskutowana podczas konferencji między- iuszniczej, w której uczestniczyły Belgia, Czechosłowacja, Grecja, widia, Jugosławia, Luksemburg, Norwegia, Polska, Wielka Bry- aia Wolna Francja i Związek Radziecki. Z zastrzeżeniem, że tasowanie zasad Karty powinno uwzględniać warunki, potrzeby akoliczności rozwoju historycznego sygnatariuszy, przyjął ją wtedy przedstawiciel Związku Radzieckiego. U schyłku roku, po wejściu do wojny Japonii, podpisał Kartę przedstawiciel chińskiego rządu generalissimusa Czang Kaj-szeka. Na koniec, w pierwszych dniach roku 1942, podpisali ją przedstawiciele pozostałych rządów sojuszniczych. Jesienią 1941 wypadło rozwiązać sprawę Iranu, to jest, jak wtedy ów kraj powszechnie określano, Persji. Cesarz tegc kraju, Reza Pahlawi, w polityce zagranicznej kierował się czystym nacjonalizmem, występując zarówno przeciw Brytyjczykom, w poważnej mierze dysponującym 'zresztą zasobami perskiej nafty, jak i przeciw państwu radzieckiemu, i orientując się coraz bardziej na Berlin. Persja była krajem tranzytowym, poprzez który najłatwiej materiałowa pomoc zachodnia mogła być przetaczana do Związku Radzieckiego. Poza tym leżała w zbyt newralgicznym punkcie ogólnoalianckiego obszaru strategicznego, aby można było tolerować narastające w Teheranie nastroje proniemieckie. Dlatego wojska brytyjskie z Iraku i wojska radzieckie z Turkmenii weszły pod koniec roku do Persji. Starego władcę usunięto z tronu, jego administrację rozpędzono. Tylko nieliczne oddziałki perskie, niekiedy zresztą dowodzone przez niemieckich oficerów, stawiły słaby opór. Cesarzem został następca tronu, młodziutki Mohammed Reza Pahlawi, rządy zaś w kraju objęli reprezentanci ugrupowań proalianckich. Była to w sumie operacja na pewno dla Persji bolesna, ale w ówczesnych warunkach wręcz niezbędna. Pod Moskwą sytuacja dojrzewała tymczasem do decydującej rozgrywki. "6 listopada w Moskwie wspomina S. Sztemienko jak sze odbył się uroczysty mityng ludzi pracy, z tą jedynie róż- że nie w Teatrze Wielkim, lecz na peronie stacji metro ikowska*. Rano 7 listopada odbyła się tradycyjna parada K na Placu Czerwonym. Parada przygotowywana była w naj- zej tajemnicy. Nawet uczestnikom parady nie podano wcześ- wiadomości, w jakim celu przeprowadza się te treningi. iadano różne przypuszczenia, ale większość była zgodna co i> że jest to po prostu zgrywanie pododdziałów przed wy- lem na front. Paradą dowodził generał lejtnant P. Artemiew,
121 piastujący w tym czasie stanowisko dowódcy Moskiewskiego Okręgu Wojskowego i stojący na czele moskiewskiej strefy obrony. Na tej bez precedensu w historii paradzie Naczelny Dowódca w następujących słowach zwrócił się do wojska: Cały świat patrzy na was jako na siłę zdolną do zniszczenia grabieżczych hord zaborców niemieckich [...1. A jego przemówienie kończyło się życzeniem: Niechaj przyświeca warn w* tej wojnie obraz naszych wielkich przodków: Aleksandra Newskiego, Dymitra Dońskiego, Kuź-my Minina, Dymitra Pożarskiego, Aleksandra Suworowa, Michała Kutuzowa. Niechaj powiewa nad wami zwycięski sztandar wielkiego Lenina! Stalin przemawiał w imieniu partii i rządu radzieckiego, a zawarte w tym przemówieniu wezwanie jak sygnał alarmowy zabrzmiało nad krajem". Dodać tu warto, że jak nigdy przedtem odwoływał się Stalin także do wielkich postaci rosyjskiej historii narodowej. Zresztą w całym państwie oficjalnie powracano do zarzuconych i nawet czasem dotąd wyklętych tradycji. Niebawem wszyscy wojskowi radzieccy odzyskać mieli naramienniki. Psychologia to naprawdę wielka dziedzina wiedzy. Nasilały się bombardowania Moskwy, której obrona przeciwlotnicza była zresztą bardzo dobrze zorganizowana. Ale trudno było przewidzieć, gdzie spadnie jakaś przypadkowa bomba. W tych warunkach Komitet Obrony Państwa zdecydował ewakuację ze stolicy instytucji naukowych i kulturalnych oraz ważniejszych zakładów przemysłu zbrojeniowego. Na południowy wschód, do Kuj-byszewa, wyjechały też zespoły administracji państwowej i aparatu partyjnego; razem z komisariatem (później ministerstwem) spraw zagranicznych przeniosły się do tego miasta wszystkie przedstawicielstwa dyplomatyczne łącznie z ambasadą polską. Parada moskiewska, z której uczestniczące w niej wojska odchodziły wprost na front, parada zorganizowana w surowej scenerii wczesnej zimy i w aurze śmiertelnego zagrożenia, miała duży wpływ moralny. "Wszystkim przybyło sił i energii", zapisał późniejszy główny marszałek artylerii, Woronow. Lecz obrońcom przybywało sił nie tylko moralnych. Wielkie państwo uruchamiało powoli swe nieprzebrane rezerwy i zasoby- 15 listopada rozpoczął się kolejny etap niemieckiej ofensywy na kierunku moskiewskim. Dowództwo hitlerowskie wprowadzał0 do akcji 51 dywizji, w tym 13 pancernych i 7 zmotoryzowanych-W pierwszych dniach mogło się wydawać, że będzie to rzeczy wiście uderzenie miażdżące. 23 listopada, po zdobyciu miejsco- 122 . TL]jn j Sołniecznogorsk, niemieckie zgrupowanie pancerne lazło się w odległości zaledwie 27 kilometrów od Moskwy. Inne istki nieprzyjacielskie zdołały jednocześnie obejść Tułę i zagrozić obronie już od wschodu. Ale był to właśnie kres niemieckich na tym kierunku możliwości. W artykule wstępnym dziennika moskiewskiego "Prawda" z dnia 21 listopada stwierdzano: "Bohaterski opór oddziałów Armii Czerwonej powstrzymał rozpęd faszystowskich zastępów. Zostały zmuszone do zwolnienia kroku. Nie mkną już naprzód, jak to bywało dawniej, lecz pełzną powoli, zraszając obficie krwią każdy swój krok. Ale wciąż jeszcze pełzną. To zaś oznacza, że należy zwielokrotnić wysiłek obrońców Moskwy [...]. Za wszelką cenę trzeba udaremnić zbójecki plan Hitlera [...]. Cały nasz kraj oczekuje tego [..J. Pod Moskwą musi się rozpocząć pogrom wroga!" I pogrom właśnie się rozpoczynał. l grudnia udało się jeszcze Niemcom włamać we front obrony w rejonie Naro-Fominska, na południowy zachód od stolicy. Czołgi i zmotoryzowana piechota parły szosą na Kubinkę, ale zostały tu zatrzymane przez jednostki radzieckiej 5 armii. Po stracie niemal połowy swych wozów bojowych Niemcy zawrócili na wschód, grupując się w rejonie stacji kolejowej Golicyno. I tu na niemieckie zgrupowanie zwaliły się przeciwuderzenia radzieckich 33 i 35 armii. W dniu 4 grudnia jednostki obu tych armii rozbiły w zaciętych walkach niemieckie zgrupowanie i odtworzyły własną linię obrony stałej. Był to właśnie koniec ofensywy na Moskwę, która kosztowała Niemców 55 000 poległych i około 100 000 rannych lub unieszkodliwionych z powodu odmrożeń; najeźdźcy stracili też ponad 700 czołgów, około 300 dział i prawie 1500 samolotów. "Kiedy mnie ktoś pyta pisze w swych wspomnieniach dzi- !Jszy marszałek Gieorgij Żuków, ówcześnie szef radzieckiego abu generalnego i dowódca obrony Moskwy co najbardziej iło mi w pamięci z okresu minionej wojny, zawsze odpowia- bitwa o Moskwę. W surowych, często niezwykle skompli- 'anych i trudnych warunkach nasze wojska hartowały się, "wały, zdobywały doświadczenie, a otrzymawszy nawet mini- niezbędnych środków technicznych, z siły wycofującej się aiącej przekształciły się w siłę potężną i nacierającą". eczny radziecki wysiłek obronny zaznaczył się w tym cza-n^1 ^y^0 na kierunku moskiewskim. Na południu już 29 listo-przeciwuderzenie odebrało Niemcom Rostów nad D a Na północy udaremniono najeźdźcom pełne zamknięcie 123 Leningradu. "Nawet w kwaterze głównej Hitlera zrozumiano te- ] raz napisał później gen. Blumentritt, ówcześnie szef sztabu niemieckiej 4 armii że wojna w Rosji w istocie dopiero sią %%<* \ czyna". 4 grudnia na Kremlu Stalin podejmował uroczyście polskiego premiera i Naczelnego Wodza, generała Sikorskiego, który w dro. ] dze z Londynu do Moskwy odwiedził był właśnie oblężoną przez wojska niemieckie i włoskie twierdzą Tobruk w Filistyni Zachodniej. Uczestnicy spotkania na Kremlu słyszeli huk dział bijących w bitwie o Moskwę. Lecz od tej właśnie nocy ów złowrogi odgłos miał się już tylko oddalać. Rozpoczynał się niemiecki odwrót od Moskwy. 19 grudnia Hitler zdymisjonował von Brauchitscha i sam objął naczelne dowództwo sił lądowych. Kariera feldmarszałka nie skończyła się tylko tą dymisją. Uznany za zbrodniarza wojennego za wybitny udział w hitlerowskim planowaniu podbojów, umarł w roku 1948 w alianckim więzieniu. xv TOBRUK Równolegle do działań rozwijanych na obszarach Związku Radzieckiego nasilała się wojna w Afryce Północnej. Na pomoc Wło- ' chom, wciąż tam gromionym przez Brytyjczyków, Naczelne Dowództwo niemieckie posłało za Morze Śródziemne tak zwany Deutsche Afrika Korps, czyli Niemiecki Korpus Afrykański, wyborowy związek dowodzony przez gen. Erwina Rommla. Obejmował on dywizję pancerną oraz* dywizję grenadierów pancernych (dawna nazwa lekka lub zmotoryzowana). DAK z czasem przybrał inne nazwy: Panzergruppe Afrika, na koniec 5 Panzerarmee. Do Afryki przybył też niemiecki 10 korpus lotniczy, zestawiony z czterech pułków dotąd trzymanych w Norwegii; z czasem miały jeszcze nadejść eskadry, wyjęte z frontu wschodniego. Jak już wiemy, wiosna^JJ^.l gen. Wavell, dowódca brytyjski na Bliskim Wschodzie, musiał oddać poważne siły korpusowi ekspedycyjnemu posyłanemu na pomoc Grecji. Ale właśnie wtedy z głębi Libii wyruszał dopiero co przerzucony z Europy Afrika Korps i szybko rolował ogołocone z najlepszych oddziałów linie brytyjskie na froncie pustynnym. Cofając się od Benghazi 9 dywizja australijska zdołała zaczepić o Tobruk i obsadzić twierdzę. Rommel uderzył 9 maja 1941 z marszu, wspierany silnym lotnictwem. Atak ten zakończył się niepowodzeniem, choć w rękach Niemców pozostała ważna część obsza-twierdzy, wzgórze Medauar. Pozostawiając ten kłopot jego nie-wnym właścicielom, czyli Włochom, Rpmmel pognał za cofają-sią Brytyjczykami ku Egiptowi. Lecz tuż za granicą libijsko-ską impet jego oddziałów osłabł i równocześnie okrzepł opór yjczyków. Front zaczął się stabilizować w pobliżu linii w roku >ległym osiągniętej przez Grazianiego. W głębi jednak 'zajętego z nieprzyjaciela obszaru pozostał Tobruk i samym swoim po-&m wstrzymywał niemiecką ofensywą. Przez Tpbrujc biegła T*a droga nadająca się do ruchu transportów "'motorow^Chr-' Niemcy i Włosi zirmszerri byli dla zaopatrywania swych K na granicy egipskiej budować nową drogę okrążającą twier- 125 dzę w przyzwoitej odległości od jej armat. Uchwycenie Tobruku okazało się najszczęśliwszym dla aliantów zdarzeniem tej kampanii; pozwoliło złapać oddech cofającym, się oddziałom własnym a potem utrudniało ruchy nieprzyjaciela grożąc wciąż jego za-^ pleczu. Oblężenie Tobruku prowadził włoski XXI korpus w składzie trzech dywizji, wsparty częścią sił niemieckiej 21 dywizji pancernej. W twierdzy oprócz piechoty z 9 dywizji australijskiej znajdowały się jeszcze: hinduski pułk kawalerii pancernej, elementy angielskiej 33 brygady czołgów i kilka pułków artylerii. Tę niezbyt liczną załogę miała wkrótce wzmocnić polska Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich. Utworzona w Syrii w początkach roku 1940 z żołnierzy i ochotników polskich przedzierających się poprzez Bałkany na Bliski Wschód, po katastrofie Francji wyrąbała sobie drogę z francuskiej wówczas Syrii do brytyjskiej Palestyny. Zabrała z sobą między innymi najnowocześniejsze działka przeciwpancerne, które bardzo miały się przydać w nadchodzącej wojnie pustynnej. Przeniesiona wkrótce potem do Egiptu przeformowała się według etatów brytyjskich. Miała wejść w skład korpusu ekspedycyjnego kierowanego do Grecji. Część oddziałów Brygady zawrócono w ostatniej chwili ze statków, kiedy się okazało, że korpus posłano właściwie na stracenie. Tak szczęśliwie ominął Polaków udział w tej Dunkierce na mniejszą skalę, jaką stał się odwrót z Grecji. Użycie Brygady w walce przeciwko Włochom nastręczało początkowo pewne wątpliwości. Rozstrzygnęła je depesza gen. Si-korskiego do dowódcy Brygady, gen. Stanisława Kopańskiego: "Zastrzeżenia co do faktu, że Polska nie jest formalnie w wojnie z Włochami, niesłuszne i niecelowe. De facto w wojnie w Włochami jesteśmy, a formalne wypowiedzenie wojny nie ma żadnego znaczenia. Brygada podlega całkowicie dowództwu angielskiemu i żadnych zastrzeżeń co do jej użycia wysuwać nie wolno. Kwestie polityczne reguluję wyłącznie ja w Londynie". Trzeba tu przypomnieć, że istotnie na mocy polsko-brytyjskiej umowy wojskowej z 5 sierpnia 1940 oddziały polskie na terytoriach alianckich wchodzić miały pod odpowiednio wyższe dowództwo brytyjskie. Była to operacyjna nieuchronność. Zawsze jed" nak użycie oddziałów polskich konsultowano z czynnikami polski* mi. "Dziś rano widziałem się z Sikorskim pisze Churchill * swych pamiętnikach wojennych, cytując depeszą do Edena, cześnie brytyjskiego ministra wojny i zwróciłem się do o brygadę polską. Zgodził się na to bardzo po męsku, prosząc 126 ' owa brygada, jedna z nielicznych pozostałych jednostek 'kich nje była użyta lekkomyślnie albo pozostawiona włas-losom. Przyrzekłem dostarczyć pełnego wyposażenia i nie na większe ryzyko od tego, na jakie narażamy własne mostki. Powiedział mi na to: Macie miliony żołnierzy, my zaś my tylko tych parę jednostek*. Spodziewam się, że będziecie iedzieć, czego oczekujemy od tych walecznych cudzoziemców, i że gen. Wavell zawsze 'będzie o tym pamiętał". Transporty do Tobruku odbywały się wyłącznie morzem. Przewaga lotnictwa nieprzyjacielskiego była jeszcze wtedy zupełna. Konwoje odpływały z Aleksandrii o zmroku, by nocą wejść do zatoki tobruckiej. Na redzie wojsko przeładowywano do barek. Sam port wyglądał rozpaczliwie, zawalony wrakami zatopionych tu statków i okrętów włoskich. Łatwo sobie wyobrazić, że w takich warunkach przerzucanie ciężkiego sprzętu, dział lub czołgów, było prawie niepodobieństwem. Na szczęście w sańiym Tobruku pozostały wszystkie działa włoskie. Jako pierwsza, nocą z 18 na 19 sierpnia 1941, przybyła do twierdzy artyleria Brygady Karpackiej. Wkrótce potem dowieziono piechotę i Karpacki Pułk Ułanów. Przybywających najczęściej witały bomby. Naloty na Tobruk zaczynały się przed świtem, kiedy wyładowani z niszczycieli żołnierze rozjeżdżali się na wyznaczone pozycje. Twierdza była rozległa, jechało się kilometrami po pustynnych wertepiastych drogach, podziurawionych lejami. Nowicjuszy czekały ziemianki i rumowiska, w których mieli się gnieździć, oraz linie bojowe, które mieli trzymać o paręset metrów od nieprzyjaciela. Pejzaż był dziwny, pokraczny, w pustynnej szarości sterczały jakieś szczątki, waliska, budy Mecone z blachy, pogruchotane działa, wraki samochodów. Nad wszystkim unosił się płowy pył przemieszany z dymem. irygada Karpacka była wojskiem wyborowym: sami ochotnicy, eżyświaty, specjaliści od nielegalnego przekraczania granic, w mierze weterani z Września. W historii Wojska Polskiego nie stąd jednostki o tak wysokim procencie szeregowych z ma- i nawet z wyższymi studiami. W dniach upadku Francji Bry- e dała się w Syrii rozbroić tamtejszym ikapitulantom i tą waną postawą zyskała sobie od razu pewną sławę. Nie czą przypadku, że tę właśnie jednostkę wysyłano do To- - z punktu widzenia dowództwa brytyjskiego było też czyli j ^Z^ pewne ryzyko: bądź co bądź Polacy nigdy nie wal-Egi ^arunkach pustynnych, a krótki okres przesztkolenia w mógł zastąpić lat pustynnej służby i nie mógł do- 127 starczyć doświadczenia łych zawodowych żołnierzy których niewielkie zgrupowanie dało niedawno takiego łupnia kiej armii Grazianiego. W Tobruku Polacy zastawali jedną z najświetniejszych w te' wojnie wielkich jednostek alianckich. 9 dywizja australijska miała sławę wojska, które pierwsze oparło się skutecznie atakom pail, cernym. To właśnie Australijczycy wzięli w dwa dni Tobruk w pierwszej ofensywie Wavella. Przy bardzo swoistej, luźnej dyscy. plinie byli bitni, zaradni, potrafili w razie potrzeby rozpraszać się i walczyć po partyzancku najdrobniejszymi zespołami, odzna-czali się wielką wytrzymałością i zahartowaniem w walkach pu. stynnych. Szczęśliwie ominęła ich niefortunna ekspedycja grecka, Dowodził dywizją, jak też i o'brona twierdzy, gen. Morshead; z. czasem, kiedy zaczęła napływać do Tobruku luzująca Australijczyków 70 dywizja angielska, jej dowódca, gen. Scobie, objął do-wództwo twierdzy i wszystkich znajdujących się w niej oddziałów, Przybywający do Tobruku Polacy znajdowali w Australijczy-kach świetnych, solidarnych, bezpośrednich i doświadczonych towa-rzyszy broni. Znaleźli zaprawionych w tej służbie kolegów, od kto-rych niejednego się nauczyli. Do niewielu na świecie obszarów Ziemi jest z Polski tak daleko jak do Australii; mimo to Austra-lijczycy i Polacy wykazywali zadziwiająco wiele wspólnych cech. W warunkach oblężonej twierdzy jednych i drugich charaktery-zawała przedsiębiorczość tego samego typu, ryzykancka brawura, ' bez której nic na wojnie się nie udaje, i niekłamana .pogarda śmier-ci. Nic dziwnego, że w Tobruku zakiełkowała i miała się zadzi- ' wiająco rozwinąć egzotyczna dla obu stron przyjaźń polsko-austra- . lijska, nad której' fenomenem nieraz już rozmyślano. Brygada polska objęła w twierdzy początkowo odcinek połud-j niowy, stosunkowo łatwy, na którym zaprawiała się do poważniej- 1 szego zadania, do obrony odcinka zachodniego oraz tak zwanego Wyłomu, miejsca naprzeciwko wzgórza Medauar, w którym Nieffl-,. cy zdołali w maju włamać się w pierwszą linię umocnień. Odcinek zachodni Polacy objęli w pierwszych dniach października i trzymali do końca oblężenia. W samym Wyłomie zasiadły 3 batalio"' spieszony Pułk Ułanów Karpackich i 2 batalion, mając ciw siebie pułki niemieckie w centrum, skrzydło włoskiej ,,Pavia" naprzeciw lewego skrzydła i włoską dywizję naprzeciw prawego skrzydła. Ze względu na długość trzyma odcinka frontu, przekraczającą 20 kilometrów, Polakom podp0" rządkowano ściągnięty niedawno do twierdzy batalion czechosł* wacki oraz jeden z batalionów dywizji australijskiej. W Wyłom1 ^ gdzie nieprzyjaciel tkwił już w głębi pierwszej linii obrony, P 128 ali sję tylko o umocnienia typu polowego, nie zaś fortecz- Ważną rolę odgrywała artyleria polska, walcząca ponad ' matami i haubicami; w części był to zdobyczny sprzęt włoski. ukresie bezpośrednio po przybyciu Polaków 9 dywizja austra- 'ska nie miała własnej artylerii etatowej, bo nie zdążyła jej prowadzić do twierdzy. Były tu za to trzy angielskie pułki arty- ii lekkiej i dywizjon dział ciężkich. Zdarzyło się, że jeden z tych 3ułków, najstarszy pułk artyleryjski armii brytyjskiej, został pod- ,rządk'owany dowódcy artylerii brygady polskiej. Pomimo naj- ieższych warunków uroczystość podporządkowania urządzono z całą zwyczajową paradą. Dowódca jednego z brytyjskich pułków, mianowicie l pułku artylerii konnej, własnego pułku Króla wspomina Mieczysław Pruszyński poprosił ppłka Gliwicza, aby jako dowódca dokonał inspekcji podporządkowanego mu pułku. Uroczystość odbyła się w myśl wszelkich przepisów zmiany warty przed Buckingham Palace: armaty, guziki i pasy lśniły w libijskim słońcu jak nigdy we mgłach Tamizy. Przy czym pułkownik angielski, mający w małym palcu historię swego walecznego pułku, stwierdził w przemówieniu powitalnym, że po raz ostatni pułk spotkał się z Polakami w r. 1813 w bitwie pod Lipskiem i poznawszy wtedy ich waleczność cieszy się, że pod rozkazami Polaka może obecnie, po stu dwudziestu ośmiu latach, walczyć ze wspólnym wrogiem". Artyleria, minowanie, patrole oto czym była walka w To- j bruku. W pierwszym okresie pobytu Polacy swą ruchliwością w patrolach mocno dali się we znaki" nieruchawej dywizji włoskiej z naprzeciwka. Później wyprawy patrolowe zaczęły się przekształcać w poważne wypady. Ciężką służbę mieli saperzy: ławice min leżały wszędzie, na każdym wolnym kawałku przestrzeni, położyli obrońcy przeciw oblegającym, kładli je oblegający przeciwko wypadom obrońców, każdy nieostrożny krok groził śmiercią. W jesieni obie strony przygotowywały się do rozstrzygających aerzeń. Gen. Wavell już wcześniej spróbował dotrzeć do twierdzy, e próba ta skończyła się niepowodzeniem. Wtedy Wavella, gene- a-poetę, zastąpił gen. Auchinleck. Trwały przygotowania do o- 'Vfy, która miała uwolnić twierdzę; załodze Tobruku wyzna- zresztą w tej ofensywie poważną rolę. V połowie listopada niespodziewanie odwiedził Brygadę, i zresztą załogę, generał Sikorski, który leciał właśnie do Moskwy, dnvm z nielicznych dowódców tak wysokiego szczebla ry-odwiedzanie oblężonych twierdz. samym czasie załogi Tobruku i Sewastopola wymieniły ^eczne depesze. ~ Najkrótsza historia... 129 W czasie oblężenia załodze nie brakowało żywności ani arnu, nicji. W tym zakresie twierdza była doskonale zaopatrzona przez jej dawnych właścicieli. Najgorzej było ze słodką wodą. Walczą, cy ustalili pewne obyczaje, których ściśle przestrzegano. Wieczorem następowało przez nikogo nie podpisywane krótkie zawieszenie broni. Rozdzieleni przestrzenią czasem paruset zaledwie metrów, oblężeni i oblegający wychodzili ze schronów czy rowów otwarcie podwożono żywność i wodę, przekrzykiwano się dowcipami, złośliwościami, nawet piosenkami. Pocisk świetlny wystrzeliwany w powietrze zamykał tę idyllę, praktykowaną szczególnie naprzeciwko linii włoskich, i wojna zaczynała się na nowo. 18 listopada 1941 .* pozycji granicznych w Egipcie ruszyła ofensywa brytyjska. Dywizja nowozelandzka otoczyła nad granicą Bardię i wysunęła czołowe oddziały na Gambut, w stronę Tobruku. Równocześnie 7 dywizja pancerna poszła na Tobruik przez Sidi Rezegh. Twierdza wyszła naprzeciw atakiem części 70 dywizji oraz posiadanymi, niezbyt zresztą licznymi, czołgami. Na zachodnim odcinku oddział wypadowy brygady polskiej wykonał rajd w głąb nieprzyjacielskich pozycji. Lecz 7 dywizji pancernej i postępującej za nią l dywizji południowoafrykańskiej korpus pancerny Rom-mla nie dopuścił do Sidi Rezegh i zagon obrońców nie spotkał się z odsieczą. Nastąpił ciężki kryzys bitwy, w czasie którego gen. Auchinleok zmienił dowódcę działającej tu 8 armii. Nowym dowódcą został zawzięty, energiczny gen. Ritchie. Rozkaz był surowy: 8 armia miała nie cofnąć się ani o krok, choćby jej przyszło zginąć w całości. Niepowodzenie ofensywy brytyjskiej w miejscu, na którym skupiała się właśnie uwaga świata, mogło przynieść nieobliczalne skutki polityczne. Propaganda niemiecka przepowiadała od dawna nieuchronny upadek twierdzy i nazywała obrońców "szczurami Tobruku". Pogardliwe to przezwisko 9 dywizja australijska przyjęła potem za swoje honorowe miano, dzieląc się nim zresztą z polskimi współkombatantami. Przeświadczony o swym zwycięstwie Rommel sięgał już zagonami pancernymi tyłów 8 armii; tymczasem jej oddziały, bijące ste zawzięcie i wykazujące wiele inicjatywy, nie dały się rozbić, a przebicie się Nowozelandczyków na zachód doprowadziło do spotkania z elementami 70 dywizji i rozcięcia sił Rommla. Bitwa pomiędzy egipską granicą i Tobrukiem przeistoczyła się w pandemonium niezliczonych potyczek, podjazdów, wypadów, pomieszała oddziały własne i nieprzyjaciela, a z tego piekielnego tygla wydobywały się jednostki, oddziały i drobne grupki o największy*11 zdecydowaniu i największej przedsiębiorczości. W końcu Niemcofl1 udało się przerwać korytarz wyrąbany w stronę Tobruku, ale me* 130 czalo to ich zwycięstwa; siły Rommla były poważnie nad- grudnia wojska sprzymierzone dokonały ostatecznego wysiłku. dywizja zdobyła lotnisko El Adem na południe od Tobruku. dzień wcześniej odzyskano łączność z Nowozelandczykami, a działania 4 dywizji hinduskiej, obchodzącej Rommla od południa, mu otoczeniem. Niemcy zaczęli się cofać. 10 grudnia natarcie polskie z zachodniego odcinka twierdzy ogarnęło Ma-lauar, a rozproszone siły nieprzyjacielskie popędzono aż za Aero-mę. Oblężenie było zdjęte. W -pościgu za Rommlem, który próbował oprzeć się na zachód od Tobruku na pozycji pod Gazalą, brygada polska przełamała tam 17 grudnia pozycje nieprzyjaciela. Artyleria brygady wzięła wkrótce potem udział w zdobyciu otoczonej wcześniej Bardii. W lutym 1942 Brygadę Karpacką wycofano na odpoczynek do Palestyny. Następnie przejść miała do Iraku, by wchłonąć tam nowe kontyngenty i rozwinąć się w dywizję. Zimowa ofensywa roku 1941 doprowadziła do stabilizacji! frpn-tu afrykańskiego na linii Gazalą Sidi Muftah Bir Haikeim. Ale z końcem maja 1942 Rommel, po uzupełnieniu swych sił, podjął ofensywę i zwinął pozycje brytyjskie. Cofając się ze swoimi wojskami gen. Rjtchie pozostawił w Tobruku 2 dywizję południowoafrykańską; pamiętał, jakie znaczenie miała twierdza w rękach alianckich. Pamiętał o tym także Rommel. 20 czerwca silne uderzenie złamało opór dywizji południowoafrykańskiej w ciągu dosłownie jednego dnia. Brakło tym żołnierzom determinacji Australijczyków i Polaków. Tobruk upadł, Niemcy wzięli ponad 25 000 jeńców. W tym pustynnym, trwającym drugi rok kontredansie nigdy szcze Niemcy i Włosi nie zaszli tak daleko; stanęli dopiero pod '1-Alamein, kilkadziesiąt zaledwie kilometrów od Aleksandrii. Ra- iostacje niemieckie i włoskie grzmiały na cały świat o bliskim ż zdobyciu Egiptu, a Mussolini przygotowywał się najpoważniej do odbycia triumfalnego wjazdu do Kairu. a XVI WYBUCH JAPOŃSKIEGO WULKANU Druga wojna światowa stała się w całym tego słowa znaczeniu światową 7 grudnia 1941, kiedy Japończycy uderzyli na Hawaje. Był piękny, słoneczny poranek niedzielny. O godzinie 7.55 na pokładzie potężnego pancernika amerykańskiego "Arizona", zakotwiczonego w wielkiej bazie morskiej Pearl Harbor na wyspie Oahu, w sąsiedztwie hawajskiej stolicy Honolulu, marynarze ustawiali właśnie ołtarz polowy. Jak co niedziela, kapelan pancernika miał wkrótce odprawić mszę. Nagle usłyszano warkot nadlatujących samolotów i po chwili baza stała w ogniu. Na "Arizonie" eksplodowała amunicja, w okamgnieniu zginęła prawie cała załoga, wrak okrętu płonął przez dwa dni. Od roku 1937 Japończycy prowadzili podbój Chin, wspomaganych niezbyt efektywnie przez Wielką Brytanię i w szczególności Stany Zjednoczone. Zaangażowanie Wielkiej Brytanii w wojnę europejską oraz rosnące prawdopodobieństwo wciągnięcia w nią również Stanów ośmieliło kierownictwo japońskie do zajęcia zdecydowanej postawy wobec sojuszników Chin. W .lipcu 1941 rząd japoński wymusił na vichy'stowskiej administracji francuskich Indochin, czyli obecnie terytoriów Kampuczy, Laosu i Wietnamu, zgodę na okupację tego kraju. W następstwie rządy brytyjski i amerykański ogłosiły w swych państwach zamrożenie japońskich należności i wymówiły traktaty handlowe; to samo zrobili wkrótce Holendrzy, władający wówczas całym obszarem dzisiejszej Indonezji (nazywała się w tych czasach Indiami Holenderskimi). Oznaczało to blokadę ekonomiczną o groźnych skutkach; kierowany przez gen. Tojo rząd japoński zdecydował przełamać ją siłą. 20 października 1941 Tojo wystosował do Amerykanów notę właściwie prowokacyjną i zawierającą postulaty niemożliwe do zrealizowania; żądał zniesienia zakazu eksportowania do Japonii pewnych surowców, przede wszystkim ropy naftowej, i przerwania akcji pomocy Chinom. Wielka Brytania miała w tym czasie kłopoty w Afryce Półr 132 cnej ,j ponosiła coraz dotkliwsze straty w tonażu floty handlo-bezlitośnie topionej na Atlantyku przez niemieckie okręty xfwodne. Związek Radziecki najwyższym wysiłkiem powstrzy-ywał najazd hitlerowski podłączający się ku Moskwie, Stany ^iednoczone zaś znajdowały się wciąż w stadium kompletnego nieprzygotowania do jakiejkolwiek wojny. Prezydent Roosevelt wciąż jeszcze nie mógł uporać się ostatecznie z silnymi tendencjami izolacjonistycznymi; teksascy nafciarze czy obszarnicy z Vir-ginii nie rozumieli w ogóle globalnego znaczenia wojny w Europie oraz jej wpływu na przysz.^ść również Stanów Zjednoczonych i całej Ameryki. Ograniczoność umysłowa tych ludzi sprawiała, że w wojnie europejskiej widzieli tylko nieco większą bójkę westernową. O istocie hitleryzmu nie mieli żadnego pojęcia, mocno zresztą dezorientowani przez dobrze w Stanach zasiedziałą i sprzyjającą Hitlerowi emigrację niemiecką, i myśleli jedynie o zyskach, jakie mógł zapewnić handel z obu stronami walczącymi. .Lecz nawet Roosevelt nie przewidział decyzji podjętej w końcu przez Japończyków, i dokonany bez wypowiedzenia wojny atak na Pearl Harbor stanowił zupełne zaskoczenie. W wielkiej tej bazie hawajskiej znajdowała się wtedy prawie cała amerykańska flota Pacyfiku. Japońska ekspedycja uderzeniowa wyruszyła na sześciu najnowocześniejszych lotniskowcach, eskortowanych przez dwa ciężkie i trzy lekkie krążowniki oraz dziewięć niszczycieli; w straży przedniej szła eskadra lekkich okręcików podwodnych, które jednak nie miały okazji odegrania poważniejszej roli. Ekspedycja zatrzymała się w stu sześćdziesięciu kilometrach od celu, i wtedy z lotniskowców wystartowało 350 samolotów bombowych. Spadły przede, wszystkim na lotnisko Pearl Harbor, całkowicie obezwładniając amerykańskie siły lotnicze. Dość powiedzieć, że w ciągu kwadransa zniszczyły na ziemi 190 maszyn. ' Dalszych 150 uległo tak poważnym uszkodzeniom, że nie mogły wyruszyć do walki. I kiedy już Amerykanie ochłonęli z zaskoczenia, mogli posłać do spóźnionego pościgu zaledwie około 40 myśliwców. Po zniszczeniu lotnictwa najeźdźcy uderzyli na port, gdzie w asnym, najzupełniej pokojowym ugrupowaniu tkwiło około 70 ^nostek floty wojennej, od najcięższych do najlżejszych. Cel był lealny. Dwa nowoczesne pancerniki, "Arizona" i "Oklahoma", zo- ały zniszczone; pierwszy wyleciał w powietrze razem z 1200 dźmi załogi, drugi przewrócił się do góry dnem. Trzy dal- pancerniki zostały najdosłowniej zdemolowane i wytrącone służby na długie lata; trzy pozostałe doznały nieco lżejszych >zkodzeń. W każdym razie cały zespół najcięższych okrętów bojo- 133 wych został wyeliminowany w ciągu dwu godzin; tyle trwał nalot ! przeprowadzony trzema falami. Ciężkim uszkodzeniom uległy też trzy krążowniki i trzy niszczyciele. Japończycy stracili dwadzieścia dziewięć samolotów i pięć małych okrętów podwodnych. Szczęśliwie trzy lotniskowce amerykańskie, jeden pancernik j część krążowników znajdowały się właśnie poza bazą i ocalały z pogromu. Ale Japończycy mieli na Pacyfiku dziesięć nowoczesnych lotniskowców i dziesięć nowoczesnych pancerników; uzyskawszy poza tym przewagę lotniczą pozostawali panami oceanu i mieli zapewnione powodzenie w operacjach uderzeniowych, jakie równocześnie lub wkrótce potem wykonywali w Azji południowo-wschodniej. Na krótko przed atakiem stacja radarowa Pearl Harbor powiadamiała dowództwo o zbliżaniu się nie rozpoznanych samolotów, które nie mogły być samolotami własnymi. Lecz meldunek ów został zlekceważony; sztabowi rutyniarze amerykańscy nie bardzo wierzyli w tak czarodziejskie wynalazki. Mieszkańcy okolic Pearl Harbor jeszcze w godzinę po rozpoczęciu ataku wierzyli, że chodzi tylko o jakieś ćwiczenia. W trzy minuty po eksplozji tego japońskiego wulkanu departament marynarki w Waszyngtonie otrzymał dramatyczną depeszę od szefa łączności radiowej w Honolulu: "Nalot na Pearl Harbor, to nie są ćwiczenia". W departamencie marynarki doskonale wiedziano, że to nie mogą być manewry. Lecz ludzie z departamentu bezradnie rozkładali ręce; taka okoliczność nie została przewidziana i nikt nie wiedział, co właściwie trzeba zrobić. Za co zresztą wyleciał z posady admirał Kimmel, dowódca floty wojennej Pacyfiku; przyszedł po nim admirał Chester William Nimitz. Straty amerykańskiej marynarki wojennej w Pearl Harbor były trzykrotnie większe aniżeli jej straty w wojnie amerykańsko--hiszpańskiej i w pierwszej wojnie światowej razem wziętych. Rzeczą jednak najgorszą była swoboda, jaką po wyeliminowaniu amerykańskich sił morskich na Pacyfiku uzyskali Japończycy na głównych kierunkach swej ekspansji, na kierunkach prowadzących w stronę Indonezji i Filipin, obszarów bogatych w bezcenne surowce strategiczne. Działania na tych kierunkach podjęli zresztą równocześnie z napadem na Hawaje. W tym samym dniu 7 grudnia samoloty japońskie zaatakowały lotniska na Filipinach i zniszczyły co najmniej połowę stacjonowanych w tamtejszych bazach samolotów, zwiększając szansę własnych desantów. Na Filipinach kwaterowała tylko jedna dywizja amerykańska; wojska miejscowe liczyły około 120 000 ludzi, w większości dopiero niedawno powołanych do służby i nie posiadających kompletnego wyposażenia. J*' 134 oończycy wylądowali 9?giiidaia,.na wyspie : ffhipelagu, i szybko likwidowali obronę;- Luzon, głównej wyspie rrchipelagu> i szybko likwidowali obronę. 2 stycznia zajęli Ma-> stolicę Filipin. Resztki obrony, której trzonem była 31 ame-ylcańska dywizja piechoty, trzymały się na pobliskim półwyspie Bataan jeszcze przez trzy miesiące. Do legendy przeszła obrona wierdzy Coiregidor na wysepce tej samej nazwy, strzegącej wejścia do portu Manili. Ale 5 maja 1942 twierdza padła jako ostatni punkt oporu na Filipinach. Baza ameryićańska na wyspie Wake, położonej pomiędzy Hawajami i Filipinami, została zdobyta już wcześniej. Trzeba tu powiedzieć, że złożony z niespełna 400 żołnierzy garnizon Wake, dysponujący zaledwie sześciu ciężkimi działami i dwunastu samolotami, zdołał zatrzymać najeźdźców przez szesnaście dni i zatopić dwa wrogie niszczyciele. Druzgocącą klęską zakończyły się próby obrony Hongkongu, Indonezji i Malajów z Singapurem, najważniejszą w tej części świata bazą brytyjską, panującą nad komunikacjami pomiędzy Wielką Brytanią i Dalekim Wschodem, łącznie z tak ważnymi dominiami jak Australia i Nowa Zelandia. Już znacznie wcześniej Churchill zdecydował, że należy Japończyków niedwuznacznie ostrzec, i osłabiając brytyjskie siły morskie na Atlantyku wysłał był do Singapuru dwa najnowocześniejsze pancerniki, "Prince of Wales" i "Repulse". Przybyły 2 grudnia w eskorcie czterech niszczycieli. Nie miały jednak osłony lotniczej; przeznaczony dla tej eskadry lotniskowiec "Ark Royal" został zatopiony na Morzu Śródziemnym przez niemiecki okręt podwodny, posłany zaś na miejsce poprzednika lotniskowiec "Indomitable" uległ wypadkowi. Krótko mówiąc zły los najwyraźniej prześladował brytyjską dalekowschodnią eskadrę pancerną. Wszystko, co mogło wtedy fruwać nad Singapurem i Malajami, zostało krótko przedtem przerzucone do Egiptu, w obliczu konieczności wsparcia frontu afrykańskiego, i na całym Dalekim Wscho-kie zostało Brytyjczykom około 150 starych gruchotów. Tymcza-em już 8 grudnia Japończycy wylądowali na Półwyspie Malajskim, ) mniej więcej 500 kilometrów na -północ od Singapuru. Dowódca 'kadry zdecydował wtedy wyjść w morze, by zaatakować nie-rzyjacie>lskie konwoje morskie. Decyzję usprawiedliwiała kiepska 1 lotnictwa pogoda. Lecz kiedy ze swymi kolosami pancernymi ^lazł się daleko od bazy, pogoda nagle się poprawiła. Japoń-- lotnictwo wytropiło wielkie okręty brytyjskie i natychmiast Vlększymi siłami wyruszyło nad akwen ich działań. 9 grudnia dwa *spaniałe okręty, chluba floty brytyjskiej, poszły na dno. Z uczuciem dumy i zachwytu zapisał świadek ówczesnych 135 wydarzeń i późniejszy historyk, Ian Morrison patrzyliśmy, jak owe dwa okręty majestatycznie płynęły ku miejscu zakotwiczenia w bazie. Ich dziwne szare sylwetki rysujące się na horyzoncie stanowiły symbol naszej wskrzeszonej siły, były konkretnym wyrazem wiary, z jaką byliśmy gotowi stawić czoła wszelkim zadaniom wynikającym ze służby na Pacyfiku. Potencjalne znaczenie Singapuru jako bazy morskiej stawało się rzeczywistością". Krótko, niestety, trwać miał ów optymizm. "Wciąż jeszcze pamiętam pisze dalej Morrison ogarniające nas lodowate poczucie klęski, jakie nadeszło po stracie tych dwu okrętów. To było coś więcej niż zwykła klęska. To była klęska zapowiadająca dalsze nieszczęścia". Jakoż nieszczęścia rzeczywiście nadchodziły. Singapur stracił rację bytu; był teraz bazą morską i lotniczą pozbawioną poważnych sił morskich i lotniczych. Przebijając się przez dżunglę i łamiąc opór słabych oddziałków przesłaniających, kolumny niezmordowanej, zahartowanej do działań w najtrudniejszych warunkach i barbarzyńsko okrutnej wobec przeciwnika piechoty japońskiej parły tymczasem przez Półwysep Malajski z zamiarem wzięcia twierdzy od strony lądu, zamiarem nigdy przez dowództwo brytyjskie nie rozważanym poważnie. Wszystkie działa Singapuru zamontowane były z dozorem na południe, ale decydujące uderzenie przychodziło akurat z północy. Twierdza miała zapasy na pół roku oblężenia, ale nie miała elementów najważniejszych: rozsądnej myśli dowództwa i determinacji wojska. 15 lutego 1942 jej dowódca skapitulował. Była to największa klęska Brytyjczyków od bitwy pod Yorktown w roku 1781; poszło do japońskiej niewoli 70 000 ludzi. "W odróżnieniu od wielkich kampanii toczonych na Zachodzie pisze J.F.C. Fuller w których dominowała taktyka wielkich działań, japońska kampania na Malajach była triumfem taktyki małej wojny. Z wyjątkiem samolotów maszyny wojenne były "tu często raczej balastem aniżeli pomocą. Tak więc [...] prymitywne dwukołowe wózki okazały się bardziej przydatne aniżeli przywiązane do dróg angielskie samochody ciężarowe. Z punktu widzenia taktyki oznaczało to, że oddziały brytyjskie musiały działać w zasięgu dróg, gdyż w innym razie nie mogły być zaopatrywane, podczas gdy wojska japońskie nie były tak skrępowane. Japończycy mogli nie tylko częściej obchodzić swego przeciwnika, lecz także z góry przewidzieć kierunki jego działań zaczepnych i jego odwrotu. Co więcej, o ile żołnierz japoński mógł wyżywić się samy ryżem i na ogół biorąc wystarczało mu to, co zdobył sam, o tyle wyższa stopa życiowa żołnierza brytyjskiego nie pozwalała na to- 136 pod względem żołądka nie mógł on po prostu konkurować ze swoim przeciwnikiem". już wcześniej Brytyjczycy musieli poddać Hongkong, który ooczątkowo usiłowali obronić dwoma brygadami piechoty; kapi-tulował w sam dzień Bożego Narodzenia, 25 grudnia 1941 r. Wkrótce potem Japończycy uderzyli na Borneo i Celebes, a wreszcie na Jawę, główne wyspy archipelagu ówczesnych Indii Holenderskich. iff obronie Jawy alianckie siły morskie, dowodzone przez holen1 derskiego admirała Doormana, stoczyły 27 lutego 1942 największą od początku tej wojny bitwę morską, której celem miało być powstrzymanie japońskiego lądowania. Lecz zostały doszczętnie rozgromione, sam zaś Doorman zginął razem ze swym okrętem. Tokijscy fanatycy mogli wierzyć, że już niemal wygrali rozpętaną przez nich wojnę. Były to jednak, jak się miało z czasem okazać, jedynie żałosne złudzenia. Pogrom w Pearl Harbor i późniejsze sukcesy japońskie sprawiły coś, czego dotąd nie mógł dokonać Roosevelt: zdetonowały ostatecznie opinię amerykańską i obróciły ją z dnia na dzień przeciwko państwom Osi. A dopełniło miary megalomańskie wypowiedzenie wojny Stanom Zjednoczonym przez Niemcy i Włochy, co nastąpiło 11 grudnia. W Berlinie i Rzymie liczono, że Japończycy potrafią przykuć Amerykanów do Pacyfiku i uniemożliwić im interwencję w Europie; i ta rachuba miała się okazać złudzeniem. Tymczasem jednak pomyślnie dla Japończyków rozwijały się ich działania najezdnicze w Birmie. Kraj ten stanowił dla Japończyków jeden z głównych celów strategicznych, i to nie tylko ze względu na zasoby żywnościowe i bogactwa naturalne oraz bezpośrednie sąsiedztwo ź Indiami. Poprzez Birmę przebiegał jedyny samochodowy trakt komunikacyjny, którym alianci przetaczali pomoc dla Chin. Z Kalkuty w Indiach sprzęt i zaopatrzenie przewożono do Rangunu, głównego portu i stolicy Birmy; stąd koleją transporty szły daleko na północ kraju, aż do położonego w po-sliżu granicy chińskiej miasteczka Lashio, tam zaś poczynała się właśnie Droga Birmańska, prowadząca opętanymi serpentynami i przełęczami górskimi do odległego o 1200 kilometrów Kunmingu v chińskiej prowincji Junnan. Drogę zbudowano w latach 1937 939, po japońskim najeździe na Cniny. Obecnie jej znaczenie po-lększał niepomiernie fakt zablokowania przez Japończyków praktycznie biorąc całego chińskiego wybrzeża. Pomiędzy Birmą i już okupowanym Wietnamem, graniczącymi sobą na stosunkowo niedużej przestrzeni i nawet na tej gra- *cy dzielonymi potężną rzeką, leży państwo syjamskie. Lecz już v grudniu 1941 rząd Syjamu podporządkował się całkowicie Ja-
137 pończykom, którzy mogli wobec tego podprowadzić swe wojska do położonych blisko Rangunu punktów granicy syjamsko-birmań-skiej. Obronę terytorium leżącego pomiędzy odległymi od siebie o ponad 2300 kilometrów miastami Rangun i Lashio składały wtedy dwie niepełne dywizje brytyjskie i dwie armie chińskie. Lecz owe armie były nimi jedynie z szumnej nazwy. Każdą tworzyły tylko trzy tak "zwane dywizje, liczące najwyżej do 3000 ludzi; w sumie, jeśliby przeliczyć całość obu armii według etatów brytyjskich, pozostałaby jedna dywizja o pełnych stanach, ale za to o znacznie słabszym wyposażeniu. Na domiar dowódca owych tak zwanych armii podlegał wprawdzie pod względem operacyjnym dowódcy brytyjskiemu w Birmie, od niedawna gen. Alexan-drowi, ale miał prawo odwoływania się bezpośrednio do chińskiego generalissimusa Czang Kaj-szeka, rezydującego w odległym o parę tysięcy kilometrów Czungkingu. Łatwo sobie wyobrazić, jakie wciąż musiały stąd wynikać trudności. 21 stycznia 1942 Japończycy spędzili słabe placówki czuwające w górach na granicy syjamsko-birmańskiej, ogarnęli miasto Moulmein i rozpoczęli forsowanie trzech dużych rzek, wpadających przed Rangunem do Morza Andamańskiego. Oddziałom brytyjskim nie udało się zaprzeć na tych rzekach. Bardziej wytrwale broniły się tylko nad Bilin, ale i stąd musiały odejść po pięciu dniach. Nieprzyjaciel zresztą niemal całkowicie panował w powietrzu. Niszczony bombardowaniami Rangun trzeba było opuścić 7 marca, po czym rozpoczął się generalny odwrót na północ. Alexander podzielił swe wojska na dwie kolumny, które wyruszyły równolegle do siebie: lewa wzdłuż biegu Irawadi, głównej rzeki Birmy, prawa zaś z biegiem rzeki Sittang z zadaniem połączenia się z siłami chińskimi ruszającymi właśnie na południe od strony miasta Mandalaj. Lecz już 22 marca Japończycy osiągnęli Irawadi pod miastem Prome. Zabierając tłum cywilów, którzy uciekli z Rangunu na wieść o barbarzyństwie najeźdźców, lewa kolumna brytyjska o-puściła miasto i ruszyła w kierunku pól naftowych Jenandżaung. Podpalono tam wszystkie szyby i zniszczono urządzenia, aby przynajmniej przez pewien czas nie mogły służyć wrogowi. Wiadomości o okrucieństwach dokonywanych przez żołnierzy japońskich, o znęcaniu się nad ludnością zajętych miejscowości, o gwałceniu kobiet, kaleczeniu mężczyzn i mordowaniu jeńców nie były tylko panikarskimi pogłoskami, puszczanymi w obieg podczas wielu wojen. Tym razem ściśle odpowiadały prawdzie-Na przykład po wzięciu Bataanu na Filipinach zmuszono jeńców* merykańskich do marszu przez dżunglę na trasie ponad 130 kilo-etrów, nie dając im w tej drodze ani jedzenia, ani wody. Ogrom-a większość padła, resztki dowlokły się w stanie krańcowego wyczerpania. Tak urodziła się nazwa Marszu Śmierci; haniebnej dokumentacji dostarczyli sami konwojenci japońscy, którzy wzorem niemieckich towarzyszy broni zrobili wtedy wiele wymownych zdjęć. Wzdłuż Irawadi, następnie zaś wzdłuż jej zachodniego dopływu, rzeki Czindwin, lewa kolumna brytyjska cofała się w stronę miejscowości Kalewa, stosunkowo bliskiej granicy z Indiami. Ale w tym samym czasie prawa kolumna brytyjska popadła w najcięższe tarapaty. 3 kwietnia Mandalaj, główne miasto centralnej Birmy i główna tam baza obrony oraz cel marszu prawej kolumny brytyjskiej, zostało wprost zdruzgotane ciężkim bombardowaniem lotniczym. Ruiny pozostały jeszcze w rękach obrońców. Lecz tymczasem nowe siły japońskie, uderzające z północnego Syjamu, zaskoczyły jedną z dwu wspomnianych wyżej armii chińskich i zniosły ją tak, że do dziś nie wiadomo o losie jej resztek. 29 fcwiet-nia_ jJgjioBGzyey dotarli do Drogi Birmańskiej i przecięli ją pod miejscowością Hsipaw. Z tą chwilą dalsza obrona Birmy stawała się właściwie bezprzedmiotowa. Jwj*jari942 prawa kolumna brytyjska, razem z pozostałą tak zwaną armią chińską, opuściła więc ostatecznie Mandaiaj niszcząc za sobą pod Awa most na Irawadi. Chińczycy mieli odchodzić na północny wschód, ku terytorium własnego państwa, Brytyjczycy zaś na północny zachód, na Kalewę, w ślad za lewą kolumną. Odwrót odbywał się w coraz gorszych warunkach i przy coraz mniejszych możliwościach używania sprzętu motorowego. 15 maja Brytyjczycy doszli do Kalewy; tu zniszczyli cały sprzęt ciężki i motorowy i poszli dalej przez dżunglę, starając się w miarę możności wykorzystywać wykonane kiedyś przez tutejszych przecinki. Poczynał się marsz morderczy przede wszystkim dla cywilnych uchodźców, a ciągnęło ich 150000. Takiej masy ludzi wojsko nie mogło dostatecznie zaopatrywać. Wybuchały epide-: ospa, tyfus, biegunka. Lecz nawet żołnierze brytyjscy nie i wdrożeni do tego rodzaju sytuacji wojennych, do przedzie-'ania się piechotą przez dżunglę, do głodowania i nieustannego suwania, w dodatku pod stałym zagrożeniem lotniczym. Dawno się skończyły czasy pionierskie i obecnie pod względem wytrzy-Jłości europejskie wojska kolonialne, od dziesiątków lat nawykłe wygodnych garnizonów, doskonale płacone i zaopatrywane, cznie ustępowały nie mającym nic do stracenia, żywionym stkami ryżu nędzarzom japońskim, których jedyną nadzieją 139
były, jak w najciemniejszym średniowieczu, nieograniczone możliwości mordowania oraz łupy w postaci kobiet, żarcia i picia. Chińczycy, towarzyszący do Mandalaj prawej kolumnie brytyjskiej nie zdołali już przebić się do granic własnego kraju. Dowódca chiński postanowił więc odgiąć ostro na zachód i też dotrzeć do Indii. Z miejscowości Indów, położonej w międzyrzeczu IrawadiCzindwin, Chińczycy ruszyli ku barierze górskiej Czin, przebrnęli przez nią i opatrzyli się 20 maja w hinduskim Imphal. Brytyjczycy przekroczyli granicę tej swojej wówczas kolonii dopiero 28 maja. Na razie jedni i drudzy mogli się czuć bezpieczni: Japończyków nie stać już było na kontynuowanie tak dalekosiężnego pościgu. Był to zresztą jeden z zadatków japońskiej klęski. Najeźdźcy nie zdołali wytracić sił żywych, które dzielni i bystrzy dowódcy wyprowadzili ostatecznie ze śmiertelnego zagrożenia; dość było należycie owe siły zreorganizować i uzbroić, by mogły znów pojawić się naprzeciwko wroga. "Dostaliśmy piekielne lanie", powiedział potem gen. Stilwell, w owym czasie amerykański łącznik pomiędzy dowództwami brytyjskim i chińskim i jeden z organizatorów odwrotu przez dżunglę. Ale było to lanie, które tylko zahartowało wojska i dowództwo alianckie. Japońska strategia opierała się o przestarzałe doświadczenia dawnych wojen japońskich, wojen właściwie lokalnych, jak z Rosją w latach 19041905. Osiągając przewagę w pewnym miejscu, osiągano ograniczone zwycięstwo, polegające na wydarciu przeciwnikowi pewnego terytorium i wymuszeniu pewnych koncesji. Obecna jednak wojna, absolutnie globalna i totalna, nie mogła zakończyć się tego rodzaju ograniczonymi sukcesami. Mogła skończyć się tylko totalnym pogromem jednej lub drugiej strony. Nie rozumieli tego autorzy japońskiego planu wojny. Zakładali, że po psiągnięciu celów operacyjnych, po zagarnięciu potrzebnych do Eksploatacji terytoriów nikt przez całe dziesięciolecia nie zechce a nie zdoła się o nie upomnieć. Na rzecz podbicia owych terytoriów rozbudowali i unowocześnili swe siły zbrojne, szykując się do zadania Wielkiego Ciosu. Cios taki rzeczywiście zadali; nie przewidzieli tylko, że to o wiele za mało, że w ślad za Wielkim Ciosem konieczny będzie długi, nieprzerwany i nawet stale wzmagany wysiłek, równoważący i w końcu przemagający postępującą szybko regenerację sił przeciwnika. Na taki zaś wysiłek Japonii stać nie było; jej potencjał przemysłowy pozostawał daleko w tyle za potencjałem przemysłowym zaatakowanych przez nią mocarstw. Pamiętać trzeba, że w tamtych czasach Japonia nie należała jeszcze do gospodarczych potęg świata. Jej produkcja przemysłowa, 140 olnicza i gospodarcza była w roku 1930, w przeliczeniu na jedne-j mieszkańca, mniejsza niż w Polsce, i tylko nieco większa niż w Rumunii. 7 grudnia 1941, w dniu napadu na Pearl Harbor, Japończycy mieli 2700 nowoczesnych samolotów; Amerykanie, Brytyjczycy i Holendrzy razem dysponowali wtedy na całym Dalekim Wschodzie tylko 1300 samolotami, w dużej mierze przestarzałymi. Lecz owe nieszczęsne dla napadniętych proporcje szybko miały się zmieniać na niekorzyść Japończyków. Podobnie jak proporcje w tonażu ciężkich okrętów bojowych. Po zdobyciu Birmy oraz wysp Indonezji najeźdźcy rozpoczęli demonstracyjne działania u brzegów Cejlonu i przy wschodnich wybrzeżach Indii, bombardując porty, zatapiając statki handlowe i dezorganizując komunikacje morskie. Ale główny wysiłek obracał się tymczasem w stronę Australii, ku której Japończycy zaczęli już w marcu przebijać się poprzez Nową Gwineę. Przewidywali, że właśnie od Australii zechcą Amerykanie wracać na utracone pozycje. Bombowce japońskie uderzyły nawet na Darwin, najdalej na północ wysunięty port australijski. Ale tymczasem alianci otrząsali się już z klęski. Dla utrzymania szlaku komunikacyjnego pomiędzy Hawajami i Australią Amerykanie wykonali bombardowania wysp zajętych niedawno przez Japończyków. 18 kwietnia 16 ciężkich bombowców startujących z lotniskowca "Hornet" i dowodzonych przez gen. Doolittle zbombardowało Tokio. Efekty materialne były oczywiście nieduże,$ale moralne znacznie większe. Japończycy pojęli, że ich wyspy nie są nieosiągalne, i odtąd zamrażali w metropolii poważne siły lotnicze. Bardzo byli jednak jeszcze dalecy od rezygnacji z kolejnego celu, to jest z odcięcia i obezwładnienia Australii. Na przełomie kwietnia i maja 1942 ruszyli dwoma wielkimi konwojami morskimi, z których jeden kierował się ku południowym wybrzeżom Nowej Gwinei, ściśle ku Port Moresby leżącemu naprzeciw australijskiego półwyspu York, drugi zaś ku wyspie Tulagi w Archipelagu Salomona. Konwojom towarzyszyły lotniskowiec i sześć krą-'wników; osłonę zaś przed ewentualnym atakiem amerykańskim 'stawiono z dwu lotniskowców, czterech krążowników, sześciu iszczycieli i kilku okrętów podwodnych. Dzięki złamaniu szyfru nieprzyjacielskiego dowództwo amery-ińskie miało czas na wystawienie potężnej eskadry, złożonej z wu lotniskowców, sześciu krążowników ciężkich i dwu lekkich raz dziewięciu niszczycieli. Doszło do bitwy na Morzu Koralo-pomiędzy Nową Gwineą i Archipelagiem Salomona. 141 Japończycy 4 maja wylądowali wprawdzie na Tulagi, ale był to sukces jedynie cząstkowy. 7 maja samoloty amerykańskie zatopiły jeden z japońskich lotniskowców. Z kolei, porażony bombami, zatonął jednak lotniskowiec amerykański "Lexington". Następnie drugi z lotniskowców japońskich został tak ciężko uszkodzony, że stracił zdolność przyjmowania i wysyłania samolotów. Obie strony straciły w ciągu dwu dni po kilka okrętów, pomiędzy którymi były również krążowniki, przy czym Amerykanie potopili też kilka nieprzyjacielskich statków transportowych załadowanych piechotą desantową. Lecz ani razu obie walczące z sobą eskadry nie zbliżyły się do siebie na odległość ogniową. Była to pierwsza w dziejach bitwa morska rozegrana wyłącznie siłami lotniczymi. Dzięki silniejszej artylerii przeciwlotniczej swych okrętów Amerykanie szybciej wyczerpali przeciwnika. Porzucił więc zamiar wylądowania w Port Moresby i cofnął konwoje z Morza Koralowego; tak po raz pierwszy powstrzymana została ofensywa japońska. W Tokio jeszcze nie przypuszczano, że bitwa na Morzu Koralowym stanowi w gruncie rzeczy kres japońskiej inicjatywy. Wulkan nie był już w stanie wylewać morderczej lawy. Mógł jeszcze tylko przez pewien czas mocno dymić. xvii KRYTYCZNY ROK 1942 U schyłku roku 1941 sytuacja wojsk niemieckich zaawanturo-wanych pod Moskwę przedstawiała się raczej żałośnie. Żołnierzom niemieckim obiecywano wygodne zimowiska w zdobytej stolicy radzieckiej; wypadło im tymczasem cofać się w warunkach dla nich najgorszych. Dowództwo hitlerowskie nie przewidziało takiego obrotu rzeczy. Nie przewidziało konieczności zimowania wojsk na mroźnych równinach podmóskiewskich, do czego dywizje nie były przygotowane. Na gwałt więc rozpoczęto w Niemczech zbieranie ciepłej bielizny, jakby tego rodzaju zabiegi mogły wyrównać ubóstwo wyobraźni strategicznej. "Co więcej, fakt, że Niemcy nie zdobyli Moskwy pisze Fuller, historyk Rosjanom raczej nieprzyjazny dodał otuchy krajom podbitym; zwłaszcza w Jugosławii [..J bohaterskie czyny partyzantów rosyjskich stały się przykładem, który zaczęto wszędzie naśladować. W ten sposób wzmogła się w Europie bezwzględność metod wojny partyzanckiej, a równocześnie i okrucieństwa niemieckiego gestapo. W dodatku z nadejściem zimy ludność niemiecka zaczęła szeptać o klęsce. Była to pierwsza mała rysa na fasadzie wewnętrznego frontu niemieckiego, i chociaż ledwo dostrzegalna, była jednak oznaką, że fundamenty zaczęły się chwiać. Wreszcie najbardziej zgubnym ze wszystkich skutków, jakie kampania ta pociągnęła za sobą, był jej wpływ na armię niemiecką i jej dowództwo. Armia bezpowrotnie utraciła swoją energię, a w oczach świata przestała być niezwyciężona. Dowództwo zaś dosłownie przestało istnieć. Po pierwsze [...] 19 grudnia Hitler usunął Na-Wodza feldmarszałka von Brauchitscha oraz szefa sztabu generalnego generała Haldera. którzy nie pochwalali całej kam->anii jesiennej w Rosji, i osobiście objął dowództwo, mając jako omocników generałów Jodła i Zeitzlera. Po drugie feldmarszał-Rundstedt, Ritter von Leeb. von Bock i List oraz gene- ESJfljyie fłurfprjan i von Kleist zostali czasowo pozbawieni do-^^Ztlvat Takiego pogromu generałów nie widziano od czasu >itwy nad Marną". 143
Bo też i tak rozległego niepowodzenia armii niemieckiej nie widziano od czasu bitwy nad Marną w roku 1918. Klęski jeszcze nie było, ale skończył się ostatecznie i nawet został cofnięty marsz błyskawiczny. 20 grudnia armie radzieckie ogarnęły Wołokołamsk, niwecząc ostatki niemieckiej inicjatywy na kierunku moskiewskim. Odtąd Niemcy mogli się tu już tylko cofać, i rzeczywiście cofali się z wzrastającym przyspieszeniem. Nawiasem mówiąc Fuller, wybitny teoretyk i nawet wizjoner działań wojsk pancernych, historyk poza tym prawdziwie błyskotliwy, bywa jednak czasem historykiem nieścisłym. Von Brauchitsch nie był nigdy Naczelnym Wodzem sił zbrojnych, gdyż tytuł taki przysługiwał wyłącznie Hitlerowi, lecz naczelnym dowódcą wojsk lądowych, równorzędnym marszałkowi Rzeszy Goringowi jako dowódcy lotnictwa i admirałowi Raederowi jako dowódcy marynarki wojennej. Haider nie był szefem sztabu generalnego, gdyż takiego stanowiska nie znano w Niemczech od pierwszej wojny światowej, lecz szefem sztabu wojsk lądowych; usunięty zaś został dopiero w kilka miesięcy później. Natomiast odwołani dowódcy, jak choćby Rundstaedt czy Guderian, szybko mieli powrócić; niektórych zresztą, jak von Boćka, czekało wyrzucenie po raz drugi. 26 grudnia wojska radzieckie wyzwoliły Naro-Fominsk, a wkrótce potem Małojarosławiec, miejscowość położoną o niespełna sto kilometrów na południowy zachód od Moskwy. Między innymi odznaczyła się tu w bohaterskich walkach 201 łotewska dywizja piechoty, której tradycje bojowe sięgały jeszcze lat Wielkiej Rewolucji. 30 grudnia szybki korpus radziecki, złożony z dywizji pancernej, dywizji kawalerii i dywizji piechoty, uwolnił po ciężkich walkach Kaługę. Wkrótce potem wyzwolono Kalinin. W pierwszych dniach stycznia 1942 radziecka kontrofensywa została zakończona. "Uznająca się do niedawna za niezwyciężoną zapisał sztabowiec niemiecki, gen. Westphal armia niemiecka znalazła się u progu zagłady". Poprawiła się też znacznie sytuacja wojsk radzieckich na innych odcinkach frontu. Na północy nie zdołano wprawdzie zdjąć oblężenia Leningradu, ale skutecznie ograniczono zasięg niemieckiej penetracji. Na południu z końcem grudnia siły radzieckie wykonały poważną .operacie desantową na Krymie, idąc z pomocą załodze oblężonego od miesięcy Sewastopola. Zdaniem historyków radzieckich operacja ta mogła była doprowadzić do okrążenia i zniszczenia sił najezdniczych w tym rejonie, gdyby dowódca ude- 144 zającej na Kercz-Teodozję 44 armii działał bardziej zdecydowanie- W poczynającym się roku 1942, pierwszym roku wojny już najprawdziwiej światowej, Niemcy zmierzali do rozstrzygnięcia, iakie nie udało im się w roku poprzednim. Można powiedzieć, że w swym *wysiłku wojennym dochodzili do kulminacji. Ale po stronie radzieckiej mieli napotkać tylko jeszcze większą determinację, podbudowaną obecnie bolesnymi, lecz jakże cennymi doświadczeniami. Sukces kontrofensywy radzieckiej na kierunku moskiewskim nie miał się na razie powtórzyć. "Jedną z przyczyn - - czytamy w cytowanym już opracowaniu Wielka Wojna Narodowa Związku Radzieckiego 19411945 było to, że Kwatera Główna [...] przeceniła możliwości radzieckich sił zbrojnych na początku 1942 r. i wyznaczyła zadania przekraczające ich siły. Doświadczenia ofensywy zimowej ujawniły również inne poważne błędy Kwatery Głównej, dowództw frontów i armii. Nierozważnie podejmując natarcie równocześnie na wszystkich najważniejszych kierunkach, Kwatera Główna rozproszyła tym samym odwody strategiczne. Znajdujące się w jej dyspozycji dziewięć armii podzielono równomiernie pomiędzy fronty. Toteż gdy dla dokończenia okrążenia i zlikwidowania głównych sił centralnego zgrupowania przeciwnika trzeba było wprowadzić dodatkowe siły, Kwatera Główna nie miała niezbędnych odwodów. Podobna sytuacja zaszła także na innych odcinkach frontu". Jak wspomina Gieorgij Żuków, dotkliwie w tym czasie brakowało amunicji. Normę zużycia wypadało ograniczać do dwu pocisków dziennie na działo. W tym stanie rzeczy nie mogło być mowy o skutecznych przygotowaniach ogniowych, nacierająca zaś piechota własna ponosiła niewspółmiernie ciężkie straty. Wojska najezdnicze wciąż jeszcze dysponowały pewną przewagą. W początkach roku 1942 walczyło przeciwko Związkowi Radzieckiemu 180 dywizji i 25 samodzielnych brygad. Była to siła liesłychanie sprawna, mająca za sobą zwycięski podbój Europy zasilana produkcją wciąż jeszcze prawie nietkniętego przemysłu krajów dotąd podbitych. Na przełomie lat 19411942 Niemcy nie liczyli już na możli- ' |ść zniszczenia wojsk radzieckich. Zbyt wyraźnie okazało się to 'emożliwe. Założyli za to porażenie całego radzieckiego systemu stwowego, zamierzając osiągnąć ów cel poprzez podbicie i wy- rzystanie donieckich obszarów przemysłowych i chlebodajnych *rytoriów Ukrainy i Rosji zachodniej, a w końcu zajęcie kaukas- ich pól naftowych. W szczególności odebranie Rosjanom nafty - Najkrótsza historia... 145 mogło się okazać groźne dla ich wysiłku obronnego. Hitler po. rzucił więc kierunek moskiewski, na którym spodziewać się móg} jedynie najtwardszego oporu, i wyznaczył swym dowódcom inne cele. Można je streścić w dwu nazwach geograficznych: Wołga i Kaukaz. Aby oczyścić przedpole, Niemcy wzmogli wiosną 1942 nacisk na Krymie; 19 majsr~zo!o"Byll Kercz, 4 lipca zaś zdołali wreszcie złamać obronę Sewastopola. Poprzez Cieśninę Kerczeńską dobijali się najkrótszego szlaku na Kaukaz. Równocześnie wojska radzieckie poniosły klęskę w rejonie Charkowa, które to miasto opuściły z końcem maja. W rezultacie sytuacja na południowym skrzydle frontu radziecko-niemieckiego zmieniła się na korzyść nieprzyjaciela. Wojska niemieckie wyszły na pozycje dogodne do dalszych uderzeń w kierunku wschodnim i południowo-wschodnim. Obronę Krymu, gdzie dowodził frontem gen. Kozłów, żołnierze walczących tam trzech armii radzieckich prowadzili z najwyższym samozaparciem; ale determinacji żołnierzy nie dorównywało tym razem dowództwo. W szczególności zawiódł delegowany z Moskwy przedstawiciel Kwatery Głównej Ł. Mechlis. Jego posyłane do stolicy zażalenia skwitował w końcu Stalin depeszą, w której pisał: "Domagacie się od nas, byśmy zastąpili Kozłowa kimś w rodzaju Hindentaurga. Ale wy nie możecie nie wiedzieć, że my w odwodzie nie mamy Hindenburgów. Sprawy na Krymie nie były skomplikowane i moglibyście byli sami się z nimi uporać. Jeślibyście wykorzystali lotnictwo szturmowe nie do zadań ubocznych, lecz do zwalczania czołgów i żywej siły nieprzyjaciela, nie przełamałby on frontu i jego czołgi nie przeszłyby. Nie trzeba być Hindenburgiem, aby zrozumieć tę prostą rzecz siedząc dwa miesiące we Froncie Krymskim". Niepowodzenia na Krymie i pod Charkowem, zagarnięcie przez Niemców Zagłębia Donieckiego i Woroneża zmusiły wojska radzieckie do głębokiego odejścia aż na przedproża Kaukazu. Dla Niemców, zgodnie z ogólną dyrektywą Hitlera, był to owego lata zasadniczy kierunek strategiczny. Uderzająca ku Kaukazowi Grupa Armii "A" otrzymała w połowie lipca potężne wzmocnienie w postaci 4 armii pancernej. Dowództwo niemieckie skupiło na tym kierunku 170 000 ludzi, 1200 czołgów, 4500 dział i 1000 samolotów. Przewaga nad obroną wyrażała się stosunkiem 1,5: l w ludziach, 2:1 w artylerii, 8 : l w lotnictwie i 9 : l w broni pancernej. Natarcie podjęte ż6 lipca z rubieży Donu zniosło radziecką obronę. 10 sierpnia wojska niemieckie zajęły Majkop, następnego zaś dnia Krasnodar. Pomimo krzepnącej obrony podejmowały dal- ^ 146 sze potężne natarcia, usiłując za wszelką cenę przebić się na Drożny i następnie na Baku. 25 października padł Nalczyk, po czym rozwinęła się bitwa o miasto Ordżońikidze. Żołnierze niemieccy mieli już w oczach kaukaskie szczyty; patrol piechoty górskiej wspiął się nawet na Elbrus, najwyższą, dwuwierzchołkową górę Kaukazu, i zatknął tam flagę hitlerowską. Lecz na tym skończyły się sukcesy. Krzepła obrona broniącej Ordżonikidze 18 armii, dowodzonej przez gen. Andrieja Greczkę. Wyprowadzone 6 listopada radzieckie przeciwnatarcie usunęło zagrożenie miasta i zapoczątkowało zwrot w sytuacji. Zatrzymanie natarcia znaczyło wiele dla rozwoju wydarzeń na głównym kierunku niemieckiego pochodu, umożliwiając naczelnemu dowództwu radzieckiemu zebranie odwodów strategicznych w rejonie Stalingradu. Gdyż równolegle dywizje najezdnicze kontynuowały marsz ku Wołdze; najsilniejsza z niemieckich Grup Armii, mianowicie Grupa Armii "B", parła na Stalingrad, przy czym z końcem sierpnia 1942 jednostki niemieckie i rumuńskie próbowały sięgnąć po Astra chan. Już 12 lipca najwyższe dowództwo radzieckie utworzyło Front Stalingradzki, stawiając na czele marszałka Timoszenkę z Nikitą Chruszczowem jako członkiem Rady Wojennej oraz generałem Bołdinem jako szefem sztabu. Pod koniec lipca front obejmował teoretycznie 38 dywizji. Lecz z tego tylko 18 dywizji miało pełne stany etatowe; sześć dalszych liczyło od 2500 do 4000 ludzi, czternaście zaś chyba tylko z grzeczności nazywano dywizjami. W istocie były to szczątkowe ugrupowania, pozostałości dawnych wielkich jednostek, liczące obecnie najwyżej do tysiąca ludzi. A front miał utrzymać linię o długości ponad 500 kilometrów. Bitwa obronna pomiędzy Donem i Wołgą rozpoczęła się 17 fip-ca. Już w pełnym jej przebiegu Niemcy zaczęli wzmacniać swe siły uderzeniowe, których trzonem była dowodzona przez gen. von Paulusa 6 armia. Z Grupy Armii "A" i spod Woroneża przerzucono na kierunek stalingradzki pięć dywizji piechoty, trzy dywizje pancerne i dwie zmotoryzowane. Z końcem lipca Niemcy raieli w bitwie 250 000 ludzi, 750 czołgów, ponad 7000 dział i moździerzy oraz 1200 samolotów. Po stronie radzieckiej walczyło 190 000 ludzi; czołgów było 350, dział i moździerzy mniej więcej tyle, ile po stronie wroga, samolotów 340. W tych warunkach odwrót na Wołgę był rzeczą nieuniknioną. Ale ów odwrót radziecki kosztował Niemców dużo. Z Kaukazu ^usieli ściągnąć 4 armię pancerną, z Ukrainy sprowadzili 8 armię włoską. Ostatecznie doszli nad Wołgę; ale też był to już kres ich "Wysiłku na kierunku południowo-wschodnim. Osiągając Wołgę przywódcy i dowódcy niemieccy dorabiali się 147 latem 1942 przekonania, że nic już ich nie może powstrzymać i że tysiącletnia Rzesza hitlerowska jest faktem. Spróbujmy zbilansować sytuację, jaka wynikła mniej więcej w połowie owego krytycznego, doprawdy czarnego roku 1942. W Związku Radzieckim najeźdźcy, choć powstrzymani na kierunku moskiewskim, parli twardo ku Wołdze i Kaukazowi. W Afryce Północnej kolejna ofensywa niemiecko-włoska odrzuciła wojska brytyjskie niemal pod Aleksandrię. Na Dalekim Wschodzie Japończycy oczyszczali olbrzymie, podbite w ciągu paru miesięcy terytoria, od Birmy zagrażali Indiom, od Nowej Gwinei zagrażali Australii. Po prostu ponuro przedstawiała się sytuacja na Atlantyku, gdzie konwoje z zaopatrzeniem ciągnące ze Stanów Zjednoczonych do . Wielkiej Brytanii i Związku Radzieckiego ponosiły coraz cięższe "straty. 12 stycznia 1942 pierwszy statek amerykański został zatopiony 'przez niemiecki okręt podwodny w sąsiedztwie wód terytorialnych Stanów Zjednoczonych. Niemcy mocno postanowili udowodnić aliantom swą wyższość w wojnie również morskiej, i do końca stycznia puścili na dno na tych akwenach 40 statków o łącznej wyporności 250 000 ton. Pisząc o tej tragicznej klęsce w swym dziele o drugiej wojnie światowej, Winston Churchill opatrzył odpowiedni rozdział tytułem Raj U-Bootów. Rzeczywiście: u wschodnich wybrzeży Stanów Zjednoczonych niemieckie okręty podwodne miały długo znakomite łowisko i mogły topić, co im się żywnie podobało. Nie mogąca wciąż pozbierać się z szoku amerykańska marynarka wojenna zdołała w tym czasie zlikwidować zaledwie dwu niemieckich korsarzy. Walkę o panowanie na Atlantyku rozpoczęto oczywiście jeszcze przed wejściem Stanów do wojny. Flota brytyjska wykonała kilka udanych wypadów przeciwko założonym w Norwegii bazom niemieckim. Flota niemiecka odniosła kilka sukcesów, niewiele ważących na przebiegu wojny, ale spektakularnych; od salw jej najpotężniejszego, świeżo wyprodukowanego pancernika "Bismarck" zginął 24 maja 1941 pancernik "Hood", chluba floty brytyjskiej. W podjętym następnie za "Bismarckiem" pościgu odznaczył się. szczególnie polski niszczyciel "Piorun". W rezultacie 27 maja 1941 "Bismarck" też poszedł na dno, razem z całą prawie załogą; stało się to na północnym Atlantyku, na zachód od Islandii. Niemcy popełnili błąd, wysyłając na ocean samotny pancernik; jego towarzysz, ciężki krążownik "Prinz Eugen", został był nieostrożnie odłączony dla wykonania innej operacji. Lecz zatopienie pancernego kolosa niemieckiego nie polepszyło 148 arunków, jakie w najbliższych miesiącach miały się wytworzyć na Atlantyku. Na wody oceanu dzielącego Europę i Afrykę od Ameryki wyruszyła ogromna niemiecka flota podwodna. W styczniu i lutym 1942 poszło na dno 800 000 alianckiego tonażu handlowego; w tym samym czasie niemieckie lotnictwo zatopiło u brzegów europejskich nie mniej niż 200 000 ton. Razem, w ciągu dwu zaledwie miesięcy, Sprzymierzeni ponieśli straty sięgające miliona ton. Były to straty mordercze: razem ze statkami przepadało uzbrojenie i zaopatrzenie, tak bardzo potrzebne w Wielkiej Brytanii i w Związku Radzieckim. W marcu 1942 Niemcy zatopili pół miliona ton, w kwietniu 400 000 ton, w maju 600 000 ton, w czerwcu 700 000 ton. Kiedy z pomocą brytyjskich zespołów niszczycieli, korwet i okrętów eskortowych Amerykanie zdołali w końcu jako tako opanować sytuację u własnych wybrzeży wschodnich, Niemcy nasilili działalność korsarską w Zatoce Meksykańskiej, na Morzu Karaibskim i na południowym Atlantyku. W pierwszej połowie roku 1942 stracili na tym oceanie 32 okręty podwodne; ale każdego miesiąca niemieckie stocznie wypuszczały dwadzieścia takich okrętów i dysproporcja strat rosła coraz bardziej na niekorzyść Sprzymierzonych. W lutym 1942 potężna eskadra niemieckich pancerników i krążowników pancernych przeszła z francuskiego Brestu przez kanał La Manche na wody Morza Północnego, flota zaś brytyjska nie zdołała przeszkodzić temu manewrowi. Bliźniak zatopionego "Bis-marcka'.', pancernik "Tirpitz" ujawnił się już w styczniu w towarzystwie silnej eskorty w norweskim porcie Trondheim i zagrażał odtąd k.onwojom płynącym do Murmańska i Archangielska. W nocy z 18 na 19 sierpnia komandosi angielscy i kanadyjscy wykonali pod Dieppe na wybrzeżu francuskim desant, osłaniany przez silną eskadrę floty wojennej i lotnictwo. Desant ów, który roiał na celu rozpoznanie wytrzymałości niemieckiego systemu obrony wybrzeża, kosztował 3600 wyborowych żołnierzy i prawie O samolotów. Dostarczył danych raczej skromnych i podtrzymał uemiecką propagandę na temat nieprzebijalności murów niemiec- kiej Twierdzy Europejskiej. W akcji pod Dieppe brał udział polski niszczyciel "Ślązak", którego artyleria przeciwlotnicza strąciła cztery niemieckie samoloty. "Tirpitz" tymczasem, najpotężniejszy okręt wojenny na Atlan-'ku i Oceanie Arktycznym oraz jądro silnej eskadry, stał się rawdziwą plagą konwojów ciągnących północnymi szlakami mor- 149 skimi do brzegów radzieckich. Wielokrotnie atakowany przez lotnictwo brytyjskie, zawsze zdołał szczęśliwie uniknąć bombom. Z końcem czerwca nastąpiła jedna z największych alianckich klęsk morskich w tej wojnie: rozgromienie wielkiego konwoju płynącego z Wielkiej Brytanii do Murmańska, a opatrzonego kryptonimem PQ 17. Był to konwój najdosłowniej pechowy. Choć miał eskortę czterech krążowników i kilku niszczycieli, dopłynął do południka Trondheim z ciężkimi już stratami zadanymi przez samoloty i okręty podwodne. Z Trondheim zaś wyruszył był właśnie "Tirpitz" w asyście trzech krążowników pancernych, licznych niszczycieli i okrętów podwodnych pilotowanych radiem przez samoloty. Alianckie siły ciężkie, złożone z amerykańskiego pancernika, brytyjskiego lotniskowca i zespołu niszczycieli okazały się zbyt oddalone od krytycznego punktu, wobec czego admiralicja brytyjska wydała rozkaz rozproszenia konwoju. Poszczególne statki miały samodzielnie przedzierać się do Murmańska. Efektem był niesamowity pogrom. Z 38 wielkich statków, załadowanych po brzegi bezcennym sprzętem, tylko 9 dopłynęło do celu. Reszta stała się łupem niemieckich okrętów, które polowały jak na kaczki na samotne, ciągnące otwartym oceanem i pozbawione już wszelkiej osłony statki wielkiego do niedawna konwoju. Okazało się zresztą później, że "Tirpitz" zawrócił do bazy, zaatakowany przez radziecki okręt podwodny. Pogrom konwoju PQ 17 spowodował dwumiesięczną przerwę w dostawach morskich dla Związku Radzieckiego. Do dziś klęska ta jest przedmiotem kontrowersji. Czy zawinił dowódca konwoju, czy zawiniła admiralicja?... Pomiędzy wielu problemami wielkiej strategii, jakie przed przywódcami głównych mocarstw koalicji antyhitlerowskiej wyrastały w owym roku rzeczywistego kryzysu, w klęskowym roku 1942, znajdował się problem zabezpieczenia irackich pól naftowych. Jeżeli z brytyjskiego punktu widzenia mózg wojny znajdował się w Londynie, a także w Waszyngtonie i Moskwie, to serce wojny biło na owych polach naftowych. Napoleon powiadał, że do prowadzenia wojny potrzebuje niezbędnie trzech rzeczy: po pierwsze pieniędzy, po drugie pieniędzy i po trzecie pieniędzy. W sto czterdzieści lat później sparafrazowano ów nie całkiem żartobliwy żart i stwierdzono, że do prowadzenia wojny współczesnej trzeba także trzech rzeczy: po pierwsze benzyny, po drugie benzyny i po trzecie benzyny. Właśnie zaś w Iraku Brytyjczycy wiosną 1941 musieli zdusić rebelię prohitlerowską, jaka wybuchła tam w oparciu o antybrytyjskie nastroje miejscowej ludności. 150 Z końcem pierwszej wojny światowej Arabowie iraccy, czy też, iak ich częściej określano, mezopotamscy, wystąpili po stronie nadciągających od Palestyny Brytyjczyków przeciwko swym odwiecznym okupantom tureckim. Obecnie mieli z łaski brytyjskiej państewko na pozór niepodległe, lecz w istocie całkowicie zależne od Londynu, i gotowi byli sprzymierzyć się przeciw Londynowi choćby z samym diabłem. Rebelię roku 1941 Brytyjczycy stłumili stosunkowo łatwo. Z wydanej im podówczas Syrii Niemcy zdołali wprawdzie uruchomić most powietrzny w stronę Bagdadu, ale było to działanie na tyle wątłe, że szybko się z nim uporano. Myśliwce brytyjskie startujące z Habbanyi, położonej o kilkadziesiąt kilometrów od Bagdadu, największej bazy lotniczej pomiędzy Singapurem i Maltą, dosłownie rozpędziły dywizję irackiej piechoty operującej w tym kierunku. Posłana z Palestyny brygada zmechanizowana zajęła baśniowy Bagdad i cała rebelia zakończyła się wielką klęską. W następstwie Brytyjczycy zajęli Syrię, zresztą we współpracy z oddziałami gen. de Gaulle'a, wypędzając z tego kraju francuskich kolaborantów. Ale teraz, w roku 1942, sytuacja ogólna była jeszcze gorsza. Odczuwało się bardzo wyraźnie nacisk nieprzyjaciela na Egipt, a więc na Kanał Sueski, i na Kaukaz. Nowy jakiś, wsparty przez Niemców wybuch na Środkowym Wschodzie, a ściśle w Iraku, mógł spowodować niebywałą katastrofę, likwidację sił sojuszniczych w strefie od Egiptu po Iran, utratę bezcennych źródeł ropy naftowej i wzięcie w dwa ognie radzieckiej obrony Kaukazu. Dlatego Brytyjczyków od samego początku bardzo interesowało wojsko polskie formowane w Związku Radzieckim i dlatego od początku radzi byli widzieć je w Iraku. 'Tworzona z Polaków, którzy znaleźli się po wrześniu 1939 w wiązku Radzieckim, armia polska powstawała na mocy układu polsko-radzieckiego, zawartego 30 lipca 1941 w Londynie. Formo- o ją w sile dwu dywizji na stepowych poligonach pod Oren- urgiem. W grudniu 1941, podczas wizyty gen. Sikorskiego u Sta- lina w Moskwie, postanowiono powiększyć polskie siły zbrojne Związku Radzieckim do stanu 96 000 ludzi. Według ówczesnych atów Armii Czerwonej miała to być armia polowa o składzie ściu dywizji piechoty i brygady pancernej. W związku z cięż- i warunkami klimatycznymi w rejonie formowania, gdzie od- ały kwaterowały w namiotach przy mrozach przekraczających stopni, ustalono przeniesienie całości sił polskich do radzieckiej fl Środkowej. Kontrowersje polityczne, wśród których pierwszą stanowiła 151 sprawa przyszłej granicy polskiej na wschodzie, już z początkiem roku 1942 znacznie obniżyły temperaturę, początkowo raczej wy. soką, porozumienia polsko-radzieckiego. Jak zapisał profesor Stanisław Kot, ówcześnie ambasador polski w Moskwie i najbliższy przy tym współpracownik oraz przyjaciel polskiego premiera i Naczelnego Wodza, generał Sikorski stale w tym czasie podkreślał, że "wspólne wkroczenie z Armią Czerwoną polskich dywizji na ziemie polskie uważa za mocniejszą gwarancję poszanowania suwerenności polskiej od wszelkich układów, które zawsze mogą być zerwane. Lojalną współpracę z Rosją na oczach świata uważał za czynnik, który nam zjedna większe poparcie aliantów aniżeli bezpłodne dąsanie się w kącie na uboczu. Okazanie przez aliantów Rosji, że się nie solidaryzują z Polską, uważał za nieuchronne następstwo takiej polityki, za czym by pójść musiało wyeliminowanie sprawy polskiej z widowni światowej". Ale generał Sikorski nie zdołał z pełną konsekwencją urzeczywistnić swoich zamierzeń. W marcu 1942 znajdowały się w radzieckim Uzbekistanie dwie polskie dywizje piechoty, z których tylko jedna posiadała karabiny i trochę ciężkiej broni ćwiczebnej, oraz w różnych republikach środkowoazjatyckich szczupłe zawiązki pozostałych czterech dywizji. Żołnierzy trapiły epidemie, trudne do opanowania ze względu na brak lekarstw. Poza tym część swej chudej racji żywnościowej oddawali cywilnej ludności polskiej, skupiającej się wokół obozów wojskowych. W wykonaniu uzgodnionego wcześniej planu odesłania pewnych kontyngentów celem uzupełnienia oddziałów polskich w Wielkiej Brytanii i Egipcie, a także ze względu na zamknięcie przydziału żywności w granicach 44 000 porcji, wszystkie owe zawiązki, grupy wyszkolonych już przed wojną lotników i marynarzy oraz część młodzieży przedpoborowej zgrupowanej w tak zwanych oddziałach junackich, łącznie około 28 000 wojska, 2000 junaków i 11 000 osób cywilnych, wyszły w kwietniu 1942 do Iranu i stamtąd przez Irak do Palestyny. Dwie dywizje najwcześniej sformowane, oznaczone numerami 5 i 6: złożone z samych wrześniowych weteranów, do których dołączono naj-wytrzymalszych, młodych ochotników, oraz tak zwana dywizja zapasowa pozostały w Uzbekistanie. Ale nie miały tam pozostać długo. Z inspiracji gen. Sikorskiego polska Rada Ministrów podjęła 30 kwietnia 1942 następującą uchwałę: "Rada Ministrów stwierdza, że w warunkach obecnych pozostawienie części Polskich Sił Zbrojnych na terytorium ZSRR i ^ 152 walka późniejsza obok Armii Sowieckiej z Niemcami na froncie wschodnim odpowiada interesom polskim oraz jest zgodna z polityką, której wyrazem był układ zawarty z rządem sowieckim 30 lipca 1941". Uchwała ta była wymierzona przeciwko tym politykom i dowódcom polskim, którzy, jak na przykład gen. Władysław Anders, dowodzący wojskami polskimi w Związku Radzieckim, postulowali możliwie szybkie wyprowadzenie z tego państwa całości sił polskich. Generał Sikorski uważał takie rozwiązanie za nieszczęśliwe. Lecz finał sprawy nie zależał już od niego. "Jestem pewny, panie premierze pisał w połowie lipca Churchill do Stalina że odpowiadałoby naszym wspólnym interesom, gdyby trzy polskie dywizje, które pan tak uprzejmie zaofiarował, połączyły się ze swoimi rodakami w Palestynie, gdzie możemy je kompletnie uzbroić. Będą one odgrywały bardzo ważną rolę w przyszłej walce, jak również w zachowaniu hartu przez Turków dzięki świadomości, że ilość sił na południu wzrasta. Mam nadzieję, że zaproponowany przez pana projekt, który wysoce cenimy, nie będzie zaniechany ze względu na to, że Polacy zechcą wysłać wraz z wojskiem znaczną ilość kobiet i dzieci utrzymujących się zasadniczo z fasunku żołnierzy polskich. Wyżywienie tych członków rodzin będzie dla nas znacznym ciężarem. Sądzimy, że warto wziąć na siebie to brzemię, gdy w grę wchodzi utworzenie armii polskiej, która zostanie rzetelnie użyta ku naszemu wspólnemu pożytkowi [...]. Jeśli nie otrzymamy Polaków, będziemy musieli zastąpić ich kosztem sił, które przygotowujemy obecnie na wielką skalę do masowej anglo-amerykańskiej inwazji na kontynent". I tak z końcem lata 1942, ściśle w drugiej połowie sierpnia, wyszła ze Związku Radzieckiego reszta sił polskich: około 44 000 wyborowego, choć na razie nie uzbrojonego wojska i 3000 junaków. Wyprowadzono też przy tym około 26 000 osób cywilnych. Żołnierze ci, dyslokowani w Iraku, zapewnili najdokładniej bez-weczeństwo tego kraju i sprawne funkcjonowanie tamtejszych szy-; Jów naftowych i rafinerii. Przy okazji zaś przechodzili przeszkolenie na nowoczesnym sprzęcie pancernym i motorowym. Z czasem mieli utworzyć związek nazwany 2 korpusem. A działo się to w czasie, kiedy ważyły się losy świata. XViil EL-ALAMEIN Przed świtem 31-jrtwpiila" 1948 Rómmel uderzył na pozycje brytyjskie założone pod El-Alamein w bliskim już sąsiedztwie Aleksandrii. Dowództwo hitlerowskie zamierzało rozwinąć dotychczasowe powodzenie i przez ostateczny podbój Egiptu pozbawić Sprzymierzonych ostatniego'w tej części świata oparcia, ostatniego przyczółka w walce o "basen Morza Śródziemnego. Kraj nad Nilem tworzył wielkie zaplecze materiałowe i był niezmiernie ważnym obszarem koncentracji wojsk. Zdobycie tego' kraju otwierałoby najeźdźcy cały Bliski Wschód. Nadto łatwiej przyszłoby Niemcom przymusić Turcję, naciskaną od Bałkanów i od Syrii, do porzucenia neutralności i zwrócenia się przeciwko Sprzymierzonym. Jedyny wiec rozkaz, jaki mógł być wydany pod El-Alamein, streszczał się w krótkim zdaniu: "Ani kroku w tył". Ponieważ każdy krok w tył oznaczał tu klęskę o nieprawdopodobnych konsekwencjach. Siłami sojuszniczymi na Bliskim Wschodzie dowodził gen. Hte rold Alexaitfler, który świeżo przyszedł z Birmy i zastąpił Auchin-lecka, zaprawioną zaś w bojach pustynnych 8 armią gen. Bernard Montgomery, do niedawna jeden z dowódców dywizji przygotowywanych w Wielkiej Brytanii do odparcia inwazji niemieckiej. Front obronny udało się usytuować korzystnie na długości sześćdziesięciu kilometrów pomiędzy brzegiem morskim i depresją zwaną Quattara. Iście piekielne warunki terenowe uniemożliwiały na obszarze depresji ruch pojazdów, obejście zaś jej w ogóle nie wchodziło w rachubę; rozciągała się setkami kilometrów, sięgając jądra najdzikszej pustyni. Opadała do 70 metrów poniżej poziomu morza, wszędzie czaiły się tu zapadliska ruchomych piasków i słone mokradła. W tej sytuacji Brytyjczycy nie mieli problemu skrzydeł, doskonale osłoniętych przez naturę. Wszelako część czołgów Rommla zdołała przedrzeć się przez pola minowe. Atak wykonywały: niemiecka Panzergruppe Afrika w składzie dwu dywizji pancernych i jednej zmotoryzowanej oraz XX korpus włoski w składzie dwu dywizji pancernych. Były 154 to siły wyborowe. Montgomery mógł im przeciwstawić dwie dywizje pancerne i jedną brygadą pancerną. Dobra organizacja obrony przeciwczołgowej uniemożliwiła atakującym otoczenie głównego nadmorskiego ugrupowania. W obliczu rosnących strat i załamywania się oddziałów włoskich 3 września Rommel zarządził odwrót. Odejście jego wojsk na pozycje wyjściowe przyspieszały silne kontrataki brytyjskie. 7 września sytuacja została w zasaUzie przywrócona do stanu sprzed 31 sierpnia. Obie strony były wyczerpane. Ale dowództwo hitlerowskie nie wiedziało, że trwa właśnie przyspieszone wzmacnianie 8 armii. Dostawy dla niej zaczynały płynąć nieprzerwanie. Na szlaku dostaw prowadzącym poprzez Włochy do sił Rommla w Afryce leżała nieduża wyspa Malta. Jej wytrzymałości nie zdołało złamać 2000 bombardowań przeprowadzonych do jesieni 1942. Samotna wyspa tkwiła jak cierń w systemie komunikacji włosko--niemieckich pomiędzy Europą i Afryką Północną. Dążąc do szybkiego rozstrzygnięcia w Egipcie, Niemcy zarzucili plan zdobycia Malty w dużej operacji desantowej i wszystkie rozporządzalne siły rzucili na front pustynny. Okazało się to poważnym błędem. Na domiar włoska flota wojenna nie zapewniała dostatecznej osłony statkom dowożącym zaopatrzenie dla afrykańskich sił Osi, choć Mussolini, w czasie przejazdu Rommla przez Rzym w drodze do Berlina,, złożył w tej sprawie niemieckiemu generałowi solenne obietnice. Dodać można, że flocie włoskiej bardzo się nie wiodło w walce z flotą brytyjską na Morzu Śródziemnym. 19 lipca 1940 niedaleko Krety zespół brytyjski zatopił włoski krążownik "Bartolomeo Colleoni". 12 października tegoż roku w pobliżu Malty poszły na dno trzy lekkie jednostki włoskie. W nocnym ataku przeprowadzonym 11 listopada brytyjskie samoloty torpedowe dosłownie rozgromiły ciężką eskadrę włoską stojącą w porcie Tarentu; poważnym uszkodzeniom uległy trzy pancerniki, przy czym jeden nigdy już nie wrócił do służby, oraz dwa krążowniki; wyleciały ' powietrze zbiorniki paliwa i zniszczona została baza wodnosamolotów. 27 listopada silny konwój brytyjski płynący z Giforal-aru do Aleksandrii obronił się bez strat przed atakiem ciężkiej skadry włoskiej, przy czym uszkodzone zostały poważnie pancer-k "Vittorio Veneto", krążownik i niszczyciel. 9 lutego 1941 wydana z Gibraltaru silna eskadra brytyjska zbombardowała i zdemolowała port w Genui. 28 marca tegoż roku w bitwie u przy-Ika Ma tąpań, stoczonej w obronie płynącego do Grecji konwoju ytyjskiego, flota włoska została pomniejszona aż o trzy krążow-nie licząc jednego niszczyciela; sukces ów zawdzięczali Bry- 155 tyjczycy zastosowaniu po raz pierwszy w wojnie morskiej radaru. W cżalie"żaTwalk" ó"Afryką Wschodnią całkowitej zagładzie uległy działające na Morzu Czerwonym i Oceanie Indyjskim włoskie siły l morskie; ocalała tylko jedna kanonierka, której udało się dotrzeć l do bazy aż... japońskiej. Pewne straty, głównie zresztą w lekkich jednostkach, ponieśli Brytyjczycy i Grecy w czasie ewakuacji Grecji i później Krety, ' ale nie polepszyło to ani stanu, ani ducha bojowego floty włoskiej. Nie mogło też zmienić tej sytuacji zniszczenie lub zagarnięcie resztek słabiutkiej floty jugosłowiańskiej. W roku 1942, w owym czarnym roku wszędzie ponoszonych klęsk, konwoje płynące z Gibraltaru na Maltę ponosiły wprawdzie ciężkie straty, ale nigdy komunikacja nie została na tym szlaku przerwana. Admiralicja włoska po prostu nie była w stanie wykorzystać tak ważkich zmian w położeniu ogólnym. Z końcem roku 1941 zjawiły się na Morzu Śródziemnym również niemieckie okręty podwodne. Zatopiony został przeznaczony do Singapuru lotniskowiec "Ark Royal", zginął pancernik "Bar-ham". Z kolei atak tak zwanych żywych torped włoskich spowodował uszkodzenie w porcie Aleksandrii dwu pancerników. Ale równocześnie flota brytyjska prowadziła energiczną akcję przeciw konwojom posyłanym z włoskich portów do Afryki. Wśród działających tu niszczycieli wyróżniały się polskie "Piorun" i "Garland", a także okręty podwodne "Dzik" i "Sokół"; po zatopieniu na wodach włoskich i greckich kilkudziesięciu jednostek nieprzyjacielskich oba polskie okręty podwodne dorobiły się u Brytyjczyków określenia terrible Twins, co znaczy Straszliwe Bliźniaki. 8 listopada 1941 eskadra brytyjska posłała na dno cały, złożony z siedmiu statków, konwój włoski. 22 marca 1942 w zatoce Syrta zespół lekkich krążowników brytyjskich odpędził w bitwie o kolejny konwój z zaopatrzeniem dla Malty eskadrę włoską złożoną z pancernika oraz ciężkich" i lekkich krążowników. Latem inny konwój na Maltę poniósł bardzo ciężkie straty; mimo wszystko jednak zaopatrzenie bohaterskiej wyspy znajdowało się zawsze w zadowalającym stanie i mimo wszystko flota włoska nie odważała się na otwarte spotkanie z przeciwnikiem. Niewątpliwie w ciągu tych paru lat admirałowie włoscy nabawili się potężnego kompleksu niższości. W tym stanie rzeczy Rommel, już mianowany feldmarszałkiem, nie mógł polegać na obietnicach Mussoliniego. Nie mógł zresztą polegać również na własnym kierownictwie. Rozumiał lepiej ** Hitlera i jego pomocników znaczenie zdobycia Egiptu. W Berlin*6 przyrzeczone mu przysłanie między innymi pułku najnowszych 156 czołgów typu tiger i brygady nowej konstrukcji moździerzy sześcio-ufowych, zwanych nebelwerferami, ale przewidywał słusznie, że broń ta nie zdoła dojść na czas. Zresztą i sam nie zdołał wrócić na czas. Rozstrzygająca bitwa rozpoczęła się przed jego powrotem; dowodzić miał w zastępstwie gen. von Siumme. Tymczasem Brytyjczycy w ciągu września i października znacznie wzrośli na siłach. Ostatecznie po stronie włosko-niemieckiej miało walczyć osiem dywizji piechoty i cztery dywizje pancerne, łącznie około 100 000 ludzi i około 600 czołgów, z czego połowa włoskich. Po stronie brytyjskiej znalazło się w trzech korpusach, 10, 13 i 30, siedem dywizji piechoty, trzy dywizje pancerne i siedem samodzielnych brygad pancernych, w sumie 150 000 ludzi i ponad 1100 czołgów. Nadto Montgomery rozporządzał wreszcie znaczną już przewagą w 'powietrzu. Jeszcze w roku 1937 Włochy były pierwszą potęgą lotniczą świata; ale w roku 1942 świetne przed paru laty maszyny okazywały się tylko przestarzałymi gru-chotami, które strącano niczym kaczki. 9 października lotnictwo brytyjskie podjęło na wielką skalę bombardowanie nieprzyjacielskiego zaplecza. Porty włoskie i tyłowe bazy Rommla atakowano z lotnisk w Wielkiej Brytanii, bazy zaś przyfrontowe, drogi i kolumny transportu z lotnisk w Egipcie. Uczestniczyło około 700 bombowców; równocześnie myśliwce systematycznie czyściły niebo z resztek nieprzyjacielskiego lotnictwa. Wbrew obyczajom dotychczas obowiązującym w armii brytyjskiej Montgomery osobiście przemawiał przed bitwą do oficerów i żołnierzy i wyjaśniał im cel, sens oraz znaczenie nadchodzącej rozgrywki. Był generałem nieco nietypowym, nosił własnego fasonu mundur, nie pił i nie palił. Miał kiedyś powiedzieć Chur-chillowi: "Nie p;ję, nie palę, gimnastykuję się codziennie i jestem w stuprocentowej formie". Na co usłyszał replikę premiera: "Palę za dużo, piję za dużo, nie gimnastykuję się nigdy i jestem w trzy-stuprocentowej formie". Pomimo jednak programowej abstynencji iwego dowódcy żołnierze 8 armii raczej go lubili. Polubić go mieli eszcze bardziej, kiedy poprowadził ich do zwycięstwa. 23 października 1842 na pozycje niemiecko-włoskie pod El- -Alamein otworzyło ogień prawie 900 dział, w dwadzieścia zaś nut później, punktualnie o dziesiątej wieczór, poszła do natarcia iechota 13 i 30 korpusu. Dziesiątki tysięcy min broniło dostępu linii nieprzyjacielskich, toteż piechocie towarzyszyli saperzy, raz pierwszy w tej wojnie posługiwali się wynalazkiem pol-inżynierów, Jerzego Rutkowskiego i Władysława Kiczki, :tronicznym wykrywaczem min. Tak zwany Polish Detector lzyty został pod El-Alainein w ilości 500 sztuk. 157 Powszechnie stosowaną w walkach pustynnych zasadą byt0 używanie wprzód czołgów, za którymi dopiero postępowała piechota. Montgomery poniekąd odwrócił zasadę. Powiadano zresztą że ma więcej" zaufania do swej piechoty, wśród której miał istotnie dywizje tak wyborowe, jak 9 australijska, 4 hinduska, 2 nowozelandzka czy 51 górali szkockich, niż do własnej broni pancernej. I piechota właśnie do godziny 5.30 rano wyrąbała w polach minowych dwa korytarze, którymi poszły następnie dwie dywizje pancerne X korpusu. W Londynie i Waszyngtonie oczekiwano w najwyższym napięciu depesz o rozwoju sytuacji. "Człowiekiem. najmniej zafrasowanym pisze historyk brytyjski Fred Majdalany był generał Montgomery. Godzina dziesiąta była dlań nie tylko chwilą startu do drugiej bitwy pod Alamein, lecz również zwyczajową porą udawania się na spoczynek. Gdy tylko więc zaczęło się natarcie, poszedł do łóżka. Wszystko, co trzeba, zostało przygotowane. Nic więcej nie pozostawało do zrobienia. Bitwa musi się toczyć swoim torem, on sam zaś inusi mieć świeży umysł dla problemów i decyzji dnia następnego". Dnia zaś następnego piechota 30 korpusu umacniała się na zdobytym rankiem w północnej strefie pola bitwy paśmie wzgórz Mitteiriya, które stanowiło pierwszy przedmiot natarcia. Czołgi szły naprzód. Przyhamowane bardziej na południe natarcie 13 korpusu spowodowało tam wstrzymanie ruchu i odesłanie na północ jeszcze jednej dywizji pancernej dla zintensyfikowania natarcia w decydującym punkcie. 25 października gen. von Stumme, jadąc z przybocznymi oficerami do atakowanej przez Australijczyków niemieckiej dywizji lekkiej, dostał się pod ogień, wypadł z samochodu i umarł na atak serca. J. F. C. Fuller powie o nim po 1*-tach, że "popełnił rażący błąd rozmieszczając swe oddziały równomiernie wzdłuż całego frontu zamiast trzymać go niewielkimi siłami, czołgi zaś skoncentrować głęboko w tyle w gotowości do przeciwnatarcia". Rommel, odpoczywający akurat w hotelu na alpejskim Semme-ringu, został wezwany osobiście przez Hitlera do natychmiastowego powrotu pod El-Alainein i specjalnym samolotem już nazajutrz przybył na miejsce. Rzucił od razu swe czołgi do kilku silnych przeciwnatarć, ale żadne z nich nie miało sukcesu. Ponowił wysiłki 28 października, ale poważną część sił pancernych musiał rzucić na odsiecz otoczonej przez Australijczyków dywizji lekkiej-Zdołała wyłamać się z okrążenia, lecz l listopada uderzył znów 30 korpus, wsparty ciężkimi czołgami, i po ciężkich walkach prze" 158 darł się przez ostatnie pola minowe. Punkt ciężkości bitwy przesunął się w ten sposób już poza linie obrony niemieckiej. Od l d 3 listopada dwie dywizje pancerne Panzergruppe Afrika i dwie dywizje pancerne X korpusu brytyjskiego toczyły w rejonie miejscowości Tel-el-Aqqaqir wielką bitwę czołgów, którą Niemcy przegrali na całej linii. A nie mieli już oparcia w dobrze umocnionych pozycjach. W liście do żony, do której często i szczerze pisywał, Rommel napisał 2 listopada: "Znów bardzo ciężkie walki i nie toczą się dobrze dla nas. Nieprzyjaciel ze swymi przeważającymi siłami powoli spycha nas z naszych stanowisk. Możesz sobie wyobrazić, co czuję. Nalot za nalotem i znów nalot". Krótko przedtem ów rzeczywiście zręczny taktyk i autor zastosowania w walkach pustynnych zasad wojny morskiej dorobił się przydomka Lisa Pustyni. Lecz nad pustynnym polem bitwy lotnictwo brytyjskie teraz po prostu hulało, mając przeciw sobie właściwie tylko artylerię przeciwlotniczą. 3 listopada Rommel rozkazał więc odwrót, porzucił większość sił swego prawego skrzydła, to znaczy Włochów, i pchnął poszarpane dywizje Panzergruppe do spiesznego marszu na zachód. Tak Lis Pustyni przegrał swą największą bitwę afrykańską. Historycy powiedzą w każdym razie, że odwrót przeprowadzał umiejętnie. Straty wojsk Osi w bitwie pod El-Alamein 'były bardzo ciężkie. Obejmowały około 60 000 poległych, rannych, zaginionych i wziętych do niewoli, w czym nie mniej niż 35 000 Niemców, ponad 500 czołgów, 400 dział i oczywiście tysiące samochodów. Brytyjczycy stracili około 13 500 poległych, rannych i zaginionych oraz przeszło 400 czołgów. Majdalany obliczył procentowy udział w stratach alianckich: 58 procent przypadło na Anglików i Szkotów, 2 na Australijczyków, 10 na Nowozelandczyków, 6 na Południo-woafrykanów, 4 łącznie na brygady grecką i francuską. 13 grudnia oddziały brytyjskie 8 armii wkroczyły znów do Tobruku. 20 grudnia dotarły do Benghazi; tempo pościgu znacznie od tego miejsca osłabło. Miał minąć miesiąc do zdobycia Trypolisu. Na drugim, zachodnim krańcu kontynentu afrykańskiego roz-łJały się tymczasem inne operacje. Nad Wołgą zaś dojrzewały wypadki, które złożyć miały naj-'atalniejszą dla Niemców bitwę drugiej wojny światowej. XIX STALINGRAD, KRES POCHODU 12 września 1942 wojska niemieckie znajdowały się w czterech kilometrach od centrum Stalingradu, wielkiego ośrodka przemysłowego w kolanie Wołgi, od którego wielka ta rzeka nawraca zdecydowanie ku Morzu Kaspijskiemu. Niemieckie lotnictwo i artyleria nieustannie nękały miasto. Osadzone tu w obronie 62 i 64 armie radzieckie były mocno zużyte w poprzednich walkach i miały stosunkowo niskie stany osobowe. 13 września oddziały niemieckie ruszyły do szturmu, dążąc siłami sześciu dywizji do zdobycia wzgórza zwanego Kurhanem Mamaja oraz dworca głównego. "Ulice miasta są martwe zapisał gen. Wasilij Czujkow, który właśnie w tych dniach objął dowództwo świeżo utworzonej, broniącej Kurhanu 62 armii. Nie ma ani jednej zielonej gałązki na drzewach: wszystko zginęło w ogniu pożarów. Po drewnianych domach zostały tylko zgliszcza ze sterczącymi kominami. Liczne domy murowane stoją okopcone, bez okien i drzwi, z zapadniętymi stropami. Rzadko spotyka się ocalałe gmachy. Roi się w nich od ludzi, wyciągają toboły, samowary, naczynia i wszystko niosą na przystań". Ściągnięte z lewego, wschodniego brzegu Wołgi oddziały radzieckie odrzuciły nieprzyjaciela od Kurhanu Mamaja, Zażarte walki o tę pozycję trwały przez dziesięć dni; ostatecznie wróg zdołał utrzymać tylko część wzgórza. Do 27 września udało się Niemcom zawładnąć południową częścią rozciągniętego wzdłuż Wołgi miasta, a raczej ruinami miasta, w tym również dworcem głównym, który kilkanaście razy przechodził z rąk do rąk. Ale obrońcy utrzymali się w centrum i w dzielnicach pomocnych, co najważniejsze zaś utrzymali prom łączący miasto z leżącymi na wschodnim 'brzegu Wołgi bazami zaopatrzeniowymi, przede wszystkim z Krasną Słobodą. Niemniej Hitler był święcie przekonany, że zdobycie Stalingradu i przeprawienie się niemieckiej 6 armii na wschodni brzeg Wołgi to sprawa krótkiego już .czasu. "Któregoś z tych dni zanotował pułkownik Wilhelm Adas". 160 adiutant dowódcy walczącej pod Stalingradem 6 armii niemieckiej sen von Paulusa zgłosił się do mnie jakiś pułkownik. Kazałem go poprosić. Oberkommando der Wehrmacht skierowało mnie do 6 armii jako komendanta miasta Stalingradu, oświadczył. Po zameldowaniu się u dowódcy armii chciałbym podjąć swoje obo- wiązki". Z trudem wstrzymałem się od śmiechu. Jakiś czas 'będzie pan chyba musiał okazać cierpliwość. Na razie nasze dywizje walczą dopiero na skraju miasta . No, długo to już chyba nie może potrwać. Niechże pan zrozumie. Zdobywanie jednego jedynego domu może tu trwać całymi dniami. Wprawdzie czołgi nasze już 23 sierpnia przedarły się jednym uderzeniem aż do Wołgi. Nie oznacza to jednak, że tym samym zajęliśmy miasto. Po czternastu dniach zdołaliśmy dojść dopiero do skraju miasta. Niech się pan zamelduje na razie u szefa sztabu armii, generała Schmidta. On jeszcze lepiej niż ja może panu powiedzieć, co się tutaj dzieje". Hitlerowski komendant miasta Stalingrad nigdy nie miał objąć swych funkcji, podobnie jak nie objęli ich też zawczasu wyznaczeni komendanci Londynu, Moskwy i Kairu. Co właściwie działo się w Stalingradzie, mieście miażdżonym bombardowaniami lotniczymi i nawałami artylerii, mieście, w którym wkrótce nie miał się ostać ani jeden cały budynek? Cóż, działo się tak, że niejeden z owych budynków krzepł w fort nie do zdobycia, atakowany bezskutecznie całymi tygodniami. Wcale dobrze oceniał sytuację sani gen. von Paulus, takimi oto słowami zwierzając swe wątpliwości adiutantowi: "Sam pan wie że nasze dywizje stopniały przeważnie do siły pułku. Nie jest to jednak jedyny powód. Opór czerwonoarmistów osiągnął w ciągu ostatnich dni takie natężenie, jakiego nigdy się nie spodziewaliśmy. Dziś już żaden żołnierz czv oficer nie mówi ' lekceważeniem o Iwanie, co do niedawna było powszechnym zjawiskiem. Żołnierze Armii Czerwonej z każdym, dnieni coraz bardziej okazują się mistrzami walki wręcz, walki ulicznej i maskowania. Nasza artyleria i Luftwaffe przed każdym .atakiem dosłownie przeorywują teren zajęty przez wroga. Kiedy jednak na-Sza piechota wyjdzie z ukrycia, uderza w nią niszczący ogień obro-r- Jeśli uda nam się odnieść w jakimś miejscu sukces, Rosjanie iatychmiast przechodzą do kontruderzenia, które odrzuca nas czę-s*o na pozycję wyjściową [...]. Również dowodzenie stało się u Ro-lan bardziej przemyślane. Odnosimy wrażenie, że za wszelką cenę "cą oni utrzymać swe pozycje na zachodnim brzegu Wołgi. Za-przez nas pas ma w niektórych miejscach zaledwie sto do ~ Najkrótsza historia... jgj dwustu metrów szerokości. Jeśli wierzyć zeznaniom jeńców, to nawet stanowisko dowodzenia 62 armii mieści się na stromiźnie zachodniego brzegu. Podobno od połowy września dowódcą tej armii jest jakiś generał Czujkow. Coraz to udaje mu się sprowadzać przez Wołgę nowe dywizje. Jego siła bojowa wzrasta, nasza maleje. Te pięć batalionów saperskich] które dotarły do nas transportem lotniczym, poniosło w czasie ataków w północnej części miasta tak duże straty, że musieliśmy je wycofać z walki". Niewątpliwie najeźdźca natknął się na nie przewidywane trudności, zderzył się z oporem ludzi w obronie własnego domu dosłownie przypartych do muru, z determinacją żołnierzy gotowych rzeczywiście poświęcać własne życie. Ale czym dysponowali obrońcy, jakie były ich siły, co mogli początkowo przeciwstawić pewnemu zwycięstwa wrogowi? Bronili się przecież na pozycji, na którą odeszli po długich, wyczerpujących i niepomyślnych walkach odwrotowych. "Ilość dywizji i brygad zapisał gen. Czujkow wchodzących w skład 62 armii nie daje pełnego wyobrażenia o stanie ilościowym i sile jej wojsk. 14 września rano, na przykład, jedna z brygad pancernych miała tylko jeden czołg, a pozostałe dwie, jak się okazało, w ogóle ich nie miały, tak że wkrótce zostały skierowane na lewy brzeg w celu uzupełnienia ludźmi i sprzętem. Zbiorczy pułk dywizji Głazkowa miał wieczorem 14 września w swym składzie około stu ludzi, to jest niespełna jedną kompletną kompanię. Liczebność sąsiadującej z nim dywizji nie przekraczała 1500 ludzi, a żołnierzy walczących niespełna jeden batalion. Brygada zmotoryzowanej piechoty liczyła 666 ludzi, a żołnierzy walczących około 200. Dywizja gwardii podpułkownika Dubiańskiego na lewym skrzydle dysponowała zaledwie 250 ludźmi. Tylko jedna dywizja pułkownika Sarajewa oraz dwie samodzielne brygady miały mniej więcej normalny skład etatowy. 62 armia nie stykała się bezpośrednio z sąsiadami z prawa i z lewa. Skrzydła nasze opierały się o Wołgę. Jeśli Niemcy mogli dokonywać około 300 sa-molotolotów w ciągu doby, to nasze lotnictwo nie było w stanie odpowiedzieć na to nawet w jednej dziesiątej". oddziałom hitlerowskim udało się wedrzeć do rejonu kompleksów przemysłowych północnej części Stalingradu. Przez wiele dni walczono tu o rumowiska dosłownie każdego kwartału, każdego magazynu, każdego wreszcie domu. 14 października ruszyło wielkie natarcie niemieckie, do którego przeznaczono osiem dywizji. Miało ostatecznie zlikwidować obronę. Doprowadziło następnego dnia do zdobycia fabryki traktorów, jednego z kluczowych ośrodków oporu, i pozwoliło żołnierzom niemieckim umo- 162 czyć palce w nurcie Wołgi. Ale był to właśnie kres wielkiego niemieckiego pochodu na Rosję. 17 października bohatersko zmagającą się z nieprzyjacielem 62 armię wzmocniła 138 dywizja piechoty, przeprawiona ze wschodniego brzegu na okręcikach flotylli wołżańskiej. W dwa dni później od północy uderzyły na Niemców siły Frontu Dońskiego, poważnie *"ó"3Ć~iąża jąć wojska Czujkowa. Frontem Dońskim dowodził gen. Konstanty Rokossowski. Sąsiadująca z Czujkowem od południa 64 armia wykonała w tym samym czasie przeciwnatarcie od strony przedmiejskiego portu wołżańskiego Kuporosnoje. Sukcesy terenowe były niewielkie, nie przekraczały czterech kilometrów. Ale sukces moralny był ogromny. Żołnierze radzieccy poczuli, że odzyskują oddech; żołnierza hitlerowscy poczuli, że oddech tracą. 11 listopada von Paulus posłał swe dywizje do jeszcze jednego wielkiego szturmu. Niemcy zdołali odciąć 138 dywizję od sił głównych 62 armii i raz jeszcze z bliska popatrzyli na Wołgę. Dowódca niemieckiej 6 armii nie wiedział, że z takiego dystansu patrzą na nią właśnie po raz ostatni. W Berlinie uznano tymczasem, że uczestnikom bitwy o Stalingrad trzeba ufundować specjalną odznakę kampanijną w ślad za podobnymi odznakami przyznanymi uczestnikom niemieckich bitew o Narvik i Krym. Sztabowi 6 armii polecono do dnia 25 listopada wypowiedzieć się na temat formy owej pamiątki wojennej. Nie miał pojęcia żaden z hitlerowskich strategów, co się będzie działo w Stalingradzie owego dnia 25 listopada... Jeszcze we wrześniu niemiecki gefreiter nazwiskiem Walter pisał do swojej matki: "Stalingrad to piekło na ziemi. Verdun, czerwone Verdun [...]. Jeśli rankiem uda się nam zająć 20 metrów, wieczorem Rosjanie odrzucają nas z powrotem". W październiku zaś i listopadzie czerwone piekło stać się miało jeszcze gorętsze. Dowództwo radzieckie otrzymywało stale informacje o potęgującym się wyczerpaniu przeciwnika. Nie mogły mu starczyć odwody, doraźnie podwożone samolotami. "Paulus pisze gen. Czuj-kow w swoich wspomnieniach nie mógł powtórzyć uderzenia takiej mocy, jak 14 października. Potrzebna mu była do tego długa przerwa (10 do 15 dni) dla dostarczenia wojskom większej ości pocisków, bomb i czołgów. Wiedzieliśmy jednak, że w rejo- Gumraku i Woronowa znajduje się w odwodzie około dwóch nieprzyjacielskich dywizji, które mogły wejść do walki. Liczyliśmy, i te dywizje- w ciągu 3 5 dni się wyczerpią i Paulus będzie usiał zwolnić nacisk. Pozwoliłoby to nam doprowadzić się do Tządku, przegrupować się i umocnić. Ale jak przetrzymać te 163 35 dni, mając tak małe siły? 37, 308 i 193 dywizje były już właściwie tylko numerami; w sumie miały zaledwie kilkuset zdolnych do walki żołnierzy. Po odparciu najpotężniejszego natarcia nieprzyjaciela byliśmy tak osłabieni, iż ogarnęło nas zwątpienie czy zdołamy odeprzeć nowe ataki świeżych odwodów przeciwnika' Nadal byliśmy jednak gotowi bić się do ostatniego żołnierza i do ostatniego naboju. Nasz duch bojowy jeszcze bardziej , okrzepł. Gdyby nam wtedy kazano z jakichś tam względów opuścić miasto rozkaz taki uznalibyśmy wszyscy, szeregowcy, podoficerowie, oficerowie i generałowie, za fałsz, za zdradę ojczyzny, i nie odeszli-byśmy". "Z końcem października 1942 pisze w swych wspomnieniach ówczesnyx dowódca Frontu Dońskiego, późniejszy marszałek Ro-kossowski wojska niemiecko-faszystowskie znalazły się na kierunku stalingradzkim w ciężkim położeniu. Ich możliwości ofensywne były niemal zupełnie wyczerpane. Skrzydła głównego wrogiego ugrupowania w międzyrzeczu Donu i Wołgi były słabo przykryte. Nieprzyjaciel nie dysponował rezerwami na tyle silnymi, by zabezpieczyć trwale zajęte obszary. Jego wydłużone komunikacje były nie zabezpieczone na ogromnych przestrzeniach. Wszystko to zostało we właściwym czasie wykorzystane przez nasze Naczelne Dowództwo w celu wymierzenia wrogowi miażdżącego ciosu". Rozumiejąc beznadziejność sytuacji, w której nie mógł postąpić ani kroku naprzód, mając za sobą setki mil pustej, wrogiej i czą-sto nawiedzanej przez partyzantów przestrzeni von Paulus zaczynał przewidywać konieczność odwrotu. Meldunki z frontu i z przedpola wskazywały na możliwość wielkiego przeciwuderzenia radzieckiego. Możliwość taką wydedukowałby zresztą najtępszy ge-freiter, gdyby go zapoznano z sytuacją. Ale w hitlerowskiej Kwa- . terze Głównej nie wierzono w radziecką kontrofensywę. "Wyobrażają tam sobie mówił von Paulus swojemu adiutantowi I...],1 że z odległości ponad dwa tysiące kilometrów są w stanie lepiej niż my ocenić sytuację na froncie. To absurd. Takie zlekceważenie przeciwnika jest rzeczą niesłychaną. Jeśli Ober-kommando der Wehrmacht nie podejmie szybko środków dla ochrony naszych skrzydeł, może stracić całą 6 armią". Chwila taka nadchodziła. Przygotowywało ją największym wysiłkiem całe państwo radzieckie. Miała nadejść na tydzień przed terminem, jaki propagandyści z Berlina wyznaczyli sztabowi von Paulusa dla wypowiedzenia się na temat projektu odznaki stalin-gradzkiej. Prace nad podjęciem wielkiej kontrofensywy w rejonie Stalingradu rozpoczęto w radzieckiej Kwaterze Głównej i następnie v? 164 tabie Generalnym już pod koniec września 1942, a więc jeszcze ,kresie tężejącego nacisku nieprzyjaciela. Wyciągnięto wnioski j popełnionych wcześniej błędów, z których głównymi były dekoncentracja sił i brak współdziałania pomiędzy dowództwami poszczególnych frontów. ^Wypracowany w Sztabie Generalnym plan operacji zaczep- ej __ pisze w swych wspomnieniach Konstanty Rokossowski przewidywał użycie wojsk trzech frontów: Stalingradzkiego, któremu powierzono zadanie wykonania ciosu jego lewą flanką, z rejonu Jezior Sarpińskich; Dońskiego, który miał aktywnymi działaniami związać maksimum sił nieprzyjacielskich w międzyrzeczu WołgaDon, armiami zaś prawego skrzydła nacierać w ścisłym kontakcie z sąsiadem z prawa, to jest odtworzonym właśnie Frontem Południowo-Zachodnim. Ten ostatni miał wykonać zasadnicze uderzenie z obszarów na południowym brzegu Donu. Trzeba oddać należne Sztabowi Generalnemu i Kwaterze Głównej: moment był wybrany bardzo stosownie. Przewyższaliśmy przeciwnika możliwościami stworzenia przewagi sił i środków na kierunkach wykonywanych uderzeń. Należało tylko nie pozwolić, by wróg zdążył zorganizować obronę i dla stworzenia rezerw odciągnął z międzyrzecza swe zasadnicze siły. Czuliśmy wszyscy i rozumieliśmy, że w tej sytuacji nie wolno zwlekać. Rozumiano to i w Kwaterze Głównej, i w Sztabie Generalnym, toteż przygotowania do operacji szły przyspieszonym tempem. 3 i 4 listopada przedstawiciel Kwatery Głównej generał armii G. K. Żuków przeprowadził w 21 armii Frontu Południowo-Zachodniego odprawę z dowódcami poszczególnych armii i dowódcami dywizji przeznaczonych do natarcia na głównym kierunku. Uczestniczyłem w tej odprawie z niewielką grupą oficerów mojego sztabu. Omówiliśmy problemy współpracy na styku Frontów Dońskiego i Południowo-Zachodniego. Podobna odprawa miała miejsce również f miejscu postoju dowództwa Frontu Stalingradzkiggo". Poszczególnymi frontami ^(Jo"wodzili: PoJudmowo-Zachodnim gen. N. Watutin, Dońskim jgćń. K. Rokosjadwski, StalinjfraTdzkim gen. A. Jeremienko. Koordynację dziajan wszystkich trzech frontów objął przedstawiciel kwatery Głównej i równocześnie od niedawna szef Sztabu Generalnego gen. A, Wasilewski. W dowództwie hitlerowskim nikt nie miał pojęcia, jaka nadchodzi katastrofa. Jakie warunkowały ją okoliczności? .Pierwszą z nich było to pisze Fuller że Rosjanie z każ-dniem stawali się bardziej doświadczonymi żołnierzami, drugą że ich fabryki za Wołgą i Uralem coraz szybciej osiągały pełną produkcyjną". 165 Pomimo niesamowitych trudności, wywołanych zagarnięciem przez najeźdźcę całego zachodniego obszaru państwa, a więc rów. nież ważnych ukraińskich obszarów przemysłowych, dowództwo radzieckie zdołało do decydującej bitwy nad Wołgą utworzyć po, tężne zgrupowanie wojsk i wyposażyć je w nowoczesny sprzęt bojowy. W momencie podjęcia radzieckiej kontrofensywy stosunek sił przedstawiał się jak następuje: Stany osobowe: 1000 555 po stronie radzieckiej, l 011 000 p0 stronie niemieckiej. Czołgi i działa pancerne: 890 po stronie radzieckiej, 675 po niemieckiej. Działa i moździerze: 14 200 po stronie radzieckiej, 10 300 p0 niemieckiej. Samoloty: 1100 po stronie radzieckiej, 1200 po niemieckiej. Procentowo biorąc wojska radzieckie i niemieckie pozostawały więc wobec siebie pod Stalingradem w następującym stosunku: 1:1 w ludziach, 1,3: l w broni pancernej, 1,4: l w artylerii, l : 1,1 w lotnictwie. Krótko mówiąc została odtworzona siła uderzeniowa Armii Czerwonej i Niemcy stracili swą morderczą przewagę na wybranych kierunkach. "19 listopada pozostanie w mojej pamięci zapisał Joachim Wieder, oficer do zleceń w oddziale operacyjnym VIII korpusu śląskiego niemieckiej 6 armii jako ciemny, fatalny dzień. W pochmurny, posępny, późnojesienny poranek owego dnia rozpętała się gwałtowna zawieja śnieżna: nadeszła groźna rosyjska zima. Wraz z jej nastaniem rozpoczęła się dla najdalej i najzuchwalej wysuniętych części niemieckiego frontu wschodniego katastrofa, której wielu z nas obawiało się i Ictórą w trwożnych przeczuciach przewidywało. Ofensywa radziecka uderzyła z druzgocącą siłą w znajdujące się na lewym skrzydle 6 armii rumuńskie związki taktyczne. Zdarzyło się to w wielkim łuku Donu, na południe od miejscowości Kriemienska". Fatalny ów dla Niemców dzień 19 listopada 1342 rozpoczął się 0 godzinie 7.30, w półmroku zimowego poranka, salwami potężnego przygotowania artyleryjskiego. Fronty Południowo-Zachodni 1 Doński poszły do natarcia i z miejsca przełamały pierwsze linie nieprzyjaciela. Sztab rumuńskiego V korpusu dosłownie przepadł w ataku radzieckich czołgów, rumuńska l dywizja pancerna, wy" posażona w zdobyczne czołgi czechosłowackie i francuskie,- poszła w kompletną rozsypkę. Następnego dnia wyruszyły wojska Frontu Stalingradzkiego i rozpoczęły oskrzydlanie od południa sił niemieckich skupionych w międzyrzeczu WołgaDon. "Wstrząśnięci pisze Wieder wlepialiśmy oczy w nasze 166 sytuacyjne z groźnymi, grubymi liniami okrążenia, które aczały nieprzyjacielskie ataki, wyłomy i kierunki natarć. Nigdy arzypuszczaliśmy, że możliwa jest katastrofa o takich rozmia- h! Abstrakcyjne obrazy nabierały niebawem barw i życia dzięki acjom licznych zbiegów, którzy nadciągając z północy i zacho- du [-l przynoeiii hiobowe wieści. Przybywali z Kałacza, gdzie l listopada pojawiły się nagle czołgi radzieckie i wznieciły pośród nie niepokojonych dotychczas służb tyłowych taką panikę, iż w ręce nieprzyjaciela wpadł nawet ważny pod względem strategicz- nym most na Donie". Natarcie Frontu Stalingradzkiego, wyruszające od południa na spotkanie obu pozostałych frontów ruszających dzień wcześniej od północy, łamało pozycje niemieckiej 4 armii pancernej i rumuńskiej 4 armii polowej. "Wpadliśmy więc po uszy zapisał płk Adam. Radzieckie dowództwo zaciskało kleszcze. Staraliśmy się mu przeszkodzić kontratakiem XIV i XLVIII korpusu pacernego. Cóż jednak będzie, jeśli próba nie powiedzie się? Jeśli nasze siły pancerne okażą się za słabe? Nieprzyjaciel zaciśnie pętlę i 6 armia znajdzie się w potrzasku". Jakoż znalazła się, i to w czasie przerażająco dla niej krótkim, bo już 23 listopada, kiedy oddziały radzieckie idące z dwu zmierzających ku sobie kierunków spotkały się w Kałaczu nad Donem. Pierścień został zamknięty. W potrzask wpadły 22 dywizje 6 armii niemieckiej i częściowo 4 armii pancernej, ponadto zaś dywizja artylerii przeciwlotniczej, 12 batalionów saperskich, kilkanaście pułków artylerii i moździerzy szczebla armijnego, resztka rumuńskiej dywizji kawalerii oraz luźne gromady w rodzaju tak zwanego pułku piechoty chorwackiej; w sumie ponad 300 000 ludzi doprawdy wyborowego wojska niemieckiego i około 30 000 w satelitarnych oddziałach rumuńskich i chorwackich. Już po zamknięciu tego gigantycznego kotła von Paulus otrzy-ł od Hitlera bezwzględny rozkaz utrzymania się nad Wołgą zorganizowania przez 6 armię obrony okrężnej. Na odsiecz miały Przyjść nowe siły. Najwyższe dowództwo hitlerowskie tworzyło je bez zwłoki. L^tod~4]4aia-poealok vtm Manetom objął dowództwo świeżo worzonej f^Tupy, _Ai.nui j J^fM1",, lrt.ńrpj postawiono zadanie prze-L13 sią-ku-6 armii i uwolnienia jej z kotła. Manstein otrzymał zede wszystkim to wszystko, co pozostało poza kotłem: tak zwa-3 grupę Hotha, czyli uzupełnioną i poniekąd odtworzoną niemiec-4 armię -pancerną, resztę 4 armii rumuńskiej i pozostałości po całkowicie rozproszonej 3 armii rumuńskiej. Poza tym zaś 167 dysponował dość silną niemiecką grupą dywizji piechoty, od nazwiska dowódcy zwaną "Hollidt", i 8 armią włoską. Kilka dywizji otrzymał z zachodniej Europy i z innych odcinków wschodniego frontu; ściągnięto je najpośpieszniejszymi transportami. Miał vv sumie trzydzieści dywizji. Uderzył 12 grudnia z rejonu miejscowości Kotielnikowski, położonej około stu pięćdziesięciu kilometrów na południowy zachód od Stalingradu. Dysponując na swym kierunku dużą przewagą sił, osiągnął w pierwszych dniach swego natarcia pewne sukcesy terenowe. Do 15 grudnia zdołał przebyć niemal 50 kilometrów; było to osiągnięcie, zważywszy warunki stepowej zimy i zażartbść obrony. Generajt Hoth apelował już przez radio do otoczonych pod Stalingradem Niemców: "Trzymajcie się, wyzwolenie jest bliskie". 1& -gradnia grupa Hotha wzmogła nacisk i znalazła się w czterdziestu kilometrach od Stalingradu. "Nasze oddziały zapisał później w swych wspomnieniach sam feldmarszałek Manstein widziały już na horyzoncie łunę bitwy pod Stalingradem". Ale nic im z tego nie przyszło. Wprawdzie tego samego dnia wojska von Paulusa podjąły próbę wyjścia naprzeciw odsieczy, ale równocześnie tegoż dnia w wyniku błyskawicznej decyzji dowództwa radzieckiego wchodziła już do akcji 2 armia gwardii pod generałem Rodionem Malinowskim. Wojska Hotha zostały powstrzymane. Wojska von Paulusa nie wydarły się z kotła. I tak zaczęła się ich ostateczna agonia. W sztabie von Paulusa wrzucono do pieca świstek, na którym zanotowany był pochodzący sprzed kilku dni radiogram Hitlera następującej treści: "Przebicie się wykluczone, zaopatrzenie drogą powietrzną zabezpieczone. Dla otwarcia kotła zostanie sformowana nowa armia pod dowództwem generała Hotha. Wszystkie dywizje wprowadzone do działania na froncie wołżańskim i północnym przechodzą pod dowództwo generała von Seydlitza". Rzecz w tym, że o żadnym poważnym zaopatrzeniu drogą lotniczą nie mogło być w ogóle mowy; lotnictwo radzieckie przejmowało właśnie panowanie w powietrzu, poza tym zaś Luftwaffe nie miała tak ogromnej ilości maszyn transportowych, jaka byłaby potrzebna dla przewożenia oo dzień jako tako wystarczających dostaw. Toteż 6 armia zaczęła zjadać własne konie i wkrótce zjadła je do ostatniego. Von Seydlitz był tym z generałów otoczonej armii, który jako jedyny miał odwagę oponować otwarcie przeciw decyzji trzymania za wszelką cenę wołżańskiego kotła. Kiedy jednak rozkazano mu bronić najważniejszych odcinków, wypełnił otrzymane rozkazy-Nie dojrzał był jeszcze do decyzji, jaką podjąć miał później w niewoli. 168 ' dniu 24 grudnia potężne zgrupowanie radzieckie zestawione i gwardyjskiej, 5 armii szturmowej, 51 armii, korpusu rnego i dwu korpusów zmechanizowanych przeszło do na- w kierunku na Kotielnikowski i zdobyło ów rejon do ro dnia. Qaja grupa Hotha znalazła się w pełnym odwrocie, . zag jyianstein ze swym sztabem zwiał z Nowoczerkaska do T^ nrogu, 0 200 kilometrów na zachód. Pierwsze linie niemiec- ' iicząc od zachodu, oddaliły się znów na odległość około 150 kilometrów od otoczonej 6 armii. Jej żołnierzy nie mogła już ratować niemiecka propaganda mianująca właśnie kocioł stalin- gradzki "Twierdzą Stalingrad". 7 stycznia radzieckie Naczelne Dowództwo zaproponowało von Paulusowi kapitulację. Propozycję odrzucono. Hitler wymyślał nowy koncept: polepszenie sytuacji przy pomocy wycofywanej z Kaukazu Grupy Armii ,,A". Lecz dowódcom niemieckim na Kaukazie przychodziło właśnie myśleć o własnej skórze. 11 stycznia rusgyjta, tamdo przeciwuderzenia radziecka 46 armia, atakując Nieftiegorsk i Majkop: w ślad za nią 18 armia popchnęła nieprzyjaciela na północny zachód, a wreszcie 16 stycznia uderzyła 56 armia, objęta ostatnio przez gen. Andrieja Greczkę, w ciągu tygodnia rozkruszyła obronę niemiecką i wyszła pod Krasnodar i nad rzekę Kubań. 25 stycznia gen. Drebber, dowódca 297 dywizji piechoty, zamkniętej pomiędzy innymi w kotle stalingradzkim, poddał swą jednostkę dowództwu radzieckiemu. Tak zaczął się rozpad 6 armii. Wkrótce potem poległ gen. Hartmann, inny zaś z generałów, dowódca 371 dywizji piechoty, popełnił samobójstwo. Nowe natarcie radzieckie zmniejszyło obszar kotła do połowy, pozbawiając przy tym Niemców ważnego lotniska Pitomnik. Łączność powietrzna z odległymi już minimum o 350 kilometrów lotniskami niemieckiego frontu wschodniego stawała się sprawą szczęśliwych przypadków. "Rosjanie pisze Wieder o sytuacji z drugiej połowy stycz-- już ze wszystkich stron dotarli do peryferii Stalingradu, elazny pierścień zniszczenia zaciskał się coraz ciaśniej wokół iejsca, gdzie spełniało się straszliwe przeznaczenie skazanej na nierć armii. Sceneria jej zagłady miała w sobie coś niesamowitego i upiornego. Było to olbrzymie zwalisko ruin i gruzów, Stalingrad, które rozciągało się na przestrzeni ponad 20 kilome-wysoko położonego prawego brzegu Wołgi: miasto umarłe, ;nadziejne, wykrwawione tysiącem ran 1...] Całe zaś stalin-idzkie rumowisko znajdowało się pod nieprzerwanym ogniem rtylerii i moździerzy, domagającym się, podobnie jak powtarza- 169 jące się stale naloty, coraz to nowych ofiar spośród spływających do centrum miasta mas ludzkich ginącej armii, która od pierw, szych dni stycznia przeżywała piekło na ziemi. Rzesze rannych i chorych wzrastały szybko do zastraszających rozmiarów". 26 stycznia niezłomna 62 armia połączyła się pod Kurhanem Mamaja z oddziałami radzieckimi nadchodzącymi od zachodu. Kocioł został w ten sposób dosłownie przepołowiony. Sztab -von Paulusa zapadł w piwnicach domu towarowego -^ południowej części miasta. "Tuż za murami pisze płk Adam trwała bezlitosna walka. Każda godzina zbierała nowe ofiary. Nikt ich nie liczył. Już od wielu dni nie otrzymywałem konkretnych meldunków o stratach. Miały one jedynie ogólne brzmienie; 76 dywizja piechoty w dniu 27 stycznia poniosła bardzo ciężkie straty, 44 dywizja piechoty doszczętnie rozbita, 371, 305, 376 dywizja piechoty starta w proch, 3 (zmotoryzowana) dywizja piechoty rozporządza jedynie słabymi grupami bojowymi, z 29 (zmotoryzowaną) dywizją piechoty kontakt zerwany. Ilu żołnierzy żyło jeszcze? Jaką ilością walczących jeszcze rozporządzaliśmy? Ilu było rannych i chorych w kotle? Lekarze, z którymi spotykałem się w ciągu ostatnich dni, mówili o liczbie 40 do 50 tysięcy". 30 stycznia von Paulus posłał Hitlerowi życzenia z okazji dziesięciolecia objęcia władzy w Niemczech. "Swastyka pisał ciągle jeszcze powiewa nad Stalingradem". Bardzo przytomnie skomentował te słowa płk Adam: "Dowództwo armii nie mogło wyświadczyć większej przysługi ministrowi propagandy Rzeszy dr. Goebbelsowi. Radiogramy dawały możliwość gloryfikacji bezsensownej śmierci". 31 stycznia von Paulus otrzymał radiogram od Hitlera zawiadamiający o nominacji na feldmarszałka. "Ma to być zapewne zachęta do samobójstwa powiedział von Paulus do adiutanta ale tej przyjemności mu nie wyświadczę". Był wczesny ranek. Meldunek o awansie składał szef sztabu von Paulusa, nieprzejednany w sprawie trwania nad Wołgą gen. Schmidt. Następne jego słowa brzmiały: "Jednocześnie melduję, że za drzwiami są Rosjanie". Widząc na dziedzińcu żołnierzy, dopiero co walczących przeciw sobie, płk Adam zanotował: "Radzieccy i niemieccy żołnierze, którzy jeszcze przed kilku godzinami strzelali do siebie, stali teraz spokojnie razem na dziedzińcu z bronią w ręku lub przewieszoną przez ramię. Jakaż jednak między nimi wstrząsająca różnica! Niemieccy żołnierze obdar- 170 cienkich płaszczach okrywających wytarte mundury, wy- śmiertelnie wyczerpani, zarośnięci, o zapadłych policzkach. Mnierze radzieccy dobrze odżywieni, tryskający energią, we wspa-lialej odzieży zimowej". Kapitulacja całego obszaru kotła nie była możliwa od razu. D potrwać, nim powiadomiono wszystkie oddziały. Lecz już Atftega-4343 dokonała się niemiecka katastrofa nad Wołgą. Naj- teżniejsza z armii niemieckich, 6 armia feldmarszałka von Pau- fusa, przestała istnieć. Klęska pod Stalingradem napisze później gen. Westphal wywołała przerażenie zarówno narodu niemieckiego, jak i jego armii. W całej historii Niemiec nigdy przedtem nie doszło do tak strasznej zagłady tak wielkiej liczby wojsk".
XX ZAKOŃCZENIE KAMPANII AFRYKAŃSKIEJ Nie tylko Włochom zawdzięczali Niemcy możliwość wkroczenia na kontynent afrykański. Wypada powiedzieć, że również Francuzi dopomogli wrogowi do zagnieżdżenia się w tej części świata. Kapitulacja Francji w roku 1940 praktycznie biorąc wydała państwom Osi rozległe obszary francuskiej Afryki Północnej, Afryki Zachód- j niej i Afryki Równikowej. Z upływem czasu generał de Gaulle zdołał podporządkować sobie większość terytoriów Afryki Zachodniej i Równikowej. Ale poza jego zasięgiem pozostała cała Afryka Północna, to jest Maroko, Tunis i Algier. Pozostał też w Afryce Zachodniej najważniejszy jej port, Dakar, będący równocześnie dobrze uzbrojoną twierdzą i wielką bazą floty wojennej. Po kapitulacji Francji jej flota wojenna stała się wielką troską Brytyjczyków. Obawiali się, by wspaniałymi, nowoczesnymi okrętami niedawnej sojuszniczki nie zawładnęli Niemcy. Dowódcy floty francuskiej widzieli zaś w Wielkiej Brytanii tylko konkurentkę do tronu królowej mórz i oceanów. Dlatego też w czerwcu 1940 roku trzymali się na uboczu, nie rozumiejąc, iż w ten sposób wspierają hitlerowskie Niemcy. Silna eskadra francuska, w tym trzy pancerniki i ciężki krążownik, znajdowała się wtedy w bazie Mers-el-Kebir opodal Oranu w Algierii. Kiedy zawiodły próby skłonienia francuskich admirałów do połączenia się z flotą brytyjską, Brytyjczycy wykonali naprędce przygotowaną operację "Catapult". Miała ona na celu przejęcie, unieruchomienie lub w ostateczności zniszczenie okrętów francuskich. Najważniejszą częścią operacji stał się już 3 lipca 1940 atak wyprowadzonej z Gibraltaru brytyjskiej eskadry pancernej J właśnie na Mers-el-Kebir, atak poprzedzony zresztą ultymatywną propozycją wejścia do walki przeciwko Osi, albo przejścia do portów brytyjskich. Kiedy propozycja ta została wyniośle odrzucona, pancerniki brytyjskie uderzyły potężnymi salwami. Z czterech francuskich liniowców tylko jeden zdołał ujść do Tulonu-Zginęło prawie 1300 marynarzy francuskich. Głównodowodzący floty francuskiej, admirał Darlan, wydał następnie rozkaz reszcie ^ 172 i h sił, by zaatakowała brytyjskie okręty i nawet topiła statki iłowe', a potem zaproponował Włochom wspólny rajd na egip- ' Aleksandrię. Tak omal nie został sprawcą wojny brytyjsko- ancuskiej. Na szczęście sam Petain powstrzymał go w zapędach. Zawładnięcie Dakarem, skąd można było kontrolować szlaki do Ameryki Południowej, stanowiło w tym czasie problem wielkiej ragi Juz więc 7 lipca brytyjskie samoloty torpedowe zaatakowały D0rt dakarski, przy czym uszkodzony został stacjonowany tu no-voczesny pancernik francuski "Richelieu". Premier brytyjski rozmawiał też o Dakarze z de Gaulle'em, nalegając na wspólny, zdecydowany atak. Przypuszczał, że współuczestnictwo sił francuskich zmiękczy postawę dowództwa miejscowego. Oto jak zapisał sam de Gaulle słowa Churchilla na ten temat: "Musimy - - rzekł do mnie wspólnie zawładnąć j Dakar em. Jest to niezmiernie ważne dla was, bo jeżeli operacja zakończy się pomyślnie, wielkie siły i zasoby Francji wezmą znowu udział w wojnie. Jest to bardzo ważne i dla nas, bo możliwość wykorzystania Dakaru jako bazy ułatwiłaby nam wiele w ciężkiej bitwie 0 Atlantyk, [...] Po czym Churchill, ozdabiając swe wywody najbardziej malowniczymi barwami, począł kreślić następujący obraz: Pewnego dnia ludność Dakaru budzi się rano smutna i przygnębiona. I oto w promieniach wschodzącego słońca widać w dali na morzu mnóstwo okrętów. Ogromna flota! Sto okrętów wojennych 1 transportowców! Zbliżają się powoli przesyłając przez radio przyjazne słowa powitania miastu, flocie i garnizonowi. Na niektórych z nich powiewa trójbarwna flaga francuska. Inne płyną pod banderą brytyjską, holenderską, polską i belgijską. Od tej floty sojuszniczej odłącza się niewinny mały kuter, nie uzbrojony, z białą flagą parlamentariuszy. Z pokładu schodzą na ląd przedstawiciele jgenerała de Gaulle'a. Prowadzą ich do gubernatora. Teraz chodzi 1 to, aby przekonać tego człowieka, że jeżeli pozwoli nam wylądować, flota aliancka wycofa się i pozostaną już tylko do uzgod-ienia między wami warunki współpracy. Jeżeli natomiast wybierze walkę, zostanie na pewno pobity". V swej prawdziwie bujnej karierze Churchill był też powieścio- rzem, co mu widać zostało. De Gaulle zapisał surowo, że oczy- - odrzucił był literackie upiększenia brytyjskiego premiera. - Propozycją przyjął, ponieważ, i jest to zupełnie jasne, sam ł w taki właśnie obraz. Rozpoczęto przygotowania. 23 listo- 1940 rozpoczęła się planowana operacja. "Jeśli chodzi o Anglików zapisał z rozgoryczeniem gen. de to ich eskadra nie obejmowała wszystkich okrętów, początkowo mówił Churchill. W skład jej wchodziły dwa
173 pancerniki starszego typu, Barham i Resolution, cztery icrą_ żowniki, lotniskowiec Ark Royal, kilka niszczycieli i jeden tan-kowiec. Poza tym trzy transportowce wiozły na wszelki wypadek dwa bataliony piechoty morskiej [...]. Natomiast nie było już mowy o brygadzie polskiej, która według pierwotnych zapowiedzi miała wziąć udział w naszej ekspedycji. Odnosiło się wrażenie, że sztaby angielskie, mniej niż premier przekonane o szansach i doniosłości tej operacji, okroiły pierwotnie przewidziane dla niej środki". Pozostając z całym szacunkiem dla gen." de Gaulle'a wypadnie chyba zauważyć, że za bardzo liczył na siły i środki obce. Ekspedycja zakończyła się całkowitym niepowodzeniem. Twierdza, dowodzona przez oddanych Petainowi kapitulantów, odpowiedziała ogniem. "Richelieu" został ponownie uszkodzony, ale oba pancerniki brytyjskie też podziurawiono. Po dwu dniach ekspedycja odpłynęła, niczego nie osiągnąwszy. Dla dex Gaulle'a była to nie tylko porażka militarna; była to przede wszystkim wielka kompromitacja polityczna. Brytyjczycy zniechęcili się zupełnie do wspólnych z Francuzami tego rodzaju operacji. Bałagan w Syrii miał ich utwierdzić w nieufności. Więc kiedy 7 listopada 1942 radiostacje anglosaskie powtarzały przez cały dzień dwa tajemnicze słowa: "Robert nadchodzi", de Gaulle, podobnie jak ostatni z jego żołnierzy, nie wiedział, co słowa te oznaczają. Oznaczały zaś lądowanie poważnych sił anglosaskich w Afryce Północnej, na wybrzeżach Maroka i Algierii. Szef Wolnej Francji dowiedział się o tej operacji dopiero z komunikatów radiowych. I nawet nie Churchill był tym, który założył utrzymanie tej sprawy w tajemnicy przed najbardziej w niej zainteresowanym przywódcą alianckim. Przyczynił się do tego głównie Roosevelt, który wprost nie cierpiał de Gaulle'a. Poza tym zamierzał przy okazji wyeliminować wpływy francuskie z pewnych ważnych obszarów świata. "Nie ulega wątpliwości pisze Fuller że ze strategicznego punktu widzenia inwazja na Północną Afrykę powinna była poprzedzać bitwę pod El-Alamein, gdyż bezpośrednie zagrożenie bazie Rommla w Trypolisie oraz jego morskim liniom komunikacyjnym zmusiłoby go do zwrócenia uwagi w dwóch kierunkach. Nie ulega również wątpliwości, że im bliżej Trypolisu lądowały wojska alianckie, tym więcej sił pozwoliłaby groźba ta odciągnąć. Obydwa te punkty były rozpatrywane i obydwóch musiano zaniechać ze względu na brak sprzętu desantowego". Generał Marshall, amerykański szef sztabu generalnego i praktycznie biorąc Wódz Naczelny wojsk swego kraju, pisze na ten 174 t co następuje: "Pożądane było przeprowadzenie tej operacji jesienią, trzeba jednak było odłożyć ją do listopada, aby '^' mogła ze stoczni większa ilość statków desantowych [...] dzo było pożądane, aby pierwsze lądowania nastąpiły na wschód Algieru, w Bone, Philippeville, a może nawet w Tunisie, ale v w tym czasie tonażu okrętowego, łodzi desantowych i lot- kowców sprawił, że akcja taka była niewykonalna". Lotniskow- iak wiemy, miały w tym czasie wiele zajęcia na wodach Azji Wschodniej. Operację afrykańską skomplikował protest brytyjski orzeciw lądowaniu na wschód od Algieru; flotę desantową osła- jać miały okręty brytyjskie i w sztabie imperialnym obawiano się posyłać je zbyt blisko Sycylii i Sardynii, skąd mogły być łatwo bombardowane przez włoskie lotnictwo. Bitwa pod El-Alamein była już wygrana i Rommel znajdował się w pełnym odwrocie, kiedy statki i okręty armady desantowej zaczynały dobijać do atlantyckich i śródziemnomorskich wybrzeży Afryki Północnej, do rejonów Casablanki, Oranu i Algieru. Część wojsk inwazyjnych startowała wprost ze Stanów Zjednoczonych; dowodził nimi słynny później ze swej fantazji i przebojowości gen. Patton. Część ruszała z Wielkiej Brytanii w dwu rzutach: amerykańskim i amerykańsko-br/ytyjskim. Całością dowodził Amerykanin, dotąd nikomu nie znany generał D.wight David Eisenhower. Dowództwo hitlerowskie, acz całkowicie zaskoczone, zareagowało błyskawicznie według nie zawodzących dotąd zasad. Uruchomiono most powietrzny, którym przerzucano z Włoch do Tunisu do tysiąca ludzi dziennie. EisenhoweiMniał do wyboru albo przygotowanie się do przewlekłej, niepewnej w końcu kampanii, albo natychmiastowe, choćby ryzykanckie przeciwdziałanie. Wybrał trafnie drugą możliwość. 11 listopada z zajętego w pierwszym ataku Algieru rzucił oddziały desantowe daleko na wschód, właśnie do Bone, a potem wsparł je akcją spadochroniarzy na położone w głębi lądu Souk el-Arba. 25 listopada szturmowe oddziały l armii amerykańskiej znalazły się w Medjez el-Bab, w pięćdziesięciu kilometrach od miasta Tunis. w Algierze tymczasem kipiało od kontrowersji pomiędzy Ame-'kanami i Francuzami, Amerykanami i Brytyjczykami, a na ko-c pomiędzy samymi Francuzami. Jest rzeczą oczywistą, że każ-2 partnerów anglosaskich usiłował na własną rękę Francuzów zajnie stąd wykurzyć. Ale nie było to proste. Francuzi sie-tu od dawna, znali teren, ludzi, obyczaje, bez nich zarządzałem stawało się bardzo skomplikowanym problemem. Pró-ano więc Francuzów zastępować Francuzami. Tak znienawi- 175 dzonego przez Roosevelta gen. de Gaulle'a miał zastąpić gen. Gi. raud, mający za sobą sławę ucieczki z niemieckiego więzienia Ponieważ jednak nic z tego nie wyszło, z właściwą im niezgrab-nością polityczną Amerykanie postawili na admirała Darlana, kolaboranta, dotychczasowego z ramienia rządu Vichy namiestnika Afryki Północnej, który z dnia na dzień zreorientował się na aliantów. Sprawa ta zakończyła się tragicznie: z końcem grudnia Darlan został zastrzelony przez młodego fanatyka, związanego zresztą z prawicowym skrzydłem ruchu wyzwoleńczego. Na zajęcie przez aliantów Afryki francuskiej Niemcy zareagowali zajęciem nie okupowanych dotąd departamentów samej Francji, to jest obszarów podległych dotychczas z pozorami pewnej suwerenności rządowi w Vichy. W trakcie tej akcji marynarze zakotwiczonych w Tulenie i niejako tam zneutralizowanych sił głównych francuskiej floty wojennej wysadzili swe okręty w powietrze. Bez żadnego pożytku, bez zadania najmniejszych choćby strat wrogowi, w geście patetycznego i najzupełniej bezużytecznego protestu zginęły trzy nowoczesne pancerniki, osiem krążowników, siedemnaście niszczycieli, szesnaście okrętów podwodnych i około siedemdziesięciu jednostek pomocniczych. "Najżałośniejsze stwierdza gen. de Gaulle najbardziej bezcelowe samobójstwo, jakie tylko można sobie wyobrazić". Ileż strat mogłaby zadać Niemcom ta wspaniała flota, gdyby w swoim czasie wyszła przeciwko nim na morze... Kiedy na drugim krańcu olbrzymiego teatru wojennego, mianowicie pod Stalingradem, dopełniał się los niemieckiej 6 armii, 23 stycznia 1943 oddziały brytyjskie kontynuujące od El-Alamein pościg za wojskami Rommla wkroczyły do Trypolisu. Libijska stolica witała je potokami deszczu. W deszczach też, charakterystycznych dla tej pory roku w tej części świata, brnęły od zachodu wojska amerykańskie. Natychmiastowe zajęcie miasta Tunis okazało się niemożliwe. W tym wypadku łatwiej było Niemcom zaopatrywać swe wojska samolotami z Włoch aniżeli aliantom samochodami z Algieru; 450 kilometrów trasy lądowej wiodło poprzez łożyska okresowych strumieni i mokradła rozmiękłej w ulewach pustyni. Zmuszony do opuszczenia Libii Rommel wycofał się na tak zwaną Linię Mareth, kiedyś zbudowaną przez Francuzów dla obrony przed Włochami wschodniej granicy Tunezji. Gwałtownie się skurczył obszar wrogiego panowania w Afryce, zaledwie przed dwoma miesiącami rozciągnięty od Atlantyku po egipską Aleksandrie.-W gruncie rzeczy Niemcom i Włochom pozostawała już tylko część Tunezji. Pozycje Rommla na Linii Mareth były osadzone niezwykle 176 Ale idący od zachodu Amerykanie docierali już do Gafsy, aiac się w ten sposób do zatoki Gabes i grożąc odcięciem co-a się od wschodu wojskom Rommla od dowodzonych przez von Arnima sił niemiecko-włoskich w samej Tunezji. Rommel konał więc błyskotliwy manewr: częścią swych sił uderzył zód na Amerykanów, przedarł się przez przełęcz Kasserine zajął Tebessę, dezorganizując wzajemną łączność dwu idących bok siebie dywizji amerykańskich. Ale 23 lutego został powstrzy-iny i musiał się cofnąć. 6 marca doznał nowego niepowodzenia, kiedy przeciwnatarcie jego wojsk zwrócone tym razem na wschód, przeciwko brytyjskiej 8 armii, zostało wprost zmiażdżone na przedpolu Linii Mareth pod miejscowością Medenine. Błyskotliwe manewry niewiele więc mu pomogły. Niemniej czuł się bardzo pewnie na pozycjach Linii Mareth, opartych lewym skrzydłem o morze, prawym zaś o wzgórza zwane Matmata, niedostępne dla broni pancernej; jedyna dogodna przełęcz, Foum Tatahouine, była silnie umocniona. Od 23 lutego miał prawo nazywać się głównodowodzącym, objąwszy formalnie dowództwo Grupy Armii "Afryka"; zestawiały ją niemiecka 5 armia pancerna pod gen. von Arnimem i włoska l armia pancerna pod gen. Messe. Feldmarszałek niedługo napawał się tym zaszczytem. Wezwany z Berlina, już 9 marca odleciał do Europy pozostawiając von Arnimowi dowodzenie Grupą Armii. W sztabie Hitlera uznano, że przynajmniej tę osobę trzeba uratować z pogromu. I tak ocalono choć w części sławę Rommla, zrzucając na kogo innego odium klęski już nieuchronnej. Montgomery nie zamierzał, razem ze swą 8 armią, rozbijać sobie głowy na Linii Mareth, założonej z biegiem naturalnego rowu o głębokości do piętnastu metrów. 20 marca rozpoczął operację rzeczywiście oryginalnie pomyślaną. Częścią sił 30 korpusu podjął natarcie wprost na umocnienia, wiążąc wysiłek obronny nieprzyjaciela; lecz równocześnie 2 dywizja nowozelandzka i brygada pancerna poszły ku przełęczy Fourn Tatahouine, by dokonawszy marszu na trasie 250 kilometrów połączyć się z oddziałkami francuskimi nadchodzącymi właśnie aż od jeziora Czad, obejść Linię lareth i uderzyć na jej tyły. W operacji tej z ogromną aktyw-;cią uczestniczyło też lotnictwo, polując na każdy godny uwagi biekt nieprzyjacielski. "odzi się tu wtrącić, że w akcjach powietrznych wyróżnił się fm czasie szczególnie tak zwany Polish Fighting Team, to jest Zespół Bojowy, bardziej popularnie znany pod nazwą Cyrku ;iego, od nazwiska swego dowódcy, wówczas majora, Stani- Skalskiego. Zespół liczył 15 pilotów, startował zwykle naj- 12 Najkrótsza historia... 177 \ wyżej ^sześciu maszynami. Wszedł do służby 17 marca 1943, walczy) do 25 marca. Nie licząc zniszczonych obiektów naziemnych czy pojazdów, strącił 25 samolotów nieprzyjacielskich na pewno 3 prawdopodobnie i uszkodził 9, tracąc w tym czasie tylko jednego pilota. Był to wynik prawdziwie fenomenalny. Porzucając umocnienia Linii Mareth, które wobec obejścia stały się nieprzydatne, von Arnim wycofał się na rubież okresowej rzeki zwanej Wadi Akarit. Jego przetrzepane oddziały usiłowały złapać tu nieco oddechu. Lecz wyrzucono je stamtąd już 6 kwietnia. Następnego dnia połączyły się pod Gafsą idąca od zachodu l armia amerykańska z nadciągającą od wschodu 8 armią brytyjską. 19 kwietnia Montgomery zdobył Enfidaville, gdzie Messe usiłował założyć kolejną linię oporu, 3 zaś maja czołgi amerykańskie dotarły do Mateur. 6 maja rozpoczęło się uderzenie generalne na ostatni w Afryce przyczółek wojsk Osi. Całością sił alianckich w Tunezji dowodził teraz przybyły z Birmy gen. Alexander. 7 maja padła Bizerta. O zmroku 8 maja brytyjska 6 dywizja pancerna wyruszyła ~do ostatecznego ataku. "W ciągu następnych dziesięciu godzin pisze Alan Moore-head czołgi doszły do Hammamet [przedproże miasta Tunis], Z hukiem mijały niemieckie lotniska, stacje warsztatowe, składy benzyny i amunicji, a także stanowiska artyleryjskie, nawet się jednak nie zatrzymując dla wzięcia jeńców. Przelatująca tą drogą kometa nie wywarłaby większego wrażenia. Żołnierze niemieccy zupełnie osłupieli. Zdawało się im, że wszędzie, gdzie spojrzą, widzą pędzące na nich czołgi brytyjskie [...]. Generałowie niemieccy już nie wydawali rozkazów, straciwszy ostatnie kontakty z podległymi oddziałami [...]. Porażona zwątpieniem i strachem armia niemiecka podała tyły i wszystkimi drogami rzuciła się ku przylądkowi Bonę w nadziei znalezienia tam statków ewakuacyjnych. Kiedy jednak okazało się na plażach, że nie ma żadnych statków ani samolotów, armia ta przeobraziła się w bezładny tłum". Nie stać już było Niemców, a tym bardziej Włochów, na własną wersję Dunkierki i uratowanie przynajmniej ludzi. 12 maja 1943 nastąpił koniec. Do niewoli poszło około 250000 żołnierzy niemieckich i włoskich. xxi OD MIDWAY PO GUADALCANAL Midway, to znaczy po angielsku połowa drogi. Najwyraźniej brakło fantazji człowiekowi, który miał obdarzyć imieniem nieduży atol położony mniej więcej w połowie drogi pomiędzy San Francisco i Jokohamą. I tak pozostało prozaiczne miano Midway. Na ten właśnie punkt, zagubiony w bezmiarach Pacyfiku, skierowało się w pierwszych dniach czerwca 1942, bezpośrednio po bitwie na Morzu Koralowym, potężne uderzenie japońskie. "Cel tej operacji pisze Fuller dotychczas nie jest jasny. Samo zajęcie Midway niewarte było ryzyka, wyspa bowiem jest zbyt mała, by można ją było przekształcić w potężną bazę lotniczą. Wydaje się raczej, że celem Japończyków było bądź zwabienie w pułapkę jakichś słabszych sił amerykańskich, bądź też, co wygląda bardziej prawdopodobnie, operacja ta była pierwszym etapem większej operacji, zdobycia wyspy Oahu. Gdyby się to udało, wówczas amerykańska linia komunikacyjna z Australią zostałaby przerwana w najżywotniejszym punkcie, gdyż Oahu była Adenem Pacyfiku. Z chwilą opanowania jej przez Japończyków Australia zostałaby izolowana, podobnie jak byłby izolowany Egipt, gdyby Włosi po przystąpieniu do wojny zajęli Aden. Japończycy zyskaliby na czasie, który mogliby wykorzystać dla wzmocnienia systemu obronnego na wyspach". Trzeba wtrącić, że Fuller nie ma racji w ocenie przydatności tego atolu, w którego lagunie leżą dwie bardzo małe wysepki, jako bazy lotniczej. Właśnie z Midway startowały ciężkie bombowce amerykańskie, którym przypadł ważny udział w poczynającej się bitwie. Trzeba w końcu uzmysłowić sobie, że ważniejsza z owych wysepek, mianowicie Sand Island, jest jednak o wiele większa od wielu zestawionych razem lotniskowców. Dla odwrócenia uwagi przeciwnika Japończycy uderzyli jedno- ;nie szczupleiszvmisUami _ na., arctąpelagAleutów. spinający ncuchem wysp" j 'Wy^epekAlaskę z ra^źTecSąnKamczatką. Zdo- tam bez większego zachodu dwie wysepki w amerykańskiej ęści archipelagu i zniszczyli urządzenia portu Dutch Harbor, ale kcesy te nie miały większego znaczenia. Amerykanie zdołali 179 7 przechwycić i rozszyfrować odpowiedni radiogram japoński i nie dając się nabrać na działania dywersyjne rozpoczęli koncentracie z kierunkiem na Midway. Zebrano po obu stronach siły, jakich ani przedtem, ani potem nie widziano w tej wojnie w zmaganiach morskich. Japończycy uderzyli poważną większością całej swej floty; jądro stanowił ze. .spół siedmiu pancerników, czterech wielkich lotniskowców, czterech ciężkich i dwu lekkich krążowników, trzynastu niszczycieli jednego lotniskowca lekkiego i dwu pływających baz wodnosamolotów; osiemnaście okrętów podwodnych poprzedzało tę straszliwą w swej potędze armadę. Poza tym z dwunastu transportowcami, naładowanymi wojskiem przeznaczonym do wylądowania na Midway, płynęło, jako ścisła eskorta, dziesięć niszczycieli z krążownikiem na czele, przy czym siły desantowe ubezpieczane były z nieco większej odległości przez cztery krążowniki lekkie i dwa niszczyciele. Na koniec rodzajem odwodu floty desantowej był zespół zestawiony z sześciu ciężkich krążowników, lekkiego lotniskowca i ośmiu niszczycieli. Zarówno w tonażu okrętów, jak i w sile ich ognia, Japończycy mieli zdecydowaną przewagę. Amerykanie zdołali ściągnąć tu trzy wielkie lotniskowce, siedem krążowników ciężkich i jeden lekki, piętnaście niszczycieli i dziewiętnaście okrętów podwodnych. W klasycznej bitwie morskiej czekałaby ich co najmniej porażka. Ale w drugiej wojnie światowej klasyczne wielkie bitwy morskie, to znaczy bitwy, w których wrogie sobie eskadry zmagałyby się z sobą manewrem okrętów i ogniem dział, nie zdarzały się już za często. Samolot zmienił zasady walk na morzach. 3 czerwca 1942 amerykańskie rozpoznanie lotnicze odkryło japońską flotą inwazyjną w odległości niespełna 500 mil morskich od Midway. Był czas na podjęcie przeciwdziałania. Z lotniska na wyspie wystartowały bombowce, które w każdym razie opóźniły ruchy nieprzyjaciela. Japończycy z kolei zaatakowali Midway samolotami ' z lotniskowców, ale równocześnie ich siły główne zostały przez Amerykanów umiejscowione, rozpoznane i zaatakowane całym rozporządzalnym lotnictwem, głównie zresztą maszynami też startującymi z lotniskowców. W rezultacie w ogóle nie doszło do zderzenia głównych sił morskich obu stron, do bezpośredniej walki eskadr pancernych. Bitwę rozstrzygnęły prawie wyłącznie samoloty z niejakim udziałem okrętów podwodnych. Poszły na dno wszystkie cztery lotniskowce japońskie, dwa ciężkie krążowniki i jeden lekki oraz trzy niszczyciele, a także jeden transportowiec razem z zaokrętowanym na nim pułkiem pie" choty; ponadto uszkodzono Japończykom poważnie trzy pancer- 180 trzy ciężkie krążowniki, cztery niszczyciele i trzy transpor- ' po stronie amerykańskiej zginął lotniskowiec "Yorktown", jro uszkodzony w ataku lotniczym i wykończony właściwie już jitwie torpedą z okrętu podwodnego. Zatopiony został wtedy również niszczyciel z eskorty. ^^easP^eft-^swódea^-jstpońsfe^admirał Yamamoto uznał zadanie niewykonalne i rozkazał odwrót. Nie wiedział, że już nigdy nie zdarzy mu się szansa rewanżu. Na miejsce zatopionego "Yorktown" Amerykanie budowali właśnie co najmniej dziesięć lotniskowców tej samej klasy, przy czym wszystkie miały wejść do służby w ciągu mniej więcej roku. Na miejsce swych zatopionych czterech ciężkich lotniskowców Japończycy nie mieli w zanadrzu nic; ich stocznie mogły przywrócić stan posiadania sprzed bitwy o Midway nie wcześniej niż przed upływem trzech lat. Ponadto stracili w tej bitwie 250 samolotów, trzon powietrznej siły uderzeniowej. Amerykanie stracili 150 samolotów, a więc znacznie mniej, ponadto ich przemysł lotniczy dopiero właśnie wchodził w fazę pełnego rozruchu. Od bitwy 0 Midway zdecydowanie przejmowali panowanie w powietrzu. Odtąd Japończycy, nie mając ani dość samolotów, ani dość lotniskowców, uderzali z powietrza jedynie w oparciu o szczególnie silne bazy lądowe. Nie 'Znaczy to, że od tej pory wojna na Pacyfiku szła Amerykanom łatwiej. Nieprzyjaciel zapierał się z wrodzoną mu zawziętością na każdym skrawku zagarniętego wcześniej terytorium 1 nieraz jeszcze ciężko miał uderzyć. W szczególności udało mu się to w bitwie o Guadalcanal, jedną z wysp Archipelagu Salomona. < wylądowała taj^asoryfc8flftsfta piechota morska i zdobyła jedno z najważniejszych lotnisk w tej części świata. Japończycy budowali je z zamiarem zagrożenia zarówno Nowej Kaledonii, jak i obszarom południowo-wschodnim Nowej Gwinei :wanym Papua, których głównym ośrodkiem i portem jest Port Moresby. Niezupełnie jeszcze wykończone, nie posłużyło dotąd zgodnie z przeznaczeniem. Japończycy zdecydowali odzyskać je za wszelką cenę. .świtem a,-*iafcj*i- w cieśninie między- "..Guadalcanalem vo eskadra japońska złożona z pięciu krążowników kich i dwu lekkich zaatakowała niespodziewanie alianckie siły skie osłaniające desant. Przewaga aliancka była duża: siedem krążowników ciężkich i dwa lekkie, jeśli zaś chodzi o niszczyciele, Jończycy mieli tu jeden przeciw alianckim sześciu, przy czym ć dalszych ubezpieczało bezpośrednio wyładunek transportow- Ale dowódca amerykański zlekceważył " nieprzyjaciela, nie 181 docenił jego ruchliwości, przecenił zaś korzystne dla siebie usytuowanie w cieśninie pełnej raf. Na domiar zawiódł radar na niszczycielu dozorującym i eskadra japońska weszła swobodnie AV głąb cieśniny. Jej okręty otworzyły ogień z niedużej odległości Nastąpiło coś, co nawet byłoby trudno nazwać bitwą morską: byj to raczej pogrom floty alianckiej. Wielokrotnie trafiony pociskami artylerii i torpedami, zatonął od razu krążownik amerykański "Chicago". Krążownik australijski "Canberra", na którym po pierwszej celnej salwie nieprzyjacielskiej zginął dowódca, zatonąć miał rankiem. Ale nie na tym skończyło się nieszczęście. Eskadra japońska zwróciła się przeciwko drugiemu zespołowi krążowników amerykańskich. Odgłosy bitwy toczącej się tak niedaleko dowódca owego zespołu uznał za salwy dział przeciwlotniczych; przygotowując się do odparcia nalotu, został całkowicie zaskoczony atakiem japońskich okrętów pancernych. W ciągu kilkunastu minut przed godziną trzecią rano jeden z krążowników amerykańskich wyleciał w powietrze, drugi zaś, zupełnie zdemolowany, przewrócił się do góry dnem; na obu okrętach zginęło około 2000 marynarzy. Trzeci krążownik zatonąć miał po paru godzinach, opuszczony przez załogę. Straty japońskie ograniczały się do uszkodzenia dwu krążowników. Dopiero następnego dnia jeden z krążowników zwycięskiej eskadry japońskiej, odpływającej w kierunku bazy na Nowej Brytanii, został trafiony aż czterema torpedami odpalonymi z amerykańskiego okrętu podwodnego i w kilku minutach zatonął razem z całą załogą. Sukcesu, aczkolwiek tak efektownego, nie udało się jednak Japończykom rozwinąć w pełne zwycięstwo. Pod osłoną wciąż jeszcze ^poważnych sił morskich desant na Guadalcanal odbywał się w dalszym ciągu. 23 sierpnia przybyły posiłki; tak się złożyło, że również Japończycy próbowali tego dnia wzmocnić nowymi oddziałami obronę wyspy, ale pobici w powietrzu musieli się wycofać z poważnymi stratami. Sukces japoński u brzegów Savo był zresztą ostatnim poważnym sukcesem w walkach o Archipelag 'Salomona, jakie trwać miały jeszcze przez wiele miesięcy. Nie udał się Japończykom rajd wykonany lLjłaźdzJrriika przez małą, ale szybką eskadrę; zapłacili za tę imprezę krążownikiem i niszczycielem. Więcej powodzenia mieli 26 października, kiedy poważniejsze siły obu stron zderzyły się opodal wysepki Santa Gruz; zatopili wtedy Amerykanom lotniskowiec. Ale znów nie osiągnęli celu. Także' natarcie na lądzie, na samej wyspie Guadalcanal, wykonane przeciwko oddziałom amerykańskim broniący01 182 ^ ł^an nrzez nie lotniska, nie miało powodzenia. Choć odparto Zez niemałym wysiłkiem. Czym było lotnisko na Guadalcanal? "Nie tylko dawało nam ' do przeprowadzania bezpośrednich ataków lotniczych pi- uczestnik walk, Bernard Brodie lecz także stanowiło cenną Z zvcie wysuniętą, pozwalającą na prowadzenie rozpoznania dla szych sił nawodnych. Nasze samoloty mogły dokonywać lotów izpoznawczych daleko na północ od wyspy na wodach, którymi siały płynąć japońskie siły morskie i transporty w drodze do Guadalcanal, podczas gdy Japończycy w dużym stopniu pozbawieni byli możliwości prowadzenia podobnego rozpoznania na kierunku naszych ruchów. W ten sposób w razie potrzeby mogliśmy ściągnąć na plac boju wszystkie znajdujące się w naszej dyspozycji okręty, które przybywając korzystały oczywiście w pełni z przewagi, jaką daje zaskoczenie". 11 Iistepattsn9*2 Amerykanie wysadzili na wyspie świeże siły, kontynuując desant w ciągu dnia następnego. Z jednodniowym opóźnieniem podobną operację rozpoczęli Japończycy, i nawet większymi siłami. Ale opuściło ich szczęście. Z jedenastu transportowców, przewożących prawie 14 000 ludzi, do brzegów dobiły tylko cztery mniejsze z 2000 ludzi. Resztę zjadły ryby. Japończycy stracili także dwa ciężkie krążowniki, gdy Amerykanie dwa lekkie. Po raz pierwszy zderzyły się tu ze sobą pancerniki obu stron; jeden z amerykańskich został uszkodzony. W sumie jednak Japończycy opamiętali się jako strona pokonana. Od tej pory zaniechali wspomagania konwojami obrońców Guadalcanalu, którzy zresztą do końca prowadzili zawziętą walkę. 30 listopada Amerykanie ponieśli jeszcze jedną porażkę, tracąc w spotkaniu ze stadem japońskich niszczycieli jeden krążownik; cztery inne zostały uszkodzone torpedami. Ale nie mogło to już rozstrzygnąć o losie archipelagu. Nocą z 7 na 8 lutego, 1943 ostatnie lądowe siły japońskie zostały wycofane z GuadakaftaJL; Japończycy zostawili tu 20 000 poległych, z czego połowę zmarłych z chorób i głodu; w ostatnich tygodniach obrońcy byli zupełnie pozbawieni zaopatrzenia i żywili S1ę tylko tym, co mogła im dać natura. Złamanie szyfru, jakim posługiwało się dowództwo japońskich ł Powietrznych, przyniosło w marcu 1943 jeszcze jeden sukces: icono do morza bombowiec, którym leciał głównodowodzący ja- vskiej marynarki wojennej, niefortunny dowódca z bitwy o Mid- '^y> admirał Yamamoto. Admirał zginął z całym swym sztabem. Jdyby nawet nie zginął, nigdy nie zdołałby wygrać tej nie- zecznej wojny japońskiej. XXII CHARKÓW, LENINGRAD, KURSK Zanim jeszcze 2 lutego 1943 zlikwidowano ostatecznie kocioł stalingradzki, Armia Czerwona przeszła do działań zaczepnych na całym froncie od Kaukazu po Leningrad. Już w dniu Nowego Roku dowództwo niemieckie przystąpiło do wycofywania wojsk zaawanturowanych na szlaki kaukaskie, l Pod naporem oddziałów radzieckich, z dnia na dzień wzmagających nacisk, tylko część sił hitlerowskich przebiła się na Rostów nad Donem. Reszta odchodziła na Półwysep Tamański, najbliżej sąsiadujący z Krymem, a ściśle z krymskim wicepółwyspem, Ker-czem. !Ł-ł*egt* przyszło najeźdźcom optfścffeiEpagTiodar. Twardo jednak trzymali podejścia do Noworosyjska, położonego nad samym już Morzem Czarnym, i zaciekle atakowali przyczółek utworzony na południe od tego miasta przez radzieckie oddziały desantowe. Walki miały sią tu przeciągnąć przez wiele miesięcy. Dowództwo hitlerowskie starało sią za wszelką cenę utrzymać pozycje na Półwyspie Tamańskim; zabezpieczały Krym od wschodu i pozwalały myśleć o ewentualnym uderzeniu na tyły -wojsk radzieckich działających w dolaym biegu Donu. Duże natarcie radzieckie sił Frontu Woroneskiego i częściowo Briańskiego rozwijało się tymczasem w górnym biegu tej rzeki. Wystartowało już 13 stycznia 1943, ogarnęło i unicestwiło włoską 8 armię, a w jej składzie wyborowy^ korpus strzelców alpejskich, i doprowadziło 25^yentiT"t!fó'lrwo!nienia Wwoneża. Był to jednak dopiero półmetek ofensywy, której walec przetaczał sią coraz dalej i dalej na zachód. 8 lutego wyzwolono Kursk, 9 zaś lutego Bieł-gorod położony na południku Charkowa o jakieś sto kilometrów na północ. Niemiecka Grupa Armii "B" w istocie szła w rozsypkę-16 lutego brnące w kopnych śniegach oddziały radzieckie osiągnęły Charków i zniszczyły tu resztki niemieckiej obrony. Równocześnie 20 stycznia ruszył na zachód Front Połudiuowo--Z?.chodni, wyzwalając w ciągu czterech dni poważną część Zagłębia Donieckiego, a 5 lutego od strony Stalingradu uderzyły 184 ka Frontu Południowego, przeszły dolny Don, uwolniły Ro się dpiero rzece Mius- Ogólne zachowanie się wojsk faszystowskich na południe od OTeża aż do Morza Czarnego pisze S. Sztemienko wyjaśnia-decyzje podejmowane w pierwszych miesiącach roku 1943 -vło oceniane w tym czasie przez wielu dowódców frontu i Kwa-Ire Główną jako wymuszony odwrót za Dniepr z zamiarem umocnienia się na zachodnim brzegu tej poważnej przeszkody wodnej. Uznawano za fakt bezsporny, że inicjatywa uchwycona przez nas pod Stalingradem jest mocno utrzymywana i wróg nie ma na razie możliwości jej pochwy cenią. Co więcej, uważano, iż jest mało prawdopodobne, aby armia hitlerowska podjęła w najbliższym czasie jakiekolwiek znaczniejsze operacje zaczepne na lewobrzeżnej Ukrainie czy w centrum frontu strategicznego. Z takiej właśnie oceny sytuacji wypływała decyzja: nacierać bez pauz, ponieważ każda strata czasu z naszej strony daje nieprzyjacielowi możliwość trwalszego usadowienia sią na zajmowanych rubieżach". Bywa, że zwycięstwo oszałamia. Możliwe, że oszołomiło niektórych dowódców radzieckich w lutym 1943; ofensywa doprowadziła przecież do kompletnego zniszczenia kilkudziesięciu niemieckich i satelitarnych dywizji. Ale dowódcy frontów i dowódcy poszczególnych armii nie ogarniali całości. Tymczasem w połowie lutego wojska radzieckie, operujące na froncie długości ponad 400 kilometrów, znalazły się w oddaleniu od 300 do 350 kilometrów od własnych baz zaopatrzeniowych i zaczęły bardzo dotkliwie odczuwać brak przede wszystkim amunicji i benzyny. Znacznie też zmalała wydajność wsparcia lotniczego, ponieważ własne lotniska zostały daleko w tyle, zdobyte zaś . jeszcze nie nadawały się do użytku. "W rzeczywistości jednak kontynuuje Sztemienko niemieckie dowództwo nie miało najmniejszego zamiaru wycofywania swoich wojsk za Dniepr. Wycofując się i broniąc przygotowywało ono przeciwuderzenie. Klęska pod Kotielnikowskim tylko a pewien czas pozbawiła je możliwości prowadzenia aktywnych ziałań na dużą skalę. Nieprzyjaciel nie wyrzekł się chęci rewan-Stalingrad i nadziei odzyskania strategicznej inicjatywy. ?cz przeciwnie, ciężka klęska, jakiej doznał na stepach doń-^ch, rozbicie Grupy Armii B pod Woroneżem, jak też ich skut-zmuszały wyższych dowódców hitlerowskich do podjęcia nad-sajnych kroków. Nie mając na bliskim zapleczu odwodów wydających do rozwijania działań zaczepnych na wielką skalę, J próbował utworzyć siły uderzeniowe w drodze przegrupo-przerzucania wojsk z Europy Zachodniej. Ale do tego po-
185 trzebny był czas. Dla uzyskania tego czasu, utrzymania Donbasu i zabezpieczenia sobie dogodnych do przeciwnatarcia rubieży wyj, ściowych Niemcy zdecydowali się przejść do obrony, mając przednie pozycje wzdłuż rzeki Doniec Siewierski i w dolnym biegu Donu. Główne pole walki, jak nazywali hitlerowscy generałowie miejsce skupienia największych wysiłków obronnych, opierało się 0 rzekę Mius. Zajmujące tę rubież wojska pod dowództwem Man-steina wchodziły w skład Grupy Armii Don. Podstawę stanowiły tu siły będące poprzednio na kierunku stalingradzkim i częściowo na północnym. Kaukazie. Wyprowadzono tu w szczególności 4 i l armie pancerne, stanowiące potężną pięść manewrową nieprzyjaciela. W dyspozycji Mansteina znajdowały się także duże ilości lotnictwa, dogodnie rozmieszczonego na lotniskach i należycie zaopatrzonego w paliwo. Przejście Grupy Armii Don do obrony również nie zostało dostrzeżone we właściwym czasie, ruch kolumn nieprzyjaciela podczas przegrupowań nadal oceniano jako ucieczkę, jako dążenie do uchylenia się od walki w Donbasie i do jak najszybszego przedostania się na prawobrzeżną Ukrainę. Dowództwo Frontu Południowo-Zachodniego kurczowo trzymało sią tego błędnego punktu widzenia, chociaż uwidaczniały się już fakty, które zobowiązywały dowództwo do tego, aby mieć się na baczności". ( Przy wsparciu sił wycofywanych z Kaukazu dowództwo niemieckie utworzyło dwa silne zgrupowania pancerne, którymi 29 lutego uderzyło na prawe skrzydło Frontu Południowo-Zachodniego. Wojska tego frontu zmuszone były znacznie się cofnąć. Równocześnie inna zebrana tymczasem grupa niemiecka zaatakowała lewe skrzydło Frontu Woroneskiego, zrolowała je, 15 marca zagarnęła Charków, 18 zaś marca Biełgorod. Tak nieszczęśliwie odbiły się po stronie radzieckiej niektóre błędy, o których otwarcie mówią dziś w swych pamiętnikach ówcześni radzieccy dowódcy 1 sztabowcy. Błędem podstawowym było niedocenienie dopiero co pobitego przeciwnika i zaniedbanie w tworzeniu dostatecznie silnych odwodów za cienką, nazbyt w tych waru'nkach cienką liml własnego frontu. W ówczesnych walkach obronnych wyróżniły się pod miejscowością Sokołowo kompanie batalionu czechosłowackiego, dowodzonego przez późniejszego prezydenta Republiki, ówcześnie zaś pułkownika, Ludvika Svobode. Dowódca jednej z kompanii tego batalionu, podporucznik Ottokar Jarosz, jako pierwszy z cudzoziemców otrzymał tytuł Bohatera Związku Radzieckiego. Nad Dońcem. Siewierskim przeciwnatarcie niemieckie ostatecznie zatrzymano. Nie udał się nieprzyjacielowi zamiar 186 radzieckich ugrupowań w Zagłębiu Donieckim i w rejonie Front Woroneski zdołał przy tym utworzyć i utrzymać Iniowe ramię tak zwanego występu kurskiego, który miał 'degrać ogromną rolę już w najbliższym czasie. Na wsparcie sił atakowanych przez Niemców na południu radziecka Kwatera Główna odesłała w lutym i w marcu poważne odwody, utworzone przez wyciągnięcie kilku dywizji z kierunku środkowego. Odbiło się to ujemnie na działaniach Frontów Kali-nińskiego, Zachodniego, Briańskiego i Centralnego, które miały rozbić niemiecką Grupę Armii "Środek" i w pościgu ogarnąć Smoleńsk. Wychodzące z ogólnego kierunku Moskwy natarcie radzieckie dotarło l kwietnia do rejonów Duchowszcziny i Spass-Demienska, jeszcze znacznie przed Smoleńskiem, i tu wypadło je zatrzymać. W każdym razie wyzwolono jednak Rżew, Gżack i Wiaźmę i zepchnięto nieprzyjaciela na odległość około 300 kilometrów od Moskwy. Znikło ostatecznie bezpośrednie zagrożenie stolicy. Poza tym zaś uzyskano dogodniejsze podstawy wyjściowe do podjęcia w bardziej stosownym czasie wielkiego uderzenia na zachód. Kiedy na południu Rosji rozgrywała się bitwa pod Stalingradem, kiedy w środkowej Rosji spychano najeźdźcę ze zdobytych przezeń wcześniej, zagrażających stolicy rubieży, również w Rosji północnej sytuacja zmieniała się na niekorzyść nieprzyjaciela. 12 -stj!ee^4^trar spotkanie 2 armii szturmowej Frontu Woł- chowskiego wyruszyła 67 armia Frontu Leningradzkiego. Celem operacji było zdjęcie blokady Leningradu, miasta od szesnastu miesięcy odciętego od reszty kraju i niszczonego bezlitośnie bombardowaniami lotniczymi oraz ogniem artyleryjskim. Na szlakach odsieczy leżało 25 dywizji niemieckich, i 5 fińskich. A w samym mieście obrońcy, ludność pospołu z wojskiem, osiągali szczyty ofiarności i odwagi. "Czołgając się osiągnąłem ulicę zapisał w swym dzienniku iwych dni profesor Zachar Frenkel i w ten sposób dotarłem mojego instytutu i mogłem odbyć wykłady. Jutro, jeśli przeżyję, kończę 72 lata". Prof. Frenkel miał przeżyć oblężenie i w ro- 1970 obchodzić setną rocznicę urodzin. tygodniu zażartych walk i po zdobyciu historycznego slburga spotkały się wojska obu frontów. Leningrad odzyskał >we połączenie 3. zapleczem. Nie był to jeszcze koniec udręki szkańców tego miasta; ale od tej pory nie było już odcięte od swoich. rodzenie pod Leningradem przyczyniło się do sukcesu wojsk kich działających juecQ"jdalej na południe. Natarcie, jakie ltego podjęły dywizje Frontu Północno-Zachodniego, dopro- 187 wadziło szybko do wydarcia Niemcom rejonu miejscowości De-miansk, skąd niemal od początku wojny grozili włamaniem w kierunku na Kalinin. "Wyniki kampanii zimowej 1943 roku pisze Sztemienko - nie bacząc na pewne pomyłki i nie ziszczone nadzieje, były W każdynł razie owe miesiące przełomu lat 19421943, w szczególności zaś początków roku 1943, ugruntowały całkowitą zmianę sytuacji na całym ogromnym froncie od Oceanu Arktycznego po Morze Czarne. Niemcy z dnia na dzień tracili inicjatywę strategiczną. Najbliższe zaś miesiące miały im przynieść nową, druzgocącą klęskę. Po odrzuceniu nieprzyjaciela na zachód i zakończeniu walk zimowych wiosną 1943 wojska radzieckie utrzymywały na zachód od Kurska rozległy obszar o kształcie niemal regularnego prostokąta i powierzchni około 22 000 kilometrów kwadratowych. Wy* stęp ów, który nazwano z czasem Łukiem Kurskim, obejmowały z obu stron siły niemieckie; w rękach Niemców pozostawały *ez dwa miasta leżące prawie na tym samym południku co Kursfc a mianowicie Orzeł na północy i Biełgorod na południu. Dzielił9 188 dległość do dwustu kilometrów, podczas gdy rubieże radzieckie pu leżały do stu kilometrów na zachód od linii prostej po-rowadzonej miedzy Orłem i Biełgorodem. Ideą dowództwa niemieckiego było uderzenie z obu końców krzydeł, od Orła i Biełgorodu, i zniszczenie sił radzieckich znajdujących się w występie. Na początku maja notuje Sztemienko przejście nieprzy-iaciela do natarcia wydawało się całkiem realne. Wywiad donosił, e Hitler zamierza zebrać kierowniczą kadrę swoich sił zbrojnych dla ostatecznego zadecydowania o natarciu na froncie radziecko--niemieckim. Odprawa taka rzeczywiście odbyła się 3 i 4 maja w Monachium [...]. W ciągu tych dwu dni plan operacji Cyta-dela został ostatecznie sprecyzowany i zatwierdzony. Teraz należało uważnie obserwować. Niespodziewane uderzenie nieprzyjaciela przy takim nasyceniu czołgów i lotnictwa, jakie stworzył przed naszym Bukiem Kurskim, mogło bardzo drogo nas kosztować. Od początku maja 1943 Sztab Generalny wykorzystywał wszystkie nadarzające się okazje, żeby przypomnieć sztabom frontów o potrzebie utrzymywania stałej gotowości. W imieniu Kwatery Głównej zalecał im szczególnie wstrzymywać się od skomplikowanych wewnętrznych przegrupowań wojsk, powodujących choćby krótkotrwałe osłabienie gotowości bojowej. 8 maja do Sztabu Generalnego różnymi kanałami nadeszły wiadomości o tym, że natarcie nieprzyjaciela na kierunku orłowsko-kurskim i biełgo-rodzko-charkowskim możliwe jest 1012 maja. Zameldowano o tym A. Wasilewskiemu [szefowi Sztabu Generalnego] przebywającemu w tym czasie w Moskwie. On otrzymał już wytyczne od Stalina: uprzedzić wojska, jeśli tylko zaistnieje taka potrzeba". Oczekiwane natarcie nie nastąpiło w dniach 1012 maja, ani też w następnym przewidywanym terminie, w dniach 1926 maja. "Hitler - - zapisał jeden z jego sztabowców, gen. Tippelskirch zamierzał użyć w tej operacji wielkiej ilości czołgów typu Panther, które od niedawna produkowano seryjnie i z którymi wiązał wielkie nadzieje". Na front pod Kurskiem szły nie tylko nowe, potężne czołgi anther, ale też równie potężne czołgi Tiger oraz nowe działa cerne 88 nim Ferdinand montowane na podwoziach czołgów Hitler chciał utworzyć możliwie najsilniejsze zgrupowanie erzeniowe, dostawy zaś, w efekcie działań partyzanckich na szla- komunikacyjnych prowadzących z Rzeszy, nie odbywały się wawniej. Dlatego zwlekał. Dopiero l lipca wezwał do siebie wódców operacji "Cytadela" i zarządził natarcie na dzień a hpca. 189
Atak miał być oczywiście zaskoczeniem. Ale dowództwo radzieckie od dawna rozpoznawało bieg przygotowań i nawet ustaliło ostateczny termin. 2 lipca już o godzinie 2.15 nad ranem gen. Ań tonów przygotował po raz trzeci rozkaz o gotowości wojsk. Podpisany bez zmian przez Stalina, brzmiał zwiąźle: "Z uzyskanych wiadomości wynika, że Niemcy mogą przejść na naszym froncie do natarcia w okresie 3 5 lipca. Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa rozkazuje: 1) Wzmocnić obserwację i rozpoznanie nieprzyjaciela w celu wykrycia w porę jego zamiarów. 2) Wojskom i lotnictwu być w gotowości do odparcia przewidywanego uderzenia nieprzyjaciela". Bitwa rozpoczęła sią istotnie 5 lipca o świcie. Od strony Orła na linie Frontu Centralnego i w kierunku na Kursk nacierało siedem dywizji pancernych, dwie zmotoryzowane i jedenaście piechoty; od strony Biełgorodu na linie Frontu Woroneskiego i oczywiście również w kierunku na Kursk dziesięć dywizji pancernych, jedna zmotoryzowana i siedem piechoty. Ogółem-pói miliona tudzi^ którymi dowodził f "W dniu dzisiejszym wołał Hitler w rozkazie specjalnym do tych wojsk stajecie się uczestnikami bojów ofensywnych, które mogą zadecydować o wyniku wojny". Jako miejsce połączenia obu niemieckich klinów określono miasto Tim, już na wschód od Kurska. Ale do owego spotkania nigdy nie doszło. Lato, jak dotąd, zazwyczaj sprzyjało Niemcom. Lecz tym razem ich wykorzystujące dobrą pogodę zagony pancerne miały się spotkać z przeciwnikiem dobrze przygotowanym, który także zamierzał wykorzystać pogodę. Minęły czasy 'zaskakujących ciosów, zadawanych przy pomocy wielkiej przewagi technicznej i dosłownie rozpruwających linie obronne. Dość powiedzieć, że Fronty Centralny i Woroneski dysponowały siłami około l 300 000 ludzi, około 20 000 dział i moździerzy, 3600 czołgów i dział pancernych oraz 2370 samolotów. Poza frontami angażowanymi od pierwszej chwili na północy trwały w oczekiwaniu Fronty Briański i Zachodni, na południu zaś Front Stepowy. Dowodzenie sprawowali generałowie, którzy minione dwa lata dobrze wykorzystali dla zdobycia najcenniejszych doświadczeń. Koordynacją działań w Łuku Kurskiffl sprawowali z ramienia Kwatery Głównej marszałkowie G. Żuków i A. Wasilewski. Historycy i dowódcy nazwą później plan niemiecki szablonowym i świadczącym o braku wyobraźni autorów. Uderzenie wy konywano według niezawodnych dotąd recept wojny błyskawicz- 190 nej zmasowanymi siłami przełamującymi, kierowanymi na pod-"tawę radzieckiego występu z obu jego stron. Lecz obrońcy umieli . parować tego rodzaju ataki. I właśnie w tych punktach dowództwo radzieckie ze szczególną starannością umocniło obronę, przygotowujące się do natarcia oddziały niemieckie artyleria obu frontów przykryła owegL;&4a3fia,.a-iHUcie tak silnym .ogaiem, ze ruch czołgów i piechoty zmotoryzowanej opóźnił się do dwu godzin. O 5.30 Niemcy wykonali swoje przygotowania artyleryjskie i lotnicze, po czym o 6.00 czołgi poszły ku liniom radzieckim. Uderzenie było potężne, ale doprowadziło w pierwszej fazie walk do wbicia tylko klinów: na północy na głębokość zaledwie 12 kilometrów, na południu nieco większego, bo sięgającego w pewnym punkcie 35 kilometrów w głąb ugrupowania obrony. Pierwsze z tych raczej mizernych przy tak wielkim wysiłku osiągnięć kosztowało Niemców cztery dni zażartych walk; w piątym dniu byli już niezdolni do dalszego natarcia. Nieco dalej zaszli od południa, gdzie ich 4 armią pancerną i tak zwaną grupą operacyjną Kempfa dowodził feldmarszałek Manstein. Historycy radzieccy stwierdzają dziś, że dowództwo Frontu Woroneskiego nie potrafiło właściwie określić kierunku, na którym nastąpi główny atak, i dopuściło do rozproszenia sił w zbyt szerokim pasie. W rezultacie Niemcy uzyskiwali tu przewagę w wybranych punktach. Po wprowadzeniu jednak odwodów sytuacja uległa poprawie. W rejoiróe.>Proehorowki doszło 12 lipca do wielkiej* -bitwy pancernej, w której uczestniczyło 1100 czołgów i dział pancernych. Obie strony poniosły poważne straty, ale nieprzyjaciel już nie postąpił dalej. Tymczasem, aa., północ od Orła owego dnia 12 lipca rozpoczynała się inna faza bitwy. Wojska Frontów Briańskiego i Zachodniego ruszyły do operacji już nie obronnej, ale zaczepnej. Tylko w pasie dwu armii Frontu Briańskiego przygotowanie artyleryjskie wykonywało 4000 dział i moździerzy. Potężnego wsparcia udzieliła l armia lotnicza. Po dwu dniach walk obrona niemiec-ńej armii pancernej została przełamana do głębokości 25 kilometrów. Wykorzystując powodzenie sąsiadów, 15 lipca przeszedł do Tzeciwnatarcia Front Centralny i w ciągu trzech dni odbił zagarnięte przez Niemców części występu. Odtworzono też położenie wyjściowe na południu, g<łzw-4&Jipfia iemcy^ rozpoczęli - odwcót. Front Woroneski i wprowadzony w a dni później do walki Front Stepowy przeszły do pościgu. V obliczu tak poważnych niepowodzeń Hitler zarządził czystkę owództwach; między innymi wyrzucił dowódcę 2 armii panie j. Ale czystka nie mogła pomóc, niepowodzenie zaś rychło o się przeistoczyć w wielką klęskę. 191 W nocyHS-SS^Łstesjuajjtojska radzieckie wdarły się na ulice i podjęły walkę o miasto. W tym samym czasie żołnier2e Frontu Stepowego podchodzili pod Rtełgorod. Oba miasta zostały odzyskane jednego rJnh.-ifcjnigggiaiiai Tn 18 sierpnia Fronty Centralny, Briański i Zachodni całkowicie zlikwidowały owe niemieckie ramię, jakie zaciskało Łuk Kurski od północy. Nastąpiła tam na pewien czas stabilizacja frontu nieco na wschód od Briańska. Na południu zaś poczynała się nowa, niezwykle ważna operacja. "Po wielokrotnej ocenie i wyważeniu różnych propozycji pisze gen. Sztemienko Sztab Generalny doszedł do ostatecznego wniosku: biełgorodzko-charkowskie zgrupowanie niemieckich wojsk należy przede wszystkim odizolować od dopływu odwodów z zachodu; do tego należy bezwarunkowo wykorzystać będące w gotowości na północ od Biełgorodu dwie armie pancerne, złamać i zdezorganizować obronę nieprzyjaciela, rozciąć ją głębokimi uderzeniami i dopiero potem zniszczyć go częściami. Pomyślana w ten sposób nowa operacja otrzymała kryptonim Wódz Rumiancew. Walki były prowadzone faktycznie bez przerwy, naszego przejścia do przeciwnatarcia nie poprzedzała długa pauza i dlatego opracowanie planu tej operacji różniło się pod wielu względami od innych. Opracowywano go przeważnie w wojskach, bezpośrednio w terenie [...]. O jakimkolwiek jednolitym, pisemnym czy graficznym dokumencie, który obejmowałby plan operacji Wódz Rumian-cew, nic mi nie wiadomo. Po prostu go nie było. Kwatera Główna *> i Sztab Generalny rozumiały przez ten kryptonim nie dokument, ale wspólne działania Frontu Woroneskiego, Stepowego i .częściowo Południowo-Zachodniego, w sierpniu 1943, zjednoczone ogólnym celem i wspólnym kierownictwem. Celem działań było rozbicie nieprzyjaciela w rejonie Biełgorodu i Charkowa, w rezultacie czego przed radzieckimi wojskami otworzyłaby się droga w stronę Dniepru, zarysowałaby się możliwość uchwycenia na nim przepraw i wzbronienia nieprzyjacielowi odejścia z Donbasu na zachód. Ogólnie biorąc wszystko to dawało nam duże możliwości operacyjne". Celem wspomnianego w pamiętnikach gen. Sztemienki odcięcia ugrupowania hitlerowskiego od dopływu posiłków z zachodu, główne uderzenie mierzono w miasteczko Bogoduchow leżące na północny zachód od Charkowa. Wojska ruszyły już 3 sierpnia, jeszcze przed wyzwoleniem Biełgorodu. 8 sierpnia zdobyły Bogoduchow i parły dalej na południe, rozcinając na dwie części całe niemie* kie ugrupowanie charkowsko-biełgorodzkie. Wykonując gorączko we przegrupowania Niemcy ściągnęli na południe od Bogoduch< wa siedem dywizji pancernych i cztery piechoty i 11 sierpnia poL* 192 r duże przeciwnatarcie. Walki trwały przez cały tydzień. Pomi- strat FtdSL3S35ii8nesfci utrzymał jednak pozycje. Tymczasem_od vschodu nadciągały już wprost n^ Charków oddziały Frontu Stepowego "mi- liw1 i 23 siljpj^JssrĄłyTfiiasto szturmem. Operacje zaczepne pod Kurskiem, które w drugim etapie do-owadziły do wyzwolenia Charkowa, historycy radzieccy uważa- za trzecie strategiczne przeciwnatarcie Armii Czerwonej od początku wojny. Natężeniem i skutecznością wysiłku przewyższy-3 zarówno bitwę pod Moskwą, jak i bitwę w międzyrzeczu Wołgi i Donu. Pod Moskwą walczyło po stronie radzieckiej 700 000 ludzi nad Wołgą około miliona, pod Kurskiem przeszło dwa miliony.' Pod Moskwą siły radzieckie ustępowały liczbą nieprzyjacielowi, nad Wołgą stosunek sił był mniej więcej wyrównany, pod Kurskiem wojska radzieckie dwukrotnie górowały. "Przeciwnatarcie pod Kurskiem konkluduje marszałek Żuków było, w odróżnieniu od przeciwnatarcia pod Moskwą i nad Wołgą, uderzeniem głębokim, zawczasu przewidzianym i dosko- ; nale przygotowanym". Bitwa pod Kurskiem była jedną z największych bitew drugiej wojny światowej. Trwała pięćdziesiąt dni. Rozbito 30 dywizji nieprzyjacielskich, w tym siedem pancernych. Niemcy stracili ponad pół miliona ludzi, około 3000 czołgów, ponad 3000 samolotów. Radzieckie lotnictwo utrzymywało od tej pory panowanie w powietrzu. Co najważniejsze zaś, radzieckie siły zbrojne przejęły całkowicie inicjatywę strategiczną.
1 - Najkrótsza historia.. XXIII JESIEŃ 1943: LENINO Jeszcze przed bitwą pod Kurskiem radzieckie siły zbrojne przeszły poważną reorganizację. Między innymi przywrócenie korpusu jako szczebla pośredniego pomiędzy dywizją i armią pozwoliło na większą elastyczność i sprawność dowodzenia. Formowano armie pancerne, które jako związki operacyjne odznaczały się wielką ruchliwością i siłą uderzeniową, formowano tak zwane korpusy przełamania i dywizje artylerii armat średnich kalibrów. Radziecki przemysł zbrojeniowy produkował w roku 1943 do 3000 samolotów i 2000 czołgów oraz dział pancernych miesięcznie. Na wyposażenie wojsk wchodziły nowe bądź ulepszone modele broni ciężkich. Jak podają źródła radzieckie, w początkach lata 1943 armia niemiecka liczyła 10300000 ludzi, z czego 6700000 w linii. Z tej liczby na front wschodni przypadało 4 800 000, czyli około 70 procent, nie licząc pół miliona ludzi w armiach satelitarnych. Była to w sumie potęga niemal równa tej, z jaką Niemcy uderzyli przed dwoma laty na wschód. Lecz rzeczywisty stosunek sił wyglądał obecnie o wiele dla nich gorzej. Armia Czerwona miała w służbie czynnej około 6 400 000 ludzi. Górowała więc liczebnością nawet po odjęciu sił wyznaczonych do czuwania na granicach dalekowschodnich. Co ważniejsze jednak, górowała masą wyposażenia. Liczbie 58 000 nieprzyjacielskich dział i moździerzy przeciwstawiała obecnie 103 000 własnych; niespełna 6000 niemieckich czołgów i dział pancernych miało przed sobą 9900 radzieckich; na 3000 niemieckich samolotów przypadało 8300 samolotów radzieckich. Trzeba jednak dodać, że ponad połowę artyleryjskiego wyposażenia Armii Czerwonej stanowiły lekkie działa 76 mm i moździerze piechoty 82 mm; przewagę liczby po stronie przeciwnika Niemcy w dużej mierze wyrównywali kalibrem-Radziecką broń pancerną składały w jednej trzeciej czołgi lekkie, gdy Niemcy wprowadzali właśnie na wyposażenie stalowe kolosy typu Panther i Tiger; radziecki ciężki IS, który z czasem stać siĘ miał postrachem nieprzyjaciela, w roku 1943 dopiero wchodził d 194 seryjnej produkcji. Uzyskana więc olbrzymim wysiłkiem całego społeczeństwa przewaga nad najeźdźcą nie była jeszcze przewagą absolutną i nie rokowała jakiegoś łatwego zwycięstwa. Ale nikt już nie wątpił, że jest ono pewne. Najbardziej spektakularnego dowodu dostarczał poczynający się od Stalingradu i trwający nieustannie od Kurska odwrót niemiecki. "Działania zaczepne radzieckich sił zbrojnych prowadzone latem 1943 pisze gen. Fztemienko cechował wzrastający rozmach. Uderzenia następowały jedno po drugim, obejmując coraz to większą przestrzeń. Było to podyktowane koniecznością rozbicia niemieckich wojsk jednocześnie na dwu kierunkach, co utrudniało nieprzyjacielowi przerzucanie sił z jednego frontu na drugi". Już na długo przed zakończeniem bitwy kurskiej, 7 sierpnia 1943, Front Zachodni gen. Sokołowskiego z częścią sił Frontu Ka-linińskiego wyruszył do natarcia w ogólnym kierunku Smoleńska. Tak w toku jednej wielkiej bitwy o znaczeniu strategicznym dowództwo radzieckie podejmowało drugą. Tak poczynał się wielki odwet, w którym czekało Niemców bicie nieraz w kilku równoczesnych operacjach przedsiębranych w różnych miejscach ogromnego frontu. 18 sierpnia Front Południowy gen. Fiodora Tołbuchina uderzył na południu poprzez rzekę Mius na Zagłębie Donieekie; 26 sierpnia, w trzy dni po uwolnieniu Charko .ira, Front Centralny, a wkrótce po nim Fronty Woroneski i Stepowy ruszyły w stronę Dniepru. Głównym celem był Kijów. Niemcy stawiali na tym kierunku szczególnie twardy opór, starając się nie dopuścić do zagrożenia od północy Zagłębia Do-nieckiego. Lecz rozpaczliwa ich obrona pękała we wszystkich szwach. 30sierpnia wojska radzieckie zdobyły Taganrog nad Morzem Azowskim, a 2 września Sumy, położone na równoleżniku Kijowa i w odległości już tylko jakichś stu kilometrów od stolicy Ukrainy; 8-^wwaeśnia wkroczyły do miasta Stalino (dziś Donieck) i wreszcie 2r-wr geśnia żołnierze Frontu Centralnego osiągnęli miejscu, w którym od zachodu wpada Prypeć. Natychmiast czołowe oddziały rozpoczęły forsowanie wielkiej rzeki i zmierzając na Żytomierz i Korosteń zdołały w ciągu tygodnia wła-aać się na głębokość 35 kilometrów. Do końca września Dniepr był przekroczony w pasie 90 kilometrów, licząc na południe od Ością Prypeci. I mimo gwałtownych kontrataków nie udało się już Niemcom zepchnąć zdobywców z powrotem za rzekę. Jednocześnie 21 września wyzwolona została Połtawa, a *B5 trześnia dywizje trzech armii Frontu Zachodniego zdobyły zruj- 195 nowany Smolensk. Na tym kierunku wejść miała w najbliższych dniach do walki pierwsza na wschodzie dywizja polska. Po wyjściu ze Związku Radzieckiego ostatnich oddziałów polskich, formowanych tam na podstawie polsko-radzieckiego układu z 30 lipca 1941, stosunki .pomiędzy rządem polskim gen. Si-korskiego i rządem radzieckim znacznie się pogorszyły i odtąd stale się pogarszały. Podstawową kontrowersję, przypomnijmy, stanowiła wciąż sprawa granic wschodnich powojennego państwa polskiego. 25 kwietnia 1943, po nieostrożnym podjęciu przez czynniki polskie komunikatów katyńskich Goebbelsa, rząd radziecki przerwał stosunki dyplomatyczne z rządem polskim. Tak na arenie światowej ekipa gen. Sikorskiego, reprezentująca dotychczas oficjalnie sprawę polską, utraciła wszelki kontakt z najbliższym i najpotężniejszym sąsiadem Polski, zrażając sobie przy tym poważnie pozostałych wielkich sojuszników. Na arenie zaś węższej, radzieckiej, pozostała w bardzo trudnej sytuacji rzesza Polaków, których interesy czysto teoretycznie reprezentować teraz miała ambasada australijska. W tych warunkach grupa polskich komunistów, stopiona wokół Wandy Wasilewskiej i Alfreda Lampę, która już od stycznia 1943 tworzyła organizację przebywających w ZSRR Polaków nazwaną Związkiem Patriotów Polskich, zwróciła się do Stalina z prośbą o zezwolenie na sformowanie dywizji polskiej. 8 maja, w dniu zdobycia Tunisu, w Moskwie prasa i radio ogłosiły zwięzły komunikat: "Rząd radziecki postanowił zadośćuczynić prośbie Związku Patriotów Polskich w sprawie tworzenia na terytorium ZSRR polskiej dywizji im. Tadeusza Kościuszki w celu wspólnej z Armią Czerwoną walki przeciwko najeźdźcom, niemieckim". Formowanie l Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki rozpoczęło się natychmiast opodal Riazania w obozie ćwiczebnym Moskiewskiego Okręgu Wojskowego w Sielcach nad Oką. Wielka jednostka polska otrzymała etaty radzieckiej dywizji strzelców gwardii; ale poza tym, pozostając w tym kraju jądrem odradzającej się jeszcze raz polskiej siły zbrojnej, przyhołubiała oddziały tak ponadetatowe, jak pułk czołgów, batalion kobiecy czy eskadra lotnicza. Uroczyste zaprzysiężenie dywizji, połączone z wręczeniem sztandaru ufundowanego przez ludność polską, nastąpiło 15 lipca 1943, w rocznicę bitwy pod Grunwaldem. W tym samym dniu na drugim krańcu Europy odbywało się w londyńskiej katedrze westminsterskiej nabożeństwo żałobne nad trumną gen. Sikorskiego, który w nocy z 4 na 5 lipca, wracając z inspekcji wojsk polskich w Iraku, zginął w katastrofie lotniczej 196 gtychmiast po starcie z lotniska gibraltarskiego. Tak fatalnie zakończona podróż polskiego premiera i Naczelnego Wodza miała, j jego intencji, zakończyć się dotarciem do Moskwy i rozmową ze stalinem- Ale zamiar był przedwczesny, podjęte przez Churchil- j i rychło zresztą przerwane próby mediacji nie ułatwiły tego spotkania, poza tym zaś uwagę kierownictwa radzieckiego pochłaniały wtedy przygotowania do bitwy pod Kurskięm. Z wielu więc powodów Sikorski nie zdołał swej podróży doprowadzić do korzystnego politycznie finału. Wracając zaś dotarł tragicznie do finału własnego życia. Niszczyciel polski "Orkan" w asyście dwu niszczycieli brytyjskich przewiózł jego ciało do Wielkiej Brytanii; 16 lipca złożono generała do grobu na cmentarzu lotników polskich w Newark. Przeszedł do historii jako człowiek, który dążył do ułożenia na trwałych podstawach stosunków polsko-radzieckich, który myślał o żołnierzach polskich idących w tej wojnie kierunkiem od Moskwy do Warszawy. Nie jemu jednak przypadła realizacja tej idei. l Dywizją Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, popularnie później nazywaną Kościuszkowską, dowodził gen. Zygmunt Berling, niegdyś żołnierz Legionów Piłsudskiego, w latach międzywojennych dowódca kolejno 4 i 6 pułku piechoty Legionów, we wrześniu 1939 oficer w dyspozycji dowódcy DOK IX w Brześciu nad Bugiem, w roku 1941 szef sztabu formowanej pod gen. Andersem 5 dywizji piechoty, a wreszcie komendant bazy ewakuacyjnej w Krasnowodsku nad Morzem Kaspijskim. Tamtędy właśnie odbywały się w kwietniu i sierpniu. 1942 ewakuacje oddziałów polskich do Persji. Po ich odejściu ówczesny pułkownik Berling pozostał w ZSRR jako jeden z nielicznych oficerów tego wojska. W czwartą rocznicę wybuchu wojny, l września 1943, oddziały Dywizji Kościuszkowskiej wyruszyły z Sielc w stronę frontu, zatrzymując się na krótko w rejonie Wiążmy. Wymarsz poprzedziły manewry dywizyjne. W obozie sieleckim od 10 sierpnia formowano już l korpus polski, który przejął od wychodzącej na front dywizji niektóre jej oddziały ponadetatowe, z wyjątkiem pułku -zołgów. We wrześniu zaczęły powstawać 2 Dywizja Piechoty im. Henryka Dąbrowskiego, l Brygada Artylerii im. Bema, l Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte, l Pułk Lotnictwa Myśliw- kfego "Warszawa"; nadto w Riazaniu utworzono szkołę podchorążych. Dywizja tymczasem dobijała swymi eszelonami do linii frontu. *CZ3C 11 500 ludzi, znajdowała się w pełnym stanie etatowym. ją do 33 armii Frontu Zachodniego, która nacierała na 197 wschodniej Białorusi przeciwko dobrze tu usadowionym jednostkom niemieckiego LXXXIX korpusu 4 armii pancernej. 7 października dowódca dywizji otrzymał od dowódcy armii zadanie bojowe. Dywizja miała przełamać obronę nieprzyjaciela na odcinku Połzuchy w rejonie miejscowości Lenino; ogólnym kierunkiem działań 33 armii była Orsza nad Dnieprem. Nocą z 9 na 10 października dywizja polska przejęła odcinek przyszłego uderzenia. Rankiem 12 października, po czterdziestomi-nutowym przygotowaniu artyleryjskim, ruszyła do natarcia na potrójną linię nieprzyjacielskich okopów. Do historii przeszedł o-krzyk podziwu jednego z radzieckich obserwatorów: "Mołodcy Po-laki. wo wieś rost idut!" (Zuchy Polacy, idą wyprostowani!). Wszyscy świadkowie stwierdzają, że był to atak imponujący. Wyrównana jak na ćwiczeniach tyraliera dwu pułków pierwszego rzutu wzięła z miejsca pierwszy, najsilniejszy okop. Po dwu godzinach walki, po zdobyciu miejscowości Połzuchy piechota polska musiała zapaść na opanowanym terenie. W całym pasie działań 33 armii Niemcy trzymali bardzo twardo swe doskonale przygotowane umocnienia. Nastąpiły silne, wspierane bombardowaniami lotniczymi kontrataki. Dowódcę całego frontu niemieckiego w tym rejonie, feldmarszałka von Kluge, obowiązywał rozkaz Hitlera wzbraniający ustąpienia choćby o metr obszaru. Przed dziesięciu zaledwie dniami Niemcy zlikwidowali tu próbę przełamania przedsięwziętą przez korpus radzieckiej kawalerii. Tym zacieklej walczyli teraz o odtworzenie poprzedniej rubieży obronnej. Walki trwały przez dwa dni. Wszystkie przeciwuderzenia zostały przez Polaków odparte. Rankiem 14 października dywizja została wycofana do drugiego rzutu 33 armii. Poniosła bardzo ciężkie straty sięgające 25 procent stanu załogi. Zdaniem niektórych historyków, dowódca dywizji przecenił własne siły, w szczególności ufając liczbie posiadanych dział. Sukces ogólny uznano w sensie przede wszystkim politycznym, jako umocnienie wspólnie przelaną krwią nowego etapu w stosunkach polsko-radzieckich. Troje żołnierzy: Aniela Krzywoń, Juliusz Hibner i Władysław Wysocki, otrzymało tytuły Bohaterów Związku Radzieckiego. Chwilowe przyhamowanie Frontu Zachodniego nie miało wpływu na przebieg walk o linię Dniepru. 8 listopada wojska radzieckie rozpoczęły oskrzydlanie Kijowa i w trzy dni później wyzwoliły stolicę Ukrainy. Jeszcze 20 października nastąpiło przemianowanie poszczególnych frontów, zgodnie z nową sytuacją wojenną. Froju WoronesK stał się więc l Ukraińskim, Fronty Stepowy, Połudmowo-Zachodm 198 j południowy odpowiednio 2, 3 i J^kraińskinur*'Front Centralny nazwano wkrótce potem l BiałonłsTdm. Front Briański został rozwiązany, j|#o wojska zaś pr.^kazano częściowo Białoruskiemu, częściowo/mdbałtyckiemu. 10 lisiopada dywizje Frontu Białoruskiego uderzyły z przyczółka na Dnieprze w kierunku Homla. 15 listopada sforsowały Berezynę i wkrótce potem dotarły w rejon Mozyrza. Kampania letnio-jesienna była zakończona. Przygotowywano już kampanię zimową. XXIV POWRÓT DO EUROPY W połowie roku 1943 potężny walec sił radzieckich z rosnącą szybkością zaczynał przetaczać się na zachód. Coraz liczniejsze eskadry niszczycieli i korwet czyściły Atlantyk z niemieckich piratów podwodnych. Coraz liczniejsze armady powietrzne nadlatywały nad Rzeszę, obracając miasta niemieckie w rumowiska. Po zwycięstwie w Tunezji stało się jasne, że nadchodzi nowa faza wojny, że zbliża się pora powrotu aliantów do Europy. Toteż propaganda hitlerowska porzuciła hasła ofensywne i wystąpiła z nowym pomysłem; z Berlina powrzaskiwano teraz o Festung Europa, czyli o Twierdzy Europejskiej, której wszyscy Europejczycy powinni bronić przed barbarzyńcami z Zachodu i ze Wschodu. Tylko nieliczni, tylko najbliżsi kierowniczym szczytom wiedzieli, że nie ma wśród aliantów jednomyślności, na temat koncepcji rozstrzygnięcia wojny. Ideą Churchilla^byjo" uderzenie od Afryki na Bałkany, które_ nazy3vaF~ ^ Spo- dziewał" ślę'"na "tym kieruak-u-^jepaicia silnych ruchów partyzanckich przede wszystkim w Jugosławii, łatwego wytrącenia z wojny Bułgarii, Rumunii i Węgier, zdopingowania Turcji; kalkulował też dotarcie przed, Rosjanami do obszarów nad Dunajem i Wisłą, które w przyszłości chciał widzieć włączone w sferę wpływów brytyjskich. Churchillowi sprzeciwiali się Amerykanie, postulujący-łłderzenie wprost z Wielkiej Brytanii na Francję", Amerykanów zaś 'popierał Stalin, odrzucający wszelkie plany uderzenia od południa i domagający się możliwie rychłej inwazji na brzegi francuskie. Podczas konferencji Roosevelta i Churchilla w Casablance w styczniu 1943 i w Waszyngtonie w maju tegoż roku przyjęto kompromis, ustalając, że głó\vny wysiłek inwazyjny będzie nakierowany ku brzegom francuskim, na Włochy południowe natomiast zostanie wykonane wcześniej uderzenie pomocnicze. na Włoska obrona wyspy, wzmocniona przez dwie doborowe dywizje niemieckie, została zwinięta w ciągu pięciu tygodni. Jeszcze wcześniej rozsypała się w Rzymie dyktatura Mussoliniego. 200 Samowładca Italii został aresztowany przez własnych podwładnych, w imieniu zaś króla Wiktora Emanuela III władzę w kraju przejął marszałek Badoglio. Nowy rząd włoski podjął bardzo tajne rokowania z aliantami, żądając od nich pomocy w zniesieniu zależności od Niemiec. Sytuacja była groteskowa. Główny partner Rzeszy w osławionej Osi Berlin Rzym, ogłaszanej od lat za Oś Stalową, partner dysponujący licznymi dywizjami i silną flotą wojenną, a przy tym okupujący rozległe terytoria bałkańskie, owych pięknych dni lata 1943 błagał nieprzyjaciół, aby dla opanowania dlań jego własnej stolicy wysłali choć jedną dywizję powietrznordesantową. Na wypadek przeciągnięcia się wojny Mussolini liczył na pomoc materiałową z Niemiec, ale jeszcze bardziej liczył na szybkie zawarcie pokoju, w którym to akcie widział się tanim kosztem zwycięzcą obok Hitlera. Wszystkie te rachuby zawiodły. Pomoc materiałowa nie nadeszła; Niemcy mieli dość własnych potrzeb, w miarę upływu czasu coraz pilniejszych. Po utracie posiadłości afrykańskich, po zagładzie w stepach Ukrainy i Rosji silnego korpusu ekspedycyjnego, latem 1943 Włochy były wykończone materialnie i moralnie. Z lotnictwa, jeszcze w roku 1937 najsilniejszego na świecie, zostało 400 samolotów, tyle akurat, ile miała Polska we wrześniu 1939. Połowa z tego znajdowała się zresztą w rozproszeniu na Bałkanach. Flota, tylekroć pobita, rzadko ryzykowała opuszczanie zacisznych schronień. W samych Włoszech stacjonowało 20 dywizji wojska, w tym dwie pancerne, ale w szeregach brakowało bojowego animuszu. Włosi od początku nie uznali tej wojny za swoją i walczyli niechętnie. A teraz wręcz pragnęli zerwania powszechnie w kraju znienawidzonego związku z hitlerowskimi Niemcami. W kierownictwie alianckim przewrót we_ _WJŁoszech przyjęto początkowo nieufnie i- rokowania znacznie się przeciągnęły. Lecz powadzenie na Sycylii i tak szybko zarysowana perspektywa odłupania Włoch od Osi spowodowały zgodę Amerykanów na rozszerzenie ^początkowych zamierzeń. Atak na sam półwysep miała wykonywać +yii-T "^>M<^|iJbjjjjityifc1'^i obecnie zdecydowano, że w dalszych operacjach weźmie udział również 5 armia,.,amerykańska, naprędce utworzona z 6 korpusu amerykańskiego i 10 brytyjskiego. Całość tworzyła ,"!&-, Grupę Armii, którą dowodził zdobywca Tunezji i Sycylii gen. Harołd Alexander. J wtześnia., Bjry ty jczycy uderzyli z Sycylii przez Ciśninę Mes-*ynską i ów cios poszedł jak nóż w masło. Oddziały włoskie po Prostu rzucały broń, ludność zaś z iście włoskim temperamentem Wyrażała zwycięzcom wdzięczność. 201 W dniu uderzenia brytyjskiego gejjgrał Castellano podpisał ...w Syrakuzach kapitulacją Włoch. Postanowiono ogłosić ją publiczni^ dopiero w chwili lądowania 5 armii. Włosi mieli nadzieje opóźnić w ten sposób nieuchronną interwencję niemiecką. Po klęsce w Afryce Niemcy spodziewali się oczywiście alianckiego ataku na południową Europę, ale spodziewali się go raczej na Bałkanach. Nawet inwazja na Sycylię i skok do Kalabrii nie zmieniły tego poglądu. W sztabach niemieckich przypuszczano, że przez opanowanie Włoch południowych alianci chcą zbliżyć się do Jugosławii. Po zastosowaniu na domiar przez Brytyjczyków pewnych zabiegów mylących duże siły niemieckie zostały skierowane na Bałkany. Gdy więc alianci zaczęli poważnie wciągać się w kampanię włoską, Niemcy wciąż dbali przede wszystkim o terytoria bałkańskie. Niemniej we Włoszech południowych zdołali już zgromadzić osiem dywizji. Dowodził nimi feldmarszałek lotnictwa Albert KesseMng. W obliczu owych sił niemieckich ogłoszenie kapitulacji Włoch stawało się ryzykiem, którego jednak trudno było nie podjąć. Późniejszy premier brytyjski Macmillan wspomina w swych pamiętnikach o napięciu, jakie przeżył 8 września w Algierze. Asystował wtedy przy nadawaniu deklaracji kapitulacyjnej Badoglia. Zgodnie z tajną umową miało się to stać po południu, w przeddzień lądowania 5 armii. Na pokładach wielu statków i okrętów armia ta płynęła już przez Morze Tyrreńskie. O godzinie 18.30 odczytano deklarację, po czyni nastąpiły kwadranse napięcia: czy Rzym ją potwierdzi, czy też politycy włoscy wymyślą jakąś nową combina-zione? O 19.45 radio rzymskie ogłosiło kapitulację słowami uzgodnionego tekstu. W Algierze Macmillan, wówczas minister stanu przy dowództwie wojsk Sprzymierzonych, odetchnął z ulgą. Lecz w istocie dopiero od tej chwili zaczynały się najpoważniejsze kłopoty. Reakcja niemiecka była błyskawiczna. Jeszcze tej samej nocy król i Badoglio musieli uciekać z Rzymu. Ze szczupłą świtą dotarli do Pescary nad Adriatykiem i na pokładzie krążownika przemknęli do zajętego przez Brytyjczyków Brindisi. Termin lądowania 5 armii trzymano w tajemnicy przed Włochami. W rezultacie ogłoszenie kapitulacji zaskoczyło administrację państwową i dowództwa. Zdezorientowanych oficerów i żołnierzy Niemcy bez trudu rozbroili, wyaresztowali, a następnie wielu wymordowali w obozach koncentracyjnych. Taki sam los spotkał garnizony okupujące wyspy greckie. Stacjonowani tam żołnierze włoscy, zamiast wystąpić przeciw Niemcom znajdującym się prze- 202 cięż w poważnej mniejszości, dali się ponieść euforii wywołanej nerspektywą szybkiego powrotu do ojczyzny i w rezultacie niemal bez wyjątku zostali wystrzelani przez bardziej zdecydowanych Niemców. Tyrreńskie wybrzeża Włoch południowych tworzą pejzaż bardzo malowniczy dla turystów, przyjeżdżających zwiedzać, ale wręcz obrzydliwy dla żołnierzy, przybywających zdobywać. Niewysokie, ale strome wzgórza opadają wprost do morza na całej długości brzegu, od Messyny aż poza Neapol. W jednym tylko miejscu, pod Salunua; w linii powietrznej o jakieś 50 kilometrów od Neapolu, rozpościera się kawał plaży dogodny dla wysadzenia wojsk desantowych. Rozglądając się za miejscem, jakie wybrałby nieprzyjaciel, Kesselring zobaczył oczywiście Salerno. Na wzgórzach nad plażami zarządził manewry. Odbyły się w przeddzień lądowania. I kiedy 9 września piechota Sprzymierzonych dobijała do plaż, ze wzgórz spadła ulewa ognia. Wywiązała się bitwa, która trwała tydzień. Siły desantowe przeżyły niejedną krytyczną godzinę. Ostatecznie jednak, wsparte potężną artylerią okrętową, zepchnęły obronę i ruszyły na Neapol. Straty wyniosły prawie 6000 samych poległych. l października Amerykanie weszli do -Neapolu i tegoż dnia Brytyjczycy zajęli w głębi półwyspu Foggię z jej ogromnym lotniskiem. Ważnym wydarzeniem było też w tym czasie przejście na Maltę floty włoskiej, która 9 września opuściła porty liguryjskie. Zaatakowana niemal natychmiast przez lotnictwo niemieckie, poniosła jednak poważną stratę: zatonął pancernik "Roma". Bez szczególnego echa przeszło pośród tych wydarzeń uwolnienie Mussoliniego. Z rozkazu nowego rządu był uwięziony w hoteliku na masywie Grań Sasso w górach Abruzzi. Porwali go niemieccy spadochroniarze, niewiele zresztą ryzykujący; alianci by-|i jeszcze daleko. Jako zupełna już hitlerowska marionetka zało-ł następnie we Włoszech pomocnych tak zwaną Włoską Repu-likę Socjalną, której był nominalnym szefem pod okiem gestapowców. Na południu tymczasem alianci szli naprzód, ale szli coraz wolnej. Opór niemiecki tężał. Przeciwko zdobywcom obracała się geografia. Ciągnące się przez l długość półwyspu Apeniny oddzielają wybrzeże adriatyckie tyrreńskiego. Z konieczności więc inwazja od samych począt- v rozpadła się na dwa nurty. 5 armia maszerowała wzdłuż brze-tyrreńskiego, 8 armia zaś wzdłuż brzegu adriatyckiego. Góry, 203 leżące pomiędzy obu trasami, utrudniały lub nawet czasem uniemożliwiały wzajemną obu armii współpracę. Niezliczone potoki spływające z gór do morza hamowały marsz motorów. Dopiero w okresie Bożego Narodzenia Kanadyjczycy z 8 armii zdobyli Ortonę nad Adriatykiem. Przeciwko zdobywcom obracała się też ironicznym zrządzeniem losu globalna strategia zachodnich aliantów. Sformowanie 5 armii stanowiło zastrzyk o działaniu ograniczonym, podczas gdy sławna 8 armia w jej obecnym stanie stanowiła właściwie tylko ooś w rodzaju delegacji. Jedyną jej rzeczywistą siłę stanowił 13 korpus. Front włoski po dawnemu określano jako pomocniczy, odwracający uwagę Niemców od właściwego kierunku. Z końcem września wylądowała wprawdzie w Bari wsławiona w walkach pustynnych 78 dywizja brytyjska i brygada pancerna, ale obie te wielkie jednostki stanowiły zaledwie minimum niezbędnego wsparcia. Brakujące dywizje znajdowały się wprawdzie na Bliskim Wschodzie, ale właśnie poważnie rozważano konieczność użycia ich na zupełnie innym kierunku operacyjnym. I tak jesienią 1943 efektywnie rozpoczęty pochód aliancki zaczynał beznadziejnie grzęznąć w błocku południowej zimy. Największy nawet impet musi wygasnąć, skoro zabraknie sił i środków. Ortona była ostatnim punktem, jaki nad Adriatykiem Kanadyjczycy wydarli Niemcom zębami i pazurami. Nad Morzem Tyrreń-skim zaś ledwie już ciągnąca nogi i ledwie już dobywająca z błota swe samochody 5 armia, kilometr po kilometrze w walkach od samego Salerno, zdołała zdobyć Monte Camino. Ze względu na ciężkie straty i ulokowane w tym wzgórzu 200 000 pocisków żołnierze nazwali je Górą Miliona Dolarów. Dalej, w pobliżu tej samej drogi 'państwowej nr 6, prowadzącej z Neapolu do Rzymu, wynosiła się góra Monte Trocchio. Zdobyto ją 15 stycznia. W ciągu dwuipół miesiąca, jakie minęły od zdobycia Neapolu, 5 armia zdołała posunąć się zaledwie o kilkadziesiąt kilometrów. Słabość sił alianckich posłanych na zdobywanie Włoch równoważyło na początku nieporównanie silniejsze lotnictwo. Równoważyła też dwoistość niemieckiego systemu dowodzenia. Poza wojskami Kesselringa, na południu krajiijjenajdowało się we Włoszech północnych osiem dywizji niemieckich dowodzonych przez przepędzonego z Afryki Rommla. Kesselring nie mógł początkowo dysponować siłami Rommla. Za jego to radą Hitler zamierzał oddać wprzód całe Włochy południowe i środkowe razem z Rzymem i stawiać opór dopiero na linii PizaRimini. Skracałaby się w t sposób niebezpiecznie długa linia wybrzeży. Rommel miał obsadzie pozycję główną, Kesselring zaś tylko możliwie twardo opóźniać od- 204 wrót. Ale Kesselring nie pogodził się z tą koncepcją, uważając, że oddanie Rzymu nazbyt ułatwi lotnictwu alianckiemu naloty na prze-mysł w Austrii i Bawarii. Obawiał się też zbyt szybkiego wyjścia wojsk alianckich na Nizinę Lombardzką, skąd łatwo byłoby im przenikać ku południowej Francji lub ku Jugosławii. Nie wiedział, że ruch na tym drugim kierunku jest z góry odrzucany przez najwyższe kierownictwo anglosaskie, ponieważ całe Bałkany uznano za strefę przyszłych działań ' Armii Czerwonej. Proponował założenie pozycji obronnej na południe od Rzymu, w miejscu wprost idealnym dla tego rodzaju przedsięwzięcia. Pomiędzy Formią nad Morzem Tyrreńskim i Ortoną nad Adriatykiem przegradza półwysep istna barykada górska, w której szczyty Abruzzów sięgają 2800 metrów. Wąskie przejścia nadmorskie przecięte są także nad Adriatykiem licznymi strumieniami, pod Formią zaś wyprowadzają wprost na mokradła. Dla wojsk zamierzających sforsować barykadę od południa pozostaje tylko przełom rzeki Liri, otwierający się pod miastem Cassino. Tędy prowadzi do Rzymu droga nr 6, Via Casilina. Po lewej panuje nad nią masyw Monte Majo ze szczytem wysokości 940 metrów, po prawej wzgórze Monte Cassino zwieńczone potężną budowlą klasztoru Benedyktynów. Wysokie na 516 metrów, stanowi tylko forpocz-tę masywu Monte Cassino, przechodzącego w masyw Monte Cairo z górą wynoszącą się na 1660 metrów. Rommel, choć pobity w Afryce, uchodził za wybitnego dowódcę, Kesselring zaś dowodził dotychczas wyłącznie siłami lotniczymi i nie miał okazji sprawdzić się jako dowódca ogólnowojskowy. Mimo to w ostatniej chwili Hitler przychylił się do zdania Kessel-ringa i w listopadzie oddał mu dowództwo całości sił niemieckich we Włoszech. Utworzyły Grupę Armii "C", złożoną z walczącej na południu 10 armii i przygotowywanej na północ od Rzymu 4 armii. Rommel zaś został odesłany do Francji. Stopniowo, w miarę wygasania obaw o Bałkany, poczynało się wzmacnianie sił niemieckich we Włoszech. Przybyły między innymi dywizja pancerna i dywizja grenadierów pancernych. Przybyto 40 000 żołnierzy z Korsyki, którą dowództwo niemieckie zdecydowało opuścić; wyzwalały ją siły partyzanckie i drobne oddziały >słane przez gen. de Gaulle'a. Pozostawienie we względnym spokoju przeprawy z Korsyki było ciężkim niedopatrzeniem lotniczego dowództwa alianckiego. Równocześnie w górach, na masywie Monte Cassino i w doli-Liri, tłumy robotników budowały schrony, bunkry, zasieki, sa-zaś zakładali pola minowe. W szybkim tempie powstawał sy-umocnień nazwany później Łinią-hiStawa. 205 Kiedy nieprzyjaciel rósł w ten sposób w siłą, po stronie alianckiej nic się nie zmieniało. Z punktu widzenia najwyższego dowództwa cel ataku na Włochy południowe został osiągnięty: zdobyto lotniska. Zaraz też cała 15 Flota Powietrzna rozpoczęła przeprowadzkę z Północnej Afryki, zatrudniając statki o łącznym tonażu 300 000. 17 listopada zdenerwowany Churchill depeszował do Waszyngtonu: "Jest poważnym błędem instalowanie we Włoszech strategicznych sił lotniczych kosztem bitwy o Rzym". Dla Churchilla kampania włoska stanowiła przedmiot szczególnej troski...Przez cały listopad energicznie zabiegał, by ten martwiejący front ożywić. W Teheranie, gdzie razem z Rooseveltem spotkał się po raz pierwszy ze Stalinem i gdzie między innymi omawiano sprawę przyszłych granic wschodnich Polski, nie szczędził gorących zapewnień. Starał się przekonać nieufnego rozmówcę, że Drugi Front, czyli inwazja na Francję, pozostaje głównym celem strategii brytyjskiej, ale nie wyrzekał się Włoch. Kampanię w tym kraju nazywał Trzecim Frontem i obiecywał Stalinowi szybkie zajęcie Rzymu. Zakładał, że obliczony na pierwsze dni maja 1944 start operacji "Overlord", czyli lądowania we Francji, można przesunąć o parę tygodni w przód; starczyłoby wtedy czasu, aby ciężkie, zdolne do przewożenia czołgów i dział barki desantowe użyć wcześniej u brzegów Italii. Stalin oczywiście oponował, a przede wszystkim wyrzucał swym zachodnim partnerom nieustanne od dwu lat odwlekanie otwarcia Drugiego Frontu; ale Amerykanie też już się wciągnęli w kampanię włoską, która zresztą, jak każda kampania przeciw Niemcom, nie mogła zakończyć się remisem. Przewidywano wysadzenie silnego desantu pod Anzio, niemal naprzeciw Rzymu, przy równoczesnym uderzeniu 5 armii w górach. Nowe siły alianckie zaczęły wkrótce potem napływać do Włoch, a był po temu czas najwyższy. Zaniedbanie tego obszaru doprowadziło w listopadzie do grożącego wręcz katastrofą zwichnięcia równowagi sił: naprzeciw 11 dywizji alianckich znajdowało się we Włoszech 25 nieprzyjacielskich. Niektóre przybyły z frontu wschodniego. Wczesną zimą 1943 z pokładów oceanicznych liniowców schodziły na ziemię włoską dwie dywizje z Francuskiego Korpusu Ekspedycyjnego, sławna 4 dywizja hinduska, niemniej sławna 2 nowozelandzka, 5 kanadyjska pancerna, a wreszcie 3 Dywizja Strzelców Karpackich, zapowiadająca nadejście całego korpusu polskiego. Monte Trocchio zdobyli 15 stycznia 1944 żołnierze amerykańscy z 36 dywizji, od stanu ojczystego zwanej teksaską. Trochę ich gnę- 206 powolność bojowego marszu. U stóp zdobytej góry zakładali ki i przygotowywali się na dłuższy odpoczynek. Półuchem uchano kanonady, jaka poprzez mdły szelest mżawki dochodziła ółnocy. Żołnierze z Texasu nie wiedzieli, że już się tam rozpo-Lęła bitwa, do której sami wejdą w ciągu najbliższych dni, i nie nieli pojęcia, że będzie to największa, najcięższa i najbardziej zażarta z bitew stoczonych w tej wojnie na frontach zachodnich. xxv WIOSNA 1944: CASSINO Przed frontem 5 armii amerykańskiej leżały masywy górskie. Przed masywami szumiał potok o znamiennej nazwie: Rapido. Po polsku: Bystry. Napojony zimowymi deszczami, stanowił groźną przeszkodę. Ale trzeba było sforsować jego mętne wody, by dobrać sdę do pozycji niemieckich w górach. Walczący pod francuską flagą Arabowie z Algierii i Maroka rozpoczęli 12 stycznia;: 1944 pierwszą operację cassińską. Uderzyli w kierunku masywu Monte Cassino na północ od miasta Cassino. Dywizje arabskie z Francuskiego Korpusu Ekspedycyjnego stanowiły prawe skrzydło 5 armii. Dywizje brytyjskie stanowiły skrzydło lewe, operujące nad morzem. Weszły do akcji 17 stycznia, wsparte ogniem dwu krążowników i akcją desantową. Lecz oddziały desantu zostały częściowo wyrzucone nie na tyłach niemieckich, lecz na tyłach brytyjskich. Spowodowało to wiele zamieszania. Mimo wszystko Brytyjczycy zajęli nieco terenu, zdobywając miasteczko Minturno. | Główną część natarcia na lądzie, z myślą o spodziewanym sukcesie, dowódca 5 armii, gen. Clark, zachował jednak dla Amerykanów. 20 stycznia wieczorem dywizja teksaska ruszyła w centrum z zadaniem sforsowania Hapido. Wstrzelani w rzekę Niemcy zdołali jednak natarcie obezwładnić. Zanim saperzy zbudowali most, po którym czołgi miały pójść na drugi brzeg, artyleria niemiecka rozwaliła konstrukcje w kawałki. Kompanie, jakie znalazły się na drugim brzegu, zostały wkrótce niemal wytracone. Dywizja straciła 2000 ludzi w samych poległych i zaginionych. Uderzenie w górach miało być zgrane z wielką operacją desantową. 22 stycznia wielka armada, licząca około 250 różnego rodzaju jednostek pływających, dobiła do portu Anzio i okolicznych plaż w miejscu odległym od Rzymu zaledwie o 50 kilometrów w linii powietrznej. Tak zamierzano obejść barykadę górską. I wieczora następnego dnia wyładowano całość, około 50 000 ludzi tworzących 6 korpus amerykański dowodzony przez gen. Lucasa. Praktycznie biorąc oporu ,nie było. Lucas miał otwartą drogę. Ale '" - f 208 48 godzin, jakie minęły do nadejścia w ten rejon poważniejszych ił niemieckich, zmarnował doszczętnie. Nieprzyjaciel zapisał, ówczesny szef sztabu Kesselringa, gen" Westphall zachowywał się niespodziewanie spokojnie. Zajmował się najwyraźniej budową przyczółka. Uzyskaliśmy więc możliwość zmontowania przeciw niemu frontu. Odcinek przejęło dowództwo 14 armii pod gen. Mackensenem, dotąd przebywające w północnych Włoszech". W ciągu tygodnia wylądowały pod Anzio nowe siły. Ale już je otaczał tężejący pierścień wojsk niemieckich. Samobójcze bicie głową w mur nad Rapido nie polepszyło szans desantu, zmarnowanych na samym początku przez brak wyobraźni dowódcy. Z kolei ślimacza ostrożność Lucasa pod Anzio nie wspomogła żołnierzy walczących w górach. 24 stycznia 34 dywizja, bratnia teksaskiej, uderzyła w górnym biegu Rapido, starając się uchwycić skraj północny miasta Cassino i wedrzeć w głąb masywu. Jednolita, zasnuwana mgłami panorama górska rozpadała się przed nacierającymi na poszczególne elementy. Na lewo mieli miasto i panującą nad nim górę klasztorną, na prawo chaos grzbietów górskich i nad nimi szczyt Monte Cairo. Przed sobą zaś jak gdyby rozpadlinę pomiędzy dwoma masywami. Na końcu owej rozpadliny leżał folwark o nazwie Masseria Albaneta. Lecz folwark ów znajdował się właściwie po drugiej stronie barykady górskiej, na jej stoku nachylonym już w stronę Rzymu. Nad prowadzącą ku folwarkowi rozpadliną, którą nazwano później Gardzielą, panuje z lewej góra 593, nie mająca imienia własnego i określana tylko wysokością bezwzględną. 593 sąsiaduje ze wzgórzem klasztornym, czyli Monte Cassino, ledwie o paręset metrów, ale wynosi się nad nim o dobre 80 metrów, czyli jakieś O pięter. Z prawej panuje nad Gardzielą góra San Angelo wysokości 601 metrów, poprzedzana od strony Rapido dużo niższym, długim wzgórzem, też pozbawionym imienia. Pancerniacy amerykańscy, kiedy tu z czasem dotarli, nazwali je Widmem. Dopiero w lutym żołnierze 34 dywizji ogarnęli część miasta Cassino i opanowali grzbiet 593. Nie mieli pojęcia, że znajdują się r samym sercu Linii Gustawa i że trzymają jeden z jej kluczowych bastionów. Nie wiedzieli przy tym, że utrzymanie owego stionu nie będzie możliwe bez równoczesnego zduszenia grzbie- v sąsiednich. 10 lutego Niemcy ostatecznie wyrzucili stąd Amerykanów. 34 dywizja spłynęła ze stratami sięgającymi w pułkach 80 procent. Niemal równocześnie z Amerykanami ruszył, 24 stycznia Fran-Korpus Ekspedycyjny, uderzając siłami 3 dywizji algierskiej 14 Najkrótsza historia... 209 nieco na północ od zamorskich towarzyszy broni. Zażarci Arabowie zdobyli i utrzymali ważne wzgórza Castellone i Belvedere nachylone nad skrajnie północnymi pozycjami Linii Gustawa. Ale straty jednego tylko 4 pułku strzelców tunezyjskich wyniosły 1500 poległych, w tym 150 francuskich oficerów d podoficerów. Krótko mówiąc pułk przestał istnieć. Tak z upływem pierwszej dekady lutego wygasły ostatecznie wysiłki 5 armii zmierzające do przełamania barykady górskiej. Toczona od miesiąca pierwsza bitwa cassdńska przyniosła aliantom jedynie znikome osiągnięcia terenowe. Pod Anzio tymczasem działo się coraz gorzej. Warunki walki były tam wręcz straszliwe dla przywykłych do wygód żołnierzy anglosaskich. Całymi dniami tkwili po pas w zimnych mokradłach, pod ulewą ognia wszelkich możliwych kalibrów, i tylko doraźnie sytuację ratowało lotnictwo. Ale coraz wyraźniej czuło się klęskę. Cała dotychczasowa strategia obróciła się w nicość. Dopiero co rzucono potężny desant, by nie szturmować wyłącznie trudnych do zdobycia pozycji górskich; teraz należało szturmować pozycje górskie, żeby uratować siły desantowe. A trzeba dodać, że jakaś druga operacja desantowa nie była już we Włoszech w ogóle możliwa, ponieważ wszystkie statki i ciężkie barki desantowe gromadzono właśnie u brzegów brytyjskich do inwazji na Francję. Do drugiego uderzenia na masyw cassiński Alexander zadysponował korpus nowozelandzki, zestawiony z dwu świetnych, zaprawionych w bojach afrykańskich dywizji, 2 nowozelandzkiej i 4 hinduskiej, oraz amerykańskich sił pancernych. Nazwa korpusu honorowała kraj o nielicznej ludności, który posłał do Europy swą najlepszą młodzież. Zanim jednak dywizje ruszyły do szturmu, podjęto decyzję zburzenia klasztoru Monte Cassino". Była to potężna, warownego charakteru budowla, narastająca wiekami i stanowiąca od wieków jeden z ważniejszych ośrodków kształtowania się cywilizacji europejskiej. Stąd właśnie pierwsi benedyktyni przybyli za Chrobrego do Polski. Na decyzję zburzenia tego zabytku wpłynęły względy psychologiczne. Piechota, leżąca w błocie, deszczu i ogniu u stóp wysokiej góry, na której widniała groźna warownia, łatwo od tego widoku traciła animusz. Na szczegółowe rozpoznanie zabrakło czasu. Uderzać trzeba było już-już, bo Niemcy szykowali decydujące uderzenie na Anzdo i 80 000 tkwiących tam żołnierzy alianckich czekała śmierć albo niewola, ___________ Bombardowanie rozpoczęło się 1"5 10fegoTS^TcaSUScni 'l LI1 WM5 osiem godzin. Po raz pierwszy najcięższe bombowce Strategicz- 210 vch Si* Lotniczych wykonywały coś w rodzaju wsparcia piechoty. Niestety, duży rozrzut przyczynił strat również własnej piechocie. Pod koniec dnia klasztor zmienił się w olbrzymie rumowisko, ale nie P01110*?*0 to nacierającym. Rumowiska dobrze się przydają w obronie. Zażarte natarcia, jakie Nowozelandczycy prowadzili w kierunku stacji kolejowej Cassino, Hindusi zaś i Anglicy na wzgórze 593, nie złamały niemieckiego oporu. Oddziały hitlerowskie broniły się na pozycji, którą od wieków uznawano za niemożliwą do przełamania. Pozycja ta została na domiar starannie umocniona; samych min założono tu pół miliona. Jedynym, zresztą niebagatelnym efektem drugiej bitwy cassińskiej było powstrzymanie natarcia niemieckiego pod Anzio; zagrożeni w górach, Niemcy musieli ściągnąć tam siły przeznaczone do zniszczenia przyczółka. sią 15 marca. Wykony- wał ją znowu korpus nowozelandzki. Natarcie poprzedziło bombardowanie całego rejonu walki; zwalono 1100 ton bomb. Ale tajfuny ognia nie szkodziły obrońcom, dobrze ukrytym w skalnych schronach. Nowozelandczycy zdobyli stację kolejową, czołgi amerykańskie podeszły ku Gardzieli, Hindusi zaś zdobyli niższą odnogę wzgórza klasztornego. W sumie jednak i ta operacja zakończyła się pełnym niepowodzeniem. Straty korpusu nowozelandzkiego wyniosły 30 procent. 25 marca korpus ów został rozwiązany, 5 armia przeszła do obrony. Ale wał górska, tak skutecznie powstrzymujący dotąd pochód aliancki przez Włochy, musiał być w końcu przełamany. Dowódcy alianccy orientowali się już w niedostępności pozycji, która przed nimi wyrosła. Alexander zdecydował wykonanie wielkiej ofensywy, obejmującej cały front od Morza Tyrreńskiego po Cassino. Przeznaczono do niej obie armie, 5 i 8 w sile pięciu korpusów 2 szóstym w odwodzie: razem 450 000 ludzi. Brzegiem morza, w kierunku Anzio, nacierać miał 2 korpus amerykański. Francuski ekspedycyjny był najsilniejszy liczebnie, o stanie 100 600 ludzi, ale najsłabszy pod względem wyposażenia technicznego; dysponował za to oddziałami marokańskich górali, toteż został skierowany v- góry Aurunci, czyli w to miejsce Linii Gustawa, którego ze ^zględu na jego wysokogórski charakter Niemcy w ogóle nie umacniali. Dalej w prawo, licząc od morza, występowała już * armia brytyjska, aktualnie złożona z korpusów 13 brytyjskiego 2 polskiego. Brytyjski wyruszać miał w dolinę Liri, polski na lasyw Monte Cassino. Szczególna rola przypadała 6 korpusowi Qerykańskiemu, zamkniętemu na razie pod Anzio. Rozbudowany tymczasem, po uratowaniu w lutym, do czterech dywizji zmotory- "' 211 zowanych i jednej pancernej oraz brygady specjalnej, po złamaniu w górach oporu nieprzyjaciela przeciąć miał drogi odwrotu 10 armii niemieckiej i dopełnić zamknięcia jej w ogromnym kotle. I właśnie zniszczenie wojsk Kesselringa, a nie zdobycie Rzymu stanowiło główny cel ofensywy. Gdyż zdobycie Rzymu byłoby sukcesem raczej tylko propagandowym, uwzględniając nawet znaczenie okołorzymskich lotnisk; natomiast otoczenie i zlikwidowanie sił niemieckich we Włoszech mogło przyspieszyć koniec wojny w Europie. "Kluczową częścią operacji pisze historyk brytyjski, Fred Majdalany było zadławienie Cassina przez Brytyjczyków i Polaków z 8 armii. Sukcesy na froncie 5 armii mogły być pomocne, ale nie mogły być decydujące. Byłoby znakomicie, gdyby Amerykanom udało się szybko uzyskać sukces przeciwko prawemu skrzydłu niemieckiemu. Byłoby wspaniale, gdyby Francuzom powiodło się zaskoczenie (jakiego zamierzali dokonać) przebiciem bezdrożnych gór, które nieprzyjaciel mógł uważać za niedostępne do ataku na większą skalę. Sukces w każdym punkcie tego skoordynowanego natarcia byłby pomocny dla natarć w 'innych miejscach frontu. Lecz zasadnicze wiadomości, na które Naczelne Dowództwo czekałoby następnego ranka, mówiłyby, że cios lub oba ciosy zadane przez 8 armię wyszły z dobrego startu. Gdyż z biegiem Ra-pido i w górach nad Cassino były wciąż skoncentrowane największe siły niemieckie. Byłoby dobrze, gdyby Polacy zdobyli owej nocy forty pod Monte Cassino. Ale było absolutnie konieczne, by dywizje brytyjskie sforsowały Rapido przed nadejściem dnia. Niepowodzenie dałoby tu Niemcom cały dzień na otrząśnięcie się z szoku i zaskoczenia, i następnej nocy przekroczenie rzeki byłoby cięższe niż kiedykolwiek". 11 maja: 1944 o godzwue jedenastej w nocy gigantyczna błyskawica rozświetliła niebo nad Włochami. 1800 dział 15 Grupy Armii podjęło przygotowanie artyleryjskie. 1100 spośród nich kierowało swe lufy na dolinę Liri i masyw Monte Cassino. Przewaga, jaką w siłach ludzkich wytworzył tym razem Alexander, wyrażała się stosunkiem 3:1. Przewaga w broni pancernej była jeszcze większa; ale broń pancerna miała w górach stosunkowo mało do powiedzenia. Ważniejsza była przewaga lotnicza. Alianci niemal zupełnie panowali w powietrzu. Natarcia obu korpusów 8 armii miały w pierwszej fazie ominąć wzgórze Monte Cassino na 'podobieństwo dwu nurtów opływ3" jących groźną skałą. Przewidywano, i zresztą słusznie, że zatop1 ją przybór ofensywy. Nie poszło to łatwo. Pierwsze uderzenie batalionów polskich 212 nie doprowadziło do zdobycia masywu, choć Polacy ogarnęli grzbiet 593 i utrzymywali się na zdobytych pozycjach, także w Gardzdelf-i-łUU-San Angelo, przez 40 godzin. Ale dowódca 8 armii, gen. Leese, stwierdził już następnego dnia, że żołnierze polscy wykonali swe zadanie. Dzięki skuciu obrony niemieckiej na masywie Monte Cassino Brytyjczycy zdołali włamać się w dolinę Liri i utworzyć ważny przyczółek na rzece Rapido. "Niemcy zostali ciężko poturbowani pisze Majdalany o wynikach polskiego natarcia. - - Swym poświeceniem na wierzchołkach gór Polacy ułatwili zadanie dywizjom brytyjskim działającym w dolinie". Arabowie z korpusu francuskiego zdołali tymczasem przebrnąć przez__njedostępny odcinek gór Aurunci i zaskoczyć Niemców. 13 korpus posunął się w głąb doliny Liri. 16 maja polskie brygady piechoty uderzyły ponownie, tym razem w ciągu dnia i z zastosowaniem innej taktyki: uderzeń już nie falami batalionów, lecz luźniejszymi, bardziej samodzielnymi grupami szturmowymi, składanymi z piechoty gęściej wspartej bronią ciężką. Zacięte walki trwały przez cały dzień następny. Główne bastiony Linii Gustawa, wzgórza 593 i San Angelo, zostały całkowicie obezwładnione; w końcowej fazie było to już wyniszczanie broniących się tu niemieckich spadochroniarzy i strzelców górskich. 18 maja rankiem patrol polski zatknął polską flagę nad rumowiskiem klasztoru Monte Cassino; po zdobyciu wzgórza 593, co nastąpiło parę godzin wcześniej, góra klasztorna sama wpadała Polakom w ręce. W walkach górskich powodzenie uzysk-'je się na szczytach, rozwija zaś w dolinach. Związanie przez Polaków obrony niemieckiej masywu dopomogło walnie żołnierzom brytyjskiego 13 korpusu posunąć się wzdłuż drogi nr 6. "I o zmroku stało się jasne pisze Majdalany, mówiąc o dniu 16 maja że jeśli uchwycimy ją następnego dnia i jeśli Polacy wesprą nowym atakiem przez góry, cios ostateczny będzie bliski". I tak właśnie się stało. Zwracając się po bitwie do Polaków, gen. Alexander powiedział: "Był to wielki dzień sławy dla Polski, kiedyście zdobyli tę warowną fortecę, którą sami Niemcy uważali za niemożliwą do zdobycia [...]. Żołnierze 2 korpusu! Jeżeliby mi dano do wyboru wmiędzy jakimikolwiek żołnierzami, których bym chciał mieć pod >woim dowództwem, wybrałbym was, Polaków". Przed ofensywą majową dowódca 8 armii zwracał się do swych 'ojsk słowami Nelsona spod Trafalgaru: "Niech każdy spełni swój wiązek". Nie ulega wątpliwości, że Polacy dobrze spełnili swój Związek. Ze stanu 46 000 straty korpusu polskiego wyniosły 9 Procent, w tym 923 poległych. Strąceni z Linii Gustawa, Niemcy próbowali zaczepić się jesz- 213 cze na kolejnej, prowizorycznej linii umocnień, ale wysiłki ich zostały udaremnione. W walkach o umocnioną miejscowość Piedi-monte, kluczową na owej linii prowizorycznej, nazywanej początkowo Linią Hitlera, wyróżniły się polskie oddziały pancerne. Natarcie 8 armii, podjęte 23 maja w przeddzień zdobycia przez Polaków Piediinonte, dosłownie zmiotło z gór niemiecką obronę. Amerykanie idący brzegiem Morza Tyrreńskiego połączyli się teraz ze swymi rodakami spod Anzio. Oddziały te, czyli 6 korpus, miały wykonać właśnie ruch niejako poprzeczny: uwolnione z okrążenia, od, dawna odpowiednio wzmacniane, powinny były wyjść na drogi odwrotu 10 armii niemieckiej, uciekającej od gór. Ale dowódca 5 armii amerykańskiej, gen. Clark, zamierzał przede wszystkim wkroczyć do Rzymu na czele oddziałów amerykańskich. Wbrew otrzymanym rozkazom, wbrew interwencji Churchilla, zawrócił 6 korpusem wprost na Rzym i rzeczywiście wkroczył do włoskiej stolicy w dniu 4 czerwca. Ale tym dziwacznym przyspieszeniem ruchu na Rzym kocioł cassiński pozbawiony został pokrywki. 10 armia niemiecka, której nie zagrodzono drogi na szlakach prowadzących na wschód od Rzymu, zdołała odejść na północ. Przepychanie jej poprzez wąski półwysep miało zająć jeszcze wiele miesięcy. Bitwa o Cassino, zwana również bitwą o Rzym, kosztowała aliantów około 120 000 ludzi. Pochłonęła ogromny wysiłek i zjadła ogromne ilości sprzętu, amunicji, materiałów. W efekcie samowoli amerykańskiego generała nie zakończyła się, co gorsza, sukcesem w skali strategicznej. xxvi POGROM NIEMCÓW NA WSCHODZIE W konsekwencji klęsk poniesionych na froncie wschodnim w kampanii letnio-jesiennej roku 1943 dowództwo hitlerowskie zostało zmuszone do całkowitego odejścia od strategii ofensywnej. W przedstawionym Hitlerowi referacie feldmarszałka Keitla, szefa sztabu Oberkommando der Wehrmacht, mowa była już tylko o "uporczywym trzymaniu każdej piędzi ziemi". Referat zawierał wprawdzie zwroty o przyszłym "przejęciu inicjatywy", które pozwoli "zwycięsko zakończyć wojnę", ale brzmiały owe zwroty już nie tonem elaboratu sztabowego, lecz mętnej beletrystyki. Od lata 1943 propaganda hitlerowska lansowała termin Festung Europa, czyli Twierdza Europejska; autor tego terminu wyrażał bezwiednie kres ekspansji niemieckiej i generalne przejście do obrony. Przy czym obszar zdobyty poprzednio i obecnie broniony kurczył się z tygodnia na tydzień. Późną jesienią 1943 po niemieckiej stronie frontu wyciągano z Grup Armii siły pancerne i zmotoryzowane; utworzone w ten sposób odwody szybkie miały interweniować w tych miejscach, w których ustabilizowane chwilowo linie zaczynałyby znów pękać. Po radzieckiej zaś stronie frontu trwały intensywne przygotowania do kampanii zimowej. Rozpoczął ją- 24 grudnia l Front JKraiński gen. Watutina, uderzając z okolic Kijowa na Winnicę BercTyczów potężnym taranem pięciu armii, w tym dwu pancernych. W ciągu następnych czterech dni dwie inne armie Frontu wyruszyły na jego skrzydle północnym spod Korostenia na rzekę Słucz i w kierunku Równego oraz Szepietówki, na skrzydle zaś ołudniowym dwie pozostałe armie poszły przez Białą Cerkiew na Zaszków i Szendlerówkę. 5 stycznia wojska 2 Frontu Ukraińskiego gen. Koniewa ude-:yfy w kierunku Kirowogradu, poważną częścią sił mierząc do tkania ze skrzydłem południowym l Frontu. Tak zaczęło się morzenie w rejonie Korsunia Szewczenkowskiego ogromnego kotła, ctórym w ciągu najbliższych tygodni miały się ugotować wy- owe siły niemieckiej Grupy Armii "Południe". Orientując się 215 poniewczasie w katastrofalnym położeniu, dowództwo hitlerowskie podjęło gwałtowne próby przełamania zaciskającego się pierścienia Z końcem stycznia atakowało ów pierścień osiem dywizji pancernych i sześć dywizji piechoty. W końcowej fazie bitwy zaledwie dwanaście kilometrów dzieliło niemieckie siły zamknięte w kotle od dywizji interweniujących z zewnątrz. Ale tego niewielkiego dystansu Niemcy nie zdołali już sforsować. Vina? -nasIimiflj^tMutc go, nocą, wśród typowej dla tych stron świata ciężkiej zamieci śnieżnej. Najeźdźcy stracili 55 000 poległych i rannych oraz 18 000 jeńców. Cały sprzęt wpadł w ręce zwycięzców. W tym samym czasie .dw4fe.^.Lmie"jłcaweg'o -sluraydła Ukraińskiego parły przez Potomni"-i 'Wulyń. działaniu partyzantów, zdobyto Łuck~i~iŁói HM, a 11 przy współ- z jej ważnym węzłem kolejowym. Operacje zaczepne wojsk radzieckich rozwijały się na całym froncie, od Morza Czarnego aż po jezioro Ladoga, a rozmach tej ofensywy zaskakiwał dowództwa hitlerowskie. Kiedy dwa Fronty Ukraińskie oczyszczały Ukrainę prawobrzeżną, na północy Wstyea-nią przeszedł, do na tarcia. Front, Lenuigradzkd, wkrótce zaś po nim ruszyły Fronty Wotefeewstei' i >2 N*dfeałi.pcki. Oddziały nacierające walczyły w bardzo ciężkich warunkach północnej zimy, mając przy tym do czynienia z doskonale i od dawna przygotowanymi umocnieniami polowymi. Ale do końca stycznia nieprzyjaciel został odrzucony z pobliża Leningradu i już 20 tego miesiąca uwolniono Stary Nowgorod. Do szczególnie zaciętych walk doszło na południe od Ługi, gdzie w początkach lutego Niemcom, pospiesznie ściągającym posiłki, udało się otoczyć dwie radzieckie dywizje i duże ugrupowanie partyzanckie. Lecz otoczeni nie dali się zniszczyć; przez dwa tygodnie odpierali ataki i doczekali nadejścia własnych sił głównych. Do l marca 1944 nfemlecte-' Grupa"' Armii ..Północ" została od- i ku Łotwie, rzucona aż y 'je czyli przeciętnie o 250 kilometrów od linii zajmowanych w dniu wyruszenia ofensywy. Na południu zaś w dniach 30 i .Sl~.s*yGziua, 3 Etont Ukraiński, gen. Malinowskiego i 4 Front Ukraiński gen. Tołbuehina wznowiły natarcie, zahamowane tu dokładnie przed dwudziestu dniami-Wtedy Niemcom udało się w zasadzie powstrzymać postępy wojsk radzieckich; siły obu frontów okazały się .niewystarczające. Obecnie jednak ruszyły ostro naprzód, likwidując pod Nikopolem ostatfl przyczółek niemiecki na lewym brzegu dolnego Dniepru. S-łateg0 zdobyły Apostołowo, 22 lutego Krzywy .Róg. Stosunkowo słabsze rezultaty .osiągnięto w centralnej części 218 teatru wojennego, gdzie 'l Fron-t Nadbałtycki i Front Zachodni sforsowały wprawdzie w styczniu i lutym górny bieg Dniepru i zdobyły Mozyrz oraz Kalenkowice, ale nie zdołały osiągnąć Witebska i Bobrujsika,*co uniemożliwiło rozwinięcie uderzenia na Mińsk. Historycy radzieccy uznają dziś, że obu tym frontom Kwatera Główna wyznaczyła wówczas zadania przekraczające aktualne możliwości. Oba fKm^,.hyłx._2r^s^^jpomekąd_juipośledzone pod względem zaopatrzenia w sprzęt bojowy, które szło przede wszystkim na Ukrainę i pod Leningrad. Mimo to działania obu frontów centralnycK~jSSJyr,r3uze 'znaczenie, wiążąc poważne siły niemieckiej Grupy Armii "Środek" i uniemożliwiając Niemcom przerzucanie stąd wojsk na Ukrainę czy na północ, a więc ku obszarom, gdzie toczyły się decydujące w tym czasie walki. Na Ukrainie tymczasem nie pozwolono Niemcom na złapanie oddechu. Już" w lutym radziecka Kwatera Główna" "Wyznaczała wojskom nowe zadania., Ą jjaąg^^.Jjaat^JJkraińa^-rogpecząJ- nową fazę kampanii; po WatuMnie, zastrzelonym przez ukraińskich szowinistów, dowodził laaRsasft^K^łSftw^j-^atew. Był jednym z tych dowódców, którzy z ramienia Kwatery Głównej koordynowali działania paru n,araz frontów; ale w tym wypadku uznał, że musi przejąć bezpośrednie dowodzenie jednym frontem. Nie było czasu na szukanie innego dowódcy, zamierzona zaś ofensywa musiała ruszyć w terminie. Zgrupowanie uderzeniowe frontu, zestawione między innymi z dwu armii pancernych, w ciągu tygodnia wyszła, .na linię Tarnopol Wołoczyika Pieskirów, przecinając magistralę kolejową Lwów Odessa, Niemal równocześnie, bo 5 jnarca, ruszył 2 Front Ukraiński. Po ciężkiej bitwie na przedpolach Humania wojska zdobyły 10 marca to miasto, a W nim wielką bazę niemiecką, w której Parkowało około 500 czołgów i 12 000 ciężarówek. Była to dla Niemców katastrofalna strata. A dalszy ich odwrót przeradzał się już na tym k-3runku w paniczną uciecakę. Oba fronty ^ninipJnigTiowu wysuwały ku sobie potężne ramiona, t któfjclLtesd* ,ągte*-p Kamieniec Podolski. Poważnym siłom "teniieckiej Oi-iiF^Atmjj nrni>idttifT"-rmrn n nury Irmloł, dowództwo wlerowskie rzuciło tu więc nowe związki, między innymi l armię Zgierską i kilka dywizji z zachodniej Europy. Za cenę ogrom-*h strat część sił zdołała wydostać się z okrążenia. Ale ra-fieokiego naporu nie dało się powstrzymać. 26- marca Wojska Frontu maszerowały 'H* Czortków, Zaleszczyki i Czerniowce; je- 80 mowa, przecinając ostatnie połączenia kolejowe po- 217 miedzy zapleczem niemieckiego frontu w okolicach Lwowa i wojskami broniącymi się jeszcze na południowej Ukrainie. Zresztą nie miały już tani bronić się długo. 6 "maxca-wyruszyi 3 Front Ukraiński, szybko wychodząc nad dolny Boh i pomimo niesamowitych trudności, spowodowanych wiosennymi roztopami zdobywając przyczółki na prawym brzegu rzeki. 13 marca zajęto Chersoń, 28 marca, po bardzo ciężkich walkach, Nikołajew. Wojska Frontu uderzyły następnie w kierunku Odassy, którą Rumuni w popłochu opuścili. Została zajęta 10 kwieja^a. Równocześnie dywizje l Frontu pędziły już nieprzyjaciela na terytorium Rumunii, podchodząc ku rzece Seret. 2 kwietnia rząd radziecki zaproponował rządowi Królestwa Rumunii przerwanie wojny, zapewniając nieingerencję w sprawy ustrojowe i wewnątrzpaństwowe. Dyktator Antonescu, władający krajem z poręki niemieckiej, propozycję odrzucił narażając swe państwo na dalsze, coraz poważniejsze straty. W centrum, teatru wojennego 2 Front Białoruski niejako równał w tym czasie do sąsiadów z południa, przetaczając się na Polesiu o siedemdziesiąt kilometrów na zachód. Trzeba tu dodać, że jeszcze z końcem marca dotychczasowy Front Zachodni został podzielony na dwa tronty, które nazwano 2 i 3 Biołoruskim. Najbliższa przyszłość miała im przynieść wspaniałe sukcesy. Na razie nie miały sukcesów tak spektakularnych jak Fronty Ukraińskie. Ale właśnie o wysiłku wojsk obszaru centralnego tak oto pisał później generał niemiecki Tippelskirch w swej książce o drugiej wojnie światowej: "Wojska niemieckie musiały do ostatnich granic wytężyć wszystkie swe siły, aby utrzymać obronę na północny zachód i południowy wschód od miasta [Witebska], przy czym niejednokrotnie blisko było przełamania [...]. Siły nielicznych dywizji niemieckich, utrzymujących obronę siedemdziesięciokilometrowego łuku wokół Witebska, były już na wyczerpaniu". Na samym zaś południu sytuacja dojrzała do wyzwolenia Krymu. Zdecydowano je po rozważeniu innej alternatywy: pozostawienia na razie półwyspu w rękach niemieckich i tylko blokowania, co pozwoliłoby użyć potrzebne wojska na innym kierunku. Ale w radzieckim Sztabie Generalnym przeważyła opinia, że takie rozwiązanie dałoby Niemcom możliwość szachowania od południa sił radzieckich na Ukrainie. Zbyt wielki i zbyt pojemny był to przyczółek, by można było bez ryzyka zeń zrezygnować. 8 kwietnia 4 Front Ukraiński uderzył więc na umocnienia Perc-kopu, broniące dostępu w głąb Półwyspu Krymskiego. Dowodzący frontem gen. Tołbuchin zamierzał wykorzystać do przeprowadzę 218 nią części swych wojsk laguny Siwaszu; niestety, zima w tym roku była tu łagodna i laguny nie zamarzły. Oddziały przeprawiały się w końcu w różny sposób, częściowo nawet brodami. 11 kwietnia od, ,.JEółwyispiar^aiaskiego , uderzyła na Kercz Armia Nadmorska, wykorzystując małe przyczółki kerczeńskie, utworzone jeszcze w jesieni. Miasto Kercz zostało zdobyte w ciągu tego samego dnia, po czym oddziały radzieckie ruszyły na Akma-nal, pod którym to miasteczkiem Niemcy założyli pasmo umocnień. 13 kwietnia oddziały nadciągające od lagun Siwaszu zdobyły Dżankoj w głębi Krymu, już na tyłach linii umocnień perekop-skich, i cała obrona niemiecko-rumuńska dosłownie się rozsypała. Niemiecki dowódca Krymu zarządził wprawdzie nową koncentrację w rejonie Symferopola, ale zanim ją przeprowadził, miasto zostało zdobyte. Pozostała Niemcom pospieszna ucieczka do twierdzy sewastopolskiej. Ale i tu nie mieli popasać długo. 15 kwietnia wojska radzieckie podeszły pod zewnętrzny pierścień obrony twierdzy. Tołbuchin poczekał na ciężkie działa, potrzebne mu do podjęcia szturmu, i 5 maja uderzył. 9 maja Sewastopol został zdobyty. "Jedną z zagadek wojny pisał później dziennikarz amerykański Alexander Werth pozostanie problem, dlaczego w latach 19411942 pomimo przytłaczającej przewagi Niemców w czołgach i lotnictwie oraz wydatnej przewagi w ludziach Sewastopolowi udało się utrzymać przez dwieście pięćdziesiąt dni i dlaczego w roku 1944 Rosjanie zdobyli twierdzę w ciągu czterech dni. Obecnie autorzy niemieccy tłumaczą to po prostu dużą przewagą Rosjan W ludziach, a także w lotnictwie i innym uzbrojeniu. Czyż jednak w latach 19411942 Niemcy nie mieli na ogół takiej samej przewagi?" Resztki wojsk niemieckich, po upadku Sewastopola całkowicie już pozbawionych oparcia i nie posiadających pozwalającego opuścić półwysep sprzętu przeprawowego, skupiły się na przylądku chersoneskim. Tam też 12 maja wypadło im skapitulować. Krym był kompletnie oczyszczony. "Tak wiec rosyjska ofensywa zimowa 1944 roku napisał w iwej książce Fuller zakończyła się jedną z najwspanialszych Pd względem pomysłu i wykonania kampanii tego pamiętnego roku".XXVII OTWARCIE DRUGIEGO FRONTU Półwyspu Nermandzkiego ogólnie biorąc pomiędzy Hawrem i Cherbourgiem, ściślej zaś pomiędzy ujściami rzek Vire i Orne, rozpoczęło się lądowanie alianckich sił inwazyjnych otwierające tak zwany Drugi Front w Europie. Plany uderzenia na Francję rozpracowywano przede wszystkim w amerykańskim Połączonym Zespole Szefów Sztabów armii lądowej, marynarki i lotnictwa (Combined Chiefs of Staff) już od roku 1942. Z czasem, gdy nawiązana została ścisła współpraca z brytyjskim sztabem imperialnym, w Waszyngtonie utworzono wspólny angielsko-amerykański organ doradczy, który nazwano Połączonym Komitetem Szefów Sztabów (Combined Chiefs of Staff Committee), a który zajmował się planowaniem w skali strategicznej działań aliantów zachodnich. Miedzy innymi również za-mierzaną inwazją Europy zachodniej. Planowane uderzenie na Francję odwlekało się jednak z roku na rok. W pierwszym okresie utrudniał je, a nawet uniemożliwiał, brak odpowiednio licznych i odpowiednio wyszkolonych dywizji, a także brak potrzebnego sprzętu. Lecz z upływem czasu zaczynały grać coraz silniej względy polityczne. Kiedy już stało się jasne, że Rosjanie wytrzymują, powstrzymują, a w końcu odrzucają atak niemiecki, w Waszyngtonie uznano, że tym bardziej nie warto się spieszyć. "Podejmując działania dywersyjne w basenie Morza Śródziemnego pisał później gen. Omair N. Bradley alianci przesunęli swą ofensywę strategiczną na boczny tor. Dopiero gdy Połączony Komitet Szefów Sztabów zebrał się w styczniu 1943 w Casablance [podczas kolejnej konferencji Roosevelta z Churchillem], gener* łowi Marshallowi udało się znów naprowadzić go [Churchilląl ; kierunek Kanału [La Manche]. I nawet wtedy musiał zgodzić na kampanię sycylijską. Brytyjczycy raz wkroczywszy na Mórz' Śródziemne nie bardzo chcieli je opuszczać, chociaż bowiem rzyści z punktu widzenia wojskowego były tu niewielkie, to r kompensowały je możliwości polityczne". 220 Churchilla od dawna frapował kierunek na Bałkany. Jego ideą rzevvodnią było wejście przed Rosjanami do Środkowej Europy, Pol3^^ i Czechosłowacji, i utrzymanie tych krajów w orbicie do oolityki brytyjskiej. Stanowczy sprzeciw Amerykanów, którzy w czasie nie zamierzali angażować się aż na Bałkanach, spowo- dował przyjęcie kompromisu, czyli uderzenie na Włochy. Churchill nazwał je Trzecim Frontem. Było zresztą początkowo, jak pamiętamy, zamierzone jako operacja ograniczona jedynie do najbardziej południowej części Półwyspu Apenińskiego. Mając Japonię za bliższego i doraźnie bardziej dokuczliwego nieprzyjaciela, sztaby amerykańskie nie bez osobistego wpływu prezydenta Roosevelta przyjęły jednak za generalną zasadę hasło "Beat Germany First", co znaczy ."Pobić wprzód Niemcy", słusznie uznając panującą nad Europą hitlerowską Rzeszę za przeciwnika groźniejszego w skali globalnej. Stany Zjednoczone przygotowywały więc do rozstrzygnięcia w Europie większość swych sił lądowych i powietrznych, tylko dla potrzeb wojny morskiej zatrzymując na Pacyfiku główne siły floty. Górując nad Brytyjczykami potencjałem przemysłowym, stopniowo i coraz szybciej przystosowywanym do wymogów wojny, a nigdy nie nadszczerbionym przez ataki nieprzyjacielskiego lotnictwa, a także poważnymi rezerwami ludnościowymi, Amerykanie przejmowali szybko pierwsze miejsce w duecie mocarstw zachodnich. W uderzeniu na Francję widzieli najprostszą drogę do odbicia Europy. Roosevelt miał zresztą w tej sprawie pełne poparcie Stalina. Dyplomacja zaś radziecka naciskała od początków najazdu hitlerowskiego na możliwie szybkie uruchomienie frontu na europejskim zachodzie, co odciążyłoby choć do pewnego stopnia obronę na wschodzie. Sztabowcy amerykańscy orientowali się chyba dość dokładnie w ówczesnej słabości własnych sił. Mimo to obiecywali Stalinowi drugi front już v roku 1942. Była to wówczas mrzonka. Nieodpowiedzialne te obiecanki znacznie ochładzały później wzajemne stosunki dwu najważniejszych partnerów Wielkiej Koalicji. Choć u progu roku 1944 kampania włoska wciągała coraz wię- 'J sił i środków, pierwszeństwo dla przygotowania ataku na Fran- zpstało bezwzględnie utrzymane. Słabły nadzieje Churchilla na liwość wyprzedzenia wojsk radzieckich w Środkowej Europie. ;czynał się obawiać, czy zdoła wyprzedzić wojska radzieckie w amych Niemczech. Już w grudniu 1943 na stanowisko głównodowodzącego inwa- Wych sił alianckich we Francji i w ogóle na Zachodzie wyzna- y został przez Roosevelta, za zgodą Churchilla, generał Eisen- er, który też od razu przystąpił do formowania swego sztabu. 221 Eisenhowerowi podlegać miał zabrany z Włoch gen. Montgomery \ ko dowódca sił lądowych i równocześnie dowódca brytyjskiej 21 Grupy Armii. Siły lotnicze obejmował brytyjski marszałek lotnictw Leigh-Mallory, siły morskie również Brytyjczyk, admirał Ramsey Do działań 'inwazyjnych, opatrzonych kryptonimem ^Qverlord" przeznaczono w pierwszej fazie 36 dywizji, 10 samodzielnych? brygad pancernych i 11 000 samolotów. 700 okrętów wojennych różnych klas, w tym 6 pancerników, 22 krążowniki i 93 niszczyciele eskortowało przez kanał La Manche największą w dziejach flotę desantową, zestawioną z około 4300 jednostek pływających, Całe zaplecze obrony niemieckiej, to jest rubieży nazywanej przez propagandę hitlerowską Wałem Atlantyckim, było od pewnego czasu zmiękczane intensywnymi nalotami przede wszystkim na węzły komunikacyjne i mosty. Teraz nasilano bombardowania rubieży obronnych i tępiono w powietrzu samoloty Luftwaffe. Niemieckim głównodowodzącym na Zachodzie był feldmarszałek Rimdstedt, ale od lutego 1944 faktycznie dowodził we Francji pobity przed rokiem w Afryce feldmarszałek Rommel. Dysponował potężną Grupą Armii "B", dyslokowaną od Normandii po Flandrię, oraz znacznie słabszą Grupą Armii "G", rozłożoną od Zatoki Biskajskiej po Riwierę. Wydaje się dziś, że nawet wybitniejsi dowódcy niemieccy wierzyli szczerze w Wał Atlantycki, w nieprzebijalność nadbrzeżnych fortyfikacji i umocnień, rozbudowanych na całą długość francuskich wybrzeży oceanicznych. I ciężko się pomylili. "Ponadto pisze Fuller sam system niemieckich urządzei obrony wybrzeża spotęgował błąd ugrupowania sił. Co do formy był on bowiem linearny: miał małą głębokość, i to tylko w nielicznych miejscach. Składał się z łańcucha umocnień biegnącyc wzdłuż wybrzeża, połączonych ze sobą na, plażach przeszkoda: podwodnymi i naziemnymi. W tyle nie przygotowano drugiej lin obrony, toteż cały ten system był w istocie Linią Maginota, i o wo, zarówno Hitler, jak Rommel mieli do niego takie samo z nie, jak Francuzi do prawdziwej Linii Maginota w 1940 roku . Błyskotliwe porównanie Fullera wymaga jednak pewnych PP " 222 wek. Otóż w roku 1940 poza Linią Maginota mieli Francuzi mnóstwo dywizji wojska. Można je śmiało uznać za drugą linię obrony, linię zresztą nie wykorzystaną. Wał Atlantycki w istocie najbardziej przypominał swym charakterem polskie ugrupowanie obronne z roku 1939. Poza firanką przesłaniającą granice o niezmiernej długości były już tylko oddziały etapowe i formacje, których doprowadzenie do stadium gotowości wymagało pewnego czasu. Tymczasem zarówno we wrześniu 1939, jak w czerwcu 1944 lotnictwo eliminowało czynnik czasu^ Miejsce lądowania, Normandia, było dla Niemców zaskoczeniem. Przewidywali, że ewentualna inwazja rozpocznie się raczej znacznie dalej na północnym wschodzie, w rejonie Pas de Calais. Utrzymywały ich w tym przekonaniu zabiegi mylące, zastosowane przez dowództwo alianckie, i tam też skupili największe siły. Obecnie zmuszeni byli dokonywać gorączkowych przegrupowań, co było rzeczą bardzo trudną ze względu na bezlitosne bombardowania. Pierwsza fala inwazja wymyła w Wale Atlantyckim pięć przyczółków; niemało przyczyniły się do sukcesu specjalnie przystosowane czołgi, opatrzone pływakami i lądujące razem z piechotą. Do 10 czerwca przyczółki rozrosły się w jednolity pas o długości siedemdziesięciu d głębokości do osiemnastu kilometrów. 12^czerwca na lądzie -znajdowało się już 16 dywizji, w tym dwie pancerne, razem 326000 łudzi i 54000 pojazdów mechanicznych. Należy tu dodać, że były to dywizje etatowo ciężkie, o stanach osobowych minimum 15 000 i w dodatku całkowicie zmotoryzowane. Przeciętna dywizja niemiecka miała stany znacznie szczuplejsze, a przy tym, jeśli była to dywizja piechoty, mogła się poruszać rzeczywiście tylko piechotą, w najlepszym zaś wypadku transportem kolejowym. Koleje zaś owego lata 1944 we Francji yły niemal zupełnie sparaliżowane atakami lotniczymi. Na plażach normandzkich wyładowano też do 10 czerwca ponad 100 000 ton materiałów wojennych. 'Przed plażami wyrastały ^tuczne porty doholowywane tu w poszczególnych elementach, * lądzie budowano lotniska; miały skrócić o 300 kilometrów szlak 'Uanckich myśliwców polujących na obiekty niemieckie. W pierwszym tygodniu inwazji maszyny alianckie wykonały około 35 000 ' "Nasze panowanie w powietrzu było tak pełne stwierdził miej gen. Eisenhower że przy dobrej pogodzie w ciągu dnia wały całkowicie wszelkie ruchy nieprzyjaciela". Podobnie jak we Włoszech, również i tu, we Francji, nastę-*ł pełny odwet za niemiecką bezkarność powietrzną z roku 1939 Polsce, z roku 1940 we Francji, z roku 1941 w Rosji. n 223 Licząc od Atlantyku lewa strona pasa działań z nacelowaniem ku miastu Caen należała do 2 armii brytyjskiej, prawa zaś, z kie, runkiem na ważny port atlantycki Cherbourg, do l armii amerv kańskiej. Amerykanie zdobyli Cherbourg 27 czerwca; zrujnowany w bombardowaniach miał jednak posłużyć zdobywcom, i to tylko częściowo, dopiero po upływie miesiąca. Do tego czasu skazani byli jedynie na sztuczne porty montowane przed plażami. W każdym razie zdobycie Cherbourga, jednego z pierwszych celów bezpośrednich inwazji, było pewnym sukcesem. Nie udało się jednak powtórzyć takiego sukcesu na kierunku Caen, przed którym to miastem obrona niemiecka zaparła się na dobre, zastav/iajac szlaki wyjściowe ku Sekwanie i Paryżowi. Teren, pocięty różnego rodzaju przegrodami, dzielącymi poszczególne poletka murkami z kamienia i rowami, wybitnie sprzyjał obronie. I kiedy Amerykanie rolowali półwysep Cotentin, czyli najdalej wbitą w Atlantyk część Normandii, Brytyjczycy wciąż rozbijali sobie głowy na przedpolach Caen. W bitwie stoczonej pomiędzy,,25 i 29 czerwca zdołano utworzyć przyczółek na rzece Odon; dowództwo niemieckie ściągało tu pospiesznie siły pancerne. 7 lipca Caen zostało dosłownie zdruzgotane atakiem 2200 bombowców. Historycy powiedzą później, że było to nieszczęśliwe powtórzenie błędu krótko wcześniej popełnionego pod Cassino, próba zniszczenia przeciwnika przy pomocy dywanu bombowego. Stare miasto francuskie zostało doszczętnie zniszczone, zginęło kilka tysięcy osób cywilnych. Tymczasem Niemców'niemal w mieście*nie było. 9 lipca drugie podobne bombardowanie dopełniło tragedii miasta; ale Niemcy już wcześniej wycofali się do jego południowej części, na drugi brzeg Orne. Gigantyczne zaś rumowisko stało się dodatkową -przeszkodą nie tylko dla alianckich czołgów, ale nawet dla piechoty. "Bombardowanie Caen zapisał korespondent wojenny John D'Arcy-Dawson było błędem zarówno pod względem wojskowym, jak i moralnym [...]. Moją opinię podzielali inni i nie znalazłem ani jednego korespondenta wojennego, który nie wstydziłby się tego, co widział w Caen". Plan rozwinięcia operacji, z czasem nazwanej przez historyków normandzką, Eisenhower sformułował w określeniach zaczerpniętych z żargonu sprawozdawców sportowych: "Bić lewymi prostym1 pod Caen dla związania tam największych sił nieprzyjacielskie"! przede wszystkim zaś niemieckich dywizji pancernych, a następni6 zadać decydujące uderzenie prawym sierpowym". Ów cios "prawym sierpowym" wykonać mieli Amerykani Musieli jednak w tym celu uzyskać dogodne położenie i odp~ 224 dnia przestrzeń, oczyścić do końca półwysep Cotentin i zagro-' Bretanii z jej ważnymi portami. 3 lipca wyruszyło natarcie Amerykańskie na półwyspie: wojska szły przez teren zwany Bocage, oznacza kraj podzielony na większe i mniejsze poletka poprzedzane żywopłotami i wałami ziemnymi lub kamiennymi. Był to nów teren idealny dla obrony. A przy tym tak się nieszczęśliwie łożyło, że przez parę tygodni trwała zła pogoda uniemożliwia-iaca interwencje lotnictwa. Toteż do 18 lipca nacierający zyskali zaledwie do 15 kilometrów. Niemcy, dotychczas koncentrujący się głównie pod Caen, zaczęli teraz przerzucać posiłki pancerne na półwysep Cotentin. 19 lipca Amerykanie wydobyli się z błot, opłotków, zasieków i murków na rubież St-LóLessay, docierając do terenów bardziej sprzyjających natarciu. Lecz tegoż dnia pogoda jeszcze bardziej się popsuła; na Atlantyku zerwał się sztorm o rzadko notowanej gwałtowności i zniósł częściowo falochrony sztucznych portów. Dopływ zaopatrzenia został chwilowo wstrzymany i dalszy swój marsz musieli Amerykanie odłożyć do 25 lipca. Pod Caen tymczasem wyprowadzano wciąż "lewe proste". Już 10 lipca Brytyjczycy uderzyli z przyczółka na rzece Odon. 15 lipca poszli trzema dywizjami do natarcia w większym stylu. 18" lipca trzema dywizjami pancernymi wyrżnęli w obronę niemiecką, wciąż jeszcze zakotwiczoną w południowej części CiMin, złamali ją w dwudniowej bitwie i zyskali około 10 kilometrów przestrzeni. Stracili jednak 150 czołgów, co stanowiło około 25 procent stanów bojowych wszystkich trzech dywizji. Była to więc właściwie hekatomba, którą okupiono bardzo mizerne zyski terenowe. Montgomery, zawsze skłonny do przechwałek, uznał ją jednak za poważny sukces; jego zdaniem Niemcy dorobili się od tej pory kompleksu, który nazwał "zagrożeniem Falaise". Zapamiętajmy nazwę Falaise, nazwę niedużej miejscowości francuskiej; spotkamy się z nią niebawem w związku z działaniami polskiej l Dywizji Pancernej. Dodajmy jeszcze, że pomiędzy straconymi w czasie operacji nprmandzkiej alianckimi okrętami wojennymi znalazł się, niestety, pierwszy polski krążownik "Dragon". 8 lipca został tak ciężko uszkodzony przez niemiecką "żywą torpedę", że zaniechano remontu okrętu i przeznaczono go do wtopienia w falochron sztucz-nego portu. Załoga, z wyjątkiem 30 poległych, miała z czasem Pfzejść na drugi polski krążownik; był to brytyjski "Danae", który P przekazaniu Polskiej Marynarce Wojennej otrzymał nazwę " onrad". Tak uczczono największego w literaturze światowej pisarza morskiego, Józefa Conrada Korzeniowskiego. ' Najkrótsza historia... XXVIII OD WSCHODU ZACHODU Oceniając sytuację w początkach lata 1944, S. Sztemienko stwierdza: "Łamiąc wszystkie stare poglądy teoretyczne na wpływ zimy i wiosennych roztopów na działania bojowe, wojska nasze w rezultacie zdecydowanego natarcia do połowy kwietnia 1944 wyszły na rubież jeziora Pejpus i rzeki Wielika, na podejścia do Witebska, Orszy, Mohylewa, Żłobina i przebiły się do Kowla. Siły główne Frontów Ukraińskich wydostały się na tereny starej ziemi wołyńskiej, opanowały Tarnopol i Czerniowce, parły na Jassy i Kiszy-niów. Otwarte zostały kierunki na Lublin, Lwów i Bukareszt, dając Armii Radzieckiej możność działania na skrzydła i tyły głównych zgrupowań nieprzyjaciela". W tych okolicznościach Naczelne Dowództwo radzieckie dokonało wyboru głównego kierunku następnego uderzenia. Uznano, że na Ukrainie i Mołdawii wytworzyła się pewnego rodzaju równowaga sił, nie rokująca szybkiego powodzenia wielkiej ofensywie. Również na obszarach nadbałtyckich nieprzyjaciel umacniał swe pozycje. Atak zaś na północy mógł co najwyżej wytrącić z wojny Finlandię, co nie stanowiłoby dla Niemiec bezpośredniego zagrożenia. "Nieco inna sytuacja pisze Sztemienko kształtowała się na kierunku zachodnim, na północ i południe od Polesia. Powstały tam podczas działań bojowych tak zwany białoruski balkon zamykał drogi naszej armii na Warszawę. Mógł on być wykorzystywany przez nieprzyjaciela jako wyjściowy obszar operacyjny do skrzydłowych uderzeń w wypadku natarcia radzieckich wojsk w stronę granic Prus Wschodnich i w równej mierze zagrażał naszemu skrzydłu i tyłom na kierunku południowo-zachodnim; przeciwdziałania z tego rejonu mogły udaremnić natarcie na Lwów i w stronę Węgier. Oprócz tego z Białorusi można było wykonywać naloty na Moskwę. Wreszcie wojska nieprzyjaciela zajmujące białoruski balkon, mając możliwość szybkiego manewru dzięki dobrze rozwiniętej sieci komunikacji kolejowej i drogowej, zwią." 226 a}y tutaj bardzo duże siły Armii Radzieckiej. Wspomniane okoliczności narzucały naturalnie myśl o natarciu na Białorusi w celu rozbicia broniącego się tam dużego zgrupowania nieprzyjaciela jako o najważniejszym naszym zadaniu". W okresie przygotowań dotychczasowy Front Zachodni, skupiający pięć armii ogólnowojskowych o łącznej sile 33 dywizji piechoty i korpusu pancernego, podzielono- na 2 d 3 Front Białoruski. Dowództwo, objęli .gen, L Piętrowi gen. I. Czernłachowski. Jeszcze przed wyruszeniem ofensywy gen. G."Zacharow zmienił Piętrowa, skierojvaaegfijia-dowodztwo 4 Frontu Ukraińskiego. Podział miał na celu usprawnienie dowodzenia w sytuacji, w której wojska jednego, poprzedniego frontu musiały działać na czterech kierunkach operacyjnych: witebskim, boguszewskim, orszańskim i mo-hylewskim. Działający zaś na kierunku bobrujskim dotychczasowy i stał^ się l Frontem Fron Białoruskim. DowW nadchodzącej kampanii letniej dowództwo radzieckie stawiało wojskom dalekosiężne zadania: całkowite wyzwolenie Białorusi i Ukrainy oraz wkroczenie do Polski. Realizacja tych zadań wymagała wielkiego wysiłku. Niemcy wciąż rozporządzali potężną machiną wojenną. "Mimo że działania naszych wojsk w okresie kampanii zimowo--wiosennej zakończyły się wielkimi zwycięstwami pisze w swych wspomnieniach marszałek G. Żuków uważałem, że niemieckie wojska wciąż jeszcze dysponują wystarczającymi siłami i środkami, by prowadzić na radziecko-niemieckim froncie uporczywą obronę. Jeśli chodzi natomiast o strategiczne umiejętności ich Naczelnego Dowództwa oraz dowództw Grup ' Armii, to po klęsce w rejonie Stalingradu, a zwłaszcza po bitwie pod Kurskiem, po-zioin ich znacznie się obniżył. W odróżnieniu od pierwszego okresu wojny niemieckie dowództwo stało się jakieś ciężko myślące, pozbawione inwencji, zwłaszcza w trudnej sytuacji. W decyzjach odczuwało się brak właściwej oceny możliwości wojsk własnych i wojsk przeciwnika. Bardzo często spóźniano się z wycofywaniem wojsk, którym groziło uderzenie od strony skrzydeł lub okrążenie, co stawiało je w sytuacji bez wyjścia. Czytając opublikowane po wojnie wspomnienia niemieckich ge- nerałów i feldmarszałków wprost nie sposób zrozumieć ich wy- asnień dotyczących przyczyn klęsk, niepowodzeń, błędów, braku przewidywania w dowodzeniu wojskami. Większość autorów od- powiedzialnością za wszystko obciąża Hitlera, powołując się na to, e w 1941 roku stanął na czele sił lądowych Niemiec i, będąc dy- etantem w zagadnieniach operacyjno-strategicznych, kierował dzia- 227 łaniami wojennymi w sposób dyktatorski, nie słuchał rad swych generałów i feldmarszałków. Wydaje się, iż jest w tyrn cząstk prawdy, może nawet niemała, ale, xzecz jasna, czynniki subiektywne nie należą do zasadniczych przyczyn niepowodzeń nierniec kiego dowództwa w kierowaniu walką. Wyższa kadra kierownicza armii hitlerowskiej po klęsce pój Stalingradem, a zwłaszcza po późniejszym niepowodzeniu na Luku Kurskim, w związku z utratą inicjatywy strategicznej musiała mieć do czynienia z nowymi elementami i metodami operacyjno--strategicznego dowodzenia, nie była jednak do tego przygotowana. Zetknąwszy się z trudnościami w czasie wymuszonych odwrotów i prowadzenia obrony strategicznej, niemieckie dowództwo nie umiało się przestawić. Nie uwzględniło w dostatecznej mierze również tego faktu, że Armia Czerwona, jej lotnictwo i marynarka wojenna poważnie się wzmocniły zarówno pod względem ilościowym, jak i przede wszystkim jakościowym, zaś wojska i kadra dowódcza szczebla operacyjno-strategicznego zrobiły znaczny krok naprzód". Tymczasem poważnie od pewnego czasu nasilane bombardowania niemieckich miast i komunikacji, wykonywane przez alianckie lotnicze siły strategiczne z baz w Wielkiej Brytanii, a także ostatnio z baz w południowych Włoszech, nie dawały oczekiwanych rezultatów. Ukierunkowanie wielkich, masowych nalotów stanowiło zresztą kwestię sporną. W myśl sugestii Churchilla dowódcy brytyjscy preferowali niszczenie przede wszystkim miast i komunikacji. Trzeba tu przyznać, że szczególnie w przededniu inwazji Francji przerwanie połączeń pomiędzy Rzeszą i wybrzeżem atlantyckim było sprawą wielkiego znaczenia. Obracanie zaś w gigantyczne rumowiska miast rzędu Berlina, Hamburga, Essen czy Kolonii miało ogromne znaczenie psychologiczne. Przeciętnemu Niemcowi udowadniano w sposób jak najbardziej namacalny, że popełnił najcięższy błąd aprobując dotąd poczynania zbrodniczego kierownictwa państwa. Kiedy Luftwaffe w pierwszych fazach wojny niszczyła wielkie miasta polskie, holenderskie i brytyjskie, Warszawę, Rotterdam, Londyn czy Coventry, przeciętny Niemiec radował się sukcesami; obecnie zaznawał straszliwego odwetu. Amerykanie jednak postulowalL_w._tyjii czasie niszczenie przede wszystkim niemieckich fabryk syntety"cznege--paliwa. Rumuńskie źródła naftowe były już zagrożone przez wojska radzieckie i Niemcy z dnia na dzień byli coraz bardziej skazani na sztuczną benzynę. Hitlerowski minister produkcji wojennej, Albert Speer, zeznał później przed trybunałem alianckim w Norymberdze, że możliwość zniszczenia zakładów produkujących paliwa syntetyczne 228 wiła długo prawdziwą zmorę hitlerowskiego kierownictwa. Ale pierwszy nalot na kilka takich zakładów nastąpił dopiero 12 kwietnia 1944, i dopiero od tego dnia datuje się początek akcji tematycznego jcn njszczeiiia. Gdyby rozpoczęła się wcześniej, zdaniem Speera Niemcy wcześniej przegrałyby wojnę. Pomimo niesamowitych zniszczeń w wielkich miastach niemieckich, na które nadlatywało czasem po tysiąc bombowców naraz, pomimo nieustannego demolowania zakładów zbrojeniowych, w roku 1944 Rzesza Niemiecka dysponowała jeszcze ogromnym potencjałem przemysłowym. Jak się okazało, i czego nie przewidzieli teoretycy totalnej wojny powietrznej, zniszczenia w fabrykach dawały się szybko usuwać. W okresie od stycznia do czerwca 1944 przemysł niemiecki, mimo nieustannego nękania nalotami, zdołał wyprodukować 17 000 samolotów, 21 000 dział kalibru od 75 mm w górę, 9000 ciężkich i średnich czołgów. Liczby te dają pojęcie o stosunkowo niedużej skuteczności bombardowań strategicznych. Nieomal trudno w to uwierzyć, ale w lipcu 1944 niemiecki przemysł zbrojeniowy osiągnął w produkcji punkt szczytu za cały okres wojny. Dopiero w miesiącach następnych zaczęła narastać katastrofa przemysłowa, jesienią zaś komunikacyjna; ale był to już efekt ogólnego kryzysu, jaki zaczynał ogarniać Rzeszę w miarę odpadania ważnych terytoriów, wyczerpywania się potencjału ludnościowego zdatnego do zasilania sił zbrojnych i odłupywania, jednego po drugim, satelitów, w miarę wyczerpywania się organizmu państwowego, w którym to procesie alianckie lotnictwo strategiczne miało na pewno swój udział, ale udział znacznie skromniejszy od tego, jaki przewidywali teoretycy. "W przeciwieństwie do ogólnie przyjętych poglądów pisał później generał Arnold, szef amerykańskich sił lotniczych cały przemysł nie jest absolutnie konieczny dla walczącego państwa. Nawet wielkie szkody wyrządzone przemysłowi nie mogą mieć żadnego wpływu na siłę armii polowych walczących w okresie dwudziestu albo i więcej lat". Pod warunkiem, dodajmy, że dane państwo walczące ma możność regenerowania strat. I ten właśnie wa- 'unek długo spełniały Niemcy, mające w dyspozycji przemysł i zasoby surowcowe, a także w pewnej mierze ludnościowe, całej Eu- 'Py. I pokonanie Rzeszy hitlerowskiej zależało od działań na lądzie, nie zaś od działań powietrznych. Od dnia 6 czerwca 1944, to jest od startu inwazji alianckiej Francję, sytuacja państwa niemieckiego uległa dalszemu po- >rszeniu. Wprawdzie głównym frontem pozostawał w dalszym "ągu front wschodni, ale uderzenie na Zachodzie zamrażało osta- ecznie ów rezerwuar odwodów, jakim dla niemieckiego frontu 229 m wschodniego były dotąd siły dyslokowane we Francji. Całą niemie ką strategię miał odtąd determinować "problem za krótkiej k0>" dry". Uzupełnienia, dotąd posyłane na wschód, należało teraz dzie lic. Wypadło nawet przerzucić ze Wschodu na Zachód wyborowy korpus pancerny SS; ale owego korpusu miało natychmiast zabraknąć na Wschodzie. Wojny na dwa franty niemieccy stratedzy bali się od stu lat jak zarazy; obecnie jednak znów stawała się złowieszczym faktem. Zanim na głównym kierunku wybranym przez Naczelne DQ. wództwo radzieckie nastąpiło generalne uderzenie, wymierzone przeciw niemieckiej Grupie Armii "Środek", uderzenie, w którym zaangażowano ze strony radzieckiej 38 procent rozporządzalnych dywizji piechoty, 40 procent sił pancernych, 40 procent operacyjnych sił lotniczych i całe lotnictwo strategiczne, w ciągu jednej doby sforsowały rzekę Siestra i po zaciętych walkach o trzy pasy obrony fińskiej zdobyły 20 tserwea Wyborg. Tak z bloku satelitów Rzeszy odpadła Finlandia, kraj posiadający bodaj najwartościowszą armię spośród wszystkich, jakie Niemcy zdołali swego czasu zaprząc do swej machiny wojennej. Tymczasem ZL,<;z&c.w.ca<- rozpoczęła się operacja "Bagration", największa owego lata na froncie radziecko-niemieckim. Rozpoczęły ją dywizje l Frontu NadbattyckAego gen. I. Bag.caiaiaaa, u-derzając z iaje*M*4iKiiebska na Lepel. Jednocześnie -3 Front .Białoruski ruszył na Orszę. 25 czerwca podjęto ostatecznie likwidację niemieckiej obrony Witebska. 27 eaerwca padła Orsza, aJ w dniu następnym dywizje nacierające dotarły do Berezyny i rozwinęły się nad jej brzegiem w pasie 60 kilometrów. Lotnictwo radzieckie dokonało tu istnego pogromu, niszcząc lub rozpraszając oddziały niemieckie usiłujące w panice przeprawić się na zachodni brzeg rzeki. Hitlerowskim generałom musiała się przypomnieć w tych ponurych dla nich dniach Berezyna z epoki napoleońskiej. Rozwijało się równocześnie natarcie l Frontu Białoruskiego, podjęte 24 czerwca w kieranktt Bobrujska. Miasto zostało zdobyte 29 U.LI n LU. A pomiędzy dwoma skrzydłami ogromnego natarcia ruszyły 36 oaar w-ca>-dywiaje-2--Ff ontu Białoruskiego, z miejsca przekroczyły górny Dniepr i 2S".ezigrwca zdobyły. vAfohylew. Rozsypywała się kompletnie cała obrona niemiecka pomiędzy Dźwiną Prypecią. Wykorzystując powodzenie 2 Frontu, JUronty ! i D Hinł"' r-U5kj,^3łtyw*^jŁlŁifc,,przodowi potężne ramiona i w__di**u O lJI1Pf korpus pancerny gwardii gen. Burdiejnego ze składu l Frontu wdagL-.jgie.jjfl. Mińska W obszarze na południowy wschód od stolicy Białorusi siedem radzieckich korpusów pancernych zamknę*0 230 w kotle główne HJy-Hiemieokiej-4>giii. Z niemałą pomocą partyzantów zlikwidowano kocioł w kilka dni później. Prawie 60 000 jeńców niemieckich, wziętych na Białorusi, przemaszerowało wkrótce potem ulicami Moskwy. Była to dla żołnierzy hitlerowskich jedyna możliwość defilowania w nieosiągalnym dla nich mieście. Po rozbiciu sił głównych niemieckiej {JnipSL-Arnui "Środek" wojska radzieckie parły szybko na zachód. W dniach--MTntpca dotasły-da-Wilna i zdobyły miasto przy wybitnym współdziałaniu oddziałów polskiej Armii Krajowej. 8 lipca zdobyto Baranowicze, 14 lipca Pińsk na Polesiu, 27 lipca Szawle na Litwie i Dyneburg na Łotwie, l sierpnia Niemcy uciekli z Kowna. Tymczasem już 18 lipca rozpoczęła się tak zwana operacja brzesko-lubelska, w której wojska radzieckie wyjść miały na terytorium polskie razem ze współdziałającymi dywizjami odrodzonego Wojska Polskiego. Operacja "Bagration" doprowadzić miała nacierających spod Witebska pod stolicę Polski. Zanim to nastąpiło, 13 lipca wyruszyło nieco bardziej na południe natarcie ł-Proiłtu Ukraińskiego, kierujące się po osiach RadziechówRawa RuskaTarnobrzeg, JaworówPrzemyśl, a przede wszystkim na Lwów i Drohobycz. Lwów osiągnięto 22 lipca; miasto zostało oczyszczone po walkach, które trwały pięć dni. 29 lipca siły radzieckie dotarty .aa-d-śrecHrową Wisłę i wyrąbały na jej lewym już brzegu ważny przyczółek. Wkrótce miała się tu odznaczyć polska brygada pancerna. Pod Warszawą zaś inne wielkie jednostki polskie wchodziły w tym czasie do walki o prawobrzeżne przedmieście stolicy. Równocześnie zaś rozpalała się najtragiczniejsza w tej wojnie bitwa powstańcza, bitwa o Warszawę. XXIX POWRÓT DO POLSKI Z końcem września 1941 generał Sikorski, ówczesny polski premier i Naczelny Wódz, oglądał w Szkocji wielki pokaz skoków spadochronowych wykonywany przez żołnierzy 4 brygady strzelców która właśnie stawała się jednostką znaną później pod mianem l Samodzielnej Brygady Spadochronowej. Brygada, o której usłyszymy jeszcze w dalszym ciągu tej książki, przyjęła za swe zawołanie bojowe dwa słowa: "Najkrótszą drogą". Droga z powietrza do Polski istotnie zdawała się wówczas najkrotsza'-'Ale sugestywne zawołanie bojowe nie miało się sprawdzić w losach tej wspaniałej brygady; najkrótsza zaś droga do Polski wypadła innym polskim żołnierzom. Wiemy już, że wiosną 1943, po zerwaniu stosunków dyplomatycznych pomiędzy rządem radzieckim i rządem polskim gen. Si-korskiego, z inicjatywy Związku Patriotów Polskich sformowana :.została w Związku Radzieckim l Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki i że jesienią tegoż roku dywizja ta odznaczyła się pod Lenino na Białorusi w ramach natarcia 33 armii radzieckiej. Po bitwie dywizja polska odeszła do odwodów. Tam, w okolicach Smoleńska, przyjęła uzupełnienia i przygotowywała się do dalszych zadań. Lecz uzupełnień przybywało znacznie nad potrzeby jednej dywizji. Z najdalszych zakątków Związku Radzieckiego zjeżdżali Polacy, rzuceni przez wojnę we wszystkie strony świata. Można było przystąpić do formowania korpusu polskiego i w końcu do tworzenia l Armii. Dowodził inią dowódca l dywizji spod Lenino, gen. Berling. X Latem 1944 w jej składzie znalazło się już kilka związków taktycznych: l DP im. Tadeusza Kościuszki, 2 DP im. Henryka Dąbrowskiego, 3 DP im. Romualda Traugutta, 4 DP im. Jana Kiliń-skiego, l Brygada Pancerna, która otrzymać miała wkrótce miano Bohaterów Westerplatte, l Brygada Kawalerii, związki artyleryjskie szczebla armijnego. l Armia Wojska Polskiego została włączo* 232 do $ił l Frontu Białoruskiego i jako jego odwód skoncentrowana w okolicach Łucka na Wołyniu. Artylerzys-tom polskim przypadł honor uprzedzenia w działaniach całości swego wojska. Już 7 lipca, kiedy armia przemjeszcza-ła się na Wołyń, przeciwlotnicy walczyli skutecznie przeciw silnej formacji samolotów niemieckich, atakującej ważny węzeł kolejowy Darnica pod Kijowem. W natarciu zaś podjętym 18 lipca i kierowanym już za Bug dywizje radzieckiej 69 armii, wykonującej zadania operacji brzesko-lubelskiej, wspierane były wydajnie przez zgrupowanie artylerii polskiej złożone z trzech pułków artylerii dywizyjnej, dwu brygad artylerii ciężkiej, pułku artylerii haubic, pułku moździerzy, pułku przeciwpancernego i pułku pomiarów artylerii; w sumie 21 polskich dywizjonów walczyło o wejście na ziemie polskie, twardo zastawiane przez dywizje niemieckiej 4 armii pancernej. Po złamaniu obrony niemieckiej artylerzyści polscy jako pierwsi wkroczyli 20 lipca na ziemie nowej Polski. - Po sforsowaniu w tymże dniu Bugu wojska 69 armii weszły do Chełma. 22 lipca nastąpiło tam ogłoszenie Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, organu politycznego powołanego teraz przez utworzoną w podziemiu, w noc sylwestrową roku 1943 w Warszawie, Krajową Radę Narodową. 23 lipca wojska radzieckie weszły do Lublina, gdzie PKWN rozpoczął działalność w charakterze istniejącego de facto rządu wyzwalanej Polski. Do miasta weszły równocześnie polskie oddziały partyzanckie, od dawna walczące pomiędzy Wisłą i Bugiem, oraz czołówki l Armii, rozwijającej się właśnie do marszu bojowego w kierunku Wisły. Równocześnie z Manifestem PKWN ogłoszono w Chełmie dekret Krajowej Rady Narodowej postanawiający połączenie formowanych w Związku Radzieckim regularnych sił polskich i walczącej w kraju podziemnej Armii Ludowej oraz utworzenie z obu tych członów ił zbrojnych Wojska Polskiego. Dowódcą naczelnym został dotychczasowy dowódca AL, gen. Michał Żymierski, posługujący się dotychczas w podziemiu pseudonimem "Rola". Gen. Berling, pozostając dowódcą l Armii, objął stanowisko zastępcy naczelnego do-vodcy do spraw liniowych; zastępcą do spraw polityczno-wycho-wawczych został gen. Aleksander Zawadzki, szefem sztabu zaś P& Marian Spychalski, którego zmienił wkrótce potem gen. Władysław Korczyc, do niedawna szef sztabu radzieckiej l armii szturmowej. W samych tylko jednostkach bojowych l Armia Wojska Polskie-> liczyła w lipcu 1944 ponad 101 000 ludzi; miała 1250 dział i moździerzy oraz 180 czołgów. Trzeba przypomnieć, że odtworzenie tak poważnych sił nie by- 233 łoby możliwe bez radzieckiej pomocy kadrowej. Poważny procent pomiędzy Polakami, od jesieni 1939 do upadku Francji przedzierającymi się przez całą Europę do wojska polskiego na Zachodzie stanowili oficerowie i podchorążowie. Rzesza oficerów polskich tkwiła w niemieckich obozach jeńców; tysiące zginęły lub zaginęły Już w dywizjach formowanych w roku 1941 w ZSRR pod egidą rządu gen. Sikorskiego nie starczało oficerów na obsadę wszystkich etatów. Toteż kiedy wiosną 1943 rozpoczęło się formowanie l DF im. T. Kościuszki, sytuacja kadrowa wyglądała wręcz rozpaczli wie. W tych warunkach Dowództwo Naczelne Armii Radzieckie odkomenderowało do oddziałów polskich oficerów radzieckich, prze de wszystkim Polaków~lub polskiego pochodzenia, jako instruktorów i dowódców różnych szczebli. Wszyscy byli doskonałymi specjalistami w swych broniach, posiadającymi dwuletnie doświadczenia wojenne, nierzadko wyniesione z bitwy pod Moskwą lub o Stalingrad. Radziecka pomoc materiałowa obejmowała pełne wyposażenie i uzbrojenie, przy czym l DP otrzymała nie tylko etat radzieckiej dywizji strzelców gwairdii, a więc lepiej uzbrojonej niż przeciętna dywizja piechoty, ale także przydziały sprzętu nie mieszczące się w ogóle w etatach dywizji piechoty, jak na przykład czołgi; uzasadnione to było specyfiką jednostki polskiej jako jądra przyszłej armii. Pozostałe dywizje polskie też formowano na etatach gwar-dyjskich. 24 lipca, w dzień po zdobyciu Lublina, 2 armia pancerna gwardii ze składu l Frontu Białoruskiego osiągnęła Wisłę pod Dęblinem, podczas gdy sąsiednia 69 armia dochodziła do rzeki pod Puławami. Nocą z 28 na 29 lipca l Armia polska weszła w lukę pomiędzy obu armiami radzieckimi i przejęła pohrzeże wschodnie Wisły na odcinku długości 25 kilometrów. Zamiarem dowódcy Frontu było sforsowanie rzeki; rozkaz w tej sprawie otrzymał dowódca armii już 29 lipca i niezwłocznie przystąpił do wykonania, podejmując oddziałami z l i 2 DP rozpoznanie walką, l sierpnia uchwycono niewielkie przyczółki pod Lęka i Wólką Profecką, następnego zaś dnia pod Głuścem, ale nie udało się ich utrzymać. Sforsowanie rzeki nie było możliwe wobec lokalnej przewagi nieprzyjaciela; dowódca armii zamierzał podjąć nową próbę po staranniejszym przygotowaniu, ale tymczasem 6 sierpnia armia otrzymała nowe zadanie: przejęcie obrony części przyczółka pod Ma-gnuszewem naprzeciwko Warki. Przyczółek ten właśnie został zdobyty przez 8 armię gwardii; również bardziej na południe wojska l Frontu Ukraińskiego zdołały sforsować Wisłę pod Baranowem i utworzyć ważny przyczo- 234 łęk Niemcy zażarcie atakowali owe skrawki terenu, odebrane im ', zachodnim brzegu Wisły, starając się przywrócić położenie i zepchnąć nacierających z powrotem za Wisłę. Pod Warkę ściągnęli sadzy innymi dywizję paneerno-spadochronową "Hermann Goring", która właśnie przybyła z Włoch, i uderzali zmasowanym lotnictwem. Polska l Armia weszła do walki siłami trzech dywizji i bryga-y kawalerii. 15 sierpnia 3 dywizja opanowała Zakrzew; tego sa-fego dnia saperzy polscy w rekordowym czasie zbudowali dla po-jjteb armii most na Wiśle. Zacięta bitwa o przyczółek miała pokiwać wiele dni. Już od 9 sierpnia przeprawiała się z prawego wzegu polska l Brygada Pancerna, kierowana pod Studzianki w Bołudniowej części przyczółka na wsparcie broniącej się tu piechoty radzieckiej z 4 korpusu gwardii. "Żołnierze pisze historyk tych walk, Janusz Przymanowski - zwłaszcza ci, których dopiero czekał chrzest bojowy, czuli lęk Irzed trudnym śmiertelnie egzaminem, lecz jednocześnie chcieli się bić. Wiedzieli, że tylko przez walkę prowadzi droga do wolności. W marszu ku Wiśle widzieli Majdanek i trupy pomordowanych na Zamku lubelskim. Doszły ich pierwsze wieści o powstaniu w Warszawie; budziło się pragnienie dopomożenia płonącej stolicy. W pobliżu miejsca koncentracji brygady leżała wioska Wanaty, a raczej miejsce, gdzie ta wioska się znajdowała, gdyż za udzielenie noclegu partyzantom Niemcy spalili ją 27 lutego 1944 roku, mordując całą ludność, 108 kobiet, starców i dzieci [...] Gen. Mierzycan rzucił hasło: Droga jest tylko na tamten brzeg, na warszawski...*" Gen. Jan Mierzycan, dowódca l Brygady Pancernej nazwanej później imieniem "Bohaterów Westerplatte", był synem łódzkiego robotnika, zesłanego za zastrzelenie w roku 1905 rosyjskiego żandarma w głąb carskiego imperium razem z całą rodziną. Został sierotą mając zaledwie pięć lat. Przed wejściem do służby polskiej dowodził radziecką 155 brygadą pancerną i odbijał miasto Orzeł. Złożona z dwu pułków czołgów brygada polska wchodziła do bitwy częściami, w miarę przeprawiania poszczególnych kompanii. Na tym właśnie odcinku Niemcy podejmowali uderzenie, którym ainierzali osiągnąć z powrotem przeprawy, odciąć -od Wisły znajdujące się już na jej lewym brzegu oddziały radzieckie oraz pol-e i zniszczyć je. Pierwsza z kompanii brygady polskiej walczy-a już nocą z 9 na 10 sierpnia. Niemcy mieli znaczną przewagę sił, wprowadzając do walki dywizje "Hermann Goring" i 19 dywizję 'ancerną. Włamanie pod Studziankami zostało jednak zlikwidowa-6 przez, radziecką piechotę i polskie czołgi. 14 sierpnia podjęto 'rzeciwnatarcie, zdobyto folwark Studzianki, po czym 15 i 16 235 sierpnia brygada polska niszczyła odcięte grupki nieprzyjaciela Zniszczyła ogółem 40 czołgów przy stracie 18 własnych. Odegrają ważną rolę w walkach 8 armii gwardii, dowodzonej przez Stalin, gradzkiego bohatera, gen. Czujkowa, o utrzymanie tak ważnego l przyczółka. Po bitwie 'Cofnięto brygadę pod Magnuszew do odwodu. Jednostki polskiej l Armii prowadziły obronę swego przyczól, l ka od 14 września, rozpoczynając następnie przegrupowywanie si l pod Warszawę, l DP przybywała w tamten rejon już od pierw- l szych dni września, otrzymując zadanie zdobycia Pragi. Mieściło się w ramach operacji zaczepnej 47 armii radzieckiej, dążącej do zlikwidowania przyczółka obrony niemieckiej pozostałego w widłach Wisły i Bugo-Narwi. Broniły się tutaj oddziały 4 korpusu pancernego SS ze składu 9 armii. Warszawskie przedmieście Praga stanowiło jeden z najważniejszych rejonów obrony. Po silnym przygotowaniu artyleryjskim dywizja polska, którą dowodził obecnie gen. Wojciech Bewziuk, 10 września poszła do natarcia, mając za sąsiadów radzieckie dywizje 76 i 175. Do -końca dnia przełamano obronę niemiecką na głębokość czterech kilometrów. Rozbito całkowicie niemiecki pułk piechoty i zdobyto prawie wszystkie działa pułku artylerii. 13 września, wsparta przybyłymi właśnie czołgami l Brygady Pancernej, dywizja wdarła się na Pragę i w ciężkich walkach ulicznych do 15 września oczyściła całkowicie prawobrzeżną dzielnicę Warszawy. Straty własne wyniosły 310 poległych. Straty niemieckie: 2000 poległych, ponad 100 jeńców, dużo sprzętu. Od bitwy tej dywizja otrzymała nazwę "Warszawskiej", a pierwszy jej pułk nazwę "Praskiego". Kiedy na Pradze ludzie wychodzący z piwnic rzucali kwiaty polskim żołnierzom, Warszawa lewobrzeżna zapadała w płomieniach w ruinę. l sierpnia 1944 na, rozkaz Komendy Głównej Armii Krajowej w stolicy Polski wybuchło powstanie, które miało cel raczej polityczny aniżeli militarny: uprzedzenie wojsk radzieckich, czy też wojsk razem z nimi idącej polskiej l Armii, w zajęciu Warszawy, opanowanie jej własnymi siłami i podporządkowanie londyńskiemu ośrodkowi władzy. Środki militarne nie odpowiadały jednak w najmniejszej mierze zamierzeniu politycznemu. Dość powiedzieć, że w pierwszym dniu walki powstańcy, występujący w liczbie prawie 50 000 osób, mieli tylko około 2000 karabinów. W dużej mierze broń, którą następnie walczono, została zdobyta. W pierwszych dniach osiągnięto pewne sukcesy, likwidując zaskoczone oddziały i ośrodki niemiec' kie. Lecz kiedy minął moment zaskoczenia, Niemcy uporządkowali 236 we siły, wzmocnili je, i dysponując przygniatającą przewagą prze- wszystkim broni, ale także liczebną, przystąpili do likwidowała obrony uwolnionych przez powstańców dzielnic i bloków. Powstaniem dowodził, przy obecności dowódcy Armii Krajowej gen. Tadeusza Komórówskiego, pseudonim "Bór", gen. Antoni Chruściel, pseudonim "Monter". Siłami niemieckimi w mieście dowodził uznany później za zbrodniarza wojennego generał SS von dam Bach-Zelewski, który nakazał podległym oddziałom największą bezwzględność. Między innymi rzucił do walki oddziały karne złożone ze zbrodniarzy niemieckich i zdrajców, głównie ukraińskich. Rozpoczęło się formalne mordowanie ujętych powstańców i ludności cywilnej; w najbardziej bestialski sposób likwidowano zdobyte szpitale powstańcze. Do akcji weszły czołgi i samoloty nurkowe; powstańcy w ogóle nie dysponowali artylerią przeciwlotniczą. Trzymająca front na Wiśle 9 armia niemiecka miała dość sił do rozprawienia się z praktycznie biorąc bezbronnym, bo pozbawionym broni pancernej, artylerii i lotnictwa ugrupowaniem powstańczym. Ale rozprawa nie szła wcale łatwo. Determinacja powstańców przekraczała znane przykłady historyczne. Obok Armii Krajowej solidarnie stanęły do walki zbrojne ugrupowania lewicy. Z końcem sierpnia od celnego ciosu ciężkiej bomby lotniczej zginął cały sztab warszawskiego okręgu Armii Ludowej. Poryw, nie uzgodniony poprzednio ani z dowództwem l Frontu Białoruskiego, ani z zachodnimi aliantami, nie od razu mógł otrzymać jakieś realne wsparcie. Nadchodziło późno, skuteczność zaś ograniczały rozpaczliwe warunki. Kilka dużych nalotów ze zrzutami broni i zaopatrzenia wykonały ciężkie dywizjony bombowe amerykańskie, południowoafrykańskie i polskie, startujące z baz włoskich; ale straty owych wypraw były przerażające, nad Warszawą samoloty dostawały się w silny skoncentrowany ogień niemieckiej artylerii przeciwlotniczej, po drodze zaś nie miały osłony myśliwców. We wrześniu loty z zaopatrzeniem wykonywało regularnie lekkie lotnictwo radzieckie; celność zrzutów była jednak nieduża ze względu na rozproszenie izolowanych od siebie punktów obrony i silny ogień niemiecki. "Gen. Berling zapisał w swych wspomnieniach gen. Jerzy Bordziłowski, ówczesny szef saperów l Armii uważał za swój atriotyczny obowiązek przyjść z pomocą powstańcom Warszawy, hociaż ogólna sytuacja temu nie sprzyjała. Jakież było wtedy ^łożenie ogólne na tym odcinku frontu? [...] Wojska l Frontu tałoruskiego, działające na kierunku warszawskim, swoim pra-skrzydłem, 48 i 65 armią, w momencie wybuchu powstania 237 znajdowały się ponad sto kilometrów na wschód i północny wschód od Warszawy, 70 armia dopiero co wyzwoliła Brześć likwidując resztki otoczonych tam jednostek niemieckich, 47 armia prowadziła walki w rejonie Siedlec frontem na północ, 2 armia pancerna na podejściach do Pragi odpierała kontrataki hitlerowskich dywizji pancernych, l Armia Wojska Polskiego, 8 armia gwardyjska i 69 armia forsowały Wisłę na południe od stolicy [...] Wojska l Frontu Białoruskiego w toku operacji przeszły w ciężkich walkach około 600 kilometrów [...] Pierwsza połowa września to nieustające krwawe walki. Niemcy dążyli do likwidacji przyczółków nad Narwią i na Wiśle, atakując przede wszystkim 65 armię gen. Bato-wa i 8 armię gwardyjska gen. Czujkowa. Na przedpolu Warszawy ześrodkowali 5 DPanc SS Wiking*, 3 DPanc SS Totenkopf, 19 DPanc i siły około dwóch DP". "Wojska prawego skrzydła cytuje następnie gen. Bordziłow-ski dowódcę Frontu, gen. Rokossowskiego wytężyły resztki sił, aby wykonać zadanie postawione przez Naczelne Dowództwo". Pomimo wszystko gen. Berling, jako dowódca polskiej l Armii, zdecydował interwencję. Trudno było żołnierzom przyglądać się spokojnie mordowaniu ludności ich własnej stolicy. We wrześniu Niemcy odcinali już Czerniaków od Śródmieścia, zaciskali okrążenie Mokotowa i Żoliborza, a przede wszystkim panowali nad wybrzeżem wiślanym uniemożliwiając kontakt powstańców z wojskami polskimi i radzieckimi na prawym brzegu.-i Należało więc na lewym brzegu wyrąbać przyczółki. Już nocą z 15 na 16 września 3 dywizja rozpoczęła siłami początkowo dwu kompanii, następnie zaś całego batalionu forsowanie Wisły; trzeciej nocy ruszyły prawie dwa bataliony z 2 dywizji. Wspierało około 700 dział i moździerzy polskich i radzieckich. Mimo niezwykłej zażartości nacierających, na których spotkanie powstańcy próbowali wypadów, nie udało się w szerszej skali połączyć sił powstańczych z regularnymi. 23 września dowódca l Armii zdecydował wycofanie resztek oddziałów z lewego brzegu. Straty armii były bardzo ciężkie: 3800 ludzi. Minio bezprzykładnego bohaterstwa walczących w mieście powstanie warszawskie upadło 2 października po 63 dniach walki. W umowie kapitulacyjnej Niemcy, pod naciskiem ostrzeżeń wystosowanych przez mocarstwa sojusznicze, uznali żołnierzy powstania za regularnych żołnierzy armii nieprzyjacielskiej i zgodzili się na przyznanie im praw kombatanckich. W związku z tym nastąpiło ujawnienie nazw jednostek i nazwisk dowódców. Tak więc ogto" szono, że w bitwie o Warszawę walczył Korpus Warszawski Armii 238 iowej w składzie trzech dywizji: 8 DP im. Romualda TraugUtfe, 10DP im- Macieja Rataja i 28 DP im. Stefana Okrzei. Straty powstańczego wojska sięgały 16 000 poległych i 6000 ^ko rannych. Straty niemieckie oszacowano na 12 000 poległych. e zginęło około 250 000 ludności cywilnej i stolica Polski zosta- i całkowicie zniszczona. Z punktu widzenia czysto militarnego uoważnym efektem powstania było związanie aż na dwa miesiące części sił niemieckiej Grupy Armii "Środek". W okresie wygasania walk w Warszawie, od 22 września do końca października, polska l Armia obsadzała prawie trzydzie-stokilometrowy odcinek obronny nad Wisłą, pomiędzy Źeraniem i Karczewem. Powracającym najkrótszą drogą zwycięskim tym żołnierzom długo świeciły łuny największego w dziejach pożaru A był to pożar ich własnej stolicy. xxx PODZIEMNA EUROPA
Jednym z fenomenów drugiej wojny światowej był niewątpliwie masowy ruch oporu, spontanicznie rodzący się w podbitych przez Niemców krajach Europy. Pierwszym przejawem nieugiętości chwilowo pokonanych, przejawem niezmożonej wiary w ostateczne zwycięstwo, było powołanie już 27 września w kapitulującej Warszawie podziemnej organizacji bojowej, której nadano nazwę Służby Zwycięstwu Polski. Jej pierwszym dowódcą został, zresztą na krótko, gen. Michał Ka-rąsjewicz-Tokarzewski. W grudniu przekształciła sią w Związek Walki Zbrojnej, luerowany z Paryża przez gen. Sosrikowskiego, wyznaczonego przez gen. Sikorskiego jako ówcześnie Naczelnego Wodza. Po klęsce Francji dowodzenie ZWZ sprawował gen. Sosnkow-ski przez pewien czas z Londynu, aż do chwili politycznego rozejścia się z Naczelnym Wodzem i równocześnie premierem polskim; gen. Sosnkowski musiał odejść jako człowiek sprzeciwiający się paktowi polsko-radzieckiemu, podpisanemu 30 lipca 1941 przez gen. Sikorskiego i ambasadora radzieckiego Majskiego. W lutym 1942 ZWZ przekształcony został w Armię Krajową, której pierwszym dowódcą został gen. Stefan Rowecki, jeden z najbardziej wybijających się młodszych dowódców polskich; należał do tych oficerów przedwojennego wojska polskiego, których od początku frapowały zagadnienia broni pancernej. Po aresztowaniu Roweckiego przez gestapo, co nastąpiło latem 1943 w wyniku zdrady, dowódcą Armii Krajowej mianowany został gen. Tadeusz Komorowski. Ro-wecki . posługiwał się pseudonimem "Grot"; Komorowski przyjął pseudonim "Bór". Wróćmy jednak do początków. Otóż zanim jeszcze wygasł w Polsce opór sił regularnych, zanim doszło do bitwy pod Kockiem, już przebijał się od granicy litewskiej ku Warszawie, a potem na Kielecczyznę oddział 102 pułku ułanów dowodzony przez majora Henryka Dobrzańskiego. Zwróćmy uwagę na marszrutę tej garstki walecznych; prowadziła akurat pod prąd nurtów ogólnego odwrotu. W Polsce, jak wiemy, nie doszło do kapitulacji armii. Major 240 oczątkowo nie czuł się więc partyzantem i swe wojsko nazwał ' modzielnym Oddziałem Kawalerii. Rozrosły z czasem do stanu 350 ludzi, oddział przetrwał całą zimę bijąc Niemców pod Macie-iowicamiL w Górach Świętokrzyskich, w Cisowniku. W marcu Komenda Główna ZWZ nakazała rozwiązanie oddziału. Major Do-arzański, używający teraz pseudonimu "Hubal", rozkazu tego nie wykonał, uważając, że nikt nie ma prawa zwolnić go z przysięgi żołnierskiej. Część ludzi wszelako rozpuścił, odsyłając ich do pracy konspiracyjnej. Z pozostałą mu setką wyborowych żołnierzy i oficerów, straceńców jak on sam, pobił jeszcze Niemców pod Hucis-kami. Zginął nieco później, 30 kwietnia 1940. Walka jego oddziału była pierwszym w tej wojnie poważnym działaniem partyzanckim, które nie tylko przyczyniło Niemcom poważnych strat, ale też wpłynęło ożywczo na rozwój zbrojnego sprzeciwu w całym dużym kraju. Równolegle do powstania Armii Krajowej tworzyły się w całej Polsce rozmaite^organizacje oporu, -którym patronowały różnorodne ugrupowania polityczne, niekiedy zaś po prostu bardziej przedsiębiorcze osoby. Scalanie mnóstwa organizacji, rosnących na ogół w całkowitej od siebie izolacji, miało z czasem kosztować wiele zachodu. Nie każdy z przywódców gotów był w imię sprawy podporządkowywać się centralnemu dowództwu. Niektórzy, na pewno szlachetnie, ale też na pewno naiwnie, usiłowali walczyć i zwyciężać jedynie własnymi, przeważnie bardzo szczupłymi siłami. W zasadzie Armia Krajowa nastawiana była na wystąpienie generalne dopiero w ostatnim okresie wojny, w chwili pękania reżimu okupacyjnego; miała wtedy przechwytywać terytorium kraju i przekazywać je w ręce przybywającego z emigracji rządu. Równorzędnie traktowano działania wywiadowcze; w tym zakresie Armia Krajowa miała osiągnięcia tak wybitne, jak wczesne zasygnalizowanie gotowości niemieckiej najazdu na Związek Radziecki czy zdobycie i przekazanie Brytyjczykom części pocisków rakietowych, w szczególności tak zwanego "V-2", którymi u schyłku woj-Niemcy próbowali jeszcze obezwładnić Wielką Brytanię. Silny oddział wydzielony o kryptonimie "Wachlarz" powołany w zasadzie do ochrony przyszłego powstania poprzez niszczenie komunikacji nieprzyjaciela jeszcze przed granicami Polski, od kwietnia do grudnia 1942 demolował linie kolejowe, transporty i składy na terytoriach wschodnich, po czym żołnierze tego oddziału zasilili inne, wyspecjalizowane jednostki AK. Wykonano wiele zamachów 1 wysokich dowódców i urzędników niemieckich, między innymi zastrzelono szefa policji i SS w Warszawie, Kutscherę. Zniszczono - Najkrótsza historia... 241 ponad 1600 transportów kolejowych, zlikwidowano 2000 agentów gestapo. Partyzantkę jako zasadniczy rodzaj walki przyjęła od początku istnienia Gwardia Ludowa, utworzona w styczniu 1942 zbrojna organizacja Polskiej Partii Robotniczej. Pierwszy oddziałek partyzancki GL, dowodzony przez Franciszka Zubrzyckiego, pseudonim "Mały Franek", wyruszył z Warszawy w rejon Piotrkowa 15 maja 1942. Oddziałek ten przepadł w walkach, I.<$ecz w grudniu tegoż roku walczyło już 21 oddziałów partyzanckich GL, jesienią zaś roku następnego ponad 60. Wtedy też przystąpiono do formowania batalionów. Następnie Gwardia Ludowa stała się trzonem Armii Ludowej, utworzonej l stycznia 1944 dekretem właśnie powstającej Krajowej Rady Narodowej; na dowódcę został powołany gen. Michał Żymierski, pseudonim "Rola", w czasie pierwszej wojny światowej dowódca 3 pułku piechoty Legionów, następnie absolwent francuskiej Ecole Superieure de Guerre. W ciągu roku 1944 Armia Ludowa sformowała 10 dużych brygad partyzanckich i około 20 mniejszych oddziałów, które dezorganizowały komunikacje niemieckie pomiędzy Rzeszą i frontem wschodnim oraz obezwładniały niemiecki system okupacyjny. W kwietniu 1944 utworzono na terytorium Związku Radzieckiego Polski Sztab Partyzancki, którego szefem został gen. Aleksander Zawadzki. Rezydujący .w Szpanowie pod Równem PSzP organizował szkolenie i przerzucanie na ziemie polskie grup instruktorskich i specjalnych oddziałów dywersji. Od początku roku 1943 większe oddziały partyzanckie formowała również Armia Krajowa. Kadrę instruktorską i dowódczą składali w dużej mierze oficerowie przysyłani z Wielkiej Brytanii; tam otrzymywali wszechstronne przeszkolenie w walce dywersyjnej, po czym lądowali w kraju na spadochronach. Nazywano ich "cichociemnymi", ponieważ z reguły lądowali w Polsce cichą, ciemną nocą. , Oddziały partyzanckie Armii Krajowej odegrały poważną rolę między innymi w walkach o Wilno, w akcji prowadzonej równorzędnie z oddziałami Gwardii Ludowej oraz Batalionami Chłopskimi, organizacją wojskową Stronnictwa Ludowego, przeciw niemieckim próbom zniszczenia polskości na ziemi zamojskiej, a także obok oddziałów Armii Ludowej w wielkiej bitwie nad Tanwią i w Puszczy Solskiej, gdzie Niemcy w zamiarze zniszczenia ugrupowań partyzanckich użyli aż trzech dywizji. W akcjach dywersyjnych wsławiły się szczególnie oddziały dyspozycyjne Komendy Głównej AK o kryptonimach "Zośka" i "Parasol". Latem 1944 dowództwo AK podjęło operację o kryptonimie "Burza", której 242 lem było podcięcie obrony niemieckiej w obliczu ofensywy wojsk idzieckich i przechwycenie władzy w Polsce dla rządu przeby- ającego w Londynie, a kierowanego wówczas, po śmierci gen. Si- korskiego, przez Stanisława Mikołajczyka. Na Wołyniu wystąpiła w ramach tej operacji 27 dywizja piechoty AK; jej żołnierze mieli z czasem zasilić szeregi l Armii WP. Armia Ludowa przeprowadziła w roku 1944 wiele udanych operacji, szczególnie na Kielecczyźnie i Lubelszczyźnie. Realizowa-a skutecznie tak zwaną "bitwę o szyny", polegającą na niszczeniu torów, wysadzaniu w powietrze mostów i zwalaniu z nasypów transportów kolejowych. 8 maja 1944 naczelnik wydziału komunikacji kolejowej w Generalnym Gubernatorstwie meldował generalnemu gubernatorowi, powieszonemu po wojnie w Norymberdze zbrodniarzowi wojennemu Hansowi Frankowi: "Sytuację w dystrykcie lubelskim cechują przeszkody ze strony band [to znaczy, według hitlerowskiej nomenklatury, oddziałów partyzanckich]. Liczba wysadzeń w powietrze dokonywanych przy użyciu materiałów wybuchowych, napadów na stacje i urządzenia kolejowe w okresie od lutego do maja tego roku stale wzrasta. Obecnie zdarza się przeciętnie 10 11 napadów dziennie. Na niektórych liniach można jeszcze jeździć tylko z konwojem i w dzień, jak na przykład na linii Łuków Lublin. Na innej linii, ZawadaRawa Ruska, można jeszcze jeździć w pewne dni i w pewnych godzinach, poza tym jest ona nieczynna. Również w lasach biłgorajskich napady przerastają nasze siły. Kolej wschodnia jest za słaba, by móc się bronić przed napadami [...]. Pociągi "ratownicze przyjeżdżające na miejsce napadu są natychmiast ostrzeliwane. Miny są zakładane również w dzień, tak że pociągi nie mogą jechać ani naprzód, ani w tył''. W tymże miesiącu maju 1944 zgrupowanie partyzanckie AL, obejmujące również oddziałki partyzantów radzieckich, dokonało nie lada wyczynu, przebijając pierścień okrążenia, zamknięty pod Rąblowem w powiecie puławskim przez jednostki niemieckiej dywizji pancernej SS "Wiking" i liczne jednostki towarzyszące. Niemcy, usiłujący wedrzeć się w lasy, ponieśli najcięższe straty. Z za-wanturowanych w las w gruncie rzeczy mało kto uszedł z życiem. Zabitych żołnierzy niemieckich wywoziły potem całe kolumny ciężarówek. W dziesięciogodzinnej bitwie partyzanci zaś stracili tylko ;0 poległych. Punkt szczytowy i najbardziej tragiczny w historii Armii Kra-wej stanowiło Powstanie Warszawskie, którego okoliczności i tło storyczne zarysowaliśmy już poprzednio. Było najprawdopodob- j największą i najdłużej trwającą operacją powstańczą tego ro- 16* 243 dzaju w dziejach wojen; uruchomiane przedwcześnie i bez porozumienia z regularną armią sojuszniczą skończyło się jedną z najcięższych klęsk w dziejach Polski. Ogólnie biorąc ocenia się, że w latach 19431945 połączone siły zbrojne Polski Podziemnej wiązały siły niemieckie o równowartości kilkudziesięciu dywizji. Był to wysiłek bez precedensu w skali światowej. Szczególną tragedię tej wojny stanowił los, już zawczasu przez Niemców skazanej na zagładę, ludności żydowskiej w krajach okupowanych. Największa jej część, około 3 500 000, żyła w Polsce; przodkowie już za Kazimierza Wielkiego znaleźli tu schronienie przed prześladowaniami w zachodniej Europie; znaczna część osiadła w Królestwie i w Galicji po wygnaniu z Rosji. Już jesienią 1939, natychmiast po kampanii wrześniowej, kierownictwo hitlerowskie rozpoczęło spędzanie Żydów polskich do izolowanych dzielnic wielkomiejskich lub ośrodków prowincjonalnych. Podobne getta zakładano następnie w innych krajach podbitych. Największe utworzono w Warszawie i Łodzi, odpowiednio po około 500 000 i 300 000 ludzi. Z czasem okupanci rozpoczęli zwożenie do Polski Żydów z innych krajów europejskich. Wszystkich czekała śmierć w którymś z obozów zagłady, głównie w komorach gazowych o-gromnego, nazwanego później fabryką śmierci obozu pod Oświęcimiem. Przyrodzoną ówczesnym społecznościom żydowskim bierność i uległość wobec administracji państwowych Niemcy podtrzymywali w gettach przy pomocy zdrajców, obiecując też niejasno darowanie życia w zamian za wytężoną pracę dla Rzeszy i wyda-, nie resztek dobytku. W nieopisanej ciasnocie gett i nędzy większości zamkniętych tam ludzi tysiące umierały z głodu. Cała Polska była udręczona barbarzyńską okupacją; za każdy dzień długiej wojny płacił nasz naród trzema tysiącami poległych lub zamordowanych. Wszędzie w Europie za pomoc Żydowi groziły kary; lecz tylko w Polsce, na terytoriach radzieckich i w Jugosławii groziła za to kara śmierci. Minio to akcja pomocy Żydom przybrała w Polsce /szerokie rozmiary. W strukturze państwa podziemnego powstała Rada Pomocy Żydom /(kryptonim "Że-gota"), na zewnątrz zaś premier Sikorski apelował do rządów mocarstw o wystąpienia ostrzegawcze i represyjne, mogące powstrzymać proces niszczenia narodu żydowskiego. Niestety, apele nie odniosły skutku. Po prostu nie wierzono w raporty z Polski, uznając je za przesadzone, a najmniej wierzyły wpływowe koła żydowskie w Stanach Zjednoczonych. W Polsce, kraju nieustannej walki, nawet w biernych rzeszach zapędzonych do gett musiały się wytwarzać, i wytwarzały, różne 244 formy ruchu oporu. W getcie warszawskim powstała w paździer-ku 1942 Żydowska Organizacja Bojowa, która z pomocą AK i GL rozpoczęła szkolenie ochotników do walki zbrojnej, gromadzenie broni, tępienie zdrajców. Po rozpoczęciu kolejnej fazy deportacji do obozów zagłady i na wieść o już postanowionej, całkowitej likwidacji reszty Żydów warszawskich, 10 kwietnia 1943 ŻOB w sile około 600 ludzi uderzyła na wkraczające do getta oddziały hitlerowskie. Było to oczywiście wystąpienie bez szans fizycznych, lecz udowadniało Niemcom, że nawet najbardziej zaszczuci nie poddadzą się hitlerowskim wyrokom. Z wyrazami solidarności wystąpili zarówno gen. Sikorski w Londynie, jak i Pełnomocnik Rządu na Kraj inż. Jan Stanisław Jankowski. W swym raporcie o likwidacji getta dowódca niemiecki, gen. SS Jurgen Stroop (jako zbrodniarz wojenny skazany po wojnie w Polsce) wzmiankował kilkakrotnie o Polakach walczących w oddziałkach ŻOB lub ostrzeliwujących Niemców z zewnątrz. Przeciwko powstańcom użyto artylerii, burząc dom po domu, a w końcu gazów duszących, kiedy zażarcie walczyli w systemie podziemnych bunkrów. Powstanie wygasło 8 maja, kiedy zginął dowódca, Mordechaj Anielewicz. Pewną liczbę walczących uratowały polskie organizacje konspiracyjne; niektórych skierowano do leśnej partyzantki, grupa zaś ukryta w samej Warszawie wziąć miała później udział w Powstaniu Warszawskim. Dzielnicę getta Niemcy zrównali z ziemią, ludność wytracili głównie w obozie Treblinka. 16 maja Stroop meldował zwierzchnikowi: "Była dzielnica żydowska w Warszawie przestała istnieć". Porywy zbrojne zdesperowanych Żydów, choć w skali znaczni" mniejszej, miały też miejsce w gettach Białegostoku, Częstochowy, Wilna, Będzina, Hrubieszowa, na Ukrainie w Krzemieńcu, na Białorusi w Klecku i Głębokiem. Ogromne rozmiary przybrał ruch oporu na zajętych przez Niemców ziemiach radzieckich. Już u schyłku roku 1941 działało tam ponad 3000 oddziałów i grup partyzanckich. "Już wówczas czytamy w cytowanym już opracowaniu ogól- nym Wielka Wojna Narodowa Związku Radzieckiego 1941 1945 - Zarys historii ruch partyzancki mógł przybrać jeszcze, bar- kiej masowy charakter, gdyby w okresie przedwojennym nie po- lełniono poważnych błędów. Chodzi o to, że już od dłuższego cza- 1 przed wojną na podstawie uchwały partii podjęto na wielką skalę szkolenie organizatorów i kierowników walki na tyłach wro- ga, na wypadek jego napaści na ZSRR. Produkowano specjalną broń flne środki, tworzono tajne składy i bazy. Jednakże cały wysiłek ozony w tę pracę przez partię został zaprzepaszczony w latach iu Stalina. W tym okresie większa część kadry przygotowanej 245 do pracy na tyłach wroga padła ofiarą nieuzasadnionych represji. Szczególnie wielkie szkody wyrządził wróg narodu Beria. W latach 19381941 zgodnie z założeniem, że walka będzie się toczyć tylko na terytorium nieprzyjaciela, w ogóle przerwano prace nad szkoleniem nowych kadr. Drogo zapłaciła za to partia i naród radziecki. Ludzie wyznaczeni do kierowania walką na tyłach wroga, nie mając ani doświadczenia, ani odpowiedniego wyszkolenia, popełniali na początku wojny błędy przy organizowaniu oddziałów partyzanckich i grup dywersyjnych. Usiłowano je formować na wzór wojskowych oddziałów, aczkolwiek nie pasowało to do swoistych warunków walki. Zdarzały się wypadki błędnego określania form i sposobów działania oddziałów partyzanckich. Dopiero w toku wojny podjęto kroki w celu usunięcia tych niedomagań". Pod koniec roku 1943 na tyłach niemieckiego frontu wschodniego walczyło w oddziałach partyzanckich co najmniej 250 000 ludzi. Ich działaniami kierowało radzieckie Naczelne Dowództwo poprzez Sztab Partyzancki. W czasie bitwy kurskiej partyzanci jedynie obwodów orłowskie-go i briańskiego w nocy z 20 na 21 lipca 1943 wysadzili na niemieckich tyłach szyny kolejowe w sześciu tysiącach punktów. Łatwo sobie wyobrazić, jak tego rodzaju akcje dezorganizowały plany nieprzyjaciela. W ciągu jednego tylko roku 1943 partyzanci unieruchomili na obszarach radzieckich 11000 transportów kolejowych, zniszczyli ponad 22 000 samochodów, wysadzili w powietrze 5500 mostów drogowych i 900 mostów kolejowych. W czasie natarcia wojsk radzieckich rozwijającego się na Dniepr partyzanci opanowali i utrzymali do nadejścia oddziałów regularnych trzy przeprawy przez Desnę, dziesięć przez Prypeć i dwanaście przez Dniepr. Do legendy przeszły działania wielkich, formowanych według struktur nieomal dywizji, zgrupowań partyzanckich, jak choćby gen. Kowpaka, który ze swym wojskiem przeszedł w marszu bojowym od Dniepru do Karpat, siejąc panikę na niemieckich zapleczach frontu ukraińskiego. Na wielką skalę rozwinęły się działania sił podziemnych w Jugosławii, gdzie zresztą warunki terenowe sprzyjały tego rodzaju ruchom. Już 26 czerwca 1941, w kilka tygodni po klęsce armii królewskiej i bezpośrednio po napadzie niemieckim na ZSRR, powstał Sztab Główny Ludowowyzwoleńczych Oddziałów Partyzanckich, kierowany przez Josipa Broz-Tito, sekretarza generalnego jugosłowiańskiej partii komunistycznej. W ciągu lipca ruch partyzancki ogarnął wszystkie regiony kraju z wyjątkiem Macedonii. 246 dzie rozpalił się w październiku. Wyzwolono wówczas zachodnią 'erbię z wyjątkiem kilku miast, częściowo Chorwację, w poważnej eterze Bośnię i Czarnogórę. 19 września nastąpiło przeciwuderze- e okupanta wymierzone w główne ugrupowanie partyzanckie, li- czące około 15 000 ludzi i rozmieszczone pomiędzy Użicami i Valje- Vem na południe od Belgradu. W akcji przeciw partyzantom wzię- ło udział ponad 100 000 ludzi, w tym oddziały marionetkowego państewka chorwackiego. Nie udało się jednak zniszczyć ugru- powania partyzantów, którzy zdołali przełamać pierścień okrąże- nia i odejść do Bośni. W roku 1942 przeprowadzono reorganizację jugosłowiańskich sił partyzanckich. Powstawały większe .jednostki, zwane brygadami proletariackimi. W listopadzie powstało formalnie Wojsko Ludo-wo-wyzwoleńcze Jugosławii. Oddziały partyzanckie przeobrażały się w regularne jednostki wojskowe, zL sztabami, kwatermistrzostwem, służbami i wywiadem. Również akcje tych jednostek nabierały cech regularnych operacji. Okupanci przeprowadzili w tym czasie kilka dużych i kilkanaście mniejszych przeciwnatarć i kontrataków, ale żadne nie osiągnęło celu. W maju 1944 jugosłowiańska armia ludowo wyzwoleńcza liczyła przeszło 300 000 ludzi i kontrolowała więcej niż połowę kraju. Późną wiosną i latem Niemcy, posługując się także oddziałami kolaborantów^ dokonali jeszcze jednego poważnego wysiłku i nawet zdołali opanować bośniackie miasto Drvar, gdzie przebywał Broz--Tito ze sztabem i alianckimi misjami wojskowymi. Lecz dowództwo ewakuowało się na wyspę Vis, zdobyde^zajś-jiustggo_miastecz-ka było dla Niemców sukcesem nie tylko wątpliwym, ale nade wszystko krótkotrwałym. Bardzo szybko przyszło im stąd uciekać, ponieważ już we wrześniu 1944 wojska radzieckie podchodziły ku granicom Jugosławii, a cały system satelitarny na Bałkanach gwałtownie chylił się ku ruinie. Przypomnieliśmy tu w największym możliwym skrócie ruch Podziemny na terytoriach trzech krajów, najaktywniej w walką zaangażowanych. Ale trzeba pamiętać, że Podziemna Europa to również Grecja, Francja, Włochy, Czechosłowacja, Norwegia, Belgia, Holandia, Albania. Bojownicy norweskiego ruchu oporu zdołali zniszczyć zbudo- ane w ich kraju przez Niemców zakłady produkujące tak zwa- l >,ciężką wodę", niezbędną dla rozruchu reaktorów atomowych. > 000 ludzi liczyła w początkach roku 1944 grecka armia lu- wyzwoleńcza, panująca nad dwiema trzecimi terytorium swe- ""aju. Jednym z pierwszych bohaterów greckiego ruchu oporu f zresztą Polak, Jerzy Iwanow-Szajnowicz. 247 Z końcem sierpnia 1944 wybuchło słowackie powstanie narodowe; aczkolwiek po dwu miesiącach walki powstańcy musieli opuścić swój ośrodek, Bańską Bystrzycę, i odejść w góry, zadali przecież Niemcom straty sięgające stanu 40 000 ludzi. W całej Europie ginęli niemieccy wielkorządcy, jak Kutschera w Warszawie, Heydrich w Pradze czy Kubę w Mińsku. Z pomocą wkraczającym wojskom alianckim spieszyły brygady partyzanckie lewicy włoskiej i francuskiej. We Francji tak zwani maquis, czyli partyzanci, dostarczyli też ludzi powstającym \v uwolnionym już kraju dywizjom regularnego wojska. W wielu francuskich oddziałach partyzanckich walczyli Polacy; niektóre oddziały walczące na terytorium francuskim składali wyłącznie Polacy. Oficerowie polscy bywali dowódcami oddziałów zarówno we francuskim, jak włoskim i belgijskim ruchu oporu. Przezwyciężając nieprawdopodobne trudności, do walki przeciw hitleryzmowi stawali też sami Niemcy. Wielu konspiratorów dała Komunistyczna Partia Niemiec, rozbita przez Hitlera w okresie uchwycenia przezeń władzy. Latem 1943 w Krasnogorsku pod Moskwą powstał Komitet Narodowy "Wolne Niemcy", utworzony przez przebywających na emigracji w Związku Radzieckim komunistów niemieckich oraz niektórych wziętych do niewoli żołnierzy i oficerów armii niemieckiej. Nie tylko jednak akcja zbrojna charakteryzowała europejski ruch oporu. W konspiracji powstawały lub odtwarzały się całe wielkie instytucje społeczne, partie polityczne, organizacje porno- , cy; przykładem polskie państwo podziemne -z jego niezliczonymi agendami. Szczególną cechą Podziemnej Europy była międzynarodowa solidarność jej bojowników. Rosjan czy Polaków znajdziemy we wszystkich ruchach narodowowyzwoleńczych; Francuzów czy Belgów znajdziemy w Polsce; w powstaniu słowackim uczestniczyli także Rumunii, których państwo wciąż jeszcze znajdowało się po stronie Osi, w partyzantce włoskiej Albańczycy. Ochotnik szukał oddziału nie zważając na jego taki czy inny charakter narodowy; w każdym znajdował braci. Tak oto Niemcy mogli powiedzieć, że prawdziwie zjednoczyli Europę.. xxxi MIĘDZY ATLANTYKIEM l RENEM "Gdy tylko udało nam się utworzyć pisze w swych pamiętnikach generał Omar N. Bradley, dowódca lądującej w Europie amerykańskiej l armii odporny na wszelkie zmiany pogody punkt zaopatrzenia w Cherbourgu, droga do wielkiej ofensywy, mającej rozpocząć się od przełamania, stanęła przed nami otworem. Podstawowa strategia tego natarcia przełamującego, które pozwalało nam wyjść z przyczółka, przewidziana była w planie operacji Overlord. Wyzwolenie Francji miało następować etapami, a teraz staliśmy przed pierwszym: szybkim uderzeniem z pastwisk Normandii do sennych brzegów Sekwany". Rozpocząć mieli Amerykanie, likwidując ostatecznie opór niemiecki w Normandii i odcinając następnie Bretanię. Sam Cherbourg nie mógł wystarczyć na dłuższą metę; bretońskie porty Brest, St-Malo, St-Nazaire, Lorient, pilnie zaczynały być potrzebne aliantom do zaopatrywania już niemal milionowej armii inwazyjnej, zaczynały być potrzebne jak powietrze do oddychania. Po odcięciu Bretanii wojska amerykańskie miały wydzielić część sił potrzebną do opanowania portów, resztą zwracająq się ku wschodowi i ruszając wprost ku Sekwanie. Obrót ku Sekwanie wykonać też mieli, po zdobyciu Caen, Brytyjczycy. Pod Caen przebiegała oś owego ruchu; tu właśnie przyszło djrwizjom inwazyjnym, ściągać na siebie główne siły niemieckie, aby umożliwić u nasady Półwyspu Bretońskiego szybki i skuteczny marsz Amerykanów. W rezultacie dowództwo niemieckie przeciwstawiło im tylko jedną dywizję pancerną, ~aż~sieaem kierując za to w rejon Caen. A dys-roporcja tego rodzaju miała się utrzymać również po zdobyciu tego miasta. W związku z szybkim rozrostem sił kierowanych na kontynent iropejski Bradley w pierwszych dniach sierpnia 1944 został do- vódcą amerykańskiej 12 Gxiipy--Aianji, w skład której weszła no- Va. 3 armia gen. George S. Pattona. Tym samym Montgomerv'emu wysuwak> się z rąk ogólne djjw^dztwo inwazyjnych siFlądowych. ^etycznie sprawować je miał jeszcze do września. Praktycznie, 249 w ramach swej 21 Grupy Armii, zachowywał dowództwo nad brytyjską 2 armią i świeżo wprowadzoną do walki l armią kanadyjską. Bradley wyruszyć miał 24 lipca. Natarcie jego wojsk wspierało 2000 bombowców, które wystartowały z lotnisk w Wielkiej Brytanii i w zupełnie fatalnych warunkach atmosferycznych zbombardowały głównie własną, amerykańską 30 dywizję piechoty. Zginął wtedy gen. MacNair, obserwujący akcję dowódca amerykan^ skich sił lądowych. Od tego czasu aż do samego końca wojny 30 dywizja wypraszała sobie najsolenniej jakiekolwiek akcje wspierające własnego lotnictwa. Natarcie amerykańskie wyruszyło w końcu dnia 25 lipca i szybko przebijało kolejne rubieże obrony. 31 lipca zdobyto Avranches; tym samym przecięto drogi odwrotu resztkom wojsk niemieckich broniących się jeszcze w Normandii. Bretania leżała otworem i Amerykanie pojechali przed siebie, 2 sierpnia zagarniając Rennes, 6 sierpnia odcinając ostatecznie półwysep, 10 sierpnia zdobywając Nantes już w głębi kraju i tegoż dnia na drugim skrzydle dobijając do Brestu. "Osiągnięty sukces pisze Fuller był jednak czymś więcej niż zwykłym zwycięstwem: był rewolucją, która strzaskała odwieczne podstawy, na jakich opierało się bezpieczeństwo od strony morza. Wykazał ostatecznie, że jeśli tylko dysponuje się niezbędnymi zasobami przemysłowymi i technicznymi, żadne wybrzeże, czy to państwa kontynentalnego, czy wyspiarskiego, nie jest odtąd bezpieczne, nawet gdyby było silnie bronione. Udowodnił, że gdyby Hitler przeznaczył choćby ułamek sił, jakimi dysponował w latach 19331939 na rozwiązanie problemu kanału La Manche, byłby wygrał wojnę..." Powyższa konkluzja uzmysławia nam, jak bardzo może być człowiekiem ograniczonym tak zwany wybitny teoretyk. Oczywiście Hitler wojny by i tak nie wygrał, bo wygrać jej nie mógł; niewątpliwie jednak większa lotność myśli strategicznej pozwoliłaby mu wydłużyć wojnę o jakieś kilka miesięcy. Rzecz w tym, że dla niektórych krajów walczących przedłużanie wojny stanowiło wręcz sprawę bytu. Amerykanów na przykład stać było jeszcze na lata wojowania; los oszczędził im walki na własnym terytorium. Ale nie mógł już sobie na to pozwolić żaden z krajów europejskich-Najmniej zaś Polska, która, jak już wspomniano, traciła przeciętni6 3000 ludzi każdego dnia wojny. Powodzenie bitwy, która wyprowadzić miała wojska inwazyj116 ku Sekwanie i Paryżowi, zależało tyleż od zdobycia portów bre-tońskich, ile od złamania sił głównych obrony niemieckiej ściąga* 250 a nych w rejon Caen. Zadaniem walczących w tym rejonie Angli ków i Kanadyjczyków było wysiłek ów zneutralizować i ułatwić marsz bojowy amerykańskich towarzyszy broni. I kiedy Amerykanie brali Bretanię, Brytyjczycy przyjmowali wytrwale ciężkie niemieckie przeciwuderzenia kierowane w nasadę Półwyspu Nor-mandzkiego. Hitler wciąż jeszcze łudził się w tym czasie, że łamiąc aliantów pod Caen zdoła zepchnąć z powrotem do morza dywizje inwazyjne. Jego chora umysłowość nie mogła oczywiście sprostać skomplikowanym zagadnieniom operacyjnym, ale już od dawna gromada niemieckich generałów przyklaskiwała każdemu pomysłowi tego klasycznego maniaka. Także i w tym wypadku majaczenia Fiihrera przyjęte zostały bez wątpliwości i dowództwo niemieckie we Francji rzuciło się do bitwy na niewłaściwym kierunku oraz w okolicznościach, nie rokujących nawet remisu. Bo wprawdzie pod Caen udawało się dość długo powstrzymywać Brytyjczyków, ale tylko nieuk mógł nie spostrzec, że z punktu widzenia alianckiego jest to jedynie rodzaj przynęty. Tak oto nieukami okazali się razem z Hitlerem wszyscy jego dowódcy we Francji: von Rundstedt, Rommel i von Kluge. Rozmiary ich klęski ograniczyło tylko niedołęstwo, wykazane w końcu przez najwyższe dowództwo alianckie. W okresie kiedy po zdobyciu Caen bitwa normandzka wchodziła w fazę rozstrzygającą, lądowała na kontynencie polska l dywizja pancerna. Przeznaczono ją do składu l armii kanadyjskiej, ściśle zaś jej 2 korpusu. Podkreślić trzeba, że armia kanadyjska pod względem liczebności oraz ilości jednostek była siłą stosunkowo szczupłą i miano armii nosiła z powodów raczej propagandowych. W rzeczywistości był to średnio rozwinięty korpus. Kiedy Amerykanie 25 lipca ruszali na zdobycie Bretanii, Brytyjczycy pozorowali natarcie w rejonie Caen ściągając kontrakcję aż czterech niemieckich dywizji pMćernych. 30 lipca 2 armia brytyjska i l kanadyjska podjęły działania na większą skalę. Nierncy wciąż jeszcze nie wiedzieli, że kopią sobie grób koncentrowaniem wysiłku pod Caen, i mieli się o tym dowiedzieć dopiero po klęsce. Dowodzący we Francji Amerykanie często, nie ufali Brytyjczykom, i odwrotnie, dowodzący tu Brytyjczycy jeszcze częściej i jeszcze słuszniej nie ufali Amerykanom. Z tych animozji, zresztą nieraz uzasadnionych, wynikała powolność i niekiedy wprost nie-zdarność dowodzenia. Ale tej słabości dowództwa alianckiego dowództwo niemieckie, wbrew wszelkim spodziewaniom, przeciwstawiło autentyczny analfabetyzm operacyjny. Przeciwnatarcie, *kie Niemcy wyprowadzili w końcu przeciw Amerykanom, było Przedsięwzięciem po prostu spóźnionym. Krótkowzrocznie przy n 251 tym, jak to zwięźle określił gen. Franciszek Skibiński, Niemcy "nie liczyli sią t...] z realiami pola walki, a w szczególności z miażdżącą przewagą lotnictwa anglo-amerykańskiego. Generał Eisenhower dysponował wówczas dwunastoma tysiącami samolotów". Zamiast podjąć regularny odwrót z zachodu na wschód, w kierunku na/SBkwane, Niemcy 7 sierpnia uderzyli masą sześciu dywizji pancernych w kierunku przeciwnym, ze wschodu na zachód. Zamierzali przeciąć pod Avranches szlak Amerykanów idących na Bretanię i odciąć ich od sił głównych. Von Kluge, dowodzący tu po rannym wcześniej Rommlu, miał za sobą oparcie w siłach niemieckich broniących sią pod utraconym już Caen. Lecz nie na wiele mu sią to zdało. Pochód jego wojsk został ostatecznie zatrzymany w kilkunastu kilometrach przed Avranches. Alianckie lotnictwo zniszczyło mu pociskami rakietowymi około stu czołgów typu panther, czyli mniej więcej jedną czwartą jego głównych sił pancernych. Drugie tyle nowoczesnych ciężkich wozów bojowych przynajmniej chwilowo nie nadawało się do użytku. Ale Hitler nie nadsyłał zezwolenia na odwrót i von Kluge posłusznie czekał. Zaczai się wycofywać dopiero 12 sierpnia, kiedy już było za późno. Jego siły naciskane od zachodu, od miejscowości Mortain, przez 2 armią brytyjską, brano już w kleszcze utworzone przez nacierające od południa, od Alencon na Argentan, XV korpus amerykański oraz od północy, poprzez Falaise na Argentan, l armię kanadyjską. Ugrupowanie von Klugego, złożone z elementów.kilkunastu dywizji, w tym kilku pancernych SS, i dla uproszczenia nazywane 7 armią niemiecką, znalazło się właściwie w pułapce. Należało ją tylko dokładnie domknąć. Lewe ramię kleszczy stanowił w istocie 2 korpus kanadyjski; jego dwie dywizje pancerne, "kanadyjska i polska, przejść miały poprzez fale dwu nacierających dywizji piechoty, po osiągnięciu przez nie pierwszych celów, i zdobyć 8 sierpnia węzeł drogowy Falaise. "Nie mogłem mianowicie ani rusz zrozumieć manewru wschodniego skrzydła Grupy Armii, to znaczy naszego 2 korpusu kanadyjskiego -- pisze gen. Skibiński, wybitny oficer operacyjny, ówcześnie w stopniu pułkownika zastępca dowódcy brygady czołgów polskiej l dywizji pancernej. Mianowicie i bardzo z grubsza: z rejonu wyjściowego leżącego na południowych skrajach miasta Caen miało wyruszyć uderzenie dwóch dywizji pancernych, atakujących wprost z północy na południe, okrakiem wzdłuż szosy CaenFalaise, 4 kanadyjska dywizja pancerna po wewnętrznej zachodniej stronie, nasza dywizja po wewnętrznej wschodniej. Na wschód od osi natarcia tych dywizji nie nacierał nikt. Według 252 moich pojęć o taktyce i operacji nadstawialiśmy z całkowitą beztroską nasze wschodnie skrzydło pod ogień i uderzenie nieprzyjaciela, który zupełnie swobodnie dysponował całym terenem leżącym n^ wschód od naszej osi natarcia, nie tylko do rzeki Dives, nie tylko do Sekwany, ale do samej Wisły". Natarcie obu dywizji pancernych poprzedzało wsparcie lotnicze. Ale jakież to było wsparcie! Jedna z amerykańskich formacji bombowych zrzuciła przez pomyłkę swe ładunki nie na Niemców, lecz na artylerię własną. Po czym rzut pancerny dywizji polskiej, idącej akurat do natarcia, otrzymał morderczy ogień niemiecki właśnie z owego niczym nie zabezpieczonego lewego skrzydła. Spłonęło 30 czołgów. "Przy takiej organizacji natarcia na szczeblu operacyjnym stwierdza gen. Skibiński wykonanie zadania, to jest zdobycie Falaise, było czystą utopią. Za cenę ciężkich walk i znacznych strat nasze pułki zdołały jedynie nadgryźć przedni skraj pozycji niemieckiej". Dywizja kanadyjska też poniosła ciężkie straty i też nie dobiła się sukcesu. Dnia następnego, 9 sierpnia, jej natarcie załamało się całkowicie. Jak pisze gen. Skibiński, tego dni3"~<łow6dca dywizji polskiej gen. Stanisław Maczek "machnął ręką na metody Montgomery'ego i skierował brygadą strzelecką [polskiej dywizji pancernej] do natarcia schodem w lewo od brygady pancernej, celem ubezpieczenia tego nieszczęsnego lewego skrzydła". Polacy zdołali owego dnia przełamać obronę niemiecką na głębokość siedmiu kilometrów. Ale do celu wciąż jeszcze było daleko. Po dwudniowym odpoczynku obie dywizje pancerne posłano do złamania potężnej pozycji niemieckiej pod Quesnoy, dopiero mniej więcej w pół drogi pomiędzy Caen i Falaise. Lecz bombowce, które miały przygotować natarcie, uderzyły znowu przez pomyłkę we własne stanowiska. Szczególnie ciężkie straty ponieśli Kanadyjczycy. W dywizji polskiej od uderzenia własnej bomby spłonął w jednym z wozów sztabowych sztandar batalionu podhalańskiego, kontynuującego tradycje wsławionej pod Narvikiem Brygady Podhalańskiej. Na nic się nie zdała obecność na miejscu naczelnego dowódcy lotnictwa brytyjskiego, marszałka Teddera, który przybył tu po to właśnie, by nie dopuścić do tego rodzaju po-myłki; w chwili krytycznej sam musiał chować się przed własny-i bombami. A w rezultacie natarcie trzeba było odłożyć. Sytuacja tymczasem zmieniała się z dnia na dzień. XV korpus ^erykański był już w Argentan, Brytyjczycy naciskali od~A~tlan- fku. Przez Falaise prowadziła jedyjia godna tej n"a1zWY~dT6ga ocf- rrotu 7 armii niemieclueyT"jej wojska zaczynały wlewać się w tę czelinę z gorączkowo wzrastającym przyspieszeniem. W tych wa- 253 runkach uderzenie wprost na Falaise, które wzbierająca fala niemieckiego odwrotu już mijała, stawało się nieaktualne. W dowództwie alianckim zdecydowano więc doprowadzić do zwarcia ramion kleszczy bardziej na południowy wschód, w rejonie Trun Tani też zostały skierowane obie dywizje pancerne korpusu kanadyjskiego, l polska i 4 kanadyjska. Nareszcie miały być użyte zgodnie z przeznaczeniem wielkich jednostek szybkich. 18 sierpnia o świcie w drodze do wyznaczonego celu polski pułk pancerny dosłownie przejechał przez biwaki niemieckiej 2 dywizji pancernej SS. 18 i 19 sierpnia główne siły dywizji polskiej biły się o kompleks wzgórz Mont Ormel, które w warstwicach mapy układały się w kształt maczugi. Pod tą też nazwą przeszło do historii miejsce, w którym dywizja polska samotnie zablokowała niemiecki odwrót. Montgomery, mówiąc później o tej bitwie, powiedział Polakom: "Byliście korkiem butelki, w której zamknięto Niemców". Maczugę rozpaczliwie atakowali Niemcy przez trzy dni; rezultatem było 5000 niemieckich jeńców, zwały niemieckich trupów i stosy zniszczonego niemieckiego sprzętu bojowego. Lecz zamknięcie pułapki, w której sczeznąć miała 7 armia niemiecka, nie okazało się dokładne. Amerykański XV korpus zatrzymano w marszu; dowództwo uznało, że spotkanie czołowe z przeciwległym ramieniem kleszczy, to jest w tym wypadku z Polakami, może się okazać niebezpieczne i doprowadzić do wzajemnego ostrzelania się żołnierzy idących ku sobie ugrupowań. W konsekwencji zaś ośrodki bojowe części sił niemieckich, ze sztabami i grupami wyborowych żołnierzy, zdołały prześliznąć się na wschód. Ośrodki owe miały stać się kadrą pełnowartościowych dywizji, które w niewiele miesięcy później poważnie zagroziły aliantom w Ardenach. Jeszcze 17 lipca dowództwo niemieckie na Zachodzie objął z rozkazu Hitlera feldmarszałek Model, przejmując smutne dziedzictwo po swym poprzedniku. Ów poprzednik, feldmarszałek von Kluge, w końcu strzelił sobie w łeb. Model był człowiekiem raczej pozbawionym wyobraźni i wiernym sługą Fiihrera; dowodził do niedawna Grupą Armii "Środek" w Rosji i widocznie wydał się właściwym 'Człowiekiem na właściwym miejscu. Ale jego umysłowa sztywność tylko pogłębiła niemiecką klęskę, której rozmiary umniejszały dla przeciwwagi kompromitujące braki alianckiego dowodzenia. Należało do nich niezdecydowanie Naczelnego Wodza, gen. Eisenhowera, który dopuścił na przykład do sytuacji, w które] dwa sztaby korpusu wykłócały się o jeden rzeczywiście istniejący korpus, i fanfaronada dowódcy sił lądowych, gen. Montgomery'ego. 254 który posyłał do natarcia dywizje pancerne nie posiadające w ogóle osłony skrzydła. 20 lipca miał miejsce zamach na Hitlera, dokonany w jego kwaterze polowej pod Kętrzynem. Siłą inspirującą była grupa oficerów j polityków z prawego skrzydła utajonej opozycji. Zamierzała, trzymając nadal front wschodni, wejść w układy z aliantami i za cenę obalenia reżimu hitlerowskiego wytargować utrzymanie przynajmniej części wschodnich, głównie polskich, zdobyczy terytorialnych. Podłożona bomba wybuchła, ale Hitler wyszedł z zamachu cało. W następstwie gestapo rozprawiło się w najokrutniejszy sposób ze spiskowcami, tymczasem ujawniającymi się w Berlinie. Zamach, acz nieudany, sprawił sporo zamieszania w niemieckim systemie dowodzenia i żywienia/ bitwy na Zachodzie. Ale dowództwo alianckie owego zamieszania nie zdołało wykorzystać. 15 sierpnia 1944 amerykańska 7 armia wylądowała na Riwierze; w jej składzie znajdował się znany już nam z Włoch Francuski Korpus Ekspedycyjny, .który wkrótce rozrosnąć się miał w ojczyźnie do rozmiarów armii. Marsz tych sił wzdłuż granicy włosko--francuskiej przebiegał 'bez większych kłopotów. Tułon^J^lairsylię odbito pod koniec miesiąca. 3 września partyzanci francuscy weszli do Lyonu. Wcześniej, 19 sierpnia, w Paryżu wybuchły walki pomiędzy oddziałami ruchu oporu i jednostkami garnizonu niemieckiego. 25 sierpnia garnizon poddał się; do stolicy Francji wkroczyły jako pierwsze specjalnie na ten kierunek posłane oddziały francuskiej 2 dywizji pancernej. Wkrótce też przybył do Paryża gen. de Gaulle, na którego obecność w jego własnej stolicy czynniki amerykańskie mocno się zresztą krzywiły. Krótko mówiąc Niemcy popędzeni zostali przez całą Francję, a stało się to w efekcie bitwy normandzkiej. Już 17 sierpnia Hitler wydał był rozkaz odwrotu wszystkich wojsk niemieckich na rubież Marna Saona granica szwajcarska; stąd niezwykła łatwość marszu alianckiego od Riwiery. Bitwa w Normandii kosztowała Niemców 230 000 ludzi. Klęska była 'straszna. Wał Atlantycki okazał się strachem na wróble. Ale zwycięstwo alianckie okazać się miało niepełne. Nie wszystkie siły niemieckie przepadły w kotle pod Falaise. Szczątki, którym udało się wydobyć, nie były oczywiście w stanie ^trzymać alianckiego pochodu na Sekwanę. W tym stanie rzeczy Eisenhower postanowir"pozostawić swemu losowi porty bretońskie 1 wszystkimi siłami uderzyć na wschód. Jeden z portów szybko Beszta skapitulował. "Cytadela w St-Malo pisze w swych pa-^ętnikach gen. Patton poddała się 83 dywizji dwudziestego Pierwszego [sierpnia] rzekomo dlatego, że przydzielono w niej do 255 pracy w kuchni jednego Niemca urodzonego w Ameryce, który przekonał dwóch zatrudnionych tam niemieckich kucharzy, również rodem z Brooklynu, że najlepszym-sposobem zakończenia wojny jest wybicie dziury w zbiorniku wody. Tak też zrobiono i załoga zmuszona była poddać się z braku wody. Prawda to czy nieprawda, ale historia jest zabawna". Brest poddał się trochę później: 19 września. Załogi Lorient i St-Nazaire dogorywać miały do końca wojny. Po uchwyceniu i sforsowaniu Sekwany niemal w całym jej biegu armie alianckie otrzymały nowe zadania. I tak, licząc od północnego zachodu, l armia kanadyjska, a w jej składzie również polska l dywizja pancerna, miała walcować nieprzyjaciela wzdłuż wybrzeża, 2 armia brytyjska dotrzeć do centrum Belgii, l armia amerykańska przejść przez Luksemburg na belgijskie Liege i wreszcie 3 armia amerykańska uderzyć za Może, na Verdun i Nancy, wydzielając część sił w kierunku Belfortu, na spotkanie wojsk 6 Grupy Armii, to jest 7 armii amerykańskiej i l armii francuskiej, nadciągających od Riwiery doliną Rodanu. Szczególnie Patton, dowódca amerykańskiej 3 armii, wyróżnił się pasją, z jaką realizował swe zadanie. I zresztą nie tylko pasją. Zarządził nie znane na tym teatrze wojennym innowacje, jak na przykład obowiązek podwożenia na czołgach dywizji pancernej przynajmniej pułku piechoty, co pozwalało od razu nasycać uchwycony teren. Jacyś dowódcy piechoty protestowali, twierdząc, że jadący na czołgach żołnierze nie mają się czego trzymać. "Powiedziałem im wspomina Patton że taka to właśnie ciężka dola żołnierzy, niemniej jednak jestem pewien, iż żołnierze będą woleli, raczej przejechać 25 mil czym się da niż przejść na piechotę 15 mil". Zdołał też znacznie usprawnić współpracy z lotnictwem; grupy myśliwców bombardujących zmiękczały nieprzyjaciela przed nadejściem własnych wojsk, które popędzał do najszybszego ruchu naprzód, inne zaś formacje lotnicze pilnowały jego skrzydeł. Szczególnie zaś prawe skrzydło miał długo nie osłonięte. Uniknął w ten sposób niespodzianki, jaka spotkała pod Faladse polską dywizję pancerną. "Przez trzy tygodnie pisał w swym raporcie gen. Arnold, dowódca lotnictwa amerykańskiego niemiecki dowódca w obszarze na południe od Loary [a więc właśnie na prawym, nie osłoniętym skrzydle Pattona] usiłował przesunąć swoje dywizje nocą do natarcia. Nie udało mu się to jednak i w końcu stało się dlań oczywiste, że dla ratowania swych oddziałów miusi się wycofać. W przystępie rozpaczy zaczął wycofywać się za dnia, a wówczs nieustanne ataki z powietrza rozbiły jego oddziały. Jakkolwiek ani razu nie stoczył walki z jakimś znaczniejszym oddziałem na- 256 szych wojsk naziemnych, to jednak sytuacja jego stała się. beznadziejna i skapitulował w gruncie rzeczy przed lotnictwem". Owa grupa niemiecka Liczyła 30 000 ludzi. Ale mając takie drobiazgi załatwione przez lotnictwo, Patton szedł naprzód jak tajfun. I wtedy stało się coś, co zmusiło go do przyhamowania. 29 sierpnia zapisał był, według mnie, jednym z krytycznych dni tej wojny [...]. W tym czasie było zupełnie oczywiste, że dopóty, dopóki nie pozwolimy się zatrzymać przez wyimaginowanego nieprzyjaciela, nie grozi nam żadne realne niebezpieczeństwo. Kazałem wobec tego Eddy'emu z 12 korpusem posuwać się na Commercy, a Walkerowi z 20 korpusem na Verdun. Wszystko wyglądało różowo, aż nagle zameldowano mi, że 140 000 galonów paliwa, które mieliśmy otrzymać tego dnia, nie nadeszło. Początkowo sądziłem, że jest to jakiś zakulisowy sposób zwalczania tempa marszu 3 armii. Potem stwierdziłem jednak, że tak nie było, a opóźnienie powstało na skutek zmiany planów przez Naczelne Dowództwo, wprowadzonej, moim zdaniem, pod wpływem generała Montgomery'ego". x Patton miał rację; to istotnie Montgomery był głównym sprawcą zmian w planowaniu natarcia na granice Niemiec. Jego wojskom udzielono pierwszeństwa w przydziałach paliwa, ponieważ miały zagarnąć Antwerpię; był to port o pierwszorzędnym znaczeniu, którego zdobycie i uruchomienie pozwoliłoby niepomiernie skrócić alianckie linie zaopatrzeniowe. Na razie biegły wciąż od normandzkich sztucznych portów budowanych w dniach inwazji i od jako tako doprowadzonego do porządku Cherbourga; stamtąd benzynę, żywność i amunicję trzeba było przerzucać samochodami lub nawet samolotami coraz dalej i dalej, na Sekwanę i poza 'Sekwanę. Doszło do tego, że zadaniem przewożenia kilkugalono-wych pojemników z benzyną obarczano formacje najcięższych bombowców, trzy zaś pełne dywizje amerykańskiej piechoty wypuszczono w końcu w Bretanii niejako na wypas, oddając ich środki transportu służbie zaopatrzenia. W tym stanie rzeczy opór niemiecki w dwu portach bretońskich okazywał się nie tylko przejawem fanatyzmu. Od 6 czerwca do 25 sierpnia, to znaczy od startu inwazji do zdobycia Paryża, Niemcy stracili 400 000 ludzi w 'poległych, rannych i wziętych do niewoli. Stracili 20 000 pojazdów mechanicznych, 2000 dział, 1300 czołgów i 3500 samolotów, z czego 1200 Niszczonych na lotniskach. 31 sierpnia Brytyjczycy wzięli Amiens, ' Września dotarli do Brukseli, gdzie walczyły już miejscowe od-biały partyzanckie, 4 zaś września zdobyli Antwerpię. Niestety: Prt antwerpski, zablokowany przez Niemców" trzymających twar- 17 Najkrótsza historia... 257 do ujście Skaldy, miał stać się użyteczny dopiero z końcem listopada. Nie uzyskano więc rzeczy najważniejszej, to jest skrócenia linii zaopatrzeniowych. Ale sukcesy spektakularne następowały jeden po drugim. Rankiem 13 września Amerykanie z l armii przekroczyli granicę niemiecką o 15 kilometrów na południe od Akwizgranu. Rzesza została tym samym nadgryziona od zachodu. 15 września Patton zajął Nancy; trzeba tylko pamiętać, że szedł ostatkami rozpędu d ostatkami paliwa. "Wrzesień 1944 pozostał mi w pamięci jako miesiąc wielkiego krachu zapisał gen. Bradley. Przed krachem był jednak okres prosperity: zanim Niemcy zatrzymali nasze czołgi w żelaznych zębach swej Linii Zygfryda, rwaliśmy naprzód pełni najlepszych nadziei w najgwałtowniejszyin natarciu wojny w Europie. Klęska nieprzyjaciela na wschód od Paryża była tak kompletna, że żołnierze nasi, jadący na swoich 2,5-tonowych ciężarówkach, zaczęli się doszukiwać w tym szybkim marszu naprzód zapowiedzi szybkiego przerzucenia ich na teatr wojenny ChinyBirmaIndie. Optymizm ten ogarnął nawet oficerów sztabu, którzy z zapartym tchem notowali każdą tonę materiałów i zaczęli już mówić o spędzeniu świąt Bożego Narodzenia w domu". Rzeczywistość okazała się bezlitosna dla tych pięknych kalkulacji. "Zaledwie nasze wojska przekroczyły granicę stwierdza melancholijnie Bradley a już byliśmy zmuszeni zatrzymać się. Skończyło się sześć tygodni oszałamiających sukcesów. W ciągu następnych dwóch miesięcy przyszło nam czekać na Linii Zygfryda, aż długą linię zaopatrzenia z Cherbourga zastąpiła krótsza z Antwerpii". Linia Zygfryda stanowiła słabszy odpowiednik francuskiej Linii Maginota. Zahamowanie alianckiego pochodu, spowodowane krachem na liniach zaopatrzeniowych, pozwoliło Niemcom obsadzić ją cofającymi się wojskami własnymi i odbudować za nią poszarpane, uciekające z Francji, dywizje. Pomimo ciężkich bombardowań przemysł niemiecki wciąż jeszcze pracował, dostarczając armii czołgów, dział i samolotów; w trakcie zaś nieustannie trwającej mobilizacji powoływano w Niemczech pod broń coraz młodsze roczniki. W ciągu paru miesięcy odpoczynku, jaki alianci zmuszeni byli dać nieprzyjacielowi, jego siły znacznie wzrosły. Montgomery już wcześniej zabiegał o przyznanie jego 21 Grupie Armii pierwszeństwa w marszu na Niemcy. "Mój własny punkt widzenia zapisał który przedstawiłem naczelnemu wodzowi [Eisenhowerowi], polegał na tym, że jeden potężny, energiczny cios poprzez Ren i dalej w samo serce Niemiec, wsparty wszy- 258 tkimi środkami arrnii alianckich, prawdopodobnie dałby rezultaty [] Projekt wymagał użycia wszystkich środków, jakimi dysponowali alianci w najszerszym pojęciu tego słowa, i narzuciłby pozostałym odcinkom ich frontu rolę czysto statyczną [...]. Byłem za kierunkiem północnym [...]. Gdybyśmy mogli utrzymać siłę j impet naszych operacji poza Sekwaną na tyle, aby pędzić przeciwnika aż do Renu i przeskoczyć na drugą stronę rzeki, zanim nieprzyjacielowi udałoby się przegrupować i stworzyć front przeciwko nam, wówczas osiągnęlibyśmy ogromną korzyść". Drugą, nie popieraną przez Montgomery'ego możliwością było, jak to określał, "posuwanie się na Ren szerokim frontem [...], co oczywiście pociągało za sobą wolniejszą i ostrożniejszą kampanię [..J, stosownie do tego zaopatrzenie, którym rozporządzaliśmy, zostałoby rozproszone i moim zdaniem byłoby niewystarczające dla tego rodzaju wysiłku. Abstrahując od trudności związanych z organizacją tyłów, moje zastrzeżenia do polityki szerokiego frontu były takie, że nie bylibyśmy nigdzie dość silni, aby szybko uzyskać decydujące wyniki; w ten sposób Niemcy zyskaliby czas na przyjście do siebie, my zaś zostalibyśmy wciągnięci w długą kampanię zimową". Eisenhower zdecydował się jednak na szeroki front. Może istotnie dlatego, że, jak pisze Fuller, "był bojaźliwym strategiem, bądź też, że nie był na tyle silną osobistością, aby jednemu lub drugiemu ze swych dowódców Grup Armii dać rozkaz przejścia chwilowo do pasywnej obrony i kontentowania się minimum zaopatrzenia". Zapewne wobec Pattona, rwącego się naprzód i rwącego sobie włosy z głowy w obliczu indolencji swego najwyższego dowództwa, Eisenhower nie był zbyt silną osobistością. Ale jednak dowodził i zgodnie z jego rozkazem, raczej w tym wypadku rozsądnym, armie alianckie miały zaczekać z działaniami zaczepnymi do chwili otwarcia portu w Antwerpii. Montgomery wymógł jedno: pierwszeństwo na jego froncie dla wielkiej operacji powietrżno-desantowej, która wykonana na północnym brzegu dolnego Renu, już na terytorium Holandii, pozwoliłaby uniknąć kosztow.nego forsowania wielkiej rzeki, łamania umocnień Linii Zygfryda na jej skrajnie prawym skrzydle i wyprowadzałaby armie alianckie na równiny półno-cnoniemieckie Uwierając im drogę wprost na Berlin. Operację wesprzeć miały v jej przebiegu nie tylko wojska 21 Grupy Armii podległe Mont-gomery'emu, lecz również dywizje l armii amerykańskiej z 12 Gru-Py Armii gen. Bradleya. Dlatego Patton, operujący na drugim, skrajnie przeciwległym skrzydle frontu, w danej sytuacji uzna-aym za mniej ważne, musiał zahamować. Nigdy tego nie przeba-czył żadnemu ze swych wyższych dowódców. 259 17 września 1944 rozpoczęły się w Holandii -działania alianckiej Armii Powietrznej zestawionej z 82 i 101 amerykańskich i l brytyjskiej dywizji powietrzno-desantowych oraz polskiej l Samodzielnej Brygady Spadochronowej. Dowodził a.rmią generał amerykański Lewis H. Brereton. Brygada polska w napięciu oczekiwała w tym czasie rozkazu bojowego; żołnierze spodziewali się że zostaną może posłani na wsparcie powstania w Warszawie. Ale do działań w Holandii najwyższe dowództwo alianckie zdecydowało zebrać wszystkie rozporządzalne siły powietrzno-desantowe. Liczono, że powodzenie operacji znacznie przybliży koniec wojny. Zapoznany z planem działań dowódca brygady polskiej, gen. Stanisław Sosabowski, miał wiele wątpliwości i zastrzeżeń. Ujawnił je wyższemu dowódcy, ale bez rezultatu. Miały się okazać w pełni uzasadnione. Przedstawiając rzecz w uproszczonym obrazie można by powiedzieć, że opadające z samolotów oraz lądujące na szybowcach jednostki alianckie wyrąbać miały korytarz prowadzący od czołowych linii frontu poprzez plątaninę trudnych do forsowania rzek i kanałów aż poza Ren. I tak 101 dywizja lądowała na kanałach Mozy w rejonie miejscowości Eindhoven-Venghel; około 30 kilometrów dalej na północ 82 dywizja spadła w rejonie Nijme-gen-Grave i rozpoczęła oczyszczanie terenu, przy czym stosunkowo szybko, bo już następnego dnia, do tej części desantu zdołała się przebić brytyjska dywizja pancerna gwardii. Najdalej na północ, już na prawym brzegu dolnego Renu, l dywizja brytyjska siadła trzonem swych sił w rejonie miejscowości Arnhem. Jej zadaniem było uchwycenie trzech mostów i utwOTzenie przyczółka, na który mogłyby wyjść siły pancerne podążające korytarzem od południa. Niemcy, niestety, dysponowali pod Arnhem poważnymi siłami, głównie ze składu 2 korpusu pancernego SS; przeciwstawili się twardo lądującym Brytyjczykom, ochłonąwszy zaś z zaskoczenia zniszczyli całkowicie oddział rozpoznawczy dywizji brytyjskiej. Jeden z jej batalionów wdarł się do miasta, ale wkrótce został tam odcięty. I sytuacja tej części desantu, części najważniejszej, bo sięgającej poza Ren, zaczęła się pogarszać z godziny na godzinę. Następnego dnia, 18 września, lądowała -pod Arnhem reszta sił dywizji brytyjskiej razem z pierwszym rzutem szybowcowym brygady polskiej. Następny jej rzut lądował 19 września wprost w ogień. Niektóre szybowce zostały roztrzaskane jeszcze w powietrzu. Tymczasem zepsuła się pogoda, lotniska w Wielkiej Brytanii ogarnęła mgła, i trzeba było odłożyć start rzutów spadochronowych brygady polskiej. Wyleciały dopiero 21 września wczesnym popołudniem, kierowane już na południowy brzeg dolnego Renu, w re- 260 ion miejscowości Driel. Lądowanie wprost na brzegu północnym, prawym, uniemożliwiał brak odpowiedniego terenu. Jeden batalion polski, którego samoloty uwięzły w chmurach nad kanałem La Manche, zawrócono do bazy; dołączyć miał do brygady dopiero w trzy dni później. Polacy mieli się przedostać na prawy brzeg i wesprzeć brytyjskich towarzyszy broni. Ale dywizja brytyjska już dogorywała na resztkach uchwyconego terytorium, a środków przeprawowych prawie nie było. Niesamowitym wysiłkiem i pod niesamowitym ogniem udało się przeprawić do Brytyjczyków około 250 ludzi. Ale na nic się to już nie zdało. 25 września nadszedł rozkaz ewakuowania z prawego brzegu Renu resztek dywizji brytyjskiej i walczących z nią Polaków. Odwrót rozpoczął się wczesną nocą, pod naciskiem czołgów niemieckich. Dywizja brytyjska straciła w tym piekle 80 procent stanu. Straty brygady polskiej wyniosły 23 procent stanu. Uderzenie Armii Powietrznej dało aliantom niemal stukilome-trowy korytarz od granicy belgijskiej do Renu. Nie doprowadziło, niestety, do stworzenia dużego przyczółka na północnym brzegu tej rzeki. Poważna odpowiedzialność spada w tej sprawie na dowódcę 30 korpusu brytyjskiego, który nie dość energicznie wykorzystywał korytarz wybity przez spadochroniarzy brytyjskich i polskich dla jego wojsk i nie zadbał o wyposażenie swych czołowych oddziałów w środki przeprawowe. "Sprzeciwiałem się przeprowadzeniu operacji pod Arnhem pisze Bradley nie tylko ze względu na rozproszenie przez Brytyjczyków wysiłku. Bałem się również, że Monty [Montgomery] w swym zapale obchodzenia skrzydła Modela może nie docenić możliwości Niemców nad Polnym Renem. Uważałem, że plan jego był w stosunku do sił, którymi dysponował, zbyt ambitny, i dlatego wolałem, aby zaopatrzenie swe wyzyskał w rejonie Skaldy i próbował zdobyć dostęp do Antwerpii. Tak długo bowiem, jak port ten .pozostawał dla nas zamknięty, nie mogliśmy myśleć o ofensywie za Renem". Niewątpliwie pogorszenie pogody też wpłynęło na sytuację pod Arnhem. Ale w zastrzeżeniach Bradleya było wiele racji. 13 października wojska alianckie weszły do ruin zniszczonego Przez bombardowania Akwizgranu, pierwszego większego miasta a ziemi niemieckiej. 9 listopada zlikwidowano resztki oporu nie- aiieckiego w ujściu Skaldy. Otwarcie portu antwerpskiego nastąpić niało jednak dopiero w dwa tygodnie później. Antwerpia, podobnie t od pewnego czasu Londyn, była mocno bombardowana przez Niemców pociskami rakietowymi V-l i V-2.
XXXII ODBICIE BAŁKANÓW Rezultatjm_Jetijjaffijiayivy radzieckiej roku 1944 było dojście do Wisły, granicy Prus Wschodnich i łańcucha Karpat sił pięciu frontów liczących razem 23 armie ogólnowojskowe, 5 armii pancernych i 5 armii lotniczych. Sukcesy osiągane na głównym kierunku strategicznym ułatwiały działania na skrzydłach, które z kolei zabezpieczały uderzenie na głównym kierunku strategicznym. Już 10 lipca 2 Front Nadbałtycki gen. A. Jeremienki ruszył do natarcia w stroną Rygi przekraczając granice Łotwy siłami korpusu łotewskiego. 17 lipca 3 Front Nadbałtycki gen. I. Maslen-nikowa uderzył w kierunku Tartu, a wojska Frontu Leningradzkie-go 26 lipca zdobyły Narwę. Pomiędzy Niemnem i Zatoką Fińską znalazło się w odwrocie 56 dywizji nieprzyjacielskich, w tym 5 pancernych i 2 zmotoryzowane, razem 700 000 ludzi. 25 sierpnia Niemcy uciekli z Tartu. Radziecka 2 armia uderzeniowa, w której składzie walczył 8 korpus estoński, przełamała pozycje hitlerowskie na północ od jeziora Pejpus i pomaszerowała wprost na Tallin. Stolica Estonii została odbita 22 września. Dowódca niemieckiej Grupy Armii "Północ" gen. Schórner zamierzał tymczasem oprzeć się przynajmniej na dalekich przedpolach Rygi, pomiędzy Dźwiną i Zatoką Ryską, i zdołał znacznie zagęścić obronę tego regionu ściągając tu swe wyborowe siły-W tych warunkach dowództwo radzieckie zdecydowało przenieść ciężar uderzenia na kierunek Kłajpedy. W ciągu sześciu dni dokonano wyjątkowego w tej wojnie przegrupowania sił głównych na inny kierunek operacyjny, przy czym ów skomplikowany manewr został dokładnie zamaskowany przed nieprzyjacielem. Natarcie ruszyło 5 października; w składzie l Frontu Nadbałtyckiego gen. I. Bagramiana walczyła między innymi 16 dywizja litewska. W pięć dni po starcie wojska dotarły do morza w punkcie położonym około 40 kilometrów na południe od Lipawy. Tym samyna przecięto połączenia lądowe pomiędzy Grupą Armii "Północ i Prusami Wschodnimi. Do 22 października oczyszczono północny 262 brzeg Niemna. W samej Kłajpedzie Niemcy przetrwać mieli do stycznia; ale opór ten nie miał większego znaczenia, podobnie jak opór niemieckiego zgrupowania w rejonie Turkum-Gardene na półwyspie Kurlandzkim, które przetrwać miało do końca wojny. Pomiędzy 13 i 15 października zdobyta została Ryga, do 24 listopada oczyszczono z najeźdźców wyspy estońskie. Radziecka Flota Bałtycka odzyskała swe bazy i swobodę poruszania się na Bałtyku. Dowództwo radzieckie uznało, że wystarczy tylko zablokować siły Schornera w Kurlandii i rejonie Kłajpedy, cały wysiłek ofensywny kierując na ważniejsze odcinki. W tym samym czasie dokonywała się likwidacja skrajnie północnego skrzydła najazdu. 10 czerwca 1944 Front Leningradzki ruszył do natarcia na tak zwanym Przesmyku Karelskim, pomiędzy Zatoką Fińską i jeziorem Ladoga. Działaniom lądowym towarzyszyły akcje Floty Bałtyckiej i Ładoskiej Flotylli Wojennej. 20 czerwca padł Wyborg, następnego zaś dnia wojska Frontu Ka-relskiego gen. K. Miereckowa uderzyły na północ od jeziora Ladoga, odbijając po walkach trwających przez tydzień zajęty przed dwoma laty przez Finów Pietrozawodsk. Wkrótce wojska radzieckie doszły na wszystkich odcinkach do granicy radziecko-fińskiej z roku 1940 i ofensywa została wstrzymana 9 sierpnia. Finowie zresztą zabiegała o zawieszenie broni już od stycznia, a tylko nacisk niemiecki uniemożliwiał podjęcie pertraktacji. Dopiero 25 sierpnia rząd fiński wystąpił z propozycjami, 4 września zaś, na żądanie rządu radzieckiego, wypowiedział sojusz z hitlerowską Rzeszą i zerwał z nią stosunki dyplomatyczne. 19 września podpisano w Moskwie radziecko-fińskie zawieszenie broni i w ciągu kilku dni Finlandia, która nie znajdowała się w stanie wojny z mocarstwami zachodnimi, weszła faktycznie do obozu koalicji antyhitlerowskiej. 28 września wojska fińskie, w tym jedyna dywizja pancerna, jaką ten kraj dysponował, zwróciły się przeciw Niemcom. Formalnie jednak rząd fiński wypowiedzieć miał wojnę Niemcom dopiero w marcu 1945. Wojska niemieckie wycofywały się na północ kraju, do nadmorskiego obszaru wokół portu arktycznego Petsamb. Tam 7 października spadło na nie uderzenie Frontu Karelskiego. Z końcem tego miesiąca fińskie wybrzeże arktyczne, łącznie z portem Petsa-mo, było całkowicie oczyszczone, a wojska radzieckie zdobywały Północno-wschodnie rejony Norwegii. Resztki 'obrony niemieckiej ' fatalnych warunkach dogorywały w tundrze. 5 grudnia 1944 decyzją Naczelnego Dowództwa radzieckiego działania za kręgiem Plarnym zostały zawieszone. Nie było już kogo bić. Przypomnijmy sobie, że głównym kierunkiem ofensywy ra- 263 dzieokiej późną wiosną i latem 1944 był kierunek na Wisłą. Wojska nacierające przeszły na nim w walkach ogromną przestinzeń i wysforowały się znacznie przed ugrupowania skrzydłowe. Potrzebowały odpoczynku, uzupełnień w stanach i sprzęcie, nade wszystko zaś skrócenia nazbyt już wydłużanych linii zaopatrzeniowych, co mogło być możliwe dopiero po zorganizowaniu baz położonych bliżej frontu i przywróceniu pełnej sprawności komunikacji kolejowej. Wysuniętym do przodu wojskom kierunku głównego groziły z obu skrzydeł potężne ugrupowania nieprzyjacielskie: od północy Grupa Armii "Północ" Schornera, od południo-wschodu Grupa Armii "Południowa Ukraina" gen, Friessnera. Dlatego latem 1944 konieczne były uderzenia radzieckie w krajach bałtyckich, którymi ubezpieczano kierunek główny od północy, i konieczne były uderzenia poprzez Dniestr, którymi ubezpieczano kierunek główny od południa. Te ostatnie przyspieszyć miały likwidację niemieckiego panowania na Bałkanach. Kierunek południowy stał się jesienią 1944 kierunkiem głównym w skali całego frontu wojny radziecko-niemieokie j. Od dłuższego już czasu Rumunia dojrzewała do wielkiej wolty. Rządzący krajem jako faktyczny dyktator, oddany stronnik Niemców marszałek łon Antonescu zdołał był obrócić przeciw sobie nawet konserwatywne koła wojskowe. Młody król Michał kanałami dyplomatycznymi w krajach neutralnych poszukiwał możliwości poddania się mocarstwom zachodnim; jego emisariusze próbowali dotrzeć do Brytyjczyków, między innymi za pośrednictwem osób zbliżonych do rządu polskiego w Londynie. Król nie wiedział, że na konferencji Roosevelta, Stalina i Churchilla w Teheranie z końcem roku 1943 zapadły decyzje rujnujące dawno przez Churchilla obmyślany plan penetracji brytyjskiej na Bałkany i do Europy Środkowej. Czas jednak upływał, armie rumuńskie doznawały coraz nowych klęsk i kiedy wojska radzieckie zdobyły przyczółki na prawym brzegu Dniestru, niektórzy wojskowi rumuńscy uznali za konieczne porozumieć się z komunistami oraz przedstawicielami innych nielegalnych ugrupowań opozycyjnych, w celu uzyskania zawieszenia broni i wydobycia Rumunii z więzów tak fatalnego dla niej sojuszu. Dla nikpgo_juauilegało. Już wtedy wątpliwości, że związek z hitlerowskimi Niemcami prowadzi do klęski-14 czerwca 1944 odbyło się tajne spotkanie obu strony przyjęto wysunięty przez komunistów projekt powitania, którego termin zdecydowano związać z terminem ofensywy radzieckiej. H Główne siły niemieckiej Grupy Armii "Południowa Ukraina rozłożone były w obszarze pomiędzy Seretem, wybrzeżem czarn< morskim od ujścia Prutu na północ i Dmiestrem. Leżało tu 47 dy- 264 wizji- z czego 25 niemieckich; resztę składały 3 armia rumuńska, osadzona nad limanami Dniestru, i 4 armia rumuńska, tkwiąca na zachód od Jass. Obie zresztą były w gruncie rzeczy dowodzone przez Niemców. psychologicznie biorąc wolta rumuńska była tym łatwiejsza, że opierała się o jątrzącą wciąż w kraju sprawę tak zwanego arbitrażu wiedeńskiego, w którego wyniku w sierpniu 1940 Rumunom przyszło oddać z niemieckiego nakazu północny Siedmiogród Wągrom i południową Dobrudzę Bułgarom. Państwo rumuńskie zostało wtedy okrojone niemal o jedną trzecią terytorium. Ra4zjeckie uderzenie podjęte 20 sierpnia przez wojska 2 i 3 Frontu Ukraińskiego generałów Malinowskiego i Tołbuchina -zagroziło w eiągu dwu dni wzig;ciern__w kleszcze całego, niemiecko--rumun^kie^o'liigrupowania. 23 sierpnia, porażona ofensywą, złożyła broń 3 armia rumuńska. Tegoż dnia wieczorem radio Bukareszt przerwało normalny program i powiadomiło słuchaczy: "Nie zamykajcie głośników. Nadamy za chwilę bardzo ważną wiadomość". W jednym z pokojów radiostacji oficer niemiecki, propagandzista Wehrmachtu, przygotowywał się w tej samej chwili do otwarcia codziennie prowadzonej audycji zatytułowanej "Godzina niemiecka". Rozpoczynano ją o godzinie 22.15. Ale nigdy już nie miał jej rozpocząć. Cały kraj usłyszał wcześniej proklamację królewską, zresztą odtworzoną z płyty nagranej parę dni wcześniej, 0 natychmiastowym zaprzestaniu wojny przeciwko aliantom 1 aresztowaniu marszałka Antonescu. Hitler, przebywający wówczas w swej kwaterze kętrzyńskiej, miał się nad czym zastanawiać. Przepadała nie tylko rumuńska pszenica i rumuńska kukurydza; przepadała przede wszystkim rumuńska nafta, jedyne znajdujące się dotychczas w rękach nie- mieckich zagłębie dostarczające niemieckim motorom pełnowar- tościowego paliwa. Nocą Friessner otrzymał więc od Hitlera roz- kaz wyłapania i wymordowania rumuńskich dowódców i przy- wódców, zbombardowania Bukaresztu i obrócenia go w perzynę na podobieństwo ginącej właśnie Warszawy oraz utworzenia no- wego rządu rumuńskiego z oddanym Niemcom generałem na czele. Wydawszy takie rozkazy, Hitler odwrócił się do innej mapy i rzu- * gorączkowo pytanie: "Czy Paryż już się pali?" Zarządzenia sprawie zniszczenia stolicy Francja wydał przed paru dniami. Ale niemiecki komendant Paryża, gen. von Choltitz, uznał je za ewykanalne i wybrał aliancką niewolę. Jak pamiętamy, w dwa u później stolica Francji znalazła się w rękach aliantów. I w sta- 1 raczej bardzo dobrym, choć było trochę strzelaniny. 24 sierpnia wydano Friessnerowi bardziej przytomne 265 rozkazy. Zezwolono mu mianowicie na wycofanie się w Karpaty. Nic mu to jednak już nie mogło pomóc. Trzon jego wojsk znalazł się w kotle pomiędzy Jassami, Kiszyniowem i Gałaczem. Z liczby dwudziestu pięciu dywizji niemieckich przepaść tu miało osiemnaście. Na zniszczenie Bukaresztu zabrakło sił i czasu, na domiar zaś nie znalazł się na tyle głupi generał rumuński, który chciałby w tej sytuacji tworzyć rząd firmujący niemieckie poczynania. Wreszcie 25 sierpnia Rumunia formalnie wypowiedziała wojnę Niemcom i siedemnaście dywizji rumuńskich obróciło się z dnia na dzień przeciwko niemieckim jednostkom Friessmera. Dopiero teraz w żołnierzy rumuńskich wstępował duch bojowy; bili Niemców z tą dziką energią, z jaką walczy przeciw swemu ciemięzcy wyzwolony niewolnik. 31 sierpnia do Bukaresztu, oczyszczanego już z Niemców przez lokalne regularne i partyzanckie siły rumuńskie, wkroczyły oddziały 2 Frontu Ukraińskiego. W ich czołówce maszerowała dywizja im. Tudora Vladimirescu, już dawniej sformowana w Związku Radzieckim z jeńców i zbiegów rumuńskich. Wchodzące do stolicy wojska nie zamierzały się tu zatrzymywać. Szły dalej, na granicę jugosłowiańską. Dzień wcześniej inne dywizje tegoż Frontu zajęły Ploeszti, stolicę największego w Europie zagłębia naftowego. Od tych dni Niemcy byli skazani już tylko na swe fabryki benzyny syntetycznej, nieustannie bombardowane przez lotnictwo anglosaskie. Odbicie rumuńskich źródeł nafty było na pewno jednym z istotnych czynników składających się na przyspieszenie końca wojny. Na lewym skrzydle działań w Rumunii leżała za Dunajem Bułgaria. Znajdowała się w stanie wojny z mocarstwami anglosaskimi; skorzystała też przy podziale łupu w tej części Bałkanów, zagarniając z niemieckiej łaski jugosłowiańską Macedonię i greckie Saloniki. W wojnie ze Związkiem Radzieckim nie brała formalnie udziału, choć oczywiście armia bułgarska, uczestnicząca w okupacji rozległych obszarów i obsadzająca granicę turecką, zwalniała do innych zadań znaczne siły niemieckie. Rząd bułgarski zresztą, podobnie jak rumuński, zabiegał od dość dawna o rozejin z mocarstwami zachodnimi, licząc, że uratuje w ten sposób reżim mo-narchiczny przed nieuchronnym przewrotem, jaki musiało wywołać wejście Armii Czerwonej. Wszystkie tego rodzaju pomysły polityczne, mocno zresztą spóźnione, musiały zawieść. 5 września rząd radziecki stwierdzał, że znajduje się w stanie wojny z Bułgarią. 8 września czołowe oddziały 3 Frontu przepłynęły Dunaj, dnia zaś następnego wybuchło w kraju powstanie antyfaszystowskie, przygotowane przez Front Narodowy z inspiracji komunistów. Regenci, sprawujący władzę w imieniu małoletniego cara, 266 zostali aresztowani przez sprzyjających powstaniu wyższych oficerów. Wkraczające wojska radzieckie, które 16 września dotarły do Sofii, nie napotykały żadnego oporu; Bułgarzy pamiętali Rosjanom pomoc udzieloną w czasie walk wyzwoleńczych przeciw Turkom w XIX wieku. Jednostki floty niemieckiej bazujące w portach czarnomorskich Bułgarii zostały zatopione. Nowy rząd bezzwłocznie wypowiedział wojnę Niemcom i Węgrom; zreorganizowana armia bułgarska miała wkrótce wystąpić po stronie alianckiej i w sile 200 000 ludzi wziąć udział w walkach na jugosłowiańskich i węgierskich polach bitew. Operacje w samej Bułgarii zakończyły się w połowie września. Już z końcem, tego miesiąca wojska 3 Frontu Ukraińskiego wyszły na granicę Jugosławii na zachód od miasteczka Widin, mając na lewym skrzydle sprzymierzone już i podporządkowane dowództwu tego Frontu dywizje bułgarskie. 28 wrześniawyszło z rejonu Widdna uderzenie 3 Frontu, którego alternatywnym ramieniem, wyciągającym się z terytorium rumuńskiego poprzez prowincję Vojvodina, było natarcie jednej z armii 2 Frontu Ukraińskiego. Z wojskami wyzwoleńczymi wakzyły ramię w ramię dwa korpusy jugosłowiańskiej armii partyzanckiej, przechodzące już w tej chwili na status korpusów regularnych. Po ciężkich walkach 20 października zdobyto Belgrad. Bardziej na południe Bułgarzy zdobyli Nisz i podeszli pod Vranje, miejscowość pamiętną z walk austriacko-serbskich w pierwszej wojnie światowej. Niemiecka grupa operacyjna "Serbia" została rozbita. Roz-, poczęła się ucieczka Niemców na północny zachód, ku Chorwacji. Oddziały okupacyjne w Grecji, odcięte ostatecznie od sił w Europie Środkowej, podjęły ewakuację na rozkaz Hitlera wydany 4 października. Bałkany poza północno-zachodnimi skrawkami terytorium Jugosławii były więc w całości odbite. A po zdobyciu Belgradu główny wysiłek wojsk 2 Frontu Ukraińskiego kierował się w stronę Budapesztu. XXXIII NA BUDAPESZT l WIEDEŃ W październiku 1944 Naczelne Dowództwo radzieckie musiało liczyć się z wyczerpaniem własnych wojsk, walczących dotąd w rejonach bałtyckich, na podejściach ku Prusom Wschodnim i na centralnym kierunku warszawskim, gdzie zastawiając daleki jeszcze Berlin nieprzyjaciel organizował szczególnie zawziętą obronę. Inaczej wyglądała sytuacja na Bałkanach, gdzie pochód wojsk radzieckich odbywał się mniejszym wysiłkiem, w okolicznościach ogólnego krachu reżimów satelitarnych w Rumunii i Bułgarii. Zwracając się przeciwko Niemcom, wojska tych państw zaczynały wspierać działania sił radzieckich. "W pasach 4, 2 i 3 Frontu Ukraińskiego pisze gen. Sztemien-ko Sztab Generalny, mając na uwadze przede wszystkim względy polityczne, liczył na znacznie większe sukcesy. Rysowała się perspektywa gwałtownego skoku na rubież Morawska Ostrawa, Brno, na podejścia do Wiednia. Zupełnie realne wydawało się nam opanowanie w krótkim czasie Budapesztu i sforsowanie Dunaju. Znaczną część piechoty nieprzyjaciela stanowiły tu dywizje węgierskie, których zdolność bojowa, według naszych ówczesnych przewidywań, mogła być bardzo osłabiona narastającymi wśród ludności antywojennymi nastrojami oraz okrucieństwami faszystów, chcących za wszelką cenę utrzymać Węgry przy Trzeciej Rzeszy. Niestety, nasze przewidywania nie spełniły się. Faszystowskiej dyktaturze wspomaganej przez Niemców udało się jeszcze na jakiś czas przykuć Węgry do niemieckiego rydwanu wojennego". Jest rzeczą do dziś trudną do zrozumienia wprost samobójcze niezdecydowanie, jakie w tych rozstrzygających dla losów kraju tygodniach wykazały węgierskie koła rządzące. Węgrzy, podobnie jak Rumuni, już od wiosny zabiegali w stolicach zachodnich o taki rodzaj kapitulacji, który pozwoliłby zatrzymać wojska radzieckie przed granicami, i to nie tylko przed granicami z roku 1939, ale także przed obszarem północnego Siedmiogrodu, zabranego Rumunii w roku 1940 na mocy niemiecko-włoskiego werdyktu, nazwanego delikatnie arbitrażem wiedeńskim. Wszelkie jednak zabiegi 268 okazały się nierealne; z zachodu odpowiedziano, że w sprawie ka-oitulacji wobec wojsk radzieckich trzeba zwrócić się do Moskwy. Natomiast już w marcu wkroczyły wojska niemieckie i oczywiście gestapo, wzmacniając nadzór nad krajem. Dopiero w tej sytuacji centrowe partie opozycyjne zdecydowały porozumieć się z podziemiem komunistycznym. Władzę sprawował jednak dalej rząd Niemcom uległy. Kiedy dokonała się wolta rumuńska, w Budapeszcie zrozumiano, że oznacza to przede wszystkim konieczność oddania północnego Siedmiogrodu. Rząd zdecydawaŁ5ie^jna.,QBÓj^JŁ_jyxześnia 1944 regent królestwa, admirał Horthy, uznał jednak za konieczne powołać rząd o bardziej umiarkowanej barwie, a l października przybyła do Moskwy jego tajna misja, która usiłowała wynegocjować udział wojsk anglosaskich w okupacji Węgier i możliwość swobodnego wyjścia sił niemieckich. Lecz akurat Niemcom ani się to śniło. Jako brama do Wiednia Węgry były dla nich obszarem bardzo cennym. I Horthy coraz bardziej stawał się więźniem we własnym pałacu. W tej sytuacji w Moskwie zdecydowano zdynamizować poczynania węgierskich kół kierowniczych i 6 października wojska 2 Frontu Ukraińskiego, wzmocnione dwoma armiami rumuńskimi, poszły w kraj leżący za łukiem Karpat Wschodnich i Południowych, zwany u nas Siedmiogrodem, w Rumunii zaś Transylwanią. Od razu padło miasto Cluj, stolica obszaru zabranego przez Węgrów. W dniach następnych rozbita została 3 armia węgierska; na lewym skrzydle natarcia wojska radzieckie, maszerując przez jugosłowiańską Vojvodine, przekroczyły Cisę i wyszły na Równinę Węgierską. Otwierała się drogami wiodącymi wprost do Budapesztu. Ponaglona tymi wypadkami, węgierska misja w Moskwie podpisała 11 października tajne zawieszenie broni. Ujawnienie nastąpiło 15 października na falach rozgłośni budapeszteńskiej, razem z apelem do narodu o wystąpienie przeciwko Niemcom. Lecz apelo-i zabrakło pokrycia w działaniu, Niemcy zaś byli w Budapeszcie bardzo mocno osadzeni. Już dnia następnego Horthy, podpisawszy wprzód oświadczenie o swej rezygnacji z regentury, zo- ł wywieziony do Rzeszy. Fotel premiera oddali hitlerowcy o- "bnikowi nazwiskiem Szalasi, ewidentnemu pachołkowi niemiec- iemu, który był przywódcą partii węgierskich faszystów. Pewną 'amodzielność wojska węgierskiego z miejsca zlikwidowano. W ^ultacie jednostki węgierskie ostały się tragicznie jako jedyne jsko w ostatniej fazie wojn^ walczące u boku Niemców. Tymczasem 19 października oddziały radzieckie zdobyły De- 269 breczyji. Równocześnie rozwijało się natarcie 4 Frontu Ukraińskiego, którego dywizje wystartowały już 9 września z zadaniem sforsowania Karpat Wschodnich. Ciężki teren górzysty sprzyjał tu obronie. Ale zdobycie Debreczyna zagroziło wojskom niemieckim broniącym się na Ukrainie Zakarpackiej. Rozpoczęły odwrót; Uż-horod i Mukaczewo zostały w rezultacie zajęte przez jednostki 4 Frontu. W ostatnich dniach października linie oporu niemieckiego biegły od Przełęczy Łupkowskiej w Karpatach Wschodnich poprzez miasteczko Czop na Ukrainie Zakarpackiej, poprzez rejon na południowy wschód od Nyiregyhaza już na Węgrzech, następnie pod miastem Solmok i dalej do Dunaju w rejonie miasteczka Baja. Tu właśnie, na południe od Baja, podeszły po zdobyciu Belgradu 20 października radziecka 57 armia i w ślad za nią 4 armia gwardii ze składu 3 Frontu Ukraińskiego. Forsowanie Dunaju rozpoczęły w nocy z 6 na 7 listopada. Wojska 2 Frontu już od 29 października przebijały się w tym czasie w stronę Budapesztu, 2 listopada docierając na bliskie przedpola miasta i 11 listopada dochodząc do przedmieść. Zostały jednak zatrzymane; przed stolicą Węgier tężał opór sil nieprzyjacielskich, których trzon stanowiły jednostki 4 korpusu pancernego SS. "Węgry powiada słusznie Fuller [...] miały dla niemieckiej ekonomii i dla bezpieczeństwa Niemiec tak wielkie znaczenie, że nie ulegało wątpliwości, iż Hitler uczyni wszystko, aby je utrzymać". Pod koniec listopada dwie armie 3 Frontu po kilkunastu dniach walk o przejście przez Dunaj zdobyły przyczółki na prawym brzegu rzeki, skąd ruszyły ku południowym brzegom Balatonu obchodząc tym samym Budapeszt od zachodu. 2 Front nacierał tymczasem w kierunku miasteczka Sany nad granicą czechosłowacko-wę-gierską. Po drodze zdobyto Miszkolc, wyżej zaś na północ Koszyce. 26 grudnia oddziały czołowe obu frontów podały sobie ręce w rejonie Esztergom, w czterdziestu kilometrach na północny zachód od Budapesztu. W wielkim kotle, którego ośrodkiem była węgierska stolica, znalazło się prawie 200 000 żołnierzy. Szalasi zdołał już wcześniej zemknąć na zachód kraju, a następnie dalej, do Wiednia. Pozostały po nim trupy dziesiątków tysięcy pomordowanych Węgrów. A na Budapeszt, jedno z napiękniejszych miast Europy, zaczynały spadać ześrodkowania artyleryjskie. W styczniu 1945 Niemcy wykonali kilka desperackich przeciw-uderzeń, zamierzając za wszelką cenę odblokować miasto. Bardzo groźne było natarcie wyprowadzone 2 stycznia z rejonu Komarna; nieprzyjacielowi udało się przejść prawie 40 kilometrów, zanim me 270 osadził go manewr 6 armii pancernej gwardii; zagroziła skrzydłom i tyłom niemieckim właśnie pod Komarnem. 18 stycznia wojska radzieckie ogarnęły Peszt, lewobrzeżną część stolicy. Tegoż dnia, schodząc ze wzgórz położonych na północ od jeziora Balaton, Niemcy doszli do Dunapentele, na południe od Budapesztu, przebijając rodzaj korytarza pomiędzy dywizjami 3 Frontu Ukraińskiego. Sytuacja była bardzo groźna; czołgi nieprzyjacielskie podchodziły ku stanowisku dowodzenia 4 armii gwardii. Ale był to już zryw ostatni. 27 stycznia wyszło silne przeciwnatarcie radzieckie. Po zażartych walkach Niemcy opamiętali się 7 lutego na swych podstawach wyjściowych. Na domiar krótko mieli je oglądać. 14 lutego została zdobyta Buda, prawobrzeżna część stolicy Węgier, 1 okrążone tu wojska poszły do niewoli. O wyzwolenie Budy walczył obok jednostek radzieckich ochotniczy pułk węgierski, złożony z tych oficerów i żołnierzy, którzy porzucili służbę nieprzyjacielowi. Trzeba dodać, że już znacznie wcześniej, bo 28 grudnia, Węgry jako państwo odpadły ostatecznie od Rzeszy; tego dnia Tymczasowy Rząd Węgierski wypowiedział był wojnę Niemcom. Tak działania na południowym skrzydle frontu wojny radziecko--niemieckiej w lutym 1945 wyprowadziły wojska radzieckie na szlak wiodący do Wiednia. W Naczelnym Dowództwie radzieckim rozważano tymczasem możliwości, jakie nastręczał główny kierunek strategiczny. Zagadnienie możliwie szybkiego, ostatecznego pobicia nieprzyjaciela zaprzątało sztabowców już od jesieni. "W toku twórczych poszukiwań pisze gen. Sztemienko najpierw zrodziła się, a później ostatecznie skrystalizowała ogólna idea naszych działań. Uznano, że centralny [warszawski] odcinek radziecko-niemieckiego frontu jest decydującym kierunkiem działania, ponieważ uderzenie stąd wyprowadzało nasze wojska najkrótszą drogą do najbardziej ważnych gospodarczo ośrodków Niemiec. Ale na tym kierunku znajdowało się również najsilniejsze zgrupowanie nieprzyjaciela. Żeby stworzyć bardziej korzystne warunki dla nacierających wojsk, uznano za celowe rozciągnięcie centralnego zgrupowania faszystowskich wojsk. Wymagało to ma-'ksynialnej aktywności na skrzydłach frontu strategicznego. Chodzi-* już nie tylko o Węgry i Austrię, lecz także o Prusy Wschodnie. Energiczne natarcie pod Budapesztem i na Wiedeń należało zgrać 2 natarciem na Królewiec. Wiedzieliśmy doskonale, że w Prusach Wschodnich i na Węgrzech nieprzyjaciel wykazuje zwiększoną czujność. Przy silnym uderzeniu niewątpliwie zacznie tu ściągać swo- e odwody i wojska z nie atakowanych odcinków frontu. Wskutek
271 tego zachodni kierunek, gdzie planowana była decydująca operacja ulegnie poważnemu osłabieniu". Kalkulacje te miały się w pełni sprawdzić. W okolicach Budapesztu, wciąż dosyłając tu nowe siły, Niemcy skupili w końcu 55 dywizji, w tym 9 pancernych, w Prusach Wschodnich zaś 26 dywizji, w tym 7 pancernych. Na głównym kierunku, jak oblicza gen. Sztemienko, pozostało 49 dywizji, w tym 5 pancernych. A przecież tu właśnie, na osi WarszawaBerlin, miały się wkrótce dopełniać losy wojny. Hitler, jak stwierdza jeden z jego sztabowców, gen. Tippelskirch, przez pewien czas przypuszczał, że główne uderzenie radzieckie na Niemcy wyjdzie właśnie od strony Węgier poprzez Czechy. Można więc powiedzieć, że zagęszczając swymi wojskami węgierski basen naddunajski przyspieszał realizację planów radzieckiego Sztabu Generalnego. Nie znaczy to oczywiście, że w dowództwie hitlerowskim zapomniano o Wiśle. Trudno zresztą było o niej zapomnieć. Owe pozostawione za nią 49 dywizji uważano jednak widocznie za siłę zdolną zahamować ewentualną ofensywę. Były zresztą bardzo starannie rozmieszczone. W samej Polsce, pomiędzy Karpatami i przedwojenną granicą Prus Wschodnich, leżało 30 dywizji i dwie samodzielne brygady. Ponadto około pięćdziesięciu samodzielnych batalionów, czyli równowartość dalszych sześciu pełnowartościowych dywizji, stało garnizonami w miastach i miasteczkach; przewidy> wano, że w razie nasunięcia się frontu będą użyte dla wzmocnienia cofających się sił pierwszej linii. Pomiędzy Wisłą i Odrą przygotowano siedem rubieży obronnych, w większości nie posiadających wprawdzie wojsk obrony stałej, ale gotowych do przyjęcia cofających się oddziałów i zapewniających im możliwość mocnego zaparcia się w miejscu. Rubież pierwsza, na Wiśle i Wisłoce, była obsadzona bardzo gęsto i dość głęboko. Paradoksalnie ciężkie klęski w krajach bałtyckich i w Rumunii poniekąd poprawiły sytuację o-brony niemieckiej na Wiśle, ponieważ znacznie skróciła się długość frontu. Ofensywa, jaka miała wyprowadzić armie radzieckie poza Wisłę, nie była więc wcale zadaniem łatwym. Niemcy w tym czasie, u schyłku roku 1944, posiadali siły zbrojne o stanie 7 500 000 ludzi, z czego 5 300 000 służyło w armii czynnej. Z tej liczby na froncie wschodnim znajdowało się 3 100 000, a także 28 500 dział, 4000 czołgów i dział pancernych oraz prawie 2000 samolotów. Od początku roku zaznaczył się poważny ubytek w liczbie ludzi, sięgający prawie l 800 000, a także w sprzęcie; na przykład liczba dział zmniejszyła się niemal o połowę. Powodem
272 były nieustainne, ciężkie klęski, ponoszone bez przerwy w ciągu owego roku, a także odpadnięcie armii rumuńskiej, bułgarskiej j fińskiej. Przemysł zaś, nieustannie i coraz mocniej niszczony z powietrza, nie był już w stanie regenerować sprzętu. Jednym ze środków zaradczych miała być totalna mobilizacja wszystkich mężczyzn od 16 do 60 roku życia, a więc, praktycznie biorąc, dzieci i starych ludzi. Tak powstawał Volkssturm. Hitler wierzył, że oddziały Volkssturmu, nie doszkolone, nie dozbrojone i niepełnowartościowe fizycznie, zdołają przeważyć szalę. Ale była to wiara naiwna. 18 _ Najkrótsza historia... XXXIV ARDENY Dziesięć tysięcy ciężarówek upędzało się po szosach francuskich jesienią 1944, żeby zapewnić wojskom na froncie jaką taką ilość paliwa dla ich motorów, a w dowództwach wymyślano od ostatnich sukinsynów tym strategom, którzy zaplanowali przed inwazją zdemolowanie przy pomocy lotnictwa sieci kolejowej we Fran->cji. W końcu wszystko się jakoś ułożyło i 8 listopada Palton, już .znowu nie najgorzej zaopatrzony, jako pierwszy ruszył do natar-'cia w kierunku Meteu. By dojść do .tego miasta, musiał sforsować Mozelę. "Pogoda była straszna zanotował a wysokość wód w rzece przerażająca". Wojska, które poganiał dosłownie kijem, dopiero 22 listopada zajęły miasto Metz; ale forty Metzu, historycznej twierdzy, miały się trzymać do połowy grudnia. Tegoż dnia 22 listopada dywizja francuska idąca od południa w składzie amerykańskiej 6 Grupy Armii ogarnęła-Belfort. W sześć dni później odbito Strasburg; ale nie udało się Francuzom wypędzić Niemców z Colmaru. Utrzymać tu mieli jeszcze przez pewien czas kawał kraju na lewym brzegu środkowego Renu, ciążąc nad prawym skrzydłem wojsk alianckich maszerujących od Riwiery. W pierwszych dniach grudnia Patton zdobył przyczółki na prawym brzegu Saary^ w rejonie Saarleutern i wybierał się uderzać w kierunku Trewiru i Moguncji. Na północy zaś Montgomery, którego wojska wystartowały 15 listopada, do 4 grudnia oczyścił całkowicie lewy brzeg Mozy i podszedł do rzeki Ruhry pod Diiren. Krótko mówiąc wojska alianckie, przezwyciężając kryzys zaopatrzenia przede wszystkim w materiały pędne, wychodziły całą szerokością frontu na granice Rzeszy, gdzieniegdzie nawet je przekraczając. Nie były to działania nazbyt efektowne; odbywało się po prostu przepychanie wroga kilometr po kilometrze, czyli realizacja strategii "szerokiego frontu" Eisenhowera. Ale nawet w tych działaniach, raczej mało ciekawych z operacyjnego punktu widzenia, zarysowywała się przecież zapowiedź finału. I wtedy uderzył piorun. 16 grudnia wyszła wielka kontrofen- 274 sywa niemiecka. Dwadzieścia pięć dywizji, w tym siedem pancernych i jedna zmotoryzowana, ruszyło poprzez belgijskie Ardeny w pasie szerokości około stu kilometrów pomiędzy miejscowością luksemburską Echternach i miasteczkiem holenderskim Monschau. Ardeny, ogólnie biorąc nie wyższe od naszych Gór Świętokrzyskich, są jednak obszarem trudnym, o słabo rozbudowanej sieci połączeń drogowych, i dlatego zagęszczenie wojsk alianckich było tu słabsze aniżeli na innych odcinkach frontu. Plan kontrofensywy przewidywał sforsowanie Mozy i ponowne zdobycie Antwerpii. Uderzenie nastąpiło w okresie złej pogody i niskiego pułapu chmur, uniemożliwiającego interwencję samolotów alianckich. Tego rodzaju warunki zostały starannie wykalkulowane przez niemiecką służbę meteorologiczną, i trzeba przyznać, że choć raz rachuby meteorologów nie zawiodły. Niemieckie wozy bojowe, masa ponad tysiąca samych tylko czołgów ciężkich, wyłaniały się jak upiorne zjawy z mgły gęsto zaścielającej teren. I słusznie operacja ta o-trzymała kryptonim "Herbstnebel", co znaczy po niemiecku "Jesienna mgła". Na obszarach ponownie najechanych wybuchła panika; ludzie miejscowi bali się niemieckiej zemsty. I mieli rację; za nacierającymi jednostkami wojska jechało gestapo. Nie zamierzało przepuścić nikomu, kto niedawno okazał był sympatię aliantom. Dowodził kontrofensywą feldmarszałek von Rundstedt, nie-: dawno wyrzucony z dowodzenia na Zachodzie. Hitler wierzył jednak w- tego człowieka; przepędzał go na krótko, a po-tem znowu wzywał. Dobrze widać wyznawał się w charakterze tego wojskowego fachowca, absolutnie obojętnego na sens hitlerowskiej wojny. Zaskoczenie było zupełne. W dowództwach alianckich nie spodziewano się nie tylko przeciwdziałania w tych rozmiarach, ale w ogóle przeciwdziałania. Pierwsze wiadomości przyjęto w sztabie Eisenhowera z zupełnym spokojem. Przypuszczano, że chodzi tylko o nieco większego formatu dywersję niemiecką. Podobnie rozumował Bradley. Wkrótce miał zmienić zdanie. W swych pamiętnikach przyznał się uczciwie do wielkiej pomyłki. "Nie była to\ze strony von Rundstedta dywersja taktyczna pisał w celu zatrzymania natarcia Pattona na Zagłębie Saary, lecz decydujące uderzenie, które miało przywrócić Niemcom inicjatywę na Zachodzie. Główny obiekt stanowiła Antwerpia, nieprzyjaciel bowiem rozumował, że jeśli odetnie nasze główne linie zaopatrzenia od tego portu, odizoluje cztery armie sojusznicze na północ od Ardenów. Chociaż Niemcy nie łudzili się nadzieją na zwycięstwo na Zachodzie, to jednak liczyli na duże korzyści w wyniku strat poniesionych przez aliantów oraz dezorganizacji w 1B* 275
ich szeregach. Gdyby ich kontrofensywa sią powiodła, mogliby nasze natarcie na Zachodzie zatrzymać dostatecznie długo, aby przeciwstawić się Armii Czerwonej, która w tym czasie koncentrowała siły nad Wisłą. Co więcej, nieprzyjaciel liczył na psychologiczny efekt, jaki przeciwnatarcie to wywrze na ogarniętą rozpaczą ludność niemiecką. W miarę jak wojska sojusznicze zbliżały się do zdewastowanych bombardowaniem miast, ludność ta coraz lepiej uświadamiała sobie, jaką katastrofą groziła im klęska. Czynnik moralny odegrał jednak w decyzji Niemców rolę raczej drugorzędną. Zaryzykowali oni swe topniejące zasoby przede wszystkim, aby uzyskać sukces strategiczny". Bradley myli się jednak pisząc, że Niemcy nie mieli nadziei na zwycięstwo. Autorem pomysłu kontrofensywy w Ardenach był sam Hitler. Zakładał, że potężny cios wymierzony wojskom alianckim na Zachodzie obezwładni je na długi czas, pozwoli zwrócić się większością sił na Wschód celem odparcia spodziewanej ofensywy radzieckiej, nade wszystko zaś umożliwi zyskanie czasu na przygotowanie i wprowadzenie do akcji "cudownych, broni". Istniały już niekiedy w prototypach, jak odrzutowe bombowce heinkel, odrzutowe myśliwce messerschmitt 262, okręty podwodne tak zwanych typów XXI i XXII o rewelacyjnych rzekomo właściwościach czy 120-tonowe superczołgi. Niektóre z "cudownych broni", jak zdalnie kierowane pociski rakietowe V-1 i V-2, były już w użyciu. Hitler wierzył po maniacku w owe cudowne środki wygrania wojny i po maniacku wierzył, że będzie mieć dość czasu na wykorzystanie owych rewelacyjnych wynalazków. Majaczyły mu się poza tym efekty polityczne; wyobrażał sobie, że klęska w operacji ardeńskiej zmusi aliantów zachodnich do zawarcia odrębnego pokoju z odstąpieniem od kanonu bezwarunkowej kapitulacji. Jedynym realnym elementem w rozumowaniu Hitlera było przekonanie, że uderzenie na Wschód miałoby znacznie mniej szans. Uderzył więc na Zachód. Zaskoczenie, jak już powiedzieliśmy, było zupełne. Jego rozmiary uzmysławia najlepiej rozkaz dzienny Montgomery'ego, wydany dla jego wojsk właśnie w dniu 16 grudnia, w którym to rozkazie czytamy: "Nieprzyjaciel prowadzi w tej chwili na wszystkich frontach walki obronne. Znajduje się obecnie w takiej sytuacji, że nie może rozpocząć żadnych działań zaczepnych. Co więcej, za wszelką cenę musi zapobiec przechodzeniu wojny w fazę operacji manewrowych. Nie ma ani dostatecznych środków transportu, ani materiałów pędnych koniecznych do prowadzenia takiej wojny, a jego czołgi nie mogą w walce ruchowej współzawodniczyć z naszymi" 276 W Europie wielki wódz z kampanii afrykańskiej okazał się, jak widzimy, bardzo złym prorokiem. Po drugiej stronie Rumdstedt pisał w swym rozkazie dziennym: Stawiamy teraz wszystko na jedną kartę. Nie wolno nam chy- bić". Postawieniem na jedną kartę było między innymi użycie przez Niemców grupy żołnierzy przebranych w amerykańskie mundury i posadzonych na upodobnione do amerykańskich wozy bojowe. Grupa ta miała być wyrzucona przed własne linie z zadaniem wykonania różnego rodzaju akcji dywersyjnych; w końcu, kiedy nie udało się uzyskać od razu sprzyjających dla jej działań warunków, użyto ją w natarciu na prawym skrzydle niemieckiego ugrupowania. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego przebrani żołnierze nie są już regularnymi żołnierzami i można ich, a nawet na ogół trzeba, traktować jak zwyczajnych bandytów. Toteż wyłapanych przebranych w amerykańskie mundury Niemców prawdziwi Amerykanie po prostu rozstrzeliwali na miejscu. Ale nie od razu. Dopiero po rozejściu się wiadomości o mordzie dokonanym pod Malmedy na niemal stu jeńcach amerykańskich, których mordercy z nacierającej tu jednostki pancernej SS żywcem rozjeżdżali czołgami. Mord ten, nie jedyny zresztą z dokonanych w tej bitwie przez Niemców, wywarł wstrząsające wrażenie i w rezultacie znacznie usztywnił postawę żołnierzy amerykańskich. Oprócz poprzebieranych bandytów Niemcy zrzucili na alianckich tyłach pewną ilość spadochroniarzy we własnych już mundurach. Nie zdołali wykonać żadnych poważnych zniszczeń, ale ich akcja wywołała w tych rzeczywiście nadzwyczajnych warunkach sporo zamieszania i, jak to określił gen. Skibiński, istną psychozę spadochronową. Patrole zatrzymywały na drogach dosłownie wszystkich i sprawdzały prawdziwą narodowość indagowanych przy pomocy pytań o znane tylko Amerykanom realia. Jeśli ktoś nie wiedział na przykład, kto jest aktualnym mężem znanej gwiazdy filmowej, narażał się na zatrzymanie i poważną stratę czasu. Niekiedy bardzo cennego, jak w przypadku dowódcy jednej z brygad pancernych, który na skutek poddania go szczegółowemu egzaminowi nie dojechał w porę na pole walki swych czołgów. "Ani szlify generalskie, ani dokumenty uwierzytelniające, ani protesty pisze Bradley nic nie chroniło od inkwizycyjnych Pytań na każdym skrzyżowaniu dróg. Nawet mnie ostrożni żołnie- rze amerykańscy trzykrotnie kazali udowodnić swoją tożsamość. a pierwszym, razem chcieli, abym za stolicę stanu Ilinois uznał liasto Springfield (przesłuchujący mnie żołnierz był raczej za Chicago); za drugim razem zapytali, czy w piłce nożnej miejsce 277 obrońcy znajduje się między środkowym napastnikiem a łącznikiem; za trzecim razem miałem podać, kto jest w danej chwili małżonkiem pięknej blondynki Eetty Grabie. Tu zresztą wpadłem, ale wartownik, zadowolony, że mnie zagiął, i tak mnie przepuścił" Trzonem kontrofensywy były 6 armia pancerna SS, uderzająca ku Mozie na Malmedy i Stavelot, oraz 5 armia pancerna kierująca się na Bastogne. Na skrzydłach wyruszały ponadto dwie armie ogólnowojskowe. Od pierwszych dni tego niespodziewanego natarcia zaczynał niepokojąco rosnąć klin, rozszczepiający całe ugrupowanie alianckie na dwie części, l armia amerykańska, odcięta od macierzystej 12 Grupy Armii, została w tej sytuacji podporządkowana Montgomery'emu, i Bradley pozostał w gruncie rzeczy dowódcą Grupy Armii złożonej tylko z jednej armii, to znaczy wojsk Pattona. W swych pamiętnikach Bradley notuje pytanie, jakie zadał był szefowi oddziału rozpoznawczego, nanoszącego na mapie rozpoznane w walkach dywizje wroga: "Ale skąd, u diabła, biorą te skurwysyny te wszystkie dywizje?" Odpowiedź jest prosta: sztaby i jądra kadrowe zostały uratowane z Normandii. Tak mściła się na aliantach niedokładność w rozegraniu tamtej bitwy. Jednym z newralgicznych punktów atakowanego przez Niemców obszaru była miejscowość Bastogne, bardzo ważny węzeł ko munikacyjny pomiędzy Luksemburgiem i belgijskim Liege. Zapai* ła się tu amerykańska dywizja pancerna, którą zdołano szybfc wzmocnić elementami innej wielkiej jednostki. Krytyczną sytu ację pomogła tu jednak wyjaśnić dopiero 101 amerykańska dywizji powietrzno-desantowa, znana już nam z operacji pod Arnhem. O' bozowała teraz w dalekim od frontu Reims i wypoczywała prawdziwie po żołniersku. Jej żołnierzy ściągano w alarmie z kwater; knajp, domów prywatnych i mniej prywatnych; wsadzeni na ciężarówki w stanie często zupełnego zamroczenia dobili do Bastogne 18 grudnia późnym wieczorem. Wytrzeźwiawszy dali Niemcom ciężkiego łupnia. Utrzymanie przez nich tej miejscowości poważnie skomplikowało plany Rundstedta. Przez kilka dni Rundstedt szedł rozpędem, wykorzystując zaskoczenie, chwilową bezradność Eisenhowera, nie posiadającego akurat wystarczająco potężnych odwodów strategicznych, oraz pogodę. Ale sprzyjająca Niemcom pogoda nie miała trwać długo. W samą Wigilię, 24 grudnia 1944, przejaśniło się niebo i potężne formacje samolotów alianckich uderzyły na niemieckie zgrupowania i niemieckie linie komunikacyjne. Z kierunku zaś Saary nawracał już Patton z całą swą 3 armią, kierując się ku Bastogne. Natrafiw- 278 zv tam na zdecydowany opór, Niemcy ominęli tę miejscowość ł oarli dalej, aby ku Mozie. Lecz nie mieli zajść za daleko. Propagandziści hitlerowscy krzyczeli tymczasem na falach wszystkich niemieckich radiostacji i na łamach wszystkich niemieckich gazet o nadzwyczajnym sukcesie. Po raz pierwszy od bardzo dawna ludność niemiecka słuchała znowju "Sondermeldungen", to jest nadzwyczajnych komunikatów, o zwycięstwach, o zdobytych miejscowościach i rozbitych oddziałach alianckich. Ruinami Kolonii przeprowadzono triumfalnie kilka tysięcy jeńców z amerykańskiej 106 dywizj^ piechoty, łatwo rozgromionej w pierwszej fazie bitwy. Speakerzy niemieckiego radia mówili już o Brukseli i napomykali o Paryżu. W istocie jednak niemiecki impet już 26 grudnia wyczerpał się ostatecznie pod Dinant, jeszcze dość daleko od Mozy; a było to najbliższe tej rzeki miejsce, do którego Niemcy zdołali dojść choć jednym ze swych zgrupowań szturmowych. Już 21 grudnia Patton uderzał w kierunku odciętego Bastogne siłami dwu dywizji, w tym jednej pancernej. W Boże Narodzenie miał tani sześć dywizji. "Przerzucenie 3 armii pisze Bradley z przyczółka nad rzeką Saarą do śniegiem pokrytych Ardenów było jednym z najwspanialszych przykładów sztuki dowodzenia w ;ałej kampanii na Zachodzie". Całkowita zmiana kierunku ope-t acyjnego w działaniach armii, poruszającej się na przeszło 130 000 j różów, była w tak krótkim czasie istotnie wyczynem. 26 grudnia amerykańska 2 dywizja pancerna zakończyła pod Jinamt ciężki pojedynek z niemiecką 2 dywizją pancerną SS. Ogromna rzeźnia" meldował dowódca dywizji amerykańskiej, ipalił przeciwnikowi 80 czołgów i wziął 1200 jeńców. Tego samego Inia 4 dywizja pancerna z armii' Pattona przebiła się do sił oto-rzonych pod Bastogne. W sam dzień Nowego Roku 1945 lotnictwo niemieckie wysiliło się na dość poważną akcję przeciwko lotniskom alianckim. Ale straty alianckie w sprzęcie mogły być obecnie wyrównywane w ciągu dni, jeżeli nie godzin. Niemcy zaś potrzebowali już na to miesięcy. Jeszcze gorzej wyglądała ich sytuacja w zakresie możliwości uzupełniania strat osobowych. W każdym razie w Ardenach nie zamierzali szybko rezygnować; była to przecież gra na jedną kartę. 2 i 3 stycznia maksymalną ilością rozporządzalnych sił natarli na Bastogne. Sam Patton zapisał w swym dzienniku pod datą 4 stycznia: "Możemy jeszcze przegrać tę wojnę". Zapis ten świadczy o stanach prawdziwej hi-Tii, w jaką popadał był niekiedy ów świetny dowódca. Ale świadczy też o walorze przede wszystkim psychologicznym niemieckiego natarcia w Ardenach. 279 Również w dzień Nowego Roku 1945 ruszyło niejako pomocnicze natarcie niemieckie w Alzacji. Miało obezwładnić Pattona. 5 stycznia nastąpiło uderzenie poprzez Ren na północ od Strasburga. I tegoż dnia Churchill pisał w liście do Stalina: "Walki na Zachodzie są bardzo ciężkie i w każdej chwili Naczelne Dowództwo może być zmuszone do podjącia ważnych decyzji. Wie Pan z własnego doświadczenia, jak niepokojąca jest sytuacja, gdy trzeba bronić bardzo szerokiego frontu po przejściowej utracie inicjatywy. Dla generała Eisenhowera jest rzeczą bardzo pożądaną i potrzebną, by w ogólnych zarysach wiedzieć, jakie są Wasze plany, ponieważ to oczywiście ma wpływ na wszystkie jego i nasze najważniejsze decyzje [...], byłbym wdzięczny, gdyby zechciał mnie Pan powiadomić, czy możemy liczyć w ciągu stycznia na wielką ofensywę rosyjską na froncie Wisły lub jakimkolwiek innym". 11 12 stycznia wyszła ofensywa radziecka ,na Wiśle. Do końca stycznia w Ardenach przywrócono stan sprzed 16 grudnia. Straty niemieckie wyniosły tu około 120 000 ludzi; straty alianckie około 80 000. Ale straty niemieckie w sprzęcie i materiałach były już naprawdę nieodwracalne. xxxv MIĘDZY WISŁĄ l ODRĄ Przygotowania do wielkiej ofensywy na głównym kierunku strategicznyin, wyprowadzającym ku Berlinowi, trwały w radzieckiej Kwaterze Głównej od końca października 1944. Już wcześniej marszałkowie Żuków i Rokossowski przekonali Stalina, że dalsze natarcia pomiędzy Modlinem i Warszawą nie przynjosą decydującego powodzenia, że wojskom na styku l i 2 Frontu Białoruskiego trzeba dać odpoczynek i ześrodkować w ramach tych frontów nowe siły i środki. Przyjęta ostatecznie koncepcja przewidywała zgrane uderzenie czterech frontów: l i 2 Białoruskiego oraz l i 4 Ukraińskiego. 2 Białoruski uderzyć miał na Malbork, z zadaniem odciącia Prus Wschodnich, i na Olsztyn, celem rozpołowienia odciętego zgrupowania nieprzyjacielskiego, l Front Białoruski, którego zadania opracowywano ze szczególną uwagą, główne uderzenie wykonywać miał na południowy wschód od Warszawy, sięgając poprzez Łódź ku Poznaniowi i częścią sił obchodząc stolicę Polski od północy. Wojskom l Frontu Ukraińskiego przypadało zmiażdżenie obrony niemieckiej w kierunku Wrocławia; wreszcie wo'jskom 4 Frontu likwidacja sił niemieckich w Karpatach. Dowódcą l Frontu Białoruskiego mianował Stalin w listopadzie marszałka Żukowa; marszałek Rokossowski objął 2 Front Białoruski. 3 Ukraińskim dowodził marszałek Koniew, 4 Ukraińskim gen. Pietrow. Sam Stalin objął ogólne kierownictwo i koordynację działań wszystkich czterech Frontów. Żuków pozostawał jego zastępcą. Siły dwu frontów działających w centralnym pasie operacji, to jest l Białoruskiego i l Ukraińskiego, obejmowały 2 200 000 ludzi, 32 000 dział i moździerzy, 6500 czołgów i dział pancernych i około 5000 samolotów. Jak stwierdzają teraz historycy radzieccy, oba wspomniane fronty dysponowały połową wszystkich czołgów 1 jedną trzecią wszystkich dział całej radzieckiej armii czynnej. Zaznaczająca się w roku 1944 bardzo już wyraźnie przewaga radzieckich sił zbrojnych nad siłami nieprzyjaciela została więc nad 281 Wisłą szczególnie stężona. Owego morderczego dla nich stężenia Niemcy nie zdołali rozpoznać. 12 stycznia uderzyły działa na przyczółku sandomierskim. Główny pas obronny na linii Wisły został przełamany w ciągu pierwszej doby. W cztery dni wojska l Frontu Ukraińskiego przeszły 100 kilometrów i zdobyły Kielce; 17 stycznia sforsowały górną Wantę i zajęły Częstochowę. "Uderzenie było tak silne pisze Tippelskirch że przetoczyło się nie tylko przez dywizje pierwszego rzuitu, lecz także przez liczne ruchome odwody, podciągnięte na kategoryczny rozkaz Hitlera bardzo blisko linia frontu". Można tu wtrącić, że z reguły błędy w dowodzeniu generałowie niemieccy zwalają na Hitlera. 13 stycznia wyruszył Rokossowski; jego armie miały do przebicia ipas wyjątkowo twardej obrony, zastawiającej Prusy Wschodnie. Wszelako już 19 stycznia ogarnęły Mławę, Przasnysz i Ciechanów. 14 stycznia uderzył z przyczółka pod Magnuszewem l Front Białoruski, którego wojska niosły na sobie główny ciężar operacji. "W swoich kalkulacjach zakładaliśmy stwierdza we wspomnieniach marszałek Żuków że będziemy mieli do czynienia z doświadczonym, upartym i silnym przeciwnikiem, którego zdążyliśmy już dobrze poznać. Przygotowując przełamanie obrony długo zastanawialiśmy się nad tym, w jaki sposób lepiej zorganizować przygotowanie artyleryjskie i lotnicze, aby zapewnić przełamanie obrony na całą jej głębokość taktyczną i prędzej wprowadzić w wyłom wojska szybkie, które miały odegrać zasadniczą rolę. W toku przygotowywanda operacji zrealizowaliśmy szereg przedsięwzięć dezinformacyjnych, aby ukryć skalę planowanego natarcia i kierunki uderzeń, zwłaszcza głównego uderzenia. Usiłowaliśmy wytworzyć wrażenie, że ześrodkowujemy wojska naprzeciw Warszawy. Nie mieliśmy jednak całkowitej pewności, czy udało nam się wprowadzić nieprzyjaciela w błąd i czy nie odgadł on naszych rzeczywistych zamiarów. Obawialiśmy się, że dowiedziawszy się o przygotowaniach, wycofa swoje zasadnicze siły z pierwszej pozycji w głąb obrony, my zaś wystrzelimy setki tysięcy pocisków w próżnię. Po wszechstronnym przeanalizowaniu sytuacji i rozważeniu wszystkich za i przeciw z dowódcami i szefami rodzajów wojsk i służb postanowiliśmy bezpośrednio przed generalnym atakiem przeprowadzić silne rozpoznanie walką, poprzedzone potężnym trzydziestomdnutowym ogniem artylerii. Do zaatakowania przedniego skraju obrony każda dywizja wy- 282 dzielała jeden, dwa bataliony piechoty z czołgami i działami pancernymi- Poza artylerią atak ten wspierało lotnictwo. Nieprzyjaciel nie wytrzymał uderzenia i zaczai się wycofywać w głąb obrony. Wówczas, po otwarciu potężnego ognia artylerii i rzuceniu całego lotnictwa na cele położone w głębi obrony, armie przeszły do natarcia wszystkimi siłami swych pierwszych rzutów. Już w pierwszym dniu operacji o godzinie 13 został wprowadzony do bitwy 11 korpus pancerny. Od tej chwili przełamywanie obrony rozwijało się normalnie, my zaś zaoszczędziliśmy wiele tysięcy ton pocisków, które bardzo się nam przydały w późniejszym okresie". Wspomniany l korpus pancerny razem z oddziałami 69 armii, która wyszła w równoczesnym uderzeniu pomocniczym z przyczółka pod Puławami, ogarnął 16 stycznia Radom i ruszył na Łódź. Dalej na północ dwie armie ogółnowojskowe, 47 od północy i 61 od południa, brały tymczasem w kleszcze obronę niemiecką w Warszawie. Środkiem, pomiędzy nimi, sforsowawszy 16 stycznia Wisłę, szła polska l Armia z zadaniem likwidacji warszawskiego zgrupowania nieprzyjaciela. Radziecka 2 armia pancerna gwardii brała równocześnie rejon ŻyrardówSochaczew i Niemcy zaczęli w popłochu uciekać z polskiej stolicy. Dowiadując się, że Warszawę wypadnie oddać, Hitler wpadł w istną furię. Ale nie miał już komu powtórzyć rozkazu, wydanego wcześniej, zgodnie z którym Warszawa miała być broniona za wszelką cenę. Niemiecki komendant "Festung Warschau", gen. Weber, zwyczajnie zwiał, opuszczając swe pozostałe w mieście oddziały. Polska l Armia, teraz pod gen. Stanisławem Popławskim, miała już za sobą zdobycie Jabłonny w ciężkiej bitwie stoczonej pomiędzy 24 i 28 października 1944. Jak wiemy, działania ofensywne na tym odcinku zostały następnie wstrzymane. Obecnie, jako pierwsze wojsko, wkroczyła do Warszawy 17 stycznia siłami głównie 2 dywizji i po niedługich walkach ulicznych oczyściła zrujnowane miasto z resztek Niemców. "Głęboko wstrząśnięci wspomina swe pierwsze warszawskie godziny gen. Popławski powoli, noga za nogą wlekliśmy się z ppłk. Jaroszewiczem Marszałkowską i Alejami Jerozolimskimi, co chwila przeskakując przez zwały cegły i pogiętego żelaza. Dokoła sterczały kikuty dopalających się jeszcze tu i ówdzie kamienic [...]. Jadąc do Piaseczna, do grupy operacyjnej, by stamtąd wysłać meldunek o wyzwoleniu Warszawy, coraz częściej spoty-aliśmy grupy ludzi wracających do zniszczonej stolicy. Na placu Unii Lubelskiej zatrzymała nasz samochód grupa kobiet. Uściskom 1 okrzykom radości nie było końca. Po chwili ze zdziwieniem 283 stwierdziliśmy, że nasz samochód jest przystrojony kwiatami -w doniczkach. Z trudem udało się nam ruszyć w dalszą drogę. 17 stycznia 1945 roku o godzinie 15.00 przez radio przekazałem przewodniczącemu Krajowej Rady Narodowej, Rządowi Tymczasowemu Rzeczypospolitej] P[olskiej], Naczelnemu Dowództwu Wojska Polskiego oraz Radzie Wojennej l Frontu Białoruskiego meldunek, w którym donosiłem, że stolica Polski, Warszawa, została całkowicie oczyszczona z wojsk hitlerowskich. Tego samego dnia wieczorem Moskwa uroczystym salutem pozdrawiała wojska radzieckie i polskie, które przyniosły wolność Warszawie". 19 stycznia pod osłoną polskiego pułku samolotów myśliwskich 2 Dywizja Piechoty im. Henryka Dąbrowskiego defilowała we własnej stolicy kanionem ruin ulicy Marszałkowskiej. Bezpośrednio po defiladzie pułki odchodziły na front. Ważne rzeczy działy się tymczasem również na południu, w pasie działań l Frontu Ukraińskiego, którego wojska po zdobyciu Częstochowy rozpoczęły wykonywanie wielkiego manewru zmierzającego do zniszczenia sił niemieckich pozostałych na południowy wschód od tego miasta. Szło o uwolnienie Krakowa i Zagłębia Górnośląskiego bez spowodowania zniszczeń, jakie nieuchronnie pociągnęłyby za sobą natarcia frontalne. Manewr został wykonany z ogromną precyzją. IS.styjcznia Niemcy uciekli z Krakowa; tegoż dnia inne armie frontu, nie biorące udziału w manewrze i kierujące się wprost na zachód, wychodziły już xna przedpola Wrocławia. Do 11 lutego uchwyciły przyczółki na Odrze w rejonie Oławy i na północ od Wrocławia. Na Górnym Śląsku zagrożeni z trzech stron Niemcy prowadzili przez pewien czas chaotyczną, choć miejscami bardzo twardą obronę. Ale nie miała ona już większego znaczenia. 24 stycznia zdobyto Opole, 28 stycznia Katowice. Tkwiący tu dowódcy niemieccy oczekiwali oczywiście natarcia od wschodu; pogrom nastąpił jednak od zachodu. Tak szybkiego ruchu wojsk nacierających, umiejętnie tworzących wciąż nowe kotły, dowództwa niemieckie wciąż nie umiały uprzedzać. I nigdy już nie miały się tego nauczyć. Ciągnące karpackimi pogórzami wojska 4 Frontu Ukraińskiego osiągnęły -tymczasem do końca styczmia rubież Bielsko-Biała, Zakopane, słowacki Poprad. W składzie tego frontu walczył pięt-nastotysięczny czechosłowacki związek taktyczny dowodzony przez gen. Ludvika Svobode; oddziały tej formacji wsławiły się w ciężkich walkach o Przełęcz Dukielską. Od rejonu Warszawy i Łodzi odbijały w tym samym czasie armie Zukowa, mierząc wprost na zachód; szybko okrążyły Poznań, ominęły zaparte tutaj zgrupowanie wroga i zamknęły je żelaznym 284 pierścieniem, a 29 stycznia wkroczyły w rejonie Piły na terytorium do roku 1939 niemieckie. Pochód wojsk l Frontu Białoruskiego ku Odrze i wojsk 2 Frontu Białoruskiego ku Bałtykowi odbywał się rozbieżnie. To znaczy, że na styku obu frontów, niejako od siebie z każdym dniem odchodzących, wciąż poszerzała się luka, którą nieprzyjaciel mógł wykorzystać dla groźnego przeciwuderzenia. W tę właśnie lukę wyruszyła już 19 stycznia, natychmiast po warszawskiej defiladzie, polska l Armia, wykonując tak zwany marsz-manewr w kierunku Bydgoszczy. Ubezpieczała nim prawe skrzydło swego frontu. Jednostki armii wyzwoliły Wyszogród, Płock i Włocławek, w dniach zaś 24 i 25 stycznia współdziałały w odbiciu Bydgoszczy. Stąd pójść miały fcu fortyfikacjom Wału Pomorskiego. l lutego dywizje l Frontu Białoruskiego siłami 5 armii uderzeniowej i zaraz potem 8 armii gwardii sforsowały Odrę w rejonie Kostrzynia i uchwyciły tu ważne przyczółki na lewym brzegu rzeki. Nieco bardziej na południe wychodziły na Odrę 69 i 33 armie; tu Niemcy zdołali pod Frankfurtem zachować przyczółek na prawym brzegu, ale w dalszym biegu wydarzeń na nic się to już im nie przydało. Jeszcze dalej na południe dobijały do Odry dywizje l Frontu Ukraińskiego. Zostawiły za sobą Wrocław i zamknięty w nam garnizon hitlerowski, który miał tu bronić się aż poza ostatni dzień wojny, dp 15 maja, i z rozkazu obłąkanych fanatyków spowodować ruinę miasta i śmierć tysięcy jego niemieckich mieszkańców. Tak sukces przekroczył oczekiwania. Operacja w stadium przygotowań i startu nosiła nazwę warszawsko-poznańskiej. Historykom wypadło rozszerzyć określenie i dziś mówimy o operacji wi-ślano-odrzańskiej. Trudniej rozwijały się działania na północnym skrzydle ofensywy, w pasie 2 Frontu Białoruskiego. Jak już wiemy, Niemcy wytężali wszystkie siły dla obrony Prus Wschodnich, dla uratowania kolebki niemieckiego junkierstwa. 26 stycznia z rozkazu Hitlera utworzono Grupę Armii "Weichsel" (Wisła), która na obszarze Pomorza Wschodniego i Gdańskiego objęła 16 dywizji piechoty, 4 pancerne, 3 zmotoryzowane i około 20 samodzielnych brygad i oddziałów. Dowództwo oddał Hitler Himmlerowi, reichsfii-hrerowi SS, szefowi policji Rzeszy i ostatnio ministrowi spraw wewnętrznych. Osoba tego zbrodniarza, skądinąd w sprawach wojskowych zupełnego laika, na czele Grupy Armii oznaczała w każdym razie, że jakiekolwiek osłabienie ducha bojowego tępione w niej będzie drakońskimi środkami. Naczelne dowództwo hitlerowskie zamierzało wojskami Himmlera uderzyć na prawe skrzydło 285 l Frontu Białoruskiego i załamać radziecki marsz na zachód. Zamierzenie okazało się nierealne. Lecz masa wojsk niemieckich ciążących nad prawym skrzydłem ofensywy zmuszała do ostrożności radziecką Kwaterą Główną, już planującą cios ostateczny, czyli zdobycie Berlina. 10 lutego 2 Front Białoruski podjął natarcie na Pomorzu Wschodnim, ale, jak pisze gen. Sztemienko, "nie mając dostatecznego czasu na utworzenie odpowiednio silnego zgrupowania uderzeniowego. Wojska frontu były rozrzucone i posuwały się bardzo wolno. Dawały o sobie znać również skutkd minionych walk. Dwadzieścia sześć jego dywizji liczyło po trzy tysiące żołnierzy, osiem dywizji po cztery tysiące. Czołgów zdatnych do walki front miał tylko 297. Wskutek dużego oddalenia znacznej ilości lotnisk utrudnione było wsparcie lotnicze. Przekazana z odwodu Kwatery Głównej 19 armia była dopiero w drodze. W tym czasie nieprzyjaciel, w oparciu o zawczasu przygotowane umocnienia obronne, wykorzystując lesisty i pokryty jeziorami teren, stawiał tu bardzo silny opór. Do 14 lutego, to jest w ciągu pięciu dni natarcia, naszym wojskom udało się przesunąć zaledwie o 10 do 30 kilometrów, l Front Białoruski w tym czasie nie mógł jeszcze nacierać siłami głównymi i prowadził działania bojowe w ograniczonej skali. Groźba uderzenia skrzydłowego z kierunku Pomorza wzrastała z dnia na dzień". Istotnie 17 lutego Niemcy wykonali od Stargardu przeciwnatarcie, które dało im do 12 kilometrów zdobyczy terenowej. Była to zdobycz nikła; oznaczała jednak, że wojska radzieckie doszły na razie do kresu możliwości. Następowała nieuchronna pauza, spowodowana wydłużeniem linii komunikacyjnych, wyczerpaniem ludzi i zużyciem sprzętu. Dlatego wydaje się, że zamysły ówczesne niektórych dowódców radzieckich (między innymi bohatera spod Stalingradu, gen. Czujkowa) na temat przedłużenia operacji wiśla-no-odrzańskiej niejako jednym tchem aż do Berlina nie miały dostatecznych podstaw. Polskiej l Armii wypadło w tym okresie forsowanie ważnej pozycji obronnej, założonej grubo przed wojną w rejonie Szczecinka, Wałcza, Gorzowa i zwanej "Pommernstellung" (Wał Pomorski). Obejmowała, w oparciu o naturalne przeszkody terenowe, bagna, rzeki, lasy i kanały, umocnienia sztuczne przygotowywane od roku 1934, wtedy z myślą o zastawieniu od strony polskiej Berlina lub osłonięcia koncentracji przeciw Polsce. Podążając od Bydgoszczy armia skutecznie uderzyła na pierwsze umocnienia Wału Pomorskiego, już 31 stycznia zdobywając Złotów. Było to osiągnięcie tym bardziej godne uwagi, że wojska docho- 286 dziły na pole walki wśród mrozów sięgających 20 stopni, a środ-i transportowe w dużej mierze uwięzły w śniegach. Ponadto dywizje polskie, podobnie jak radzieckie, odczuwały już dotkliwie oddalenie od własnych baz zaopatrzeniowych i wyczerpanie forsownym marszem. Armia uderzała siłami l, 3, 4 i 6 dywizji piechoty; 2 dywizja pozostała chwilowo w Warszawie jako jej garnizon. W skład armii wchodziły też między innymi l Brygada Pancerna, l Brygada Kawalerii, pułk czołgów ciężkich, dywizjon artylerii pancernej i silne związki artyleryjskie; w sumie 70 000 ludzi, 1500 dział i 214 czołgów. W trakcie walk nadciągnęła od Warszawy 2 dywizja, ^wzmacniając siły armii o dalsze 10000 ludzi i artylerię dywizyjną. Po ciężkich i przewlekłych bojach jednostki polskie zdobyły 10 lutego Mirosławiec, odcinając oddziały niemieckie broniące Wałcza. Oznaczało to przełamanie Wału Pomorskiego na całej głębokości. W ciągu dwu dni następnych armia rozszerzyła wyłom i odparła silne przeciwnatarcia. Następnie do końca lutego skutecznie wiązała siły nieprzyjaciela. Tymczasem na skrajnie północnym obszarze działań wovjskai 3 Frontu Białoruskiego, pobiwszy nieprzyjaciela pod Tylżą, 30 stycznia obeszły Królewiec od południa i północy, ogarniając też Pojezierze Mazurskie; jednocześnie l Front Nadbałtycki zdobył Kłajpedę. Front ów następnie rozwiązano, włączając jego dywizje do 3 Białoruskiego. Obrona Prus Wschodnich została pokawałkowana, ale nie od razu udało się zlikwidować odosobnione, zażarcie walczące ośrodki oporu. W trakcie walk poległ dowódca 3 Frontu, gen. Czernia-chowski. Na jego miejsce przyszedł marszałek Wasilewski. Otrzymawszy niezbędne uzupełnienia, 24._lutego_2_Front Białoruski, zwolniony nieco wcześniej z działań w Prusach Wschodnich, uderzył z rejonu pomorskiej Lipki w kierunku dalekiego jeszcze Koszalina, l marca l Front Białoruski, miażdżąc z miejsca próby niemieckich przeciwdziałań, ruszył z rejonu Stargardu na Kołobrzeg. Na styku obu frontów polska l Armia zmiotła tymczasem z pozycji ryglowej Wału Pomorskiego 10 korpus SS, przy czym dowódca korpusu dostał się do niewoli. W walkach o miejscowość Borujsko miała tu miejsce ostatnia w historii szarża brygady polskiej kawalerii. Lewe skrzydło l Armii uderzyło następnie ku północnemu zachodowi, przez Swidwin na Kamień Pomorski. W rejonie tego miasta Niemcy, usiłując zabezpieczyć sobie odejścia na 'yspę Wolin, wykonali kilka udanych przeciwuderzeń wspieranych ll"tylerią okrętową i nadbrzeżną. Polska 2 dywizja po zaciętych 287 walkach zdobyła 12 marca Dziwnówek, przecinając niemiecki korytarz ewakuacyjny. Główne siły l Armii podchodziły tymczasem pod Kołobrzeg którego radziecka l armia pancerna gwardii nie zdołała zdobyć z marszu. Miasto nabite było wojskiem i tłumami niemieckich u-ciekinderów cywilnych z miejscowości pomorskich i wschodniopru-skich. Dowództwo hitlerowskie ogłosiło je twierdzą, zgodnie z obyczajem uporczywie i bezskutecznie stosowanym od samego Stalingradu, która miała być broniona do ostatniego żołnierza, i osadziło tu silną załogę wzmocnioną już w czasie walk przez oddziały do-słane morzem ze Świnoujścia i wspierane ogniem dział okrętowych. W oparciu o rzekę Parsętę, kanały i podmiejskie mokradła zbudowano tu trzy pierścienie obronne, pogrodzono ulice potężnymi barykadami, zaadaptowano stary fort. Już w roku 1807 pierwszy pułk piechoty Księstwa Warszawskiego szturmował fortalicję kołobrzeską w składzie korpusu francuskiego generała Mortiera, bez skutku dla sprawy polskiej realizując wielkie plany Napoleona. Teraz, 7 marca 1945, dywizje polskie 3 i 6 z l Armii przy współdziałaniu z radziecką 272 dywizją uderzeniową, natarły na pierwszy pierścień obrony Kołobrzegu i do 10 marca dokonały przełamania. Do walki weszła wtedy 4 Dywizja im. Jana Kilińskiego, wsparta polskim pułkiem ' czołgów. Zacięte boje o niemal każdą ulicę trwały przeszło tydzień. Szturm ostateczny trzeciego pierścienia obrony rozpoczął się nocą z 17 na 18 marca. Rankiem Polacy zdobyli stację kolejową, i całkowicie opanowali port. Niemcy stracili 8000 ludzi; tylko niedobitki zdołały uciec na statkach i barkach. Była to największa bitwa w mieście stoczona w tej wojnie przez regularne jednostki polskie. Zdobycie Kołobrzegu, a także Koszalina, który wojska radzieckie wzięły już wcześniej, oznaczało kompletne odcięcie od Rzeszy Grupy Armii "Wisła" oraz Grupy Armii "Środek", pędzonej systematycznie z głębi Rosji i teraz dogorywającej kawałkami w Prusach Wschodnich. Oba działające tu fronty radzieckie, osiągnąwszy Bałtyk szerokim pasem, odwróciły się teraz od siebie. Rokossowsiki ruszył na wschód, na Gdynię i Gdańsk, Żuków zaś na zachód, ku Szczecinowi. Odbicie Gdyni i Gdańska zostało dokonane miedzy innymi siłami polskiej Brygady Pancernej irn. Bohaterów Westerplatte. "8 marca pisze uczestnik walk, Zbigniew Flisowski kiedy armia nasza likwidowała [na pozycji ryglowej Wału Pomorskiego] okrążony w kotle 10 korpus SS, gdy każdego dnia brano tysiące jeńców, l Brygada Pancerna, wykonawszy piękny pościg za rozbitymi oddziałami niemieckimi, otrzymała nagle zadanie, które 288 zdolne było zapalić wyobraźnię żołnierską: miała oddzielić się od l Armii WP, wyjść spod operacyjnego kierownictwa jej dowódcy i wraz z l armią pancerną gwardii [radziecką], niczym strzała wypuszczona z cięciwy 2 Frontu Białoruskiego, pomknąć ku Zatoce Gdańskiej". Po zdobyciu Wejherowa, 26 marca brygada polska wystartowała razem z 19 armią radziecką do szturmu na Gdynię. Zanim jeszcze następnego dnia wieczorem dopełniło się uwolnienie miasta, batalion polskiej piechoty zmotoryzowanej wsparty czołgami ruszył w stronę płonącego Gdańska. Niedługo później, kiedy szczupły ten oddział dotarł do centrum miasta, dwaj oficerowie wspięli się na dach Dworu Artusa i na szczycie wywiesili pod ogniem polską flagę. - Ostatni opór niemiecki na Kępie Oksywskiej pod Gdynią zlikwidowało 5 kwietnia natarcie radzieckich dwu korpusów, które walnie były wspomagane przez polskie czołgi. Był to już koniec niemieckiego oporu na Pomorzu. "Niebezpieczeństwo stwierdza gen. Sztemienko udaremnienia natarcia naszych wojsk na Berlin uderzeniami na skrzydło i tyły z tego obszaru zostało teraz zupełnie usunięte". W Prusach Wschodnich 13 marca wojska radzieckie ruszyły przeciw niemieckiemu zgrupowaniu broniącemu się w rejonie Lidzbarku Warmińskiego. Po tygodniu walk dotarły do Bałtyku pomiędzy Królewcem i rzeką Świeżą. Niemiecka dżdżownica została raz jeszcze przecięta. Ale opór był tu szczególnie zawzięty. Hitlerowscy generałowie posyłali na śmierć tłumy, usiłując za wszelką cenę utrzymać źródła własnej historii. Królewiec wzięto dopiero 9 kwietnia. Resztki zgrupowania wschodniopruskiego próbowały jeszcze bronić się na półwyspie Sambia. Przy współdziałaniu Floty Bałtyckiej wojska radzieckie zlikwidowały ostatecznie i tę redutę. Tymczasem, zanim jeszcze Rokossowski ruszył 24 marca w kierunku Koszalina, wojska l Frontu Ukraińskiego, dowodzonego przez Koniewa, uderzyły 8 lutego z przyczółka odrzańskiego pod Wrocławiem i z rejonu na południe od Głogowa 24 lutego wyszły nad Nysę Łużycką w stukilometrowym pasie od jej ujścia do Odry aż po miejscowość Pieńsk. Lewe skrzydło tegoż Frontu likwidowało równocześnie opór nieprzyjaciela na południowy zachód od Opola i szybko osiągnęło w Sudetach granicę czechosłowacką. Pod koniec marca wojska radzieckie podeszły pod Morawską Ostrawę. 1 Najkrótsza historia... XXXVI POCZĄTEK WIELKIEJ LIKWIDACJI Kiedy między Wisłą i Odrą oczyszczano pole do decydującej ofensywy mierzonej w samo serce Trzeciej Rzeszy, wielka likwidacja sił hitlerowskich poczynała się również na innych obszarach. Jak już wspomniano poprzednio, Hitlera szczególnie absorbował basen naddunajski. Stąd właśnie oczekiwał przez pewien czas głównej ofensywy radzieckiej. Ale szło jeszcze o coś innego. "Teraz, po unieruchomieniu większości naszych zakładów produkujących materiały pędne pisze gen. Heinz Guderian, u schyłku wojny szef sztabu wojsk lądowych rozporządzaliśmy tylko terenami naftowymi w Zistersdorf w Austrii i w rejonie jeziora Balaton na Węgrzech. Tym też po części tłumaczy się niezrozumiała skądinąd decyzja Hitlera przerzucenia większości sił zwalniających się na Zachodzie na Węgry. Chodziło o utrzymanie w naszym ręku ostatnich węgierskich kopalni ropy i rafinerii nafty, których produkcja była niezbędna dla zaopatrywania w paliwo naszych wojsk pancernych i lotnictwa". Już 17 lutego, a więc prawie natychmiast po zdobyciu Budapesztu, Niemcy uderzyli w rejonie na północ od stolicy Węgier, zaskakując jedną z armii 2 Frontu Ukraińskiego i spychając ją na lewy brzeg rzeki Hron. Było to tylko uderzenie wstępne: miało związać siły 2 Frontu i odwrócić uwagę radzieckiego dowództwa od zasadniczego kierunku kontrofensywy. Dowództwo hitlerowskie zamierzało doprowadzić do zniszczenia sił radzieckich, głównie 3 Frontu Ukraińskiego, na zachodnim brzegu Dunaju, uchwycić przyczółki na brzegu- wschodnim i odzyskać inicjatywę na całym skrzydle południowym frontu wschodniego. Krótko mówiąc, Hitler szykował wschodnie Ardeny. Dla realizacji tego zamiaru skoncentrowano pod dowództwem gen. Friessnera 31 dywizji, w tym 11 pancernych, 5 samodzielnych grup bojowych i brygadę zmotoryzowaną. Ściągnięto tu również z zachodu między innym1 6 armię pancerną SS, niedawno odrzuconą w Ardenach. W rezultacie Niemcy uzyskali przeszło dwukrotną lokalną przewagą 290 w czołgach, mając ich 900 naprzeciw 400 radzieckich 3 Frontu, j uzyskali niemal równowagę w lotnictwie. Wielkie natarcie niemieckiej 6 armii i 6 armii pancernej SS na pozycje radzieckie pomiędzy Balatonem i mniejszym jeziorem Velencei-tó ruszyło w nocy z 5 na 6 marca. Równocześnie 2 armia pancerna uderzyła z rejonu Nagykanizsa na wschód w kierunku Kaposvaru; na jej spotkanie od południa, od granicy jugosłowiańskiej, wychodziły jednostki armii "E" ze składu Grupy Armii "F" ciągle warującej w Chorwacji. Lecz niemieckie zamiary zostały przez radzieckie dowództwo rozpoznane. 3 Front Ukraiński otrzymał dyrektywę chwilowego przejścia do obrony. Atak nie stanowił zaskoczenia. Uderzenie było jednak potężne i doprowadziło na wschód od Balatonu do przebicia pierwszej, a w paru miejscach nawet drugiej rubieży obronnej; w wąskim co prawda pasie Niemcy poszli naprzód o 30 kilometrów. Na nie przekraczającym szerokości 15 kilometrów odcinku pomiędzy Balatonem i Velencei-tó pchnęli w jednym z najsilniejszych ataków od razu 250 czołgów. Ale nie uzyskali poważnego sukcesu, powstrzymani przez zdecydowaną obronę. Nie powiodło im się również na południe od Balatonu; nie zdołali nawet dotrzeć do Kaposvaru. 14 marca rzucili tu ostatnią, trzymaną dotąd w odwodzie dywizję pancerną. Wszystkie jednak wysiłki skończyły się fiaskiem. Nigdzie natarcie nie przeniknęło przez całą głębokość obrony. Na skrzydle zaś skrajnie południowym bułgarska l armia i jugosłowiańska 3 armia przy współdziałaniu z jednostkami radzieckimi odbiły uderzenie hitlerowskiej armii "E" kierowane poprzez Drawę. W przewidywaniu finału tej operacji, ostatniej operacji obronnej sił radzieckich, Kwatera Główna już 9 marca wydała dowódcom frontów, marszałkom Malinowskiemu i Tołbuchinowi, dyrektywę przejścia do natarcia natychmiast po wygaśnięciu niemieckiego impetu. 16 marca uderzyły wojska 3 Frontu Ukraińskiego, potężnie wsparte przez lotnictwo, obchodząc niemieckie włamanie pomiędzy jeziorami. 22 marca na południe od miasta Szekesfehervar 6 armia pancerna SS, główna siła natarcia niemieckiego, znalazła się w krytycznej sytuacji i następnego dnia opuściła miasto. Do 25 marca Tołbuchin doszedł do linii Papa-Pecsely na północnym brzegu Balatonu. Tego samego dnia wojska 2 Frontu Ukraińskiego -pobiły nieprzyjaciela pod Esztergom, na północny zachód od Budapesztu, i zdobyły ten ważny ośrodek. Niemieckie włamanie zostało całkowicie zlikwidowane i wojska radzieckie szybko parły teraz naprzód. Idące przez Słowację główne siły Malinowskiego jednym ra- 291 mieniem, radziecką 40 armią i rumuńską 4 armią, tego samego dnia 25 marca zlik,m4JXI.ły. .ostatni przyczółek niemiecki na lewym brzegu Hronu i uwolniły Bańską Bystrzycę. Inne ramie frontu, 53 armia, 7 armia gwardii, rumuńska l armia i konno--zmechanizowana grupa gwardii, wyciągnęło się po Bratysławę. Stolica Słowącji_zostala-zdobyta 4 kwietnia. A z Bratysławy widać już wznoszący się nad Wiedniem Kahlenberg. Posuwając się naprzód w tempie około trzydziestu kilometrów dziennie, wojska radzieckie siłami obu frontów parły teraz wprost na Wiedeń. W składzie 3 Frontu znajdowała się świeża 9 armia gwardii, której z rozkazu" Kwatery Głównej nie użyto w bitwie balatońskiej, zachowując do przewidywanego rozstrzygnięcia pod Wiedniem. Razem z 6 armią pancerną gwardii dotarła do Dunaju 6 kwietnia, okrążając stolicę Austrii od zachodu i wdzierając się pierwszymi- oddziałami na przedmieścia. W tym samym dniu podeszły pod miasto idące od Bratysławy dywizje 2 Frontu. Niemcy nie mieli już dość sił na rozerwanie zaciskającego się pierścienia; pozostawiwszy załogę, cofali się w walkach na zachód. Rozpoczęły się walki uliczne, które trwały kilka dni. 13 kwietnia Wiedeń, mocno zrujnowany, był zdobyty i oczyszczony z resztek sił nieprzyjacielskich. Inne dywizje 3 FrontuJ5cig.ąły_lyjnczasem Niemców w kierunku Grazu," J3ywi:zje &~JFj35Ei> podchodziły ku Morawom, a l armia bułgarska oczyszczała terytorium jugosłowiańskie pomiędzy rzekami Drawa i Mura. 15 kwietnia front wschodni, licząc od granicy jugosłowiańskiej, przebiegał pod miejscowościami Wiener Neustadt, Gloggnitz, Sankt Polten, Zistersdorf w Austrii, Hodonin, Vrutki, Moravska Ostrava w Czechosłowacji, południowymi stokami Sudetów, Nysą Łużycką od Pieńska do ujścia tej rzeki i wreszcie Odrą do Zalewu Szczecińskiego. Poza tą linią pozostawały jeszcze odosobnione zgrupowania niemieckie w Kurlandii. Atakowanie tych zgrupowań, .przeprowadzane w większym stylu, byłoby rzeczą nieopłacalną. Ich los był i tak przesądzony. Owego dnia 15 kwietnia 3 Front Ukraiński, którego wojska wychodziły na przedproża Alp Wschodnich, otrzymał rozkaz wstrzymania marszu. Stało się to w wyniku osiągnięcia przez Front międzyalianckiej granicy stref działania w Austrii. Wielkie natarcie na granice Trzeciej Rzeszy rozwijało się w tym czasie również od zachodu. Jedynym rezultatem niemieckiej awantury w Ardenach było opóźnienie o kilka tygodni pochodu zachodnich aliantów. Czy istotnie jednak można mówić w tym wypadku o zyskaniu czasu? 292 Niektórzy historycy uważają, że gdyby dowództwo hitlerowskie osadziło na Renie i Linii Zygfryda owych dwadzieścia kilka dywizji, które tak zużyły się w Ardenąch, mogłoby dłużej i skuteczniej powstrzymywać marsz aliancki. Nie. byłoby też wtedy wstrząsu moralnego, jaki wywołała wśród ludności niemieckiej załamana w rezultacie, a przedtem tak gromko reklamowana kontrofensywa. Nie byłoby demoralizacji żołnierzy, którym w Ardenąch kazano żywić się własnym przemysłem, obiecując im przebogate zapasy po drodze i w Antwerpii. Ale niewiele zdobyli w pustawych górach oprócz około 40 000 porcji żywnościowych zagarniętych w wysuniętych składach. Była to kropla w morzu. Do Antwerpii nigdy nie dotarli i wracali nie tylko piechotą, nie tylko wyciągając nogi z błota, ale na domiar słaniając się z głodu. W sumie więc na pewno Niemcom bitwa ta nie opłaciła się w żadnej mierze. Ale rozważania na ten temat muszą przybierać charakter akademicki. Gdyż wielka wojna niemiecka była już w tym czasie nieodwołalnie przegrana, głównie zresztą na wschodzie, i kilkutygodniowe zyski czasu nie mogły odwrócić generalnej klęski.. Dlaczego więc Niemcy miotały się wciąż w owej wojnie, w tężejącym uścisku wojny na dwa fronty, a w danym wypadku nawet na trzy fronty, przed którą drżeli zawsze najwybitniejsi niemieccy teoretycy militarni? \ Zdaniem na przykład Fullera samobójcze kontynuowanie wojny było wynikiem strachu kierownictwa Rzeszy przed widmem bezwarunkowej kapitulacji, to znaczy zdania się na łaskę zwycięzcy, którą to formułę ustalili swego czasu Roosevelt i Churchill. Rzekomo pokonany "nie mógł prosić o żadne warunki, choćby najbardziej poniżające". Pogląd tego rodzaju wydaje się grubym nieporozumieniem. Sam Himmler, który miał bardzo wiele powodów do największego strachu, pod koniec wojny zabiegał o rozejm i wyobrażał sobie, że będzie mógł rozmawiać z Eisenhowerem jak równy z równym. Już wcześniej Włochy kapitulowały wobec aliantów zachodnich, następnie zaś Finlandia, Rumunia i Bułgaria wobec alianta wschodniego. Alianci nie byli Hunami (jak w czasie tej wojny określano Niemców właśnie na Zachodzie), a formuła bezwarunkowej kapitulacji była tylko formułą. Banda morderców, którą naród niemiecki dał sobie narzucić w charakterze kierownictwa państwowego, nie dbała o żadne formuły. Liczyła w 'stateczności na skłócenie obu tak różnych od siebie ustrojowo ;złonków koalicji, zachodniego i wschodniego, jeszcze przed końcem wojny, i to właśnie sugerował w swych kretyńskich zabiegach Himmler. Inni przywódcy bandy żyli do końca złudzeniem, 1 bez żadnych zabiegów koalicja antyhitlerowska rozleci się sa- 293 ma z siebie. Niektórym roiły się poza tym "cudowne bronie" a w ogóle wszyscy nie mieli już nic do stracenia. Dlatego opór niemiecki trwał jeszcze również po klęsce w Ardenach i po wyjściu wojsk radzieckich i polskich na Odrę, które to fakty oznaczały nieuniknioną już katastrofę. Potencjał zaś wojenny Niemiec, tak długo żywiony zasobami całej Europy, wciąż jeszcze był stosunkowo duży. "Gdy pod koniec stycznia pisze gen. Bradley nieprzyjaciel opuścił swe ostatnie pozycje w Ardenach i wycofał się za Linię Zygfryda, przerzucił na front rosyjski nowych dziewięć dywizji. Ale nawet po tym pozostało von Rundstedtowi osiemdziesiąt dywizji przeciw naszym siedemdziesięciu jeden. Wiele z tych dywizji niemieckich poniosło ogromne straty; ponadto zaś były to jednostki słabo wyszkolone, o niepełnych stanach etatowych; braki te jednak w ogromnym stopniu kompensowała Linia Zygfryda ze swymi umocnieniami. Z wyjątkiem czterdziestomilowego wyłomu, przez który wtargnęliśmy aż do rzeki Roer, bariera ta pozostawała nienaruszona od Arnhem do granicy szwajcarskiej [...]. Ofensywa w Ardenach mogła zdziwić tylko tych wyjaśniał Bradley delegatom amerykańskiego urzędu do spraw produkcji wojennej którzy sądzili, że rozgromiliśmy Niemców we wrześniu [...]. Jeśli ludzie dotychczas nic nie wiedzieli, to może przynajmniej ta ofensywa ich przekona, że Niemcy potrafią jeszcze potężnie wierzgać". Trzeba pamiętać, że Bradley nieco przesadza w ocenie sił niemieckich na Zachodzie. Nie mówiąc już o całkowitym zdezelowaniu wielu z tych dywizji, jakie wróciły z Ardenów, alianci mieli druzgocącą przewagę lotniczą i nieograniczone możliwości regenerowania zużytego czy straconego sprzętu. Ale jest faktem, że Niemcy mogli jeszcze wierzgać. Choć było to już wierzganie coraz bardziej chaotyczne. Wypadnie też pamiętać, że alianckie planowanie zakończenia wojny na Zachodzie utrudniły po Ardenach niesnaski pomiędzy Montgomeryrn i w szczególności właśnie Bradleyem. Wynikły zarówno na tle zadrażnień ambicjonalnych, jak i z różnicy zdań co do najwydatniejszych kierunków uderzeń. Niewykluczone, że owe kłótnie najwyższych dowódców przeciwnika dały Niemcom parę tygodni. Choć i to na nic już nie mogło się im przydać. Bez względu na dotychczasowe doświadczenia Eisenhower zdecydował trzymać się w dalszym ciągu strategii "szerokiego frontu" i nacierać na Rzeszę frontalnie, od oceanu do Alp. Wielkie natarcie rozpoczęła 7 lutego 1945 kanadyjska l armia z 21 Grupy Armii Montgomery'ego, wyruszając z rejonu Nijmegen w Holandii w ogólnym kierunku ujścia rzeki Waal do Renu. Przy- 294 dzielona Montgomery'emu 9 armia amerykańska z 12 Grupy Armii Bradleya miała wystartować z międzyrzecza Mozy i Roer w kierunku północno-wschodnim, by spotkać się z Kanadyjczykami i zniszczyć wojska niemieckie na zachód od Renu. Lecz walki Kanadyjczyków przerodziły się, jak to określił sam Eisenhower, w "przykry, ospały mecz, w którym trzeba było spychać przeciwnika krok za krokiem". Amerykanie zaś w ogóle się spóźnili, ponieważ nieprzyjaciel przerwał tamy na rzece Roer i trzeba było poczekać aż do 23 lutego, zanim nie opadły wody. Przekroczono rzekę dopiero 25 lutego w rejonie Jiilich i wypędzono Niemców z niedużego miasta Dureń. Pomogło to Kanadyjczykom w wygraniu ich rzeczywiście trudnego meczu, i obie armie spotkały się czołowymi oddziałami w Geldern. Tak więc zachodni brzeg Renu w pasie od Diisseldorfu do oceanu został w końcu oczyszczony. Prawie równocześnie z Kanadyjczykami l armia amerykańska z 12 Grupy Armii wyruszyła do Renu dwoma zgrupowaniami, z których jedno sięgało po Kolonię, drugie zaś w kierunku Bonn. Po słabym oporze Niemcy ustąpili z międzyrzecza Erft-Ren 1 5 marca Amerykanie weszli do ciężko rozbitej bombardowaniami Kolonii. W dwa dni później pod Remagen, bardziej na południe, oddziały innego korpusu tej samej armii dopadły szczęśliwym trafem nietkniętego mostu na Renie; utworzono tu przyczółek, który szybko pęczniał sprowadzanymi pospiesznie jednostkami. 3 armia Pattona ruszyła tymczasem lewym brzegiem Mozeli, sforsowała rzekę Kyll, wyszła częścią sił na prawy brzeg Mozeli, 2 marca zdobyła Trewir i 7 marca osiągnęła Ren. 19 marca oczyszczono z resztek nieprzyjaciela Koblencję, dywizje zaś prawego skrzydła armii dotarły w dwa dni później do Moguncji. 22 marca nocą niezmordowany Patton, który wciąż wyprzedzał rozkazy operacyjne, sforsował Ren siłami sześciu batalionów piechoty. Starczyło tego do utworzenia mocnego przyczółka. "Na tej przeprawie wydarzył się, jak opowiadano zapisał kąśliwie Patton zabawny incydent. 21 Grupa Armii miała przekroczyć Ren 24 marca; chcąc się przygotować do tego wstrząsającego świat wydarzenia, pan Churchill napisał przemówienie gratulując marszałkowi Montgomery'emu pierwszego w nowoczesnych dziejach forsowania Renu. Przemówienie to zostało utrwalone na taśmie i wskutek jakiejś omyłki ze strony BBC nadane w audycji radiowej, pomimo że 3 armia przeprawiła się już około trzydziestu sześciu godzin przedtem". Zapas ten obrazuje stosunki pomiędzy Amerykanami i Brytyjczykami na szczeblu dowódców armii... i wyżej. W istocie Montgomery rozpoczął forsowanie Renu 23 marca wie- 295 czorein siłami 2 armii brytyjskiej w pasie pomiędzy miastami Rheinburg i Ress. Dla wsparcia tego uderzenia opadły na wschodnim brzegu rzeki dwie dywizje powietrzno-desantowe, obie w zasiągu ognia własnej artylerii ciężkiej bijącej z brzegu zachodniego. Ale i bez wsparcia spadochroniarzy niespodziewanie łatwo łodzie desantowe przewoziły żołnierzy piechoty przez szeroką wodę. Ze swego przyczółka pod Reinagen l armia amerykańska poszła tymczasem na Limburg. Jeszcze zaś bardziej na południe 3 armia amerykańska, wykorzystując swój własny, dobrze już rozszerzony przyczółek, 25 marca dotarła do Darmstadtu, w cztery dni później ogarnęła Frankfurt i dosłownie pognała w kierunku Kassel nad Wezerą. Równocześnie maszerująca od wybrzeża śródziemnomorskiego, i to maszerująca nieco powolnie, 6 Grupa Armii gen. Deversa uporała się wreszcie z Colmarem i 26 marca zdobyła Mannheim. l armia francuska z tej samej 6 GA w trzy dni później przeszła Ren pod Philippsburgiem. I to był koniec niemieckiego panowania nad lewym, zachodnim brzegiem największej rzeki w Zachodniej Europie. l armia amerykańska spod Limburga skręciła na północ, a na prawe jej skrzydło wychodziły już wojska Pattona jako drugie ramię okrążenia sił niemieckich w Zagłębiu Ruhry. 2 kwietnia w Lippstadt, daleko na wschód od Essen, wojska l armii amerykańskiej idącej od południa i 9 armii amerykańskiej nadchodzącej od północy ze'szly się i zamknęły ogromny kocioł. Hitler w tym momencie znowu wyrzucił Rundstedta, tym razem niejako na wieki, sprowadzając na jego miejsce Kesselringa z Włoch. Ale w ówczesnej sytuacji niemieckiej nie pomógłby już nawet Napoleon. W kotle Zagłębia Ruhry zamknięto i zlikwidowano całą Grupę Armii "B", a raczej to, co z niej pozostało, dwa korpusy Grupy Armii "H", kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy z pułków przeciwlotniczych broniących dotąd Zagłębią przed atakami z powietrza; w sumie poszło do niewoli ponad 300 000 ludzi, w tym feldmarszałek i trzydziestu generałów. A był to ostatni poważny ośrodek oporu na froncie zachodnim. Znikł z map operacyjnych, po walkach niekiedy zaciętych, w dniu 18 kwietnia. Od tej pory działania wojsk alianckich na Zachodzie polegały głównie na ściganiu uciekających kolumn nieprzyjacielskich lub rozbijaniu jakichś odosobnionych zgrupowań. Tempo marszu w głąb Niemiec uległo znacznemu przyspieszeniu. Kassel zdobyto 4 kwietnia, Weimar 11 kwietnia, a w tydzień, później 18 kwietnia wojska Pattona osiągnęły granicę niemiecko- 296 Czechosłowacką, innym zgrupowaniem biorąc tegoż dnia Magdeburg. Na północy zaś Brytyjczycy przekroczyli 15 kwietnia Wezerę, zdobyli 18 kwietnia Liineburg i 29 kwietnia przekroczyli Łabę w kierunku na Lubekę, zostawiając na razie na boku niesamowite rumowisko Hamburga. Równocześnie Amerykanie z 6 Grupy Armii zajęli równie zmiażdżoną nalotami Norymbergę, z tyłu zaś za nimi Francuzi z tej samej 6 GA wkroczyli do Karlsruhe. W nocy z 7 na 8 kwietnia ruszyła do swego ostatniego marszu bojowego polska l dywizja pancerna. Miesiące zimowe spędziła nad Mozą. Lecz przedtem przeszła wieleset kilometrów, znacząc swój szlak świetnymi sukcesami. Po krótkim odpoczynku, jakiego jej udzielono po bitwie pod Falaise, we wrześniu pędziła nieprzyjaciela przez Abbeville ku granicy belgijskiej, walczyła pod Ypres i Thielt, wzięła udział w wyzwoleniu Gandawy i 4 października 1944 zdobyła Bredę, stolicę holenderskiego Brabantu. W pierwszych dniach listopada walczyła. ciężko, forsując kanały Mark i Wilhelminy; 9 listopada zdobyła ufortyfikowany rejon Moerdijk przy ujściu Mozy. Zdobycie tego obszaru miało poważne znaczenie dla otwarcia portu w Antwerpii. Po tej walce została osadzona w obronie na północ od Bredy, prowadząc tam stale działania rozpoznawcze i nękające i wykonując między innymi trudną i krwawą akcję na Kapelsche-Veer, ostatni niemiecki ośrodek oporu na południowym brzegu Mozy, a właściwie na wyspie położonej blisko owego brzegu; Brytyjczycy, którzy byli tu wcześniej, nie zdołali owego ośrodka choćby wykryć. Obecnie dywizja wkraczała na ziemie niemieckie, biorąc jeszcze jeden polski odwet za Wrzesień; teraz przed jej czołgami otwierała się ziemia wroga, który miał już tylko uciekać. Zdobywszy miasta Aschendorf i Papenburg pomiędzy Ems i Wezerą, 25 kwietnia rozpoczęła forsowanie Ledy. Kierowała się na Wilhelmshaven. W ciągu zaledwie sześciu tygodni od chwili uderzenia na Ren siły niemieckie na Zachodzie znalazły sią w kompletnym chaosie. Twardo za to zastawiały podejścia ku centrum Rzeszy siły niemieckie na Wschodzie. Sytuacja ta zdopingowała Churchilla i dowództwo brytyjskie. W dniach od 4 do 11 lutego odbywała się w Jałcie na Krymie konferencja tak zwanej Wielkiej Trójki, to jest Roosevelta, Stalina i Churchilla. Ustalono wtedy nowe granice Polski, wejście Związku .Radzieckiego do wojny z Japonią w trzy miesiące po zakończeniu działań w Europie, a także rozgraniczenie stref okupacyjnych na ziemiach pokonanych Niemiec. Zgodnie z postanowieniami tej konferencji Berlin pozostawał w strefie radzieckiej. Alianci zachodni 297 byli w tym czasie jeszcze przed Renem. Ale wiosną 1945 ich wojska znalazły się daleko za Renem. I wtedy, l kwietnia 1945 Churchill wystosował do Roosevelta list, w którym czytamy: "Nic tak nie oddziała psychologicznie i nie wywoła takiej rozpaczy wśród wszystkich niemieckich sił oporu, jak upadek Berlina. Dla narodu niemieckiego będzie to najbardziej przekonywającą oznaką klęski. Z drugiej strony, jeśli umożliwić leżącemu w gruzach Berlinowi wytrzymywanie oblężenia Rosjan, to należy wziąć pod uwagę, że póki będzie tam powiewała flaga niemiecka, Berlin będzie natchnieniem do oporu dla wszystkich znajdujących się pod bronią Niemców. Oprócz tego jest jeszcze jedna istotna sprawa, którą Pan i ja powinniśmy rozpatrzyć. Rosyjskie armie niewątpliwie opanują całą Austrię i wejdą do Wiednia. Jeśli zdobędą również Berlin, to czy nie wytworzy się u nich zbyt przesadne wyobrażenie, że oni wnieśli decydujący wkład do naszego wspólnego zwycięstwa, i czy nie może doprowadzić ich to do takiej euforii, która z kolei spowoduje poważne i bardzo znaczne trudności w przyszłości? Dlatego sądzę, że z politycznego punktu widzenia powinniśmy posuwać się w Niemczech możliwie jak najdalej na wschód i że w tej sytuacji, jeśli Berlin znajdzie się w granicach naszych możliwości, powinniśmy bezwzględnie zdobyć to miasto. Wydaje mi się to rozsądne również z wojskowego punktu widzenia". Roosevelt uznał jednak sprawę za nierozsądną z punktów zarówno politycznego, jak wojskowego. Ogólnej dyrektywy swego prezydenta trzymał się również Eisenhower. Tylko Montgomery usiłował, kontynuując swój łatwy już pochód przez północne Niemcy, dopaść Berlina przed Rosjanami. Ale nie zdążył. XXXVII W KIERUNKU BERLINA Przechodzące przez Odrę dywizje radzieckie napotykały na przedwiośniu 1945 krzepnącą z każdym kilometrem obroną hitlerowską. Już sama Odra, o tej porze roku nabrzmiała wodami, stanowiła poważną przeszkodę. A dalej ciągnęły się pasy umocnień, w których obrębie nawet wiejskie budynki murowane adaptowano i przerabiano na bunkry. Silne ośrodki oporu zostały założone w Szczecinie, Kostrzyniu, Frankfurcie nad Odrą, Gubinie, Cottbus, Sprembergu i innych miejscowościach. Samego Berlina broniły od wschodu cztery armie: 9 i 17 ogólnowojskowe oraz 3 i 4 pancerne. Obejmowały w sumie 48 dywizji piechoty, 4 dywizje pancerne, 10 dywizji zmotoryzowanych i ponad 50 samodzielnych pułków piechoty i artylerii, razem ponad milion ludzi, 10 500 dział, 1500 czołgów i 3300 samolotów. Potężnie osłaniany od wschodu, Berlin był niemal otwarty od zachodu. W marcu 1945 Montgomery obliczał, że zdoła osiągnąć Berlin przed Rosjanami. Była to możliwość, o której w obliczu nieuchronej już klęski przemyśliwało wielu niemieckich dowódców. Perspektywa okupacji radzieckiej wprawiała ich w przerażenie. O zamiarach brytyjskich zwiedziało się szybko dowództwo radzieckie. Marszałkowie Żuków i Koniew zostali wezwani do Moskwy. "31 marca Sztab Generalny wspólnie z nimi rozpatrzył myśl przewodnią dalszych działań frontów zapisał gen. Sztemienko. Marszałek Koniew bardzo się zdenerwował z powodu linii rozgraniczenia z l Frontem Białoruskim, ponieważ uniemożliwiała mu uderzenie na Berlin. Nikt jednak w Sztabie Generalnym nie mógł usunąć tej przeszkody. Następnego dnia, l kwietnia 1945 roku, plan operacji berlińskiej był omawiany w Kwaterze Głównej. Szczegółowo meldowano o sytuacji na frontach, o działaniu wojsk sojuszniczych i ich zamiarach. Stalin wyciągnął stąd wniosek, że Berlin powinien być zdobyty w jak najkrótszym czasie, że operacje należy rozpocząć nie później niż 16 kwietnia i zakończyć w ciągu 299
1215 dni. Dowódcy frontów zgodzili się z'tym i zapewnili Naczelnego, że wojska będą gotowe na czas. Szef Sztabu Generalnego uważał za konieczne jeszcze raz zwrócić uwagę Naczelnego Dowódcy na linię rozgraniczenia pomiędzy frontami. Podkreślił, że faktycznie wyklucza ona bezpośredni udział w walkach o Berlin wojsk l Frontu Ukraińskiego, a to może odbić się ujemnie na terminach wykonania zadania. W tym duchu wypowiedział się również marszałek Koniew. Przekonywał on 0 celowości skierowania części sił l Frontu Ukraińskiego, zwłaszcza armii pancernych, na południowo-zachodni kraniec Berlina. Stalin poszedł na kompromis: nie zrezygnował całkowicie ze swej idei, lecz nie odrzucił zupełnie uwag i projwzycji Koniewa popartych przez Sztab Generalny. Na mapie przedstawiającej zamiar operacji Naczelny Dowódca w milczeniu przekreślił tę część linii rozgraniczenia, która odcinała l Front Ukraiński od Berlina, doprowadził ją do miejscowości Liibben (około 60 km na południowy wschód od stolicy) i urwał. Kto się pierwszy wedrze, ten niech bierze Berlin oświadczył Stalin. Sztab Generalny był zadowolony z takiego obrotu sprawy. Ta przeklęta linia rozgraniczenia ponad dwa miesiące nie dawała nam spokoju. Marszałek Koniew także nie oponował. To go również urządzało. Tego samego dnia Stalin podpisał dyrektywę dla dowódcy 1 Frontu Białoruskiego dotyczącą operacji mającej na celu opanowanie Berlina i wyjście do końca miesiąca nad Łabę. Główne uderzenie zamierzano wykonać z przyczółka kostrzyńskiego siłami czterech armii ogólnowojskowych i dwóch pancernych, przy czym te ostatnie należało wprowadzić do działania po przełamaniu obrony nieprzyjaciela, w celu rozwijania powodzenia, obchodząc Berlin od północy i północnego wschodu". W jednym z dwu uderzeń pomocniczych l Frontu Białoruskiego marszałka Żukowa, planowanych na północ i południe od przyczółka kostrzyńskiego, przewidziano udział polskiej l Armii. Uderzenie w kierunku na południe od Berlina, poprzez Cottbus na Drezno, wykonać miał l Front Ukraiński. 2 Front Białoruski zaś uderzać miał poprzez dolną Odrę na Szczecin oraz dalej na Rostock i Wisinar, ubezpieczając od północy działania l Frontu. "W toku operacji wiślano-odrzańskiej pisze marszałek Żu-, kow były na przykład momenty, gdy 2 armia pancerna odrywała się od armii ogólnowojskowych na odległość około 70 kilometrów. Tutaj nie przewidywaliśmy podobnych sytuacji, odległość bowiem od Berlina w linii prostej w ogóle nie przekraczała 300 6080 kilometrów. W związku z tym mieliśmy na uwadze rzecz następującą. Jeśli siła uderzenia pierwszego rzutu wojsk frontu okaże się niewystarczająca do szybkiego przełamania taktycznej obrony nieprzyjaciela i zrodzi się obawa, że natarcie ulegnie zahamowaniu, wówczas do przełamania obrony wykorzysta się obie armie pancerne. Wzmocni to uderzenie armii ogólnowojskowych j przyczyni się do przyspieszenia przełamania obrony nieprzyjaciela w rejonie Odry i Seelowskich Wzgórz. Dyrektywa Kwatery Głównej przewidywała wprowadzenie do bitwy zarówno l, jak i 2 armii pancernych w celu wykonania uderzenia na Berlin od północnego wschodu i obejścia go od północy. Jednak w czasie gry wojennej [przeprowadzonej, dla sztabów w przededniu bitwy] i ja, i kierownicza kadra Frontu zaczęliśmy mieć poważne obawy co do pomyślnego przełamania obrony nieprzyjaciela na kierunku głównego uderzenia wojsk Frontu, zwłaszcza w rejonie silnie umocnionych Seelowskich Wzgórz, które znajdowały się W odległości 12 kilometrów od przedniego skraju nier mieckiej obrony. W związku jednak z tym, że sąsiad z prawej, 2 Front Białoruski, rozpoczynał natarcie później niż my, wszelka zwłoka w przełamaniu obrony nieprzyjaciela mogła stworzyć dla frontu bardzo niekorzystną sytuację operacyjną. Aby zabezpieczyć się od wszelkiej przypadkowości, postanowiliśmy 'pozostawić l armię pancerną gen. M. Katukowa na podstawach wyjściowych za 8 armią gwardii gen. W. Czujkowa, aby w razie konieczności natychmiast wprowadzić ją do bitwy wraz z 8 armią gwardii. Wziąwszy na siebie odpowiedzialność za zmianę zadania postawionego w dyrektywie Kwatery Głównej, uważałem jednak za swój .obowiązek zameldować o tyin Naczelnemu Dowódcy. Po wysłuchaniu moich argumentów J. Stalin powiedział: Działajcie tak, jak uważacie za stosowne, na miejscu wszystko widzi się lepiej". Nienicy oczywiście rozumieli, że następne radzieckie uderzenie wymierzone będzie w Berlin. W tej fazie wojny nie było już możliwe zamaskowanie kierunku tego rodzaju operacji, kierunku wynikającego nieuchronnie z biegu wypadków. Nawet laik rozumiał, że cios ostateczny wyprowadzany będzie ku cpntralnemu ośrodkowi reżimu hitlerowskiego. W czasie procesu w Norymberdze Alfred Jodl, w roku 1945 szef oddziału operacyjnego Oberkommando der Wehrmacht w stopniu generała-pułkownika, mówił o przedsięwzięciach jego sztabu wykonywanych przeciw spodziewanej ofensywie radzieckiej. Bitwa o Berlin, mówił, miała być rozegrana nad Odrą. Ale główcie za Odrą, pomiędzy tą rzeką i Berlinem, najstaranniej umacniano dosłownie każdą piędź ziemi. 301 16 kwietnia o trzeciej nad ranem na przyczółku pod Kostrzy-niem tysiące dział l Frontu Białoruskiego podjęło przygotowanie artyleryjskie, które dosłownie wbiło w ziemię pierwsze rubieże obrony hitlerowskiej, Z nastaniem świtu radzieckie bombowce uderzyły na węzłowe punkty niemieckiego systemu umocnień, na mosty i skrzyżowania drogowe. Następnie ruszyła piechota, wsparta mocno czołgami. Na wzgórzach pod Seelow, których strome stoki stanowiły w tym równinnym terenie drugi pas obrony, radzieckie natarcie zostało na krótko powstrzymane; ale już następnego dnia, 17 kwietnia, radziecka 8 armia gwardii i l armia pancerna gwardii złamały tę pozycję i korzystając z silnego wsparcia lotniczego poszły naprzód jak taran, przebijając silnie bronione pasma umocnień. 21 kwietnia wojska l Frontu Białoruskiego przecięły berlińską autostradę obwodową i wdarły się na przedmieścia. Osiągnięcia poszczególnych armii l Frontu Białoruskiego nie złożyły się jednak na ścisłe wykonanie terminarza ofensywy. Działający na południu Koniew wydał więc swym wojskom rozkaz wzmożenia tempa natarcia. 18 kwietnia sforsował Sprewę na południe od Berlina, a 21 kwietnia jego dywizje ogarnęły rejon umocniony Zos-sen osłaniający stolicę Rzeszy od południa. Równocześnie wojska 2 Frontu Białoruskiego przeprawiły się 20 kwietnia przez zachodnią odnogę dolnej Odry i ruszyły na zachód wzdłuż wybrzeża bałtyckiego. 21 kwietnia dywizje l Frontu Białoruskiego i l Frontu Ukraińskiego znajdowały się już na przedmieściach niemieckiej stolicy. Dnia następnego 47 armia i 2 armia pancerna ze składu l Frontu Białoruskiego doszły do północno-zachodniego przedmieścia Hen-nigsdorf, wychodząc naprzeciw 4 armii pancernej ze składu l Frontu Ukraińskiego. Był to początek końca. Spotkanie wojsk obu frontów, jakie nastąpiło pod Ketzin na zachód od Berlina, oznaczało wtrącenie stolicy Rzeszy w ogromny kocioł. "22 kwietnia oświadczył na procesie norymberskim zbrodniarz wojenny Keitel, w roku 1945 w stopniu feldmarszałka szef Oberkommando der Wehrmacht zaczęliśmy zdawać sobie sprawę, że Berlin padnie, jeżeli nie ściągnie się wszystkich wojsk znad Łaby i nie rzuci ich przeciwko nacierającym Rosjanom. Po naradzie Hitlera i Goebbelsa ze mną i Jodlem powzięta została następująca decyzja: 12 armia pozostawi przed Amerykanami słabe ariergardy i naciera całością sił na wojska rosyjskie okrążające Berlin". Nie tylko 12 armia niemiecka miała polepszyć sytuację zamkniętej w kotle niemieckiej stolicy. Hitler myślał poważnie o innych jeszcze wojskach, jakie zgodnie z jego zupełnie już fantas-magorycznym planowaniem uwolnić miały Berlin. XXXVIII KOŃCÓWKA WŁOSKA Kiedy wojska radzieckie zamykały Berlin, dopełniać się zaczynało przeznaczenie potężnej armii niemieckiej broniącej nasady Półwyspu Apenińskiego. Złamanie obrony niemieckiej pod Cassino w maju 1944 otworzyło armiom alianckim drogę na północ Włoch. Dwie armie niemieckiej Grupy Armii "C" feldmarszałka Kesselringa cofały się w dużym nieporządku w stronę Florencji. Ale wielka możliwość nie miała być wykorzystana. Dowodzącemu aliancką 15 Grupą Armii we Włoszech marszałkowi Alexandrowi zabrano cały Francuski Korpus Ekspedycyjny w sile czterech dywizji oraz trzy dywizje amerykańskie do lądowania pomocniczego na francuskiej Riwierze, które zostało wykonane 15 sierpnia 1944. Operacja ta miała bardzo nieznaczny wpływ na przyspieszenie sukcesu inwazji kontynentu, podjętej 6 czerwca w Normandii. Wysadzone na Riwierze dywizje francuskie i amerykańskie, zebrane w 6 Grupę Armii dowodzoną, jak pamiętamy, przez Deversa, dopiero po wielu miesiącach miały wyjść ku południowym sektorom granicy francusko-niemieckiej. Lecz za to na pochód aliancki we Włoszech operacja ta miała wpływ zdecydowanie hamujący. Pozbawiony aż siedmiu naraz pełnowartościowych, zaprawionych w bojach wielkich jednostek, Alexander znalazł się w sytuacji dowódcy tracącego posiadaną dotąd przewagę, w sytuacji, w której tę właśnie przewagę mógł : rozstrzygająco wykorzystać po przełamaniu barykady cassińskiej. l Niestety: jako ekwiwalent ortrzyinał jedyną walczącą w tej wojnie ' dywizję brazylijską, świeżą jak niedojrzała kukurydza. Odważni f i przedsiębiorczy żołnierze latynoscy, wśród których znajdowało się wielu młodych łudzi polskiego pochodzenia, potrzebowali jednak pewnego czasu na oswojenie się z warunkami europejskiego teatru wojennego. A czas grał tu z reguły na korzyść Niemców. Tak zaczęło się to coś, co Churchill nazwał później "wleczeniem grabi wojny przez całą długość Półwyspu Apenińskiego". W ślad za dwoma armiami niemieckimi, zapierającymi się 303 I twardo na każdej dogodnej rubieży, postępowały poprzez Włochy dwie armie alianckie: 5 amerykańska i sławna 8 brytyjska. W składzie 8 armii, jak pamiętamy, walczył już od przedwiośnia 1944 i od bitwy cassińskiej 2 korpus polski. Składał się z dwu dywizji piechoty, brygady pancernej, samodzielnej grupy artylerii i licznych jednostek korpuśnych. Po zdobyciu masywu cassińskiego odpoczywał zaledwie przez miesiąc. Już z końcem czerwca 1944 bataliony polskiej piechoty jechały wzdłuż wschodniego wybrzeża, podejmując tak zwany pościg adriatycki. Określenie to sugerować może pewną łatwiznę. Ale w istocie nie szło zbyt łatwo forsowanie licznych rzek i rzeczułek spływających z gór do Adriatyku. Oddziały korpusu polskiego stoczyły wiele potyczek i bitew, zanim dotarły na przedpola Ancony. Zdobyły J4 18 lipca manewrem okrążającym, który przyniósł zaszczyt zarówno dowódcom, jak żołnierzom. Żołnierz polski, pieszo-konny od czasów Chrobrego i teraz po raz pierwszy w historii występujący w ramach tak dużego związku taktycznego na siodłach tysięcy motorów, udowodnił swą wysoką sprawność w zakresie przyswajania nowoczesnej techniki bojowej i zmodernizowanej przez nią doktryny wojennej. Dodatkową jego satysfakcją było całkowite odwrócenie położenia w stosunku do września 1939. Teraz tu, we Włoszech, żołnierze niemieccy cofali się w kurzu dróg, w nieustannym wizgu nieprzyjacielskich samolotów, zarośnięci i brudni, obdarci i nieraz głodni. Tutaj właśnie oni wlekli się na , konnych furgonach, taszczyli cekaemy na biedkach i zaprzęgali do armat zabrane Włochom j-uż nawet nie woły, ale zgoła krowy. A żołnierz polski we Włoszech na pole walki dojeżdżał samochodem, czuł za sobą wsparcie pięciu pułków artyleryjskich w każdej dywizji, wsparcie czołgów, wsparcie samolotów, nie odczuwał braku amunicji ani żywności i w ogóle bardzo rzadko odczuwał jakiekolwiek braki. Był w tym zadziwiający odwet historii. Już od przełamania barykady pod Cassino wojskom alianckim we Włoszech doskwierał coraz dotkliwiej brak dużego, położonego w pobliżu linii frontowej portu, poprzez który można by dosyłać zaopatrzenie dla walczących oddziałów. Zaopatrywano je wciąż poprzez Tarent, Bari i Neapol. Ale dopiero zdobycie Ancony oddawało dowództwu alianckiemu dogodny port adriatycki, niemal od razu nadający się do wykorzystania. W tym samym dniu 18 lipca, w którym Polacy zdobyli Anconę, Amerykanie wkroczyli na wybrzeżu liguryjskim do leżącego na tym samym równoleżniku miasteczka Livorno. Mały ów port rybacki miał jednak niepomiernie mniejsze znaczenie od Ancony- W tym samym czasie maszerujące środkiem półwyspu dywizje 304 brytyjskie ogarnęły Arezzo, oczyściły z Niemców południowy brzeg rzeki Arno i wzięły Florencję. Ścigając Niemców adriatyckim wybrzeżem na północ od Ancony oddziały korpusu polskiego zdobyły w sierpniu Fano i następnie pesaro, otwierając pozostałym związkom 8 armii wyjście na tak zwaną Linię Gotów, pozycję założoną przez Niemców przed Rimini, po czym z początkiem września przeszły do odwodu Grupy Armii. Krótki okres wytchnienia przeznaczony był na reorganizację. Stany osobowe korpusu polskiego, zasilone w znacznej mierze Polakami zbiegłymi z armii niemieckiej, a wcielanymi do niej bezprawnie z mkorporowanych do Rzeszy obszarów Śląska, Wielkopolski i Pomorza, przekroczyły liczbę 100 000 ludzi. Pozwoliło to na utworzenie trzech brygad w obu dywizjach piechoty, zorganizowanie dalszych kilku pułków artylerii ciężkiej i rozwinięcie 2 Brygady Pancernej w 2 Warszawską Dywizję Pancerną, a także sformowanie nowej, 14 Wielkopolskiej Brygady Pancernej. Tymczasem Brytyjczycy, po walkach bardzo krwawych, przełamali w pierwszych dniach października Linię Gotów. Oceniając tę część kampanii włoskiej, Fuller nie bez racji stwierdza: "Później 5 armia uderzyła na południe od Pizy i do 29 września przełamała obronę w całej strefie z wyjątkiem małej części na Zachodzie. Można jednak zapytać: w jakim celu? Gdyby odpowiedziano, że celem było związanie sił feldmarszałka Kesselringa, aby nie dopuścić do wysłania pułków gdzie indziej, to cel ten można było osiągnąć bardziej skutecznie przez trzymanie Kesselringa w pobliżu Rzymu, wówczas bowiem jego linie komunikacyjne byłyby dłuższe, a im bardziej się one wydłużały, tym większy cel .przedstawiały dla lotnictwa i tym trudniej byłoby mu manewrować. Tak więc trzymając Kesselringa na północ od Rzymu można było go związać daleko skuteczniej niż odrzucając dalej na północ. Mając wschodnie i zachodnie skrzydła oparte o dłuższe wybrzeże morskie i zawsze narażone na działania ze strony morza, Kesselring nie mógłby wysłać ani jednego człowieka na inny front". Nawiasem mówiąc, o czym będzie jeszcze mowa w dalszym ciągu, Kesselring i tak nie mógłby wysłać ani jednego człowieka na inny front. Zobowiązywały go w tym względzie bardzo ścisłe rozkazy. 23 października 34 dywizja amerykańska, którą pamiętamy z pierwszych walk o Cassino, zdobyła Monte Belmonte o 15 kilometrów na południe od Bolonii, wielkiego ośrodka przemysłowego i węzła komunikacyjnego we Włoszech północnych. Polacy tymczasem, 10 października 1944 znowu wprowadzeni do akcji, prze- *> Najkrótsza historia... 305 bijali się w ogólnym kierunku Bolonii górami Emiliańskich Apeninów poprzez Rocca San Casciano, Predappio, Brisighellę. Tempo marszu słabło z każdym dniem; błoto powstrzymywało pochód wojsk alianckich, poruszających się na dziesiątkach tysiący samochodów i ciągników. Dopiero w połowie grudnia Brytyjczycy, dzięki silnemu wsparciu zapewnionemu na ich lewym skrzydle przez Polaków, zdobyli Faenzę. Lecz właśnie Amerykanów zatrzymali Niemcy bezpośrednio przed Bolonią i cały front włoski zamarł na parę miesięcy; w rozlewiskach i mokradłach ugrzęzły na dobre alianckie maszyny. Polacy zapadli nad rzeką Senio, jednym z niezliczonych dopływów rzeki Reno zasilającej zalew Comacchio i poprzedzającej na osiach alianckiego pochodu rozlewiska Padu; mieli tu przeczekać dość długi zimowy przestój. Ruszyli do natarcia dopiero 9 kwietnia 1945, w ramach rozpoczętej właśnie w tym dniu ofensywy całego frontu. 8 armia, w której składzie działał 2 korpus polski, wyruszyła wieczorem przy wsparciu 700 bombowców i 1200 dział. Natarcie rozwijało się w dwu sektorach: 5 korpus brytyjski szedł wprost na rzekę Santerno i po dwu dniach walk na określony planem ofensywy kierunek Argenta; część oddziałów tego korpusu miała zresztą uchwycone przyczółki na prawym brzegu rzeki Senio. Drugi zaś sektor należał do korpusu polskiego. Tu 3 Dywizja Strzelców Karpackich i działająca na jej prawym skrzydle 8 dywizja hinduska musiały przed sięgnięciem za Santerno przebyć w ogniu przede wszystkim Senio. Na samym początku zdarzyło się nieszczęście: formacja amerykańskich samolotów bombowych zrzuciła cały swój ładunek na jeden z przygotowujących się do natarcia batalionów karpackich. Pomimo tak złego początku Polacy już wczesnym rankiem dnia następnego trzymali drugi brzeg i podejmowali walkę o przestrzeń pomiędzy Senio i Santerno. Tu natarcie polskie przycisnęło niemiecką 26 dywizję pancerną, jedną z trzech wyborowych jednostek składających obecnie hitlerowski l korpus spadochronowy. Po raz pierwszy po stronie polskiej weszły do akcji tak zwane "krokodyle", miotacze płomieni na podwoziach czołgowych, ciskające 120-metrowy strumień ognia. Noc nie przerywała bitwy: zdumieni Niemcy zobaczyli czołgi polskie najeżdżające na nich w oślepiającym blasku potężnych reflektorów. Taki sposób walki nie był tu jeszcze praktykowany. Piechota polska wnikała w teren coraz większymi oddziałami, łamała przeciwnatarcia jedno po drugim i szybko wyrąbywała przyczółki nad Santerno. Teren był błotnisty, rzeka przybierała miejscami charakter rozlewiska i broń pancerna więzła w niepewnym gruncie. Ale po trzydniowych wal- 306 kach Santerno zostało sforsowane na całej długości. Zmordowanych strzelców karpackich zluzowała częściowo 5 Kresowa Dywizja Piechoty, a. poza tym całością sił weszła do bitwy polska 2 Brygada Pancerna. Drogi były wąskie, bokami leżały bagna, a ruch, który się odbywał, był ruchem tysięcy pojazdów mechanicznych. 14 kwietnia rozkręcającemu się natarciu polskiemu zagrodziła drogę niemiecka 4 dywizja spadochronowa, zapierająca się na rzece Sillaro i jej pogmatwanym systemie kanałów i kanaMków; dla nacierających był to teren iście piekielny. W oddziałach polskich śpiewano wtedy, na melodię znanej piosenki lwowskiej: "Kanał za kanałem, za kanałem kanał, a za tym kanałem jeszcze jeden kanał..." Kresowiakom towarzyszyli tu Hindusi z przydzielonej do korpusu polskiego 43 brygady. Polacy zajęli miasteczko Medicina, po czym tak zwana Grupa Rud okrążyła Imolę i zdobyła to miasto, leżące na prostej drodze do Bolonii. Ku Bolonii zwróciła się też od tego momentu cała siła natarcia polskiego korpusu. O Grupie Rud, nazwanej tak od nazwiska jej dowódcy, pułkownika Klemensa Rudnickiego, trzeba tu powiedzieć osobnych parę słów. Otóż, ja-k pamiętamy, jeszcze w bitwie o Monte Cassino obie dywizje polskie miały zamiast trzech etatowych tylko po dwie brygady piechoty. Latem i jesienią 1944 trzecie brakujące brygady, 3 Brygadę Strzelców Karpackich dla Dywizji Karpackiej i 4 Wołyńską Brygadę Piechoty dla Dywizji Kresowej, sformowano głównie z Polaków, którzy pochodzili z Pomorza, Śląska lub Wielkopolski i byli brani z polboru do służby w Wehrmachcie jako obywatele! Trzeciej Rzeszy z obszarów inkorporowanych po zniszczeniu państwa polskiego. Przy pierwszej okazji ludzie ci przechodzili na stronę aliancką; dzięki ich nieustannemu napływowi 2 korpus polski nie tylko uzupełniał straty, ale znacznie się rozbudowywał. Obecnie obie brygady, wyodrębnione z dywizji macierzystych, miały zaszczyt wyjścia na czoło korpusu i pędzenia nieprzyjaciela wprost w kierunku Bolonii; nazwano je właśnie Grupą Rud. Odrzucając Niemców pod lufy towarzyszy broni z 13 korpusu Brytyjskiego, 16 kwietnia rozbiły ostatecznie 4 dywizję spadochronową. Niemcy w odwrocie próbowali teraz wykorzystać kolejną przeszkodę terenową, mianowicie rzekę Gaiano. Na pozycjach stanęła tu l dywizja spadochronowa, przed pół rokiem wyrzucona z Monte Cassino. Nie można powiedzieć, żeby miała szczęście do Polaków; obecnie jej los miał się dopełnić pod gąsienicami polskich czołgów. Kiedy na całej długości Gaiano rozpalała się bitwa, 5 korpus Brytyjski zdobył Argentę i rozpoczął się na tym odcinku niemiecki 20* 307 odwrót ku Ferrarze. Równocześnie Amerykanie, dla których ofensywa zaczęła się dopiero 14 kwietnia, zdobyli Monte Sole. Bolonia miała być zdobyta manewrem kleszczowym. Z dwu jego ramion brytyjsko-polskie było już zmontowane. Ale powolniejsze postępy Amerykanów spowodowały przesunięcie się punktu ciężkości całej operacji na Budrio, na kierunek, którym szli Polacy. 19 kwietnia rzeka Gaiano została sforsowana, czołgi polskie rozpełzły się po przeciwległym brzegu i rozpoczął się pogrom niemieckich spadochroniarzy. Polska artyleria ciężka i najcięższa biła już na obiekty leżące w samej Bolonii. Grupa Rud, wysforowana w pościgu i maszerująca dalekimi przedpolami korpusów 13 brytyjskiego i 2 amerykańskiego, została ostrzelana przez artylerią sojuszników, którzy nie spodziewali się takiego tempa i każdy ruch dostrzeżony lornetami przez obserwatorów uważali za ruch nieprzyjaciela. Nocą z 20 na 21 kwdetnia wszystkie szczeble niemieckiego dowodzenia były już porażone klęską. Na wschód od Bolonii kotłowały się rozbite oddziały; na zachód od miasta opór niemiecki rozsypywał się pod ciosami 5 armii. Ranek 2-1 kwietnia zastał dywizje niemieckie rozproszone po wszystkich drogach. Dotychczas wszelkie przemieszczenia wojsk niemieckich odbywały się wyłącznie nocami, ze względu na przytłaczającą przewagę alianckiego lotnictwa. Teraz jednak nie było już mowy o przestrzeganiu tej podstawowej ostrożności. Niemiecki odwrót odbywał się na złamanie karku. Od świtu setki alianckich samolotów atakowały coraz bardziej bezładne masy ludzkie, z gorączką w oczach uciekające na północ. Wyborowa 10 armia niemiecka 'przestawała istnieć z godziny na godzinę; resztki jej trzonu, to jest korpusu spadochronowego, Polacy podawali jak piłkę brytyjskim siłom pancernym. Silny LXXVI korpus niemiecki, złożony z czterech dywizji, walił się chaotycznie na Pad w kierunku Ferrary; lotnictwo alianckie likwidowało tam właśnie ostatnie mosty i w najbliższych paru dniach cały ów korpus miał się stać już tylko tłumem jeńców. Rankiem owego piekielnego dla Niemców dnia 21 kwietnia czołowy batalion Grupy Rud wszedł do Bolonii wśród. niebywałego entuzjazmu jej mieszkańców. Na Torre del Asinelli, najwyższej ze sławnych wież bólońskich, wykwitła flaga polska. W dwie godziny po Polakach weszły do miasta oddziały amerykańskie, wkrótce zaś potem jednostka 13 korpusu brytyjskiego. Bitwa o Bolonią doprowadziła do zniszczenia dwudziestu wrogich dywizji, trzymanych na skraju. "Lombardii być może z zamiarem wycofania ich w ostateczności w Alpy. Nigdy już do tego dojść nie miało. Za Pad przedarły się resztki, bez jednej armaty, 308 bez taborów, bez pojazdów. Pościg ogarniał owe resztki daleko przed Alpami. 29 kwietnia Mussolini, pochwycony przez partyzantów niedaleko granicy szwajcarskiej, został powieszony publicznie na jednym z placów Mediolanu. 2 maja 1945 w Casercie pod Neapolem przedstawiciele dowództwa niemieckiego podpisali kapitulację frontu włoskiego. Poddawali ponad milion żołnierzy. W wydanym po bitwie bolońskiej rozkazie specjalnym marszałka Alexandra znalazły się zdania następujące: "Jestem dumny z Korpusu Polskiego i nie ma w całej armii innego wojska, z którego byłbym tak dumny, jak z was, żołnierze polscy. Gratuluję warn i dziękuję za wspaniałe sukcesy oraz za pomoc we wspólnym zwycięstwie. Oddaję warn cześć". XXXIX TRZECIA RZESZA W ROZSYPCE W trzeciej dekadzie kwietnia roku 1945 państwo niemieckie, rozbijane od wschodu i zachodu przez wojska zwycięskich aliantów, popadało z dnia na dzień w stan ostatecznego chaosu. 25 kwietnia w Torgau nad Łabą żołnierze wysuniętych oddziałów idącej od zachodu l armii amerykańskiej podali sobie ręce z idącymi od wschodu żołnierzami l Frontu Ukraińskiego. Tegoż dnia 25 kwietnia oddziały polskiej l dywizji pancernej podjęły pod Posthauśerrforsowanie r-zeki Ledy, ostatniej poważnej przeszkody terenowej przed Wilhelmshaven, wielkim portem wojennym i główną bazą niemieckiej floty podwodnej. Ostatnie odcinki bojowego marszu dywizji znaczyły sukcesy tak mało operacyjne i tak bardzo ludzkie, jak uwolnienie w Ober-langen obozu kobiet polskich, uczestniczek Powstania Warszawskiego, i następnie uwalnianie całych rzesz wygnańców i jeńców wszystkich narodowości europejskich, trzymanych w dziesiątkach obozów pomiędzy Ems i Wezerą. Pod Aschendorf polski korespondent wojenny i znany rysownik, Marian Walentynowicz, był świadkiem odbicia niedużego obozu koncentracyjnego: "W pasiakach zapisał wynędzniali, bladzi, ze zgorączko-wanymi oczami, przepisowo otuleni w koce, gryzą wszystko, co się nadaje do jedzenia: rzodkiew, brukiew, marchew... Obóz, jeszcze częściowo zamieszkany, jest w większej części spalony przez angielskie lotnictwo, gdyż na jego terenie Niemcy ustawili baterie dział przeciwlotniczych. Wycieńczeni jeńcy nie mieli sił uciekać z płonących baraków i wypełzali z nich na wszystkie strony na czworakach, płonąc. Teraz każde zgliszcze baraków otacza wianuszek półzwęglonych szkieletów, wspartych na łokciach, szczerzących zęby jakby w złośliwym uśmiechu. Między dwoma zagrodami z drutu kolczastego otaczającego obóz leży dwustu lub trzystu rozstrzelanych, którzy w czasie bombardowania próbowali ucieczki, lecz zostali przez straż złapani, zawróceni, spędzeni z powrotem i zlikwidowani. Intryguje mnie mały budyneczek wśród zaibudo-wań. Wchodzę do niego i na mój widok od dużej menażki pełnej 310 zupy, którą spokojnie spożywał, odrywa się gruby Niemiec i staje na baczność. Zaglądam do sąsiedniej izby: na piętrowej pryczy i na podłodze leżą pokotem wraki ludzkie w łachmanach, wychudzone do ostateczności i pomieszane z trupami. Wita mnie ich jęk: Wasser, WasserU Wyskakuję z powrotem na wartownię i znalezionym na terenie obozu nahajem zjeżdżam Niemca z całej siły przez pysk. Wskazując na sąsiedni pokój ryczę co sił: Wasser, Wasser! Resztę wyjaśniani mu już po łacinie, odrzucając jego menażkę pełną smakowitej zupy daleko w kąt. Niemiec skacze po wiadro, a potem do szpitala. Czekam jeszcze chwilę, a gdy ciągle dygocący i przerażony, o twarzy przeciętej krwawą pręgą, zabiera ze sobą już po raz trzeci wypełnione wiadro, grożę mu nahajem, wskazuję na drzwi lazaretu, mówię wyraziście: Wasser, Wasser, i wychodzę na świeże powietrze". Na zachodnich granicach Niemiec żołnierze alianccy ustawiali w tych dniach ogromne tablice, które rzucały się w oczy każdemu, kto wjeżdżał do tego kraju od strony Francji, Luksemburga, Belgii czy Holandii. Napisy na tablicach głosiły: WARNING! YOU ENTERING GERMANY. THE END OF CIVILISED WORLD. Co znaczy po polsku: UWAGA! WJEŻDŻASZ DO NIEMIEC. TU KOŃCZY SIĘ ŚWIAT CYWILIZOWANY. Pod względem operacyjnym dywizja polska miażdżyła resztki niemieckiego oporu w trudnym, bagnistym i gęsto zaminowanym terenie; nocą z 4 na 5 maja osiągnęła zewnętrzny pierścień obronny obozu warownego Wilhelmshaven i rozpoczęła przygotowania do szturmu. Ale do szturmu już nie doszło. Na ósmą rano dnia 5 maja zapowiedziano kapitulację wojsk niemieckich przed frontem 21 Grupy Armii. Przed tą godziną wszystkie działa korpusu kanadyjskiego i dywizji polskiej wystrzeliły jeszcze na pozycje niemieckie swe nadwyżki amunicji. Ogień trwał piekielny; urwał się dokładnie o godzinie 7.59. Niemcy tymczasem w porcie Wilhelmshaven i w mieście szyli gorączkowo polskie flagi. 6 maja rankiem wozy bojowe dywizji polskiej wjeżdżały do tego niemieckiego gniazda os jak do jakiejś polskiej stolicy województwa, pieczołowicie wyflagowanej na polskie święto państwowe. "Na czele idzie 2 pułk pancerny zanotował kwatermistrz dywizji, mjr dypl. Jan Marowski. Huczą silniki shermanów, niosą szeroko wieść, że Wilhelmshaven zajmują Polacy. Działa gotowe do strzału, gotowe browningi, na wszelki wypadek. Mogą w każdej chwili poprzeć ogniem żądanie skrupulatnego wypełnienia warunków kapitulacji. Szosa zupełnie pusta. Przed miastem, a polach, gromadzą się niemieckie oddziały. I dla nich wojna się 311 skończyła. Stoją działa bez obsług, rozrzucone zapory drogowe, dalej .ruiny koszar. Wciąż pada deszcz. Czołgi zatrzymały się. Na szosie ustawieni niemieccy przedstawiciele władz. Wojskowy komendant miasta, Kapitan żur See Mulsov. Burmistrz. Komendant policji. Nadchodzi Grudzdński, polski pułkownik. Obejmuję twierdzę i miasto Wilhelmshaven... polecam stosować się do zarządzeń... port zostaje podporządkowany brytyjskiemu komandorowi Conder... brzmią krótkie zarządzenia'. Tłumaczy podporucznik Torżewski. Jawohl! Zrozumiane". Kapitulacja floty nastąpiła na pokładzie brytyjskiego krążownika "Royal Rupert". "Przyjął ją brytyjski admirał Golt zanotował Marowski. Przy stole przykrytym zielonym suknem zasiadł admirał w towarzystwie Grudzińskiego i Condera. W kabinie poza stołem i trzema fotelami nie było nic. Otworzyły się drzwi. Wszedł niemiecki admirał w towarzystwie komandora, stanęli pod ścianą, zasalutowali. Chwila ciszy. Spojrzenia Niemców, zimne, uważne, pobiegły w stronę siedzących za stołem oficerów, prześliznęły się po granatowych mundurach marynarzy, spoczęły na battle-dressie tego, który zajmował miejsce na prawo od Golta. Jakieś dziwne, nie-angielskie odznaki stopnia, jakieś biało-czerwone naszywki na ramionach: POLAND. W spokojnych dotychczas, nie zdradzających żadnego wzruszenia oczach zagrały raptem jakieś uczucia. Chyba słabość, chyba nienawiść. Wojna zaczęła się od Polski: pamiętają. Wojna kończy się w obecności Polaka: będą pamiętać na pewno. W imieniu Jego Królewskiej Mości, ja, przedstawiciel Royal Navy, z polskim pułkownikiem Grudzińskim, przedstawicielem wojsk lądowych, przyjmujemy kapitulację zabrzmiał dobitnie suchy głos Golta". W otoczonym już tymczasem przez wojska radzieckie kotle berlińskim banda zbrodniarzy stanowiących dotychczas polityczne i wojskowe kierownictwo Trzeciej Rzeszy dożywała swych osita-tnich dni w scenach pełnych tyleż grozy, ile ponurej groteski. Generał Weidling, komendant garnizonu berlińskiego, stwierdził później przed alianckim trybunałem wojennym: "W dniu 25 kwietnia Hitler oświadczył mi: Sytuacja powinna ulec polepszeniu. 9 armia zbliży się do Berlina i wspólnie z 12 armią uderzy na przeciwnika. Uderzenie to skierowane zostanie w południowy front Rosjan. Od północy nadciągną wojska Steinera i wymierzą uderzenie w północne skrzydło*". Od tego dnia aż do swej niesławnej śmierci Hitler na wszystkie strony rozsyłał radiogramy, w których przynaglał Wencka, 312 Steinera i Schornera do największego pośpiechu; ale żaden z trójki tych dowódców nigdy nie miał dotrzeć na miejsce. Wyjaśnijmy tu, że Wenck dowodził 12 armią ściągniętą z frontu zachodniego; ale jego siły niemal rozpadły się, natrafiwszy na pierścień radziecki zaciśnięty wokół Berlina. Steiner parł od północy; miał w swej grupie ekwiwalent dwu dywizji pancernych. Natomiast od południa przebijało się z rejonu Sudetów zgrupowanie pancerne z Grupy Armii "Środek" feldmarszałka Schornera, poważny odwód niemiecki, zdolny rzeczywiście wesprzeć obronę Berlina. Na drodze obu tych zgrupowań znalazły się dywizje polskie. Potężnymi ramionami pancernymi wojska radzieckie okrążały stolicę Rzeszy. W składzie trzech działających tu frontów parło trzynaście armii, w tym dwie polskie. W największej bitwie tej wojny, w bitwie o Berlin, dowództwo radzieckie zamierzało użyć ponad 41 000 dział i moździerzy, 6300 czołgów i dział pancernych, 8000 samolotów. Z tej liczby 3000 dział, 500 czołgów i 330 samolotów stanowiło wyposażenie sił polskich. Przypadło im zadanie osłonienia obu skrzydeł ofensywy, obu wielkich ramion pancernych. Na północ od Berlina 2, 3, 4 i 6 dywizje piechoty z polskiej l Armii oraz brygada kawalerii posuwając się naprzód przez Brandenburgię osiągnęły Kanał Hohenzollernów, a następnie razem z 61 armią radziecką powstrzymały i w końcu zniszczyły grupę operacyjną Steinera. Razem z wojskami lądowymi walczyły polskie pułki lotnicze; w krytycznym dniu walk piloci polscy wykonali ponad 400 lotów bojowych. 4 maja l Armia wyszła całością sił na Łabę i nawiązała kontakt z oddziałami amerykańskimi. Na południu tymczasem, poczynając od nocy z 14 na 15 kwietnia, dywizje 5, 7, 8, 9 i 10 z 2 Armii polskiej oraz polski l korpus pancerny wdzierały się w głąb Niemiec po sforsowaniu Nysy Łużyckiej w rejonie Rothenburga. 18 kwietnia wojska armii ruszyły w kierunku Drezna, zdruzgotanego jeszcze w lutym potężnym i raczej spóźnionym atakiem lotnictwa amerykańskiego i brytyjskiego. 20 kwietnia zdobyto przyczółki na Sprewie; tegoż dnia oddziały radzieckie walczące na lewo od 2 Armii polskiej zdobyły-Bu-dziszyn, stolicę Łużyc. Wtedy właśnie z Sudetów ruszył Schorner; jego czołgi wdarły się w lukę pomiędzy maszerującymi na Drezno dywizjami polskimi i korpusem pancernym oraz resztą sił armii Ujętej likwidowaniem oporu niemieckiego w lasach Muskauer Forst jeszcze niedaleko Nysy. Wywiązały się walki o niebywałej 313 zaciętości. Poległ dowódca 5, dywizji, gen. Waszkiewicz. 25 kwietnia Niemcy odbili Budziszyn. Ale był to sukces bardzo krótkotrwały. Dowódca polskiej 2 Armii, gen. Karol Swierczewski, zawrócił wojska idące na Drezno, zacisnął z obu stron niemieckie włamanie i utworzył ze swych dywizji nieprzebijalną zaporę. Tak siły Schornera zostały powstrzymane; nie doczekano się ich w Berlinie. A powstrzymanie Schbrnera miało ogromne znaczenie w likwidacji obrony stolicy Trzeciej Rzeszy. Bezpośrednio po walkach pod Budziszynem polska 2 Armia podjęła przygotowania do natarcia ku sudeckim granicom Czechosłowacji. W samym zaś Berlinie okrywała się w tym czasie sławą l Dywizja im. Tadeusza Kościuszki, wyłączona z całości sił walczącej na północy polskiej l Armii i przeznaczona do szturmu na centrum hitleryzmu. Zanim ów szturm nastąpił, Niemcy rozpaczliwie próbowali zwiększyć siły obrony. Odbywało się pospieszne formowanie jednostek Volkssturmu, uchwycono 80 000 ludzi z dywizji uciekających ze wschodu, wcielono do wojska 31 000 policjantów. XL BERLIŃSKI FINAŁ Już_j>dL-jfis1 fini-4fl44- za pośrednictwem hrabiego .. członka szwedzkiej rodziny królewskiej, trwały zabiegi hitlerowskie o ewentualne poddanie Rzeszy aliantom wyłącznie zachodnim. Bernadotte kilkakrotnie wyjeżdżał w tej sprawie do Niemiec i pertraktował z Himmlerem. Ostatnie spotkanie miało miejsce w_Lu-bece nocą z 23 na 24 kwietnia 1945. Pokój, w którym konferowano, oświetlały tylko dwie świece. Nad miastem huczały motory alianckich bombowców. Himmler oświadczył: "Jest zupełnie możliwe, że Hitler już nie żyje, a jeśli jeszcze żyje, to z pewnością umrze w ciągu najbliższych dni. Berlin jest oblężony i upadek tego miasta jest także kwestią kilku dni. Przyznaję, że Niemcy zostały pokonane. Wynikła sytuacja, w której czuję się człowiekiem o wolnych rękach. Aby uchronić możliwie największe obszary Niemiec przed wtargnięciem Rosjan, jestem gotów skapitulować na froncie zachodnim w celu umożliwienia wojskom zachodnich mocarstw przesunięcie się z jak największą szybkością na wschód, lecz nie zgadzam się na kapitulację na froncie wschodnim". Himmler wyobrażał sobie, że przywódcy mocarstw zachodnich będą pertraktować z nim jak równi z równym i że będą respektować wyrażanie przez niego jakiejś zgody lub niezgody. Potraktowano go jednak, jak na to zasługiwał, to znaczy jak ściganego bandytę. Powiadomione o jego propozycjach przez hrabiego Bernadotte rządy mocarstw anglosaskich niemal natychmiast poinformowały rząd radziecki. Oświadczono przy tym, że "odmowa Himmlera wydania w chwili obecnej rozkazu o kapitulacji na froncie wschodnim wygląda na ostatnią próbę wywołania rozdźwięku pomiędzy aliantami zachodnimi i Rosją". Krótko przedtem, 23 kwietnia, Gbrdng wysłał był do Hitlera list stanowiący w gruncie rzeczy wypowiedzenie posłuszeństwa. Stwierdzał w tym liście, zresztą pełnym wiernopoddańczych komunałów, że zamknięty w Berlinie Hitler nie ma już możliwości samodziel- 315 nego działania i że wobec tego on sam, Goring, musi zwrócić sią do aliantów zachodnich o porozumienie w sprawie przerwania działań wojennych. Obwieszający się wciąż nowymi błyskotkami i fundujący sobie wciąż nowe, możliwie niezwykłe mundury, a przy tym największy z rabusiów dzieł sztuki, grabiący je z wszystkich muzeów podbitych krajów, też wyobrażał sobie widocznie, że przywódcy alianccy zechcą z nim rozmawiać. Tkwiący w podziemnym berlińskim bunkrze Hitler wpadł w furię i kazał Gbrin-ga, swego niedawnego pupila i zastępcę, niezwłocznie aresztować. Ale nie było już egzekutywy zdolnej wykonywać tak nadzwyczajne rozkazy Fuhrera. 28 kwietnia wojska radzieckie zdobyły Poczdam. Wysiłki wiernego Hitlerowi feldmarszałka Keitla, który pięć dni wcześniej wyjechał był z Berlina do sztabu 12 armii, aby zsynchronizować jej działania z działaniami osłaniającej miasto od wschodu 9 armii generała Busse, okazały się najzupełniej nieefektywne. Po zdobyciu Poczdamu siły- obrony stolicy zostały dosłownie rozkawałkowane na trzy izolowane od siebie części. Dowództwo całości już nie panowało nad całością. Trwały zażarte walki w centrum Berlina. 30 kwietnia żołnierze 150 dywizji piechoty ze składu radzieckiej 3 armii uderzeniowej gen. W. Kuzniecowa zatknęli czerwoną flagę na gmachu Reichstagu. Zamknięty w swym bunkrze Hitler tegoż dnia o wpół do czwartej po południu strzelił sobie w łeb. Najbliżsi podkomendni wywlekli trupa z podziemi na powierzchnię, oblali benzyną i podpalili. W tym samym bunkrze podziemnym, w którym zastrzelił się Hitler, popełnił też samobójstwo jego najwierniejszy propagandy-sta, Goebbels, zabijając także żonę i sześcioro swych dzieci. Kolejnym kanclerzem Rzeszy, człowiekiem, który miał zastąpić Hitlera, został z mocy jego testamentu politycznego admirał Donitz, dotychczasowy dowódca marynarki wojennej. Wszedł natychmiast w swe obowiązki. Wyobrażał sobie, w ślad za Himmlerem, że zdoła porozumieć się z Anglosasami przeciwko Rosjanom. Były to rachuby 'tym razem nie całkiem nierealne. Uciekającego Himmle-ra złapali, zresztą dzięki przypadkowi, Brytyjczycy i zwyczajnie zamknęli w kryminale. Pozbawiony jednak uważniejszego dozoru zdołał sią otruć, pojmując wreszcie swą sytuację zbrodniarza wojennego. W nieco innej sytuacji czuł się Dbnitz. Rezydował we Flensburgu, na granicy duńskiej. Obejmującą to miasto część terytorium niemieckiego marszałek Montgomery polecił zostawić w spokoju. Hitlerowskim władzom i dowództwom lokalnym pozwolono tu funkcjonować aż do trzeciej dekady maja. Likwidacja miała nastąpić dopiero po kategorycznym sprzeciwie radzieckim. 316 l maja w Berlinie trzymali Niemcy już tylko Tiergarten i dzielnicę wielkich gmachów rządowych. Przeciwko ostatnim punktom niemieckiego oporu działały również jednostki polskie. 2 brygada artylerii haubic wspierała ogniem piechotę radziecką. 30 kwietnia transportami samochodowymi przybyła w rejon walk l Dywizja im. Tadeusza Kościuszki. Jej pułki zostały przydzielone do pancernych związków radzieckich i biły się właśnie na kierunku Tier-gartenu oraz w okolicach Bramy Brandenburskiej. Zdobyły 38 kwartałów mieszkalnych, 4 stacje kolei podziemnej, 7 fabryk, kompleks gmachów Politechniki i wzięły do niewoli około 2500 jeńców. 1 maja o świcie kierownictwo hitlerowskie podjęło próbę porozumienia się z dowództwem radzieckim w sprawie zawieszenia broni. Marszałek Żuków zażądał w odpowiedzi bezwarunkowej kapitulacji. Warunek ten nie został spełniony. Hitlerowscy prominenci, z zastępcą Hitlera w partii Martinem Bormannem na ^zele, usiłowali najwyraźniej tylko zyskać na czasie. W tej sytuacji Żuków zarządził nowe, potężne .natarcie. Przed 11 rano artyleria radziecka wszystkich kalibrów otworzyła ogień na ostatnie reduty obronne. "Kancelaria Rzeszy zapisał Bormann prze- i istacza się w rumowisko". O wpół do siódmej wieczorem piechota i oddziały pancerne przystąpiły do szturmu na centralną część miasta. 2 maja o 6.30 rano poddał się razem ze swym sztabem gen. Weidling, komendant garnizonu Berlina i ostatni dowódca Twierdzy Berlin. Przy moście kolejowym w dzielnicy Ufer Garten wygotowano jeszcze przed południem dokument następującej treści: "1945 roku 2 maja o godz. 10.30 czasu moskiewskiego w rejonie ulicy Fasanenstrasse w Berlinie spotkały się z nacierającymi z północy oddziałami l Polskiej Armii (2 pp l DP) oddziały 21 gwar-dyjskiej [radzieckiej] zmechanizowanej brygady (2 kompania 3 batalionu piechoty). Jako pierwsi spotkali się żołnierze 2 kompanii 3 baonu pod dowództwem lejtnanta Utnikowa, a ze strony Wojska Polskiego żołnierze 6 kompanii pod dowództwem Skoma-rowskiego, o czym zestawiono niniejszy akt". Wczesnym popołudniem tegoż dnia 2 maja likwidowano ostatnie ogniska oporu. 70 000 ludzi wzięto do niewoli, niewiadoma ilość rozpierzchła się już wcześniej. Na Bramie Brandenburskiej, której sylweta symbolizowała Berlin mniej więcej tak, jak Kolumna Zygmunta symbolizowała Warszawę, żołnierze dywizji polskiej wywiesili polską flagę. Tak dokonywał się odwet za pokonana, pięć i pół roku wcześniej stolicę Polski. 317 "Po zdobyciu Kancelarii Rzeszy pisze w swych wspomnieniach marszałek Żuków udaliśmy się tam [...], aby się przekonać o samobójstwie Hitlera, Goebbelsa i innych przywódców faszystowskich. Na miejscu zetknęliśmy się z nieprzewidzianymi trudnościami. Zameldowano nam, że wszystkie zwłoki Niemcy rzekomo pogrzebali w wyznaczonych miejscach, ale gdzie i kto je pogrzebał, tego nikt dokładnie nie wiedział. Snuto różne przypuszczenia. Wzięci do niewoli Niemcy, przeważnie ranni, o Hitlerze i jego otoczeniu nic konkretnego nie mogli powiedzieć, powołując się na to, że poza swoim dowódcą kompanii nikogo spośród znaczniejszych hitlerowców nie widzieli i nie znali. Jeńców wziętych w Kancelarii Rzeszy było niewielu, zaledwie kilkudziesięciu. Prawdopodobnie w ostatniej chwili esesmani, oficerowie i pozostałe osoby kierownictwa ukryli się w mieście, korzystając z potajemnych przejść. Szukaliśmy śladów ognisk, na których rzekomo spalono zwłoki Hitlera i Goetabelsa, ale ich nie znaleźliśmy. Natrafiliśmy wprawdzie na ślady ognisk, ale bardzo niewielkich; zapewne niemieccy żołnierze gotowali przy nich wodę. Kończyliśmy już oglądanie Kancelarii Rzeszy, kiedy zameldowano nam, że w podziemiach znaleziono zwłoki sześciorga dzieci Goebbelsa. Przyznaję, że nie starczyło mi sił, by zejść na dół i zobaczyć dzieci uśmiercone przez rodziców. Wkrótce w pobliżu schronu znaleziono zwłoki Goebbelsa i jego żony. Do rozpoznania zaangażowałem doktora Fritschego, który potwierdził tożsamość osób. Wszystkie okoliczności skłoniły mnie początkowo do podania w wątpliwość wersji o samobójstwie Hitlera, zwłaszcza że nie znaleźliśmy również Bormanna. Pomyślałem wówczas, że Hitler uciekł w ostatniej chwili, kiedy nie było już nadziei na udzielenie Berlinowi pomocy z zewnątrz. Wątpliwość tę wyraziłem również na konferencji prasowej, w której uczestniczyli radzieccy i zagraniczni dziennikarze. Nieco później, w wyniku przeprowadzonego śledztwa, przesłuchania licznego personelu lekarskiego Hitlera itd., zaczęły napływać dodatkowe, bardziej konkretne wiadomości potwierdzające fakt jego samobójstwa. Jestem dziś przekonany, że nie ma żadnych podstaw, by wątpić w prawdziwość wiadomości o samobójstwie Hitlera". Jak już wspomnieliśmy, 4 maja kapitulowały wojska niemieckie przed frontem 21 Grupy Armii. 5 maja nastąpiła kapitulacja wojsk w Bawarii, zachodniej Austrii, Tyrolu i Chorwacji. Grupa Dbnitza wciąż jeszcze usiłowała urzędować w charakte- 318 rze pełnoprawnego rządu państwa niemieckiego; w jej też imieniu generał Jodl, stracony później w Norymberdze jako zbrodniarz wojenny, przybył do Reims, do kwatery głównej Eisenhowera. Poprzedziły jego podróż zabiegi, w których wyniku Montgomery zgodził się przyjąć kapitulację części wojsk niemieckich uciekających ze wschodu. 5 maja, po naradzie we Flensburgu, Dbnitz kazał wydać rozkaz do wojsk, w którym powiadano: "Składając broń w północno-zachodnich Niemczech, Danii i Holandii wychodzimy z założenia, że walka przeciwko mocarstwom zachodnim straciła sens. Jednak na wschodzie walka trwa". Ale Jodłowi w Reims kazano podpisać tylko tak zwany wstępny protokół kapitulacji i odesłano generała do Berlina. Zdaniem rządu radzieckiego tain właśnie powinna być podpisana bezwarunkowa kapitulacja państwa niemieckiego i armii niemieckiej. Na miejsce dokonania tak ważnego aktu wybrano berlińskie Karlhorst. Mocarstwa Wielkiej Koalicji reprezentowali marszałek Gieorgij Żuków, brytyjski marszałek lotnictwa Arthur Tedder, dowódca amerykańskich strategicznych sił powietrznych generał Carl Spaatz i generał francuski Gaston de Lattre de Tassigny. Punktualnie o północy dzielącej dni 8 i 9 maja czterej upoważnieni przez swe rządy przedstawiciele mocarstw weszli na salę, wypełnioną dziennikarzami z całego świata i wojskowymi radzieckimi z jednostek, które zdobywały Berlin. Po chwili wprowadzono przedstawicieli niemieckich: feldmarszałka Keitla, generała Stum-pfa i admirała Friedeburga z grupą towarzyszących im oficerów. Marszałek Żuków zwrócił się do Niemców z zapytaniem, czy posiadają z sobą akt bezwarunkowej kapitulacji i upoważnienie do podpisania. Pytanie to powtórzył po angielsku marszałek Tedder. Słysząc potwierdzającą odpowiedź, wygłoszoną przez Keitla zgaszonym głosem, Żuków wezwał delegację niemiecką przed stół przedstawicieli Wielkiej Koalicji. "Keitel szybko wstał pisze marszałek Żuków rzuciwszy na nas nienawistne spojrzenie, a następnie wziął ze stolika buławę i chwiejnym krokiem zaczai się zbliżać do naszego stołu. Monokl wypadł mu z oka i zwisał na sznurku. Na twarzy wystąpiły -zerwone plamy. Wraz z nim do stołu podeszli generał pułkownik Stumpf, admirał floty von Friedeburg i towarzyszący im niemieccy oficerowie. Poprawiwszy monokl, Keitel usiadł na .krawędzi krzesła i bez pośpiechu podpisał pięć egzemplarzy aktu. Stumpf i Friedeburg również złożyli swoje podpisy. Po podpisaniu dokumentu Keitel podniósł się, nałożył prawą rękawiczkę i znów usiłował zademonstrować swoją wojskową postawę, ale jakoś mu to nie szło; powoli wrócił do swojego stołu". 319 Następnie marszałek Żuków oświadczył przedstawicielom niemieckim, że mogą opuścić salę. Była godzina 00.43 dnia 9 maja. Keitel wyszedł ze spuszczoną głową. Jako zbrodniarza wojennego czekała go szubienica po procesie w Norymberdze. Tegoż dnia 9 maja złożyły broń zgrupowania niemieckie w Kurlandii. Nie zaprzestał tylko wojny Schórner, nie dopuszczony do Berlina dowódca hitlerowski w Czechosłowacji. Już 5 maja wybuchło w Pradze powstanie, przeciwko któremu Niemcy zamierzali rzucić poważne siły. Schórner miał niemal 900 000 ludzi, zebranych w Grupie Armii "Środek" na wschód od Pragi i Grupie Armii "Austria" na granicy czechosłowacko--austriackiej. Liczył na podejście Amerykanów do Pragi i na porozumienie się z nimi. Skoro ta kombinacja nie wyszła, mimo poparcia dla niej Churchilla i nowego, po niedawnej śmierci Roose-velta, prezydenta Stanów Zjednoczonych, Harry Trumana, niemiecki feldmarszałek postanowił przebić się na zachód miażdżąc po drodze zbuntowaną Pragę. Na pomoc czechosłowackiej stolicy wyruszyły dywizje aż trzech frontów radzieckich; od Wiednia 4 Frontu Ukraińskiego, od Słowacji 2 Frontu Ukraińskiego i od północy l Frontu Ukraińskiego. W składzie tego właśnie Frontu walczyła 2 Armia polska, pomiędzy radzieckimi 5 armią gwardii na prawym skrzydle i 28 armią na lewym, kierując się wprost ku Pradze z pozycji wyjściowych leżących nieco na północ od Budziszyna. W trakcie walk wszedł również do bitwy polski l korpus pancerny. Natarcie rozpoczęło się w nocy z 6 na 7 maja. Niemcy wykorzystywali urozmaicony teren, leśne zawały i pola minowe. Nie na wiele im się to przydało. Polacy parli siłami pięciu dywizji piechoty i korpusu pancernego, pędząc przed sobą jednostki niemieckiej 4 armii pancernej. O północy z 8 na 9 maja, kiedy w Karlhorst podpisywano bezwarunkową kapitulację Rzeszy, osiągnęli przeprawy na Łabie; na lewym skrzydle, po wyzwoleniu Budziszyna, jako pierwsza wkroczyła do Czechosłowacji 8 dywizja. Do 11 maja wojska armii osiągnęły Rychnov, Libechov, Ustek, Chlum; pan-cerniacy dotarli do południowych przedmieść Pragi. W dniu tym dookoła resztek wojsk Schbrnera na południe od Pragi zamykał się gigantyczny pierścień, w południowych zaś i zachodnich Czechach wojska radzieckie nawiązywały kontakt z amerykańskimi. 5 czerwca 1945 przedstawiciele czterech mocarstw podpisali "Deklarację o klęsce Niemiec", który to dokument postanawiał, że rządy Związku Radzieckiego, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji "obejmują zwierzchnią władzę nad Niemcami, 320 włącznie z całą władzą posiadaną przez rząd niemiecki, Naczelne Dowództwo i jakikolwiek rząd obwodowy municypalny czy lokalny". Wojna w Europie została faktycznie zakończona. Politycznym dopełnieniem zwycięstwa była konferencja w Poczdamie, stosunkowo mało zniszczonym przedmieściu Berlina, w czasie której zdecydowano między innymi, z całkowitym poparciem jedynie delegacji radzieckiej, pełne uwzględnienie postulatów polskich odnośnie do powrotu Polski na jej historyczne granice na Odrze i Nysie Łużyckiej. Konferencja poczdamska odbywała się w dniach od 17 lipca do 2 sierpnia 1945. W tym właśnie czasie dopełniała się wojna na Dalekim Wschodzie. 21 Najkrótsza historia... XLI KLĘSKA JAPONII Dla nas, Europejczyków, wojna dalekowschodnia była zawsze sprawą jakby drugorzędną, aczkolwiek była to wojna krwawa, trudna, kosztowna i pochłaniająca po obu stronach największy wysiłek walczących. Ale nawet Amerykanie uznali, że trzeba "Beat Germany First", to znaczy: "Pobić wprzód Niemcy". Była to kolejność prawidłowa. Dopiero po zniszczeniu imperializmu hitlerowskiego w Europie mogła przyjść kolej na zniszczenie imperializmu japońskiego we wschodniej Azji. Po upadku Hitlera japońscy zdobywcy byli już tylko skazańcami. Wkrótce po zdobyciu przez Amerykanów .Guądalcaualu^co, jak pamiętamy, nastąpiło 8 lutego 1943^ w pierwszych dniach marca tegoż roku japoński konwój płynący z Rabaul na Nowej Brytanii do Lae na Nowej Gwinei został wprost unicestwiony przez lotnictwo amerykańskie i sprzymierzone. W ataku tym alianci stracili 4 samoloty i 13 ludzi, Japończycy zaś 60 samolotów, 22 statki i okręty oraz mniej więcej dywizję piechoty, posłaną na dno morskie, w sile około 15 000 ludzi. Pogrom tego rodzaju może oczywiście wytrzymać każde wielkie wojujące mocarstwo. Ale Japonia w tym właśnie okresie ostatecznie traciła inicjatywę strategiczną, traciła możliwości operacyjne i każda porażka, nawet znacznie mniejsza, zaczynała ważyć. Zresztą przez dobrych parę miesięcy cesarstwo Wschodzącego Słońca mogło nabierać oddechu; alianci byli zajęci oczyszczaniem odbitych obszarów i przygotowaniami do następnego skoku. Nastąpił z końcem czerwca -1949; wojska sojusznicze wylądowały na półwyspie H^nm, .nam, MQJ-- Gwinei z zadaniem uzyskania dogodnych pozycji umożliwiających zaatakowanie wyspy Nowa Brytania i położonego na jej północno-wscłiodnim krańcu portu Rabaul, głównej bazy japońskiej w całej Melanezji. 16 września Australijczycy zdobyli Lae. Walczono tu zażarcie, oddając i zdobywając nieomal metr po metrze, a nieprzebyta dżungla sprzyjała raczej obrońcom. Dopiero z końcem stycznia 1944 cały półwysep Huon znalazł się bez reszty w rękach alianckich. 322 Lecz nie tylko od zachodu atakowano japońskie siedlisko, jakie stanowił Rabaul. Jua-l-.jistonada 1943 r. amerykańska piechota morska wylądowała na gaphndnim Icrań/m wyspy TVmggin- ville i zdobyła teren, na którym wybudowano trzy lotniska. Rabaul, położony w odległości nieco ponad 200 mil na zachód od Bougainville, znalazł się teraz w zasięgu alianckich myśliwców, 14 lutego Amerykanie zajęli wyspę Green, skrajnie północno-za-chodnią w Archipelagu Salomona, i stąd mieli do Rabaul już tylko 150 mil. Tymczasem w grudniu 1943 oddziały desantowe zdołały usadowić się na zachodnim cyplu Nowej Brytanii, w Arave i Gloucester. Głównodowodzący na tym teatrze wojennym, generał amerykański Douglas MacArthur uznał jednak za niecelowe zdobywanie wyspy przez jej całą długość. Miał lotnictwo i dla lotnictwa miał teraz bliskie celu bazy. 29 stycznia 1944 r. radio Tokio nadało komunikat, w którym powiedziano: "Sytuacja w Rabaul weszła w najpoważniejszą fazę, nie dającą podstaw do najmniejszego nawet optymizmu [...]. Nieprzyjaciel codziennie dokonuje na Rabaul nalotów formacji liczących przeciętnie po 100 samolotów bombowych i myśliwskich". Tego samego dnia 29 stycznia rozpoczął się atak amerykański na Wyspy Marshalla. Nastąpił po skutecznym ataku na Wyspy Gilberta, podjętym jeszcze w listopadzie. Zastosowano ten sam system: obezwładnianie małych garnizonów japońskich tajfunami ognia z okrętów i samolotów, a potem czyszczenie terenu lądującymi kolejno rzutami piechoty desantowej. Przewaga w lotniskowcach uniezależniała tu dowództwo amerykańskie od baz lądowych. I tak zaczynał pękać pierścień obrony Japonii na wyspach Mikronezji. "Nie przebijać się krok po kroku przez dżunglę pisze historyk amerykański William Courtney, charakteryzując taktykę zastosowaną przez MacArthura na Wyspach Salomona, Nowej Gwinei i Nowej Brytanii ani też nie skakać z wyspy na wyspę poprzez miriady atoli i archipelagów, lecz wykonać szereg skoków podobnych do skoków kangura, liczących po kilkaset mil i ograniczanych taktycznym zasięgiem myśliwców działających z baz lądowych. Jeśli chcielibyśmy wykonywać skoki dłuższe, musielibyśmy się opierać na lotnictwie działającym z lotniskowców: ale musielibyśmy je dostać. (Były zaś zajęte głównie na archipelagach Mikronezji). Celem MacArthura było zdobywanie ważnych dla niego punktów w długiej drodze ku Filipinom i pozostawienie poza linią frontu resztek oddziałów japońskich, strategicznie izolowanych i bezsilnych. Pozwoliłoby mu to uniknąć uderzeń czołowych na te punkty, w których nieprzyjaciel był szczególnie silny, gdzie nie 21* 323 było widoków na osiągnięcie zaskoczenia taktycznego i gdzie moglibyśmy ciężkie ponosić straty". Zgodnie z tą taktyką nie zdobywano kilometra po kilometrze Nowej Brytanii i nie uderzono wprost na Rabaul. Zaatakowano za to Wyspy Admiralicji, daleko na północy. Oczyszczono je z początkiem kwietnia 1944: przecięta została w ten sposób najkrótsza droga lotnicza pomiędzy Rabaul i Tokio. Dowództwo japońskie usiłowało przenieść się z Rabaul do miasta Hollandia w holenderskiej części Nowej Gwinei, ale niespodziewanie dla Japończyków rejon ten został zaatakowany przez Amerykanów już pod koniec kwietnia. Pod koniec czerwca obezwładniono obronę japońską w Sansapur, na zachodnim krańcu Nowej Gwinei. We wrześniu Amerykanie zdobyli wyspę Morotai w archipelagu Halma-hera, zbliżając się na odległość 450 kilometrów od Filipin. W Mikronezji zaś jeszcze wcześniej, bo w czerwcu, uderzyli na Archipelag Marianów, obejmujący wyspę Guam, największą w tej części świata bazę i ważny punkt strategiczny, zdobyty przez Japończyków w roku 1941. Posiadanie Guam zapewniało Amerykanom dostęp lotnictwa do samych już wysp Japonii. W bitwie morskiej u wyspy Saipan w Archipelagu Marianów, na której to wyspie lądowały równocześnie trzy dywizje piechoty, uczestniczyło ni mniej ni więcej, tylko 15 amerykańskich lotniskowców bojowych i 17 pomocniczych. Flota japońska wyszła naprzeciw dużymi siłami: składało ją 6 pancerników, 10 ciężkich krążowników, 3 lotniskowce bojowe, 6 lotniskowców pomocniczych, 30 niszczycieli. Lecz było tego o wiele za mało. Rozstrzygała przewaga w lotniskowcach. Samoloty amerykańskie, startujące z o-wej konstelacji pływających lotnisk, pomiędzy 10 i 14 czerwca wytraciły całkowicie lotnictwo japońskie w powietrzu i na wyspach. Zaczął się teraz pogrom japońskiej floty, która utraciła niemal wszystkie swe, lotnisk owce; 9 lipca Amerykanie zdobyli Saipan, 2 sierpnia Tinian, 10 sierpnia Guam. Archipelag Marianów był tym samym zdobyty, odbijanie Mikronezji zakończone. We wrześniu zaś Amerykanie 'wylądowali w archipelagu Palau, zbliżając się do Filipin od wschodu. Palau i Morotai; przełamany tu został tak zwany pierścień wewnętrzny obrony Japonii. Starczyło teraz niezbyt silnego ataku, by Japończycy w sierpniu opuścili Aleuty. Lecz i ta drobna stosunkowo klęska ważyła. Z Aleutów blisko na Kuryle, stamtąd zaś już jedynie krok na Hokkaido, najbardziej północną z wysp rdzennej Japonii, i na południowy Sachalin, pozostający wówczas w japońskim władaniu. Po raczej propagandowym nalocie na Tokio, wykonanym poprzednio z terytorium Chin, w listopadzie 1944 rozpoczęły się z 324 wyspy Guam regularne ciężkie naloty na stolicę Japonii i ważne ośrodki przemysłowe kraju. Kiedy tak skok po skoku odbijano niezliczone wyspy niezliczonych archipelagów, na kontynencie, w Birmie, rozkręcała się wielka kampania lądowa. Kontrofensywę aliancką w tym kraju hamowały długo pilne potrzeby frontów afrykańskiego i włoskiego, dokąd w latach 1942 i 1943 kierowano wyborowe dywizje hinduskie. Dopiero w lutym 1943 brygadier Orde C. Wingate, weteran partyzantki prowadzonej przeciwko Włochom w Abisynii, na czele brygady złożonej z bitnych żołnierzy hinduskich i częściowo birmańskich przeniknął przez przysłowiowo nieprzebytą dżunglę, przekroczył rzekę Ira-wadi i ciężko zaszkodził Japończykom, przecinając w kilku miejscach w rejonie Katha jedyną linię kolejową prowadzącą z Man-dalay, głównego miasta w centralnej części kraju, do Myitkyina na samej północy Birmy. Jego brygada, nawiasem mówiąc, zaopatrywana była niemal całkowicie z powietrza przez samoloty startujące z Indii. Był to jednak tylko skromny początek. Wojna w Birmie wymagała nie tylko partyzantki, tym bardziej że wciąż pogarszała się sytuacja w Chinach. Japończycy od dawna drążyli ten ogromny kraj. Jeszcze w roku 1933 odłupali od niego Mandżurię, przeistoczyli ją w marionetkowe cesarstwo i osadzili na tronie swą kukiełkę. W roku 1937 najechali Chiny dużymi siłami, zagarnęli Pekin, z czasem zaś także Szanghaj, Tiencin, Nankin. Na północy w wielkiej partyzantce walczyła z najeźdźcami chińska Armia Ludowa, na południowym zachodzie zaś coraz słabszy opór stawiały siły generalissimusa Czang Kai-szeka, który swą stolicę musiał przenieść do Czungcingu. Wojska Czang Kai-szeka wspierała amerykańska 14 flota powietrzna, bazująca w Kunmingu. Dowodził nią słynny pilot, generał Chennault. Jako dowódca jednego z jej dywizjonów walczył pierwszy as polskiego lotnictwa myśliwskiego, były dowódca dywizjonu 303, pułkownik Witold Urbanowicz. Dostawy dla wojsk chińskich szły z Indii trasą powietrzną nad Himalajami. W sumie była to pomoc niewystarczająca. Panowanie japońskie w Birmie groziło w każdej chwili zerwaniem tych wątłych komunikacji. W tej sytuacji jesienią 1943, w wyniku decyzji Churchilla i Ro-osevelta powziętej wcześniej na konferencji w Quebec, utworzono dowództwo Południowo-Wschodniej Azji, które objął wiceadmirał Louis Mountbatten (nawiasem mówiąc wnuk Polki, Julii Hau-ke), i przystąpiono do gromadzenia sił potrzebnych do wyrzucenia Japończyków z Birmy. 325 W pierwszych dniach stycznia 1944 XV korpus hinduski w składzie trzech dywizji uderzył od Bangladeszu brzegiem Zatoki Ben-galskiej i 11 tegoż miesiąca odbił Maungdaw. Japończycy natychmiast przeciwuderzyli, i bardzo skutecznie: jak pisze Fuller, tylko zmiana taktyki uratowała oddziały hinduskie od klęski. Zastosowano zamiast odwrotu trwanie na miejscu w ugrupowaniach "jeżami", linie komunikacyjne przenosząc w powietrze. Pozwalało na to niemal całkowite panowanie lotnicze. Jednocześnie zrywano bombardowaniami komunikacje japońskie. Kontrofensywa załamała się, ale powstrzymała Hindusów do maja, do nadejścia pory monsunu, która zmusiła korpus do czasowego przerwania działań. Tymczasem na północy Birmy dwie dywizje chińskie i silny oddział amerykański pod dowództwem gen. Stilwella, zastępcy Mountbattena i jednocześnie szefa sztabu Czang Kai-szeka, posuwały się w zaciętych walkach na Myitkyinę: w maju osiągnęły skraj miasta, ale znowu monsuny powstrzymały nacierających. W każdym razie Japończycy w Birmie poczuli zaciskającą się o-bręcz; od wschodu rzekę Salween przekroczyły siły chińskie marszałka Wei Li-haung, od zachodu dywizja hinduska wdarła się do rejonu Katha unicestwiając krzyżówkę japońskich linii ko-munikacyjnycn z północy na południe i z zachodu na wschód. Po ustaniu deszczów, 4 sierpnia, zdobyto Myitkyinę. Trzeba przyznać, że dowództwo japońskie nie poprzestało na obronie. Jeszcze w początkach kampanii najeźdźcy uderzyli na terytorium indyjskie, na Imphal i Kohimę. Sytuację znowu uratował transport lotniczy. W czerwcu uderzenie to załamało się całkowicie. "Ponowne opanowanie Birmy pisał później generał Marshall było największą z kampanii prowadzonych dotąd w oparciu o powietrzne linie zaopatrzeniowe". Pod koniec roku 1944 Mountbatten .dysponował w swej 14 armii siłami obejmującymi około miliona ludzi. Dysponował też przytłaczającą przewagą w powietrzu. Klęska japońska w Birmie była przesądzona. Jakkolwiek japońskie uderzenie na rejon Imphal w Indiach załamało się jeszcze w czerwcu 1944 i jakkolwiek węzeł Myitkyina w północnej Birmie zdobyli Brytyjczycy 4 sierpnia, dopiero w grudniu tego roku udało się złamać od zachodu opór japoński na rzece Czindwin w Birmie północno-zachodniej i wywalczyć przyczółek pod miastem Kalewa. Japończycy mieli po mistrzowsku opanowaną taktykę walki w dżungli; cały zaś birmański teatr wojenny wypełniała dżungla. W listopadzie tymczasem nastąpiły zmiany na najwyższych stanowiskach w dowództwie alianckim. Przybyły z Włoch, znany 326 już nam z bitwy o Monte Cassino dowódca 8 armii, generał Oliver Leese, został teraz głównodowodzącym sił alianckich w A2ji Południowo-Wschodnie j, to znaczy 11 Grupy Armii obejmującej 14 armią i XV korpus. Generał amerykański D. I. Sułtan objął dowództwo armii chińskich działających w Birmie i na pograniczu Indii. Wreszcie na miejsce szefa sztabu Czang Kai-szeka, gen. Stil-wella, którego odwołano do Stanów Zjednoczonych, przyszedł gen. A. C. Wedemeyer. Stilwell, który długo współpracował z Czang Kai-szekiem i jego reprezentacją polityczną zwaną Kuornintan-giem, nie najlepiej wspominał tą służbą. "Kuomintang pisał w swym ogłoszon^n po wojnie dzienniku to chaos, sprzedajność, niezaradność, czarny rynek, mordercze podatki, przepaść pomiędzy słowami i czynami". A przecież całą kampanię w Birmie rozwijano z myślą o otwarciu drogi do Chin i uruchomieniu, z odpowiednią wreszcie pomocą materiałową, niezmierzonego chińskiego rezerwuaru ludzkiego. Zdaniem Stilwella jednak Czang Kai-szek, uznany przez przywódców mocarstw świata szef państwa chińskiego, był tylko "upartym, tępym ignorantem, niecierpliwym, despotycznym, niemądrym, nielogicznym, nieszlachetnym, chciwym". Duże nagromadzenie negatywnych przymiotników. Pamiętajmy jednak, że gen. Stilwell, bohater wojny w Birmie, bardzo dobrze znał chińskiego generalissimusa. Z początkiem roku 1945 alianci otworzyli z powrotem tak zwaną Drogę Birmańską, prowadzącą z Indii poprzez terytoria północnej Birmy-do Chin; zaopatrzenie dla wojsk Czang Kai-szeka mogło być teraz dostarczane nie tylko szlakami powietrznymi. 11 lutego Hindusi zdobyli na południe od miasta Mandalay przyczółek na rzece Irawadi, zaporze wodnej kilkakrotnie szerszej w tym miejscu od Wisły pod Warszawą. 7 marca 1945 odbito Mandalay. Rozpaczliwy opór japoński kruszał z tygodnia na tydzień. 2 maja wojska XV korpusu wkroczyły do Rangunu, stolicy Birmy. Tym samym kampania birmańska została zakończona, choć długo jeszcze miały się taić w dżungli resztki japońskich oddziałów, całkowicie odcięte od sił głównych, pozbawione łączności z wyższymi dowództwami i skazane na nieuchronną zagładę. Równolegle do kampanii lądowej rozwijały się tymczasem działania morskie i kombinowane, morsko-lądowe. 20 października 1944 potężne siły amerykańskie uderzyły na wyspę Leyte w archipelagu Filipin; kiedy piechota desantowa umacniała się na tym skrawku ziemi, położonym centralnie pomiędzy głównymi częściami archipelagu, to jest wyspami Luzon i Mindanao, flota wojenna i lot-nićtwp przystępowały do ostatniej wielkiej bitwy morskiej z flotą japońską. W lotniskowcach bojowych Amerykanie mieli prze- 327 wagę jak 12:4. Ich bazy były położone znacznie dalej od terenu bitwy aniżeli bazy japońskie, ale nawet tej przewagi Japończycy nie mogli już wykorzystać. 25 października byli o krok od sukcesu; ale właśnie wtedy ich okrętom zabrakło ostatecznie paliwa. Mocarstwowość Japonii okazywała się więc fikcją; a cóż to za mocarstwo, któremu brak materiałów pędnych uniemożliwia sfinalizowanie wielkiej bitwy? Na wodach filipińskich Japończycy stracili 3 pancerniki, 4 lotniskowce, 10 krążowników i 9 niszczycieli, Amerykanie zaś 3 lotniskowce i 3 niszczyciele. Nigdy już flota japońska nie miała wystąpić zwartym zespołem okrętów. Jako flota została po prostu wykończona. Po końca grudnia 1944 wojska lądowe oczyściły całkowicie Leyte, inne zaś oddziały opanowały w tym samym czasie wyspę Mindaro. Można powiedzieć, że japońska obrona Archipelagu Filipińskiego została z tą chwilą przepołowiona. 9 stycznia 1945 Amerykanie uderzyli na wyspę Luzon z zamiarem odbicia Manili, stolicy państwa filipińskiego. 20 stycznia odzyskali Clark Field, główną bazę lotniczą archipelagu. Z końcem zaś lutego padła zamykająca wejście do Zatoki Manilskiej twierdza Corregidor, w której starym obyczajem Japończycy sami wysadzili się na koniec w powietrze. Po upadku Corregidoru atakujący mieli już w ręku stolicę Fi-Upin. Wszelako walki na nielicznych wyspach i wysepkach archipelagu toczyć się miały do lipca. Australijczycy tymczasem czyścili Nową Gwineę i przyległe wyspy. Niełatwo jednak oczyścić dżunglę, jeśli na domiar ma się do czynienia z zagnieżdżonymi w niej fanatykami. Jeszcze w wiele lat po drugiej wojnie światowej odkrywano na Nowej Gwinei grupki żołnierzy japońskich, którzy wciąż trwali tam z bronią w ręku i wyczekiwali rozkazów od dawna nie istniejącego dowództwa. Równolegle z odbijaniem Filipin rozwijały się uderzenia amerykańskie na Iwo Jimę, ważną strategicznie wyspę w Archipelagu Wulkanicznym, leżącą mniej więcej w połowie drogi powietrznej pomiędzy Archipelagiem Marianów i Tokio, oraz na Okinawę, wyposażoną w dwa lotniska wysepkę w archipelagu Riukiu rozsypanym blisko Tajwanu. Potężnymi bombardowaniami zmiękczano długo, zarówno obie wyspy jak i sam Tajwan. 19 lutego 1945 oddziały desantowe wylądowały na Iwo-Jimie. Bronił wyspy doborowy dwudziestotysięczny garnizon; ostateczne jego wytępienie nastąpiło dopiero 16 marca, przy czym straty amerykańskie były tu najcięższe w całej kampanii oceanicznej. Wyniosły prawie 5000 samych poległych. Natychmiast po tym krwawo wypracowanym 328
sukcesie, 26 marca, Amerykanie uderzyli na archipelag Riukiu, l kwietnia lądując na Okinawie. Ani dla jednej, ani dla drugiej strony nie był to prima aprilis. "Ciężka to będzie sprawa zapisał gen. Hodges, dowódca XXIV korpusu amerykańskiego. Jest tu 65 000 do 70 000 żołnierzy japońskich wkopanych w ziemię w południowej części wyspy i nie widzę innego sposobu wyrzucenia ich poza wypieraniem jard po jardzie [...]. Mają ogromną ilość artylerii i używają jej inteligentniej niż kiedykolwiek dotąd [...]. Teren jest bardzo urozmaicony, pocięty licznymi urwiskami, pełno w nim naturalnych ł sztucznych pieczar wapiennych i koralowych. Organizowany od dłuższego czasu, jest teraz dobrze obsadzony". Istotnie, ciężka to była sprawa. Okinawę opanowano ostatecznie dopiero 26 czerwca 1945. Jednocześnie z wojną na morzu, na archipelagach i na kontynencie azjatyckim rozwijała się ogromna kampania powietrzna. Jej nasilenie wzrastało w miarę zdobywania przez Amerykanów lotnisk coraz bliższych Japonii. 31 maja 1945 słuchacze radia Tokio usłyszeli następujący, ponury dla nich komunikat: "W Tokio zniszczono 767000 mieszkań i 3100000 ludzi zostało bez dachu nad głową. W Nagoya zostało 380 000 bezdomnych i zniszczono 96 000 budynków; w Jokohamie 680 000 bezdomnych i 132 000 zburzonych mieszkań; w Kobe 260 000 bezdomnych i 70 000 zburzonych budynków; w Osace 510 000 bezdomnych i 130\000 zniszczonych mieszkań". Każda ciężka bomba rozwalała całe kwartały leciutkich domków japońskich. Mieszkańcy wielkich miast podejrzewali już od dawna, że najdalej za pół roku zostaną im tylko podmiejskie laski. Ale podając do publicznej wiadomości owe przeraźliwe liczby japońscy propagandyści nie kierowali się bynajmniej obowiązkiem mówienia narodowi prawdy. Liczyli, że podjudzą naród do twardszego oporu. Na próżno przeciw okrętom i nawet czasem samolotom alianckim wyprawiali się tak zwani "kamikaze", piloci-samobójcy, spadający własnymi maszynami na upatrzone obiekty. Dali się szczególnie we znaki flocie amerykańskiej w walkach o Okinawę. Ale nawet oni nie mogli odwrócić japońskiego losu. Trzeba tu jednak powiedzieć, że w chwili dogasania wojny w Europie, wiosną 1945, ostateczne pokonanie Japonii stanowiło dla walczących dotąd z nią aliantów, a w szczególności dla Stanów Zjednoczonych, ogromny problem, którego rozwiązanie pomyślne rysowało się właściwie mgliście i w dalekiej przyszłości. Uwzględ- 329 niając determinację, fanatyzm i wytrzymałość fizyczną japońskiego żołnierza, a także skomplikowanie terenu przyszłych działań, wypadałoby przewidywać wojną bardzo jeszcze długą i ..bardzo kosztowną, zarówno pod wzglądem materiałowym, jak i pod względem liczebności własnych strat w ludziach. Przed zdobywcami leżała cała jeszcze Japonia i z wszystkiego wynikało, że będzie zażarcie broniona. A poza nią rozciągały się niezmierzone obszary Chin, opanowane i eksploatowane przez Japończyków; i tam też, w Chinach północnych i w Mandżurii znajdowały się największe, dotąd w ogóle nietknięte japońskie siły lądowe. Była to Armia Kwantuńska, licząca przeszło milion ludzi. Jej dowódcy, generałowi Yamada, podlegały również obejmujące około 300 000 żołnierzy wojska marionetkowego cesarstwa Mandżukuo oraz tak zwanej Mongolii Wewnętrznej. Dysponował też Yamada około 1800 samolotami, choć tylko część tej wielkiej floty powietrznej składała się z maszyn w pełni nowoczesnych. Dość powiedzieć, że dopiero na listopad 1945 dowództwo amerykańskie przewidywało pierwszy desant na wyspie Kiusiu, skrajnie południowo-zachodniej w archipelagu japońskim, i dopiero ewentualnie na wiosnę 1946 desant w rejonie Tokio. Pobicia Japończyków w Chinach na razie w ogóle nie rozważano poważnie. Gruntownie jednak miał zmienić tę sytuację nowy element. Było nim wejście Związku Radzieckiego do wojny z Japonią. Od dawna zabiegali o to przywódcy mocarstw zachodnich. "Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać pisze gen. Sztemien-ko że intencje sojuszników były szczere i zmierzały do szybszego zakończenia wojny. W rzeczywistości jednak przyniosłoby to zgoła inne rezultaty. Związek RadziecKi rozproszyłby swe wysiłki wojskowe odciągając swe wojska z głównego, niemieckiego frontu, gdzie nieprzyjaciel nie był jeszcze rozbity. Wszelkie zaś przewlekanie walk z hitlerowskimi Niemcami oddalało ostateczne zwycięstwo i w istocie oznaczało przedłużanie drugiej wojny światowej. Z punktu widzenia strategii krok taki byłby z gruntu fałszywy i nie zrobiliśmy go". Decyzja ostateczna zapadła na konferencji jałtańskiej w lutym 1945. Związek Radziecki zobowiązał się przystąpić do wojny na Dalekim Wschodzie w trzy miesiące po zakończeniu wojny w Europie. Rząd Radziecki postawił przy tym trzy warunki: zachowanie Mongolskiej Republiki Ludowej w jej granicach; zwrot po-łudniow.ege;_J3achalinu, umiEdiynaisdowienie Dairenu,_j3rzywróce-nie dzierżawy~Porfu Artura oraz wsp^lną^z~CK!nanii_eksploatację kolei wsohodniochińskiej i południowomandżurskiej; przekazanie Związkowi Radzieckiemu archipelagu Kurylów. Warunki te zo- 330
stały bez zastrzeżeń przyjęte przez zachodnich uczestników Wielkiej Koalicji. W radzieckim sztabie generalnym przygotowania, na rozkaz Stalina, podjęto już wcześniej; wstępnych kalkulacji dokonano w październiku 1944. A w kwietniu 1945 ruszyły na Daleki Wschód sztaby i transporty wojsk. W dniu 5 owego miesiąca rząd radziecki wypowiedział Japonii traktat o neutralności. Ostrzeżenie to zostało jednak zlekceważone. Premier japoński, Suzuki, grzmiał: "Będziemy bezwzględnie szli naprzód aż do zwycięskiego zakończenia wojny". Naczelnym Dowódcą wojsk radzieckich na Dalekim Wschodzie został marszałek A. Wasilfiwski. Siły radzieckie, wzmacniane nadciągającymi "ż Europy między innymi 6 armią pancerną gwardii spod Pragi, 5 i 39 armiami z Prus Wschodnich, sztabami Frontu Karelskiego oraz 2 Frontu Ukraińskiego, w przededniu uderzenia zorganizowano we Front Zabajkalski pod dowództwem marszałka R. Malinowskiego, l Front Dalekowschodni pod dowództwem marszałka K. Miereckowa i 2 Front Zabajkalski pod dowództwem gen. M. Purkajewa. Siłami lotniczymi dowodził marszałek A. No-wikow. Wszystkie trzy fronty obejmowały około l 500 000 ludzi. Przewaga, wypracowana przez radziecki sztab generalny, wyrażała się stosunkiem 1,2:1 w ludziach, 4,8:1 w 'Czołgach, 4,8:1 w artylerii, 1,9:1 w loitnictwie. Z siłami lądowymi współdziałały Amurska Flotylla Wojenna oraz Flota Oceanu Spokojnego, w skład której wchodziły 2 krążowniki, krążownik lekki, 12 niszczycieli i 78 okrętów podwodnych nie licząc jednostek pomocniczych. Zachowywano najściślejszą tajemnicę. Dowódcy frontów przybywali na swe stanowiska pod innymi nazwiskami. Japończycy także nie zasypiali gruszek w popiele. Wzmacniali Armię Kwantuńską i budowali umocnienia na głównych kierunkach. Ale data uderzenia radzieckiego miała ich całkowicie zaskoczyć. Spodziewali się, że nastąpi najwcześniej zimą. Amerykańskie bombardowania Japonii wchodziły tymczasem w fazę kulminacyjną. 2 sierpnia poszło nad ten kraj przeszło 800 Latających Fortec: przeciętny ładunek bomb zabieranych przez każdą z maszyn przekraczał siedem ton. Mimo to, jak stwierdził dowódca lotnictwa amerykańskiego, gen. Arnold, "97 procent japońskich zapasów dział, pocisków, materiałów wybuchowych i innego zaopatrzenia wojskowego było całkowicie chronione w rozrzuconych po kraju składach zwykłych lub podziemnych i nie dosięgały ich ataki lotnicze". 6 sierpnia bombowiec amerykański zrzucił na Hiroszimę, wielkie miasto przemysłowe w południowej części wyspy Honsiu, cen- 331 tralnej w archipelagu japońskim, pierwszą w dziejach bombę atomową. Miasto liczyło 255 000 mieszkańców. Zginęło natychmiast prawie 80 000, rannych było prawie 40 000, zaginionych bez śladu 14 000. Z liczby 75 000 budynków miasta uległo zniszczeniu 55 000. 9 sierpnia drugą bombę atomową zrzucili Amerykanie na miasto Nagasaki na wyspie Kiusiu. Straty ludności cywilnej były jeszcze większe. Tegoż dnia 9 sierpnia, po oficjalnym wypowiedzeniu wojny złożonym dnia poprzedniego przez radzieckiego ambasadora w Tokio, o godzinie 0.10 wojska radzieckie ruszyły na granice japońskiego panowania w Chinach. O dzień później wypowiedziała Japonii wojnę Mongolska Republika L/udowa. Jej bitna kawaleria walczyła w składzie wspólnej, mongolsko-radzieckiej grupy konno--zmechanizowanej, która w paru dniach rozgromiła siły Mongolii Wewnętrznej. 11 sierpnia z Chin północnych uderzyły jednostki Chińskiej Armii Ludowej, dążąc na spotkanie wojsk radzieckich i mongolskich. Uderzenie radzieckie było piorunujące. Wypadło w porze deszczów, a więc w okresie nie sprzyjającym działaniom ofensywnym, i tym bardziej zaskoczyło Japończyków. Poszło zaś 'koncentrycznie, od Władywostoku i Chabarowska na wschodzie, poprzez rzekę Amur na północy i od Mongolskiej Republiki Ludowej na zachodzie mierząc w Charbin i Mukden oraz dalej ku brzegom Morza Żółtego, w stronę Dairenu i Portu Artura. Lotnictwo radzieckie bombardowało równocześnie bazy w Charbinie, Czangczunie i Ki-rinie, a także porty. Dopiero teraz premier Suzuki opamiętał się, oświadczając na forum najwyższej rady wojennej: "Przystąpienie dziś rano Związku Radzieckiego do wojny stawia nas ostatecznie w sytuacji bez wyjścia". Ale japońskie Naczelne Dowództwo rozkazało Armii Kwantuńskiej kontynuowanie walki i nawet przedsięwzięło przerzucanie posiłków z Chin centralnych. W trzecim dniu natarcia wojska pancerne Frontu Zabajkal-skiego przedarły się przez pasmo Wielkiego Czinganu i zaskoczyły nieprzyjaciela, wkraczając na równinę mandżurską. Skok był ogromny i paliwo dla czołgów trzeba było dostarczać samolotami. W ślad za czołgami szły dwie armie ogólnowojskowe, które Japończycy bezskutecznie kontratakowali do 14 sierpnia. W dniu tym siły l Frontu Dalekowschodniego walczyły już o Mutacjang, siły zaś 2 Frontu zdobywały Fukting. W ciągu sześciu dni walk obrona japońska utraciła 16 rejonów umocnionych, a wojska radzieckie wdarły się w głąb Mandżurii o 400 kilometrów w sektorze Frontu Zabajkalskiego. 332 Owego dnia 14 sierpnia rząd japoński zdecydował kapitulację j zawiadomił rządy mocarstw alianckich, że cesarz Hirohito przyjmuje warunki deklaracji poczdamskiej. Ale Armia Kwantuńska nie zaprzestała walki. 17 sierpnia marszałek Wasilewski w radiogramie do gen. Yamady zażądał poddania jego wojsk w terminie do 20 sierpnia. Siły radzieckie tymczasem szły naprzód, zdobyły Tunglao, Cycyhar, Mutacjang, walczyły o potężnie umocnioną bazę Czhongdzin na Korei. Równocześnie rozwijało się natarcie na południowym Sachalinie. 18 sierpnia wielki desant radziecki wylądował na Kurylaoh. 19 sierpnia Armia Kwantuńska oficjalnie skapitulowała. Lecz walki niektórych jej oddziałów przeciągnąć się miały do końca miesiąca. W sumie kampania dalekowschodnia trwała 23 dni. Zakończyła się rozgromieniem Armii Kwantuńskiej, która straciła 677 000 ludzi, w tym 84 000 zabitych, zdobyciem 3700 dział, 600 czołgów i 860 samolotów, wyzwoleniem Chin północno-wschodnich, Korei północnej, południowego Sachalinu i Kurylów. Straty radzieckie: 32 000 ludzi. "Przystąpienie Związku Radzieckiego do wojny napisał później gen. Chennault, dowódca amerykańskich sił lotniczych w Chinach było tym decydującym czynnikiem, jaki przyspieszył zakończenie wojny na Pacyfiku: nastąpiłoby to nawet wtedy, gdyby nie użyto bomb atomowych. Szybkie uderzenie wymierzone Japonii przez Armię Czerwoną zakończyło okrążenie przeciwnika i doprowadziło do powalenia go na kolana". 23 sierpnia na lotnisku w Tokio wylądował pierwszy oddział amerykański. 2 września na pokładzie pancernika "Missouri" zakotwiczonego w Zatoce Tokijskiej podpisano akt kapitulacji Japonii. Kapitulację przyjęli: w imieniu wszystkich państw sprzymierzonych gen. MacArthur, w imieniu Stanów Zjednoczonych dowodzący na Pacyfiku admirał Nimitz, w imieniu Wielkiej Brytanii admirał Frazer, w imieniu Chin kuomintangowskich gen. Su Jun--czen, w imieniu Związku Radzieckiego gen. Dieriewianko, a także przedstawiciele Francji, Holandii, Kanady, Australii i Nowej Zelandii. XLII BILANS KATAKLIZMU Druga wojna światowa, największy kataklizm w dziejach ludzkości, pochłonęła pięćdziesiąt milionów ludzi. Rozmiarów zniszczenia dorobku materialnego nikt nigdy nie zdoła ściśle obliczyć. Z państw napadniętych najcięższe straty, w stosunku do liczby ludności, poniosła Polska. Z trzydziestu pięciu milionów obywateli, składających państwo polskie w sierpniu 1939, zginęło ponad sześć milionów. Straty ogólne najbardziej zaangażowanych w tej wojnie państw alianckich w liczbach zaokrąglonych przedstawiają się jak następuje: Związek Radziecki: 20 000 000; Polska: 6 000 000; Chiny: 2 200 000 (tylko poległych wojskowych); Jugosławia: l 700 000; Wielka Brytania: 600 000; Francja: 500 000; Stany Zjednoczone: 300 000; Czechosłowacja: 215000. Straty głównych państw najezdniczych wynosiły również w liczbach zaokrąglonych: Niemcy: 9 700 000; Japonia: l 500 000 (tylko poległych wojskowych); Włochy: 900 000; Rumunia: 215000; Węgry: 420 000. Tak zubożała Ziemia, Planeta Ludzi, podpalona przez zbrodniarzy, którym po wiek wieków odmawiać powinniśmy prawa do nazywania ich ludźmi. SPIS, Od I. II. III. V. -'. rl. II. VII XI xv xv X3 X? X?