Przestrzeń i czas w filozofii

dr hab. Andrzej M. Łukasik

dr hab. Andrzej M. Łukasik

Instytut Filozofii UMCS

Instytut Filozofii UMCS

http://

http://

bacon.umcs.lublin.pl

bacon.umcs.lublin.pl

/~

/~

lukasik

lukasik

[e-mail]

[e-mail]

Podstawowe problemy filozoficzne dotyczące

Podstawowe problemy filozoficzne dotyczące

czasu i przestrzeni

czasu i przestrzeni

Czy czas i przestrzeń są zależne

w swym istnieniu i własnościach od materii

Czas i przestrzeń istnieją

niezależnie od materii

= koncepcje absolutystyczne

Demokryt, Newton

Czas i przestrzeń są

systemami relacji

między ciałami materialnymi

= koncepcje relacjonistyczne

Arystoteles, Kartezjusz, Leibniz

Czy czas i przestrzeń są zależne

w swoim istnieniu od podmiotu poznającego

Obiektywizm

czas i przestrzeń

nie zależą

od podmiotu poznającego

Demokryt, Arystoteles

Newton, Einstein

Subiektywizm

czas i przestrzeń

istnieją tylko „w”

podmiocie poznającym

Berkeley, Hume, Kant

Podstawowe koncepcje

czasu i przestrzeni

Koncepcja

Absolutystyczno

-obiektywistyczna

Demokryt, Newton

Koncepcja

Absolutystyczno

-subiektywistyczna

Kant

Koncepcja

relacjonistyczna

Arystoteles, Leibniz,

Einstein [?]

Pitagorejczycy o próżni

Pitagorejczycy o próżni

Także i pitagorejczycy przyjmowali istnienie próżni,

Także i pitagorejczycy przyjmowali istnienie próżni,

która, ich zdaniem, miała przenikać kosmos [niebo], a

która, ich zdaniem, miała przenikać kosmos [niebo], a

którą miał on wchłaniać z nieskończoności powietrza. Co

którą miał on wchłaniać z nieskończoności powietrza. Co

więcej, to właśnie próżnia pozwala odróżniać różne

więcej, to właśnie próżnia pozwala odróżniać różne

“natury” rzeczy i jest jakby przegrodą, która ustawione w

“natury” rzeczy i jest jakby przegrodą, która ustawione w

szereg rzeczy rozgranicza; ma również w pierwszym

szereg rzeczy rozgranicza; ma również w pierwszym

rzędzie zastosowanie w liczbach, których “natura” dzięki

rzędzie zastosowanie w liczbach, których “natura” dzięki

niej nie jest ciągła (

niej nie jest ciągła (Arystoteles, Fizyka, IV, 213 b)

.

.

Eleaci

Eleaci

o próżni

o próżni

„Również nic nie jest próżne. Próżnia jest nicością, a to,
co jest nicością, nie istnieje. [To, co istnieje] nie porusza
się także, nie ma bowiem gdzie się przesunąć, ale jest
pełne. Gdyby istniała próżnia, mogłoby przesunąć się w
próżnię. Ponieważ próżnia nie istnieje, nie ma się gdzie
przesunąć” (Melissos, [w:]

H.

H.

Diels

Diels

,

,

Die

Die

Fragmente

Fragmente

, B 7)

, B 7)

DEMOKRYT Z

DEMOKRYT Z

ABDERY

ABDERY

–

–

przestrzeń jako próżnia

przestrzeń jako próżnia

z

z

„

„

Początkiem wszechrzeczy są atomy [

Początkiem wszechrzeczy są atomy [

άτομα

άτομα

]

]

i

i

próżnia [

próżnia [

κενόν

κενόν

]

]

.

.

Wszystko inne jest tylko

Wszystko inne jest tylko

mniemaniem” (

mniemaniem” (

Demokryt

Demokryt

).

).

z

z

„[…] elementami są pełnia i próżnia (

„[…] elementami są pełnia i próżnia (

τό

τό

πληρες

πληρες

καί

καί

τό

τό

κενόν

κενόν

), nazywając jedno

), nazywając jedno

bytem, a drugie niebytem; pełnia i ciała stałe

bytem, a drugie niebytem; pełnia i ciała stałe

to byt, próżnia to niebyt (z tego też względu

to byt, próżnia to niebyt (z tego też względu

mówili, że byt nie więcej istnieje niż niebyt,

mówili, że byt nie więcej istnieje niż niebyt,

ponieważ ciało stałe nie bardziej istnieje niż

ponieważ ciało stałe nie bardziej istnieje niż

próżnia); i to były materialne przyczyny

próżnia); i to były materialne przyczyny

rzeczy”.

rzeczy”.

PRÓŻNIA

PRÓŻNIA

z

z

całkowicie przenikliwa, nieograniczona i nieskończona,

całkowicie przenikliwa, nieograniczona i nieskończona,

ciągła, podzielna w nieskończoność

ciągła, podzielna w nieskończoność

z

z

oddziela od siebie poszczególne atomy, co sprawia, że

oddziela od siebie poszczególne atomy, co sprawia, że

każdy atom jest odrębnym indywiduum,

każdy atom jest odrębnym indywiduum,

z

z

jest warunkiem koniecznym ruchu, a więc również

jest warunkiem koniecznym ruchu, a więc również

warunkiem koniecznym wyjaśnienia zjawisk w przyrodzie

warunkiem koniecznym wyjaśnienia zjawisk w przyrodzie

z

z

argumenty za istnieniem próżni:

argumenty za istnieniem próżni:

1)

1)

ruch przestrzenny

ruch przestrzenny

2)

2)

zagęszczanie i rozrzedzanie ciał

zagęszczanie i rozrzedzanie ciał

3)

3)

wzrost istot żywych za sprawą pokarmu

wzrost istot żywych za sprawą pokarmu

4)

4)

doświadczenie

doświadczenie

Leukipposa

Leukipposa

z naczyniem napełnionym

z naczyniem napełnionym

popiołem.

popiołem.

EPIKUR (341

EPIKUR (341

–

–

270 p.n.e.)

270 p.n.e.)

Jeśli już zresztą uważać całą istniejącą przestrzeń za

ograniczoną, to gdyby ktoś wybiegł najdalej na jej

ostateczne kresy i rzucił lotny pocisk, to jak wolisz, czy

ma on podążyć tam, dokąd został wysłany z potężnym

rozmachem, i lecieć daleko, czy też sądzisz, że coś

mu może stanąć na przeszkodzie i stawić opór?

Musisz bowiem przyjąć i wybrać jedno z dwojga. Lecz

jedno i drugie wyjście ci zamyka i wymusza wyznanie,

że całość wszystkiego rozciąga się bez końca. Bo czy

jest coś, co mu staje w drodze i przeszkadza, by

doszedł tam, dokąd został wysłany, i utkwił w swym

celu, czy leci swobodnie, w obu wypadkach nie

wyleciał z kresu. W ten sposób ścigać cię będę i

gdziekolwiek wytkniesz ostateczne krańce, zapytam: a

cóż będzie z nowym pociskiem? Skończy się na tym,

że koniec nigdzie nie znajdzie ostoi i że możność

uciekania będzie przeciągać ucieczkę w

nieskończoność.

Epikur o czasie

Epikur o czasie

z

„Czas przez się również nie istnieje, lecz tylko po
rzeczach zmysł dochodzi, co się odbyło w przeszłości,
jaka rzecz potem nastaje i wreszcie, co dalej nastąpi. I
wyznać należy, że nikt nie odczuwa samoistnego czasu
poza ruchem rzeczy i ich spokojnym wypoczynkiem”.

Platon

Platon

-

-

χώρα

χώρα

(miejsce)

(miejsce)

„Jest wreszcie trzeci rodzaj, który istnieje

zawsze, mianowicie miejsce; jest ono

niezniszczalne, ofiarowuje pobyt u siebie

wszystkim przedmiotom, które się rodzą, daje

się dostrzec niezależnie od zmysłów przez

pewien rodzaj rozumowania złożonego; z

trudnością weń można uwierzyć; postrzegamy

je jako coś w rodzaju sennego marzenia i

mówimy, że każda rzecz istnieje z

konieczności w pewnym miejscu, zajmuje

pewną przestrzeń, i że to, co nie mieści się

ani na Ziemi, ani gdzieś na Niebie, jest

niczym” (Platon, Timajos, 42b).
Według Platona próżnia nie istnieje

Platon o czasie

Platon o czasie

z

z

„

„

Toteż [Bóg] postanowił utworzyć pewien obraz ruchów

Toteż [Bóg] postanowił utworzyć pewien obraz ruchów

wiecznych i zajęty tworzeniem nieba, utworzył wieczny

wiecznych i zajęty tworzeniem nieba, utworzył wieczny

obraz bytu wiecznego, nieruchomego, jedynego, i

obraz bytu wiecznego, nieruchomego, jedynego, i

sprawił, że postępuje on według praw matematycznych

sprawił, że postępuje on według praw matematycznych

—

—

nazywamy go Czasem” (

nazywamy go Czasem” (Platon, Timajos, 38a)

.

.

z

Czas „naśladuje” wieczność i „porusza się ruchem

kołowym według praw matematycznych”.

z

Jeżeli czas jest „obrazem” wieczności, to nie może mieć

charakteru linearnego, ale musi mieć charakter

cykliczny, a cykl czasu zamyka się, gdy wszystkie

planety znajdą się ponownie w tych samych

położeniach”, co Platon nazywa „rokiem doskonałym”

Arystoteles (384

Arystoteles (384

–

–

322 p.n.e.)

322 p.n.e.)

kosmos

kosmos

świat jest przestrzennie skończony

świat jest przestrzennie skończony

świat jest wieczny

świat jest wieczny

każda rzecz ma swoje naturalne miejsce

każda rzecz ma swoje naturalne miejsce

Ziemia spoczywa w centrum świata

Ziemia spoczywa w centrum świata

dualizm świata podksiężycowego

dualizm świata podksiężycowego

i

i

nadksiężycowego

nadksiężycowego

teoria pierwiastków

teoria pierwiastków

fizyka jakościowa

fizyka jakościowa

Miejsce naturalne

Miejsce naturalne

z

z

[…] zmiana miejsc elementarnych ciał naturalnych,

[…] zmiana miejsc elementarnych ciał naturalnych,

takich

takich

np

np

. jak ogień, ziemia itp., wykazuje nie tylko to, że

. jak ogień, ziemia itp., wykazuje nie tylko to, że

miejsce jest czymś, ale i to, że wywiera ono pewien

miejsce jest czymś, ale i to, że wywiera ono pewien

wpływ; mianowicie każde ciało elementarne dąży do

wpływ; mianowicie każde ciało elementarne dąży do

właściwego sobie miejsca, jeśli tylko nic nie stanie mu na

właściwego sobie miejsca, jeśli tylko nic nie stanie mu na

przeszkodzie: jedno do góry, inne na dół. […] „Do góry”

przeszkodzie: jedno do góry, inne na dół. […] „Do góry”

nie jest jakimś przypadkowym kierunkiem, lecz jest

nie jest jakimś przypadkowym kierunkiem, lecz jest

miejscem, ku któremu się unosi ogień i wszystko, co jest

miejscem, ku któremu się unosi ogień i wszystko, co jest

lekkie. Podobnie „na dół” nie jest również przypadkowym

lekkie. Podobnie „na dół” nie jest również przypadkowym

kierunkiem, lecz takim, do którego zdążają przedmioty

kierunkiem, lecz takim, do którego zdążają przedmioty

ciężkie i utworzone z ziemi.

ciężkie i utworzone z ziemi.

Miejsce

Miejsce

-

-

τόπος

τόπος

z

z

[…] miejsce jest to bezpośrednia i nieruchoma granica

[…] miejsce jest to bezpośrednia i nieruchoma granica

ciała otaczającego

ciała otaczającego

z

z

[…] próżnia nie jest bynajmniej konieczna również dla

[…] próżnia nie jest bynajmniej konieczna również dla

ruchu przestrzennego: wszak ciała mogą równocześnie

ruchu przestrzennego: wszak ciała mogą równocześnie

zajmować kolejno miejsca po sobie, nawet i wtedy, gdy

zajmować kolejno miejsca po sobie, nawet i wtedy, gdy

nie istnieje w danym wypadku specjalny odstęp poza

nie istnieje w danym wypadku specjalny odstęp poza

ciałami poruszającymi się. Dowodzą tego w sposób

ciałami poruszającymi się. Dowodzą tego w sposób

oczywisty obroty rzeczy ciągłych, jak również obroty ciał

oczywisty obroty rzeczy ciągłych, jak również obroty ciał

poruszających się w cieczach.

poruszających się w cieczach.

z

z

[…] nikt nie potrafi wyjaśnić, wskutek czego ciało

[…] nikt nie potrafi wyjaśnić, wskutek czego ciało

wprawione w ruch, gdzieś się musi zatrzymać; dlaczego

wprawione w ruch, gdzieś się musi zatrzymać; dlaczego

zatrzyma się raczej w tym niż w innym miejscu? A zatem

zatrzyma się raczej w tym niż w innym miejscu? A zatem

ciało albo się będzie znajdować w spoczynku, albo się

ciało albo się będzie znajdować w spoczynku, albo się

będzie poruszać w nieskończoność, jeśli tylko nie stanie

będzie poruszać w nieskończoność, jeśli tylko nie stanie

mu na drodze jakieś inne silniejsze ciało.

mu na drodze jakieś inne silniejsze ciało.

Arystoteles o czasie

Arystoteles o czasie

z

z

[…] czas nie istnieje bez zmiany; bo gdyby stan naszej

[…] czas nie istnieje bez zmiany; bo gdyby stan naszej

myśli w ogóle nie podlegał zmianie, albo gdybyśmy nie

myśli w ogóle nie podlegał zmianie, albo gdybyśmy nie

doznawali tych zmian, nie odczuwalibyśmy upływu

doznawali tych zmian, nie odczuwalibyśmy upływu

czasu. […] Albowiem czas jest właśnie ilością ruchu za

czasu. […] Albowiem czas jest właśnie ilością ruchu za

względu na „przed” i „po”.

względu na „przed” i „po”.

W obrazie świata Arystotelesa istnieje wyróżniony układ

W obrazie świata Arystotelesa istnieje wyróżniony układ

odniesienia związany ze środkiem świata (i środkiem

odniesienia związany ze środkiem świata (i środkiem

Ziemi)

Ziemi)

-

-

ruch i spoczynek mają charakter absolutny

ruch i spoczynek mają charakter absolutny

czasoprzestrzeń Arystotelesa:

czasoprzestrzeń Arystotelesa:

Kartezjusz o przestrzeni

Kartezjusz o przestrzeni

z

z

Utożsamienie przestrzeni z materią

Utożsamienie przestrzeni z materią

z

z

[…] natura materii, czyli ciała

[…] natura materii, czyli ciała

rozpatrywanego w ogólności, nie na tym

rozpatrywanego w ogólności, nie na tym

polega, że jest ono jakąś rzeczą twardą

polega, że jest ono jakąś rzeczą twardą

czy ciężką, czy barwną, czy w jakiś inny

czy ciężką, czy barwną, czy w jakiś inny

sposób działającą na zmysły, ale tylko na

sposób działającą na zmysły, ale tylko na

tym, że jest ono rzeczą rozciągłą wzdłuż,

tym, że jest ono rzeczą rozciągłą wzdłuż,

wszerz i w głąb. […] i ciężar i barwa, i

wszerz i w głąb. […] i ciężar i barwa, i

wszystkie inne tego rodzaju jakości,

wszystkie inne tego rodzaju jakości,

dające się odczuwać w materii cielesnej,

dające się odczuwać w materii cielesnej,

mogą być z niej usunięte, podczas gdy

mogą być z niej usunięte, podczas gdy

ona sama pozostaje nienaruszona; stąd

ona sama pozostaje nienaruszona; stąd

wynika, że jej natura od żadnej z nich nie

wynika, że jej natura od żadnej z nich nie

zawisła.

zawisła.

Kartezjusz o próżni

Kartezjusz o próżni

z

„miejsce wewnętrzne” = przestrzeń

z

„miejsce zewnętrzne” = powierzchnia najbliżej
otaczającą to, co się w danym miejscu znajduje”

z

„Że zaś nie może istnieć próżnia w znaczeniu
filozoficznym, tj. taka, w której żadnej nie ma substancji,
jasno widać stąd, że rozciągłość przestrzeni lub miejsca
wewnętrznego nie jest czymś różnym od rozciągłości
ciała”.

Relacjonistyczna

Relacjonistyczna

koncepcja czasu i przestrzeni

koncepcja czasu i przestrzeni

Leibniza

Leibniza

z

z

Co do mnie, niejednokrotnie podkreślałem,

Co do mnie, niejednokrotnie podkreślałem,

że mam przestrzeń

że mam przestrzeń

za coś czysto

za coś czysto

względnego, podobnie jak czas,

względnego, podobnie jak czas,

mianowicie za porządek współistnienia

mianowicie za porządek współistnienia

rzeczy, podczas gdy czas stanowi

rzeczy, podczas gdy czas stanowi

porządek ich następstwa. Albowiem

porządek ich następstwa. Albowiem

przestrzeń oznacza z punktu widzenia

przestrzeń oznacza z punktu widzenia

możliwości porządek rzeczy istniejących

możliwości porządek rzeczy istniejących

równocześnie, jako istniejących razem,

równocześnie, jako istniejących razem,

abstrahując od szczegółowego sposobu

abstrahując od szczegółowego sposobu

istnienia każdej z nich z osobna; i gdy

istnienia każdej z nich z osobna; i gdy

ogląda się wiele rzeczy naraz, spostrzega

ogląda się wiele rzeczy naraz, spostrzega

się w nich ten porządek.

się w nich ten porządek.

z

z

Przestrzeń jest czymś absolutnie jednorodnym i gdy brak

Przestrzeń jest czymś absolutnie jednorodnym i gdy brak

rzeczy w niej umieszczonych, jeden punkt przestrzeni

rzeczy w niej umieszczonych, jeden punkt przestrzeni

nie różni się absolutnie niczym od drugiego. Otóż przy

nie różni się absolutnie niczym od drugiego. Otóż przy

założeniu, że przestrzeń sama w sobie jest czymś

założeniu, że przestrzeń sama w sobie jest czymś

odmiennym od porządku, w jakim pozostają ciała

odmiennym od porządku, w jakim pozostają ciała

względem siebie, okazuje się, że niemożliwe jest, aby

względem siebie, okazuje się, że niemożliwe jest, aby

istniała racja, dla jakiej Bóg, zachowując te same

istniała racja, dla jakiej Bóg, zachowując te same

położenia ciał względem siebie, umieścił je w przestrzeni

położenia ciał względem siebie, umieścił je w przestrzeni

właśnie tak, a nie inaczej, i dla jakiej nie ułożył

właśnie tak, a nie inaczej, i dla jakiej nie ułożył

wszystkiego na opak, zastępując (na przykład) zachód

wszystkiego na opak, zastępując (na przykład) zachód

wschodem.

wschodem.

z

z

Jeżeli jednak przestrzeń nie jest niczym innym, jak tym

Jeżeli jednak przestrzeń nie jest niczym innym, jak tym

porządkiem czy związkiem, i bez ciał jest niczym innym,

porządkiem czy związkiem, i bez ciał jest niczym innym,

jak tylko możliwością ich umieszczenia w niej, to oba te

jak tylko możliwością ich umieszczenia w niej, to oba te

stany

stany

—

—

jeden taki, jaki jest, drugi zaś z założenia

jeden taki, jaki jest, drugi zaś z założenia

odwrotny

odwrotny

—

—

nie różniłyby się zgoła między sobą, różnica

nie różniłyby się zgoła między sobą, różnica

ich tkwi bowiem jedynie w naszym urojonym założeniu o

ich tkwi bowiem jedynie w naszym urojonym założeniu o

rzeczywistości przestrzeni samej w sobie, ale naprawdę

rzeczywistości przestrzeni samej w sobie, ale naprawdę

jeden będzie akurat tym samym, co drugi, skoro oba są

jeden będzie akurat tym samym, co drugi, skoro oba są

absolutnie nierozróżnialne; a zatem nie ma potrzeby

absolutnie nierozróżnialne; a zatem nie ma potrzeby

pytać o rację pierwszeństwa jednego z nich przed

pytać o rację pierwszeństwa jednego z nich przed

drugim.

drugim.

z

z

[…] przyjmując, że ktoś pyta, dlaczego Bóg nie stworzył

[…] przyjmując, że ktoś pyta, dlaczego Bóg nie stworzył

wszystkiego raczej o rok wcześniej, oraz że ta sama

wszystkiego raczej o rok wcześniej, oraz że ta sama

osoba zechce stąd wnosić, iż uczynił coś, dla czego

osoba zechce stąd wnosić, iż uczynił coś, dla czego

niepodobna znaleźć racji, dla jakiej uczynił właśnie tak, a

niepodobna znaleźć racji, dla jakiej uczynił właśnie tak, a

nie inaczej, należałoby mu odpowiedzieć, że jego wywód

nie inaczej, należałoby mu odpowiedzieć, że jego wywód

byłby słuszny, gdyby czas był czymś zewnętrznym

byłby słuszny, gdyby czas był czymś zewnętrznym

wobec rzeczy czasowo trwających, jako że niepodobna

wobec rzeczy czasowo trwających, jako że niepodobna

znaleźć racji, dla jakiej rzeczy przy zachowaniu tego

znaleźć racji, dla jakiej rzeczy przy zachowaniu tego

samego ich następstwa miałyby być połączone raczej z

samego ich następstwa miałyby być połączone raczej z

tymi chwilami niż z innymi. Atoli już to samo dowodzi, że

tymi chwilami niż z innymi. Atoli już to samo dowodzi, że

zewnętrzne wobec rzeczy chwile nie są niczym i

zewnętrzne wobec rzeczy chwile nie są niczym i

polegają wyłącznie na porządku następczym tych

polegają wyłącznie na porządku następczym tych

rzeczy, tak że gdy ten porządek pozostaje bez zmiany,

rzeczy, tak że gdy ten porządek pozostaje bez zmiany,

wtedy z dwóch stanów rzeczy jeden

wtedy z dwóch stanów rzeczy jeden

—

—

wyobrażony w

wyobrażony w

antycypacji

antycypacji

—

—

nie różni się niczym i nie może być

nie różni się niczym i nie może być

odróżniony od tego, który zachodzi obecnie.

odróżniony od tego, który zachodzi obecnie.

z

z

Próżnia nie istnieje, albowiem rozmaite części próżnej

Próżnia nie istnieje, albowiem rozmaite części próżnej

przestrzeni byłyby zupełnie do siebie podobne, w pełni

przestrzeni byłyby zupełnie do siebie podobne, w pełni

odpowiadałyby sobie i nie dałyby się same przez się

odpowiadałyby sobie i nie dałyby się same przez się

rozróżnić, a ponadto różniłyby się jedynie liczbą, co jest

rozróżnić, a ponadto różniłyby się jedynie liczbą, co jest

absurdem. W ten sam sposób dowodzę również, że czas

absurdem. W ten sam sposób dowodzę również, że czas

nie jest rzeczą.

nie jest rzeczą.

z

z

Nie twierdzę, że materia i przestrzeń są tym samym;

Nie twierdzę, że materia i przestrzeń są tym samym;

powiadam tylko, że nie ma przestrzeni tam, gdzie nie ma

powiadam tylko, że nie ma przestrzeni tam, gdzie nie ma

materii, i że przestrzeń sama w sobie nie jest

materii, i że przestrzeń sama w sobie nie jest

rzeczywistością absolutną. Przestrzeń i materia różnią

rzeczywistością absolutną. Przestrzeń i materia różnią

się między sobą tak jak czas i ruch. Rzeczy te, chociaż

się między sobą tak jak czas i ruch. Rzeczy te, chociaż

różne, są jednakże nierozdzielne.

różne, są jednakże nierozdzielne.

Berkeley

Berkeley

o czasie i przestrzeni

o czasie i przestrzeni

z

Rzeczy najprostsze na świecie, najbliższe nam i

doskonale znane, okazują się zaskakująco trudne i

niezrozumiałe, kiedy się je rozważa w sposób

abstrakcyjny. Czas, miejsce i ruch rozpatrywane w

konkrecie, w ich właściwym kontekście, są czymś

każdemu znanym, lecz kiedy wpadną w ręce metafizyka,

stają się zbyt abstrakcyjne i zbyt subtelne, by mógł je

pojąć zwyczajny człowiek obdarzony zdrowym

rozsądkiem. […] Jeśli chodzi o mnie, to ilekroć próbuję

utworzyć sobie prostą ideę czasu, abstrahując od

następstwa idei w moim umyśle, czasu płynącego

jednostajnie, w którym partycypują wszystkie byty,

tylekroć gubię się i wikłam w trudnościach nie do

pokonania.

z

Kiedy poruszam jakąś częścią mojego ciała, to jeśli ten ruch jest

swobodny i nie czuję oporu, wówczas mówię, że mam do czynienia

z przestrzenią, ale jeśli napotykam opór, wtedy powiadam, że mam

do czynienia z innym ciałem i zależnie od tego, czy ten opór jest

mniejszy, czy większy, powiadam, że przestrzeń jest mniej lub

bardziej czysta. Zatem kiedy mówię o czystej czy pustej przestrzeni,

nie należy przypuszczać, jakoby termin przestrzeń reprezentował

ideę niezależną od idei ciała czy ruchu albo dającą się bez nich

pojąć, nawet jeśli istotnie mamy skłonność brać każdy rzeczownik

za reprezentujący jakąś odrębną ideę, którą można oddzielić od

wszystkich innych, co było powodem niezliczonych błędów. Gdybym

więc założył, że cały świat, wyjąwszy moje własne ciało, został

unicestwiony i stwierdził, że pozostaje jeszcze czysta przestrzeń, to

nie miałbym na myśli niczego innego, jak tylko to, że wydaje mi się

możliwe, aby członki mego ciała poruszały się swobodnie bez

jakiegokolwiek oporu, ale gdyby moje ciało również zostało

unicestwione, wówczas nie byłoby żadnego ruchu, a zatem

i przestrzeni.

z

Nie należy pomijać, że według sądu tych, którzy

prawdziwe miejsca ciał określają przez części

przestrzeni absolutnej, ruchu kamienia w procy albo

wody w krążącym naczyniu nie można nazwać ruchem

rzeczywiście obrotowym, skoro jest on w dziwny sposób

złożony z ruchów nie tylko naczynia lub procy, lecz

również z dziennego ruchu Ziemi dookoła osi,

miesięcznego ruchu Ziemi i Księżyca naokoło wspólnego

środka ciężkości i rocznego ruchu Ziemi naokoło Słońca;

i z tego powodu każda cząstka kamienia lub wody

zakreśla linię stanowczo różniącą się od kolistej.

Również nie istnieje dążność odosiowa, w którą można

by wierzyć, ponieważ nie odnosi się do jakiejś osi w

przestrzeni absolutnej […].

Subiektywistyczna koncepcja czasu i przestrzeni

Subiektywistyczna koncepcja czasu i przestrzeni

Immanuela

Immanuela

Kanta

Kanta

z

z

„

„

Cóż to więc jest przestrzeń i czas? Czy to coś

Cóż to więc jest przestrzeń i czas? Czy to coś

rzeczywiście istniejącego (

rzeczywiście istniejącego (

wirkliche

wirkliche

Wesen

Wesen

)? Czy też to

)? Czy też to

są wprawdzie tylko określenia lub stosunki między

są wprawdzie tylko określenia lub stosunki między

rzeczami, takie jednak, jakie by przysługiwały także im

rzeczami, takie jednak, jakie by przysługiwały także im

samym w sobie, gdyby nawet nie były naocznie

samym w sobie, gdyby nawet nie były naocznie

oglądane, czy też są one takimi określeniami, które

oglądane, czy też są one takimi określeniami, które

przywiązane są do samej tylko formy naoczności, a tym

przywiązane są do samej tylko formy naoczności, a tym

samym i do podmiotowych właściwości

samym i do podmiotowych właściwości

naszego umysłu, bez których nie można

naszego umysłu, bez których nie można

by tych określeń przypisać żadnej rzeczy?”

by tych określeń przypisać żadnej rzeczy?”

Przestrzeń i czas jako aprioryczne formy zmysłów

Przestrzeń i czas jako aprioryczne formy zmysłów

z

z

Przestrzeń nie jest pojęciem empirycznym, które by

Przestrzeń nie jest pojęciem empirycznym, które by

zostało wysnute z doświadczeń zewnętrznych

zostało wysnute z doświadczeń zewnętrznych

z

z

Przestrzeń jest koniecznym wyobrażeniem

Przestrzeń jest koniecznym wyobrażeniem

a priori

a priori

leżącym u podłoża wszelkich zewnętrznych danych

leżącym u podłoża wszelkich zewnętrznych danych

naocznych

naocznych

z

z

O przestrzeni, o istotach rozciągłych itd. możemy przeto

O przestrzeni, o istotach rozciągłych itd. możemy przeto

mówić tylko ze stanowiska człowieka.

mówić tylko ze stanowiska człowieka.

z

z

Stwierdzamy zatem empiryczną realność przestrzeni (w

Stwierdzamy zatem empiryczną realność przestrzeni (w

odniesieniu do wszelkiego możliwego zewnętrznego

odniesieniu do wszelkiego możliwego zewnętrznego

doświadczenia), jakkolwiek zarazem przyjmujemy jej

doświadczenia), jakkolwiek zarazem przyjmujemy jej

transcendentalną idealność, tj. to, że jest ona niczym,

transcendentalną idealność, tj. to, że jest ona niczym,

skoro tylko opuścimy warunek możliwości wszelkiego

skoro tylko opuścimy warunek możliwości wszelkiego

doświadczenia i uznajemy ją za coś, co znajduje się u

doświadczenia i uznajemy ją za coś, co znajduje się u

podłoża rzeczy samych w sobie.

podłoża rzeczy samych w sobie.