1

Agnieszka Kandzia

Głos wart programu? – o tym, co partie polityczne proponują młodzieży

Młodzież w państwach demokratycznych traktowana jest od lat jako ważny czynnik

zachodzących zmian społeczno-politycznych. Gdy Platforma Obywatelska wygrała wybory

parlamentarne w 2007 roku zaczęto ten sukces przypisywać właśnie „młodym”. [Grochal]

[Dlaczego młodzi odrzucili Kaczyńskich] [Wyborcza optyka młodych] [Jarosław Kaczyński:

przegraliśmy przez mobilizacje młodych] To oni, zdaniem mediów, polityków, socjologów i

politologów zmobilizowali się i stworzyli potężna siłę wyborczą. Od tego czasu problemy

ludzi młodych stały się nieco bardziej dostrzegalne. Tak bardzo bowiem, jak młodzież może

partiom politycznym pomóc – tak samo może im zaszkodzić.

Wstęp

Na wstępie należałoby zastanowić się nieco nad pojęciem „młodzieży” – czy taką

kategorią możemy posługiwać się w sposób uprawniony? Z formalno-prawnego punktu

widzenia „młodzież” nie istnieje. W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej znajdziemy

bowiem jedynie rozróżnienie wiekowe obywateli polskich – na tych, którzy ukończyli 18 rok

życia i mają czynne prawo wyborcze oraz tych, którzy tego prawa z racji wieku jeszcze nie

mają (art. 62). Kodeks cywilny operuje kategorią osób „pełnoletnich”, które ukończyły 18 rok

życia lub przez zawarte wcześniej małżeństwo taką pełnoletniość uzyskały, mając tym samym

pełną zdolność do czynności prawnych lub „małoletnich”, którzy nie mają skończonych 18 lat

(art. 10). W kodeksie karnym natomiast odnajdziemy sformułowania „nieletni”, który nie

przekroczył wieku 17 lat oraz „młodociany”, który nie osiągnął wieku lat 21

1

(art. 10 §2,

art. 115 §10). W polskim prawie nie mamy więc jednoznacznego określenia, czym jest

„młodzież” i jakie kategorie wiekowe obywateli do takiej grupy można zaliczyć.

Młodości od lat przywiązywało się nie tylko wiek, ale także cechy psychologiczne

i społeczne. Jean Jacques Rousseau mówił o tzw. „teorii 5-stopniowego rozwoju” wskazując

na wiek i zmiany osobowości człowieka. Jego zdaniem okres młodzieżowy przypadał na wiek

od 12-15 roku życia, następnie człowiek wkraczał w okres młodzieńczy (15-20 lat)

[Encyklopedia psychologii 1998: 254]. Zwiększenie udziału młodzieży w społeczeństwie,

1

Gdy sprawa orzekana jest w pierwszej instancji za „małoletniego” uważa się osobę, która nie przekroczyła

wieku lat 24.

2

przyspieszenie rozwoju fizycznego i psychicznego dzieci, wydłużenie okresu kształcenia oraz

wydłużenie okresu dochodzenia do samodzielności wpłynęło na socjologiczne

i psychologiczne pojmowanie „młodzieży” [Tamże: 255]. Podobieństwo wieku oraz pewnych

charakterystycznych dla tego okresów przekonań, wartości i stanów psychologicznych może

więc rodzić poczucie pewnej wspólnoty. Młodzież zaczęto uważać za specyficzną grupę

społeczną, która jest jednakże bardzo głęboko zróżnicowana [Cieniuch, Nawrocki, Ziemski

1980: 124]. Mimo wszelkich dystynkcji, jak wychowanie, wartości, poglądy polityczne,

a nawet język i strój ma ona jednak świadomość wspólnotowości i potrafi prowadzić

charakterystyczną tylko dla siebie wewnętrzną komunikację [Adamczyk 2003: 51].

W tym kontekście zaczęły powstawać tzw. teorie młodości lub teorie młodzieży

zaliczane dzisiaj do grona klasycznych koncepcji socjologicznych. Za najważniejszych

teoretyków młodzieży uznaje się Helmuta Schelsky’ego, Shmuela N. Eisenstadta oraz

Friedricha Tenbrucka.

Schelsky mianem „młodzież” określa stan przejściowy pomiędzy dzieciństwem

i dorosłością, pomiędzy grupami pierwotnymi, a wtórnymi [1996: 104 i nast.]. W koncepcji

fenomenologicznej (opartej na badaniach empirycznych młodzieży niemieckiej)

u Schelsky’ego pod tym pojęciem kryją się młodzi robotnicy i przedstawiciele inteligencji,

mający wpływ na dane pokolenie i kształtowanie się struktury społecznej. Do grupy

młodzieży nie zalicza natomiast ludzi znajdujących się na poziomie szkolnym (uczących się).

Za teoretyka młodzieży uznawany jest również Eisenstadt, którego ujęcie

funkcjonalne bazuje jedynie na pojęciu „wieku”. Osiągnięcie pewnego wieku jest bowiem

podstawowym warunkiem realizowania poszczególnych ról społecznych. Dlatego też

młodzież ze względu na wiek znajduje się znów, jak u Schelsky’ego w tzw. okresie

przejściowym. Funkcjonuje w czasie pomiędzy grupami pierwotnymi (rodzinami,

wspólnotami), a grupami wtórnymi (społeczeństwami). Niektóre potrzeby nie mogą być

w pewnym czasie zaspokojone już tylko przez rodzinę. To właśnie w grupie rówieśniczej

młodzi ludzie odnajdują poparcie i zrozumienie dla tychże potrzeb [Eisenstadt 1996: 112-

117]. Następuje więc pewna interakcja z osobami równymi sobie na poziomie

demograficznym. Grupa rówieśników pomaga rozwiązywać problemy we wspomnianym

okresie przejściowym. Dlatego też czas ten jest w sposób szczególny wyróżniony wobec

innych okresów życia człowieka.

Za stan pośredni „młodzież” uznaje również Tenbruck. Jest to jednak dla tego badacza

etap pomiędzy odkrywaniem własnej tożsamości i zyskiwaniem wolności w działaniu, a

niepewnością zastaną przed wkroczeniem w dorosłość. Młodość jest więc jego zdaniem

3

autonomicznym okresem życia, w którym rozwojem osobowości kieruje grupa młodzieżowa

[Oleniacz 2005: 17].

Warto zwrócić więc uwagę na cechy, które w różnych ujęciach najczęściej są

młodzieży przypisywane. Po pierwsze, jest to więc pewna wyróżniona grupa wiekowa, której

ramy wahają się między 15, a 24 rokiem życia. Po drugie, do kategorii młodzieży

zakwalifikować można osoby znajdujące się w fazie przejściowej pomiędzy dzieciństwem a

dorosłością. Po trzecie, okres ten obfituje w przygotowanie do życia, realizowanie potrzeb

społecznych charakterystycznych dla danego poziomu rozwoju osobowościowego i

społecznego. Po czwarte wreszcie, budowana w tym czasie specyficzna tożsamość oraz

poczucie przynależności do szeroko pojmowanego społeczeństwa.

Młodzież jako przedmiot procesów politycznych

Jak wspomniano we wstępie, młodzież w okresie kształtowania postaw życiowych

i tożsamości staje się obiektem zainteresowań polityków. W czasie bowiem, w którym po raz

pierwszy większość młodych ludzi zaczyna dostrzegać w sposób bardziej świadomy

problemy społeczne, a także swoje własne potrzeby, zaczyna też interesować się polityką.

Młodzież danego okresu historycznego określana jest nieraz mianem tzw. pokolenia

politycznego [Encyklopedia socjologii 1999: 257]. Karl Mannheim określał tym mianem kilka

roczników, których przedstawiciele połączeni są wspólnotą losów (którą podobnie

odczuwają). Grupa taka posiada wspólne wartości i przekonania wynikające z wieku

[Przyłęcki 2009: 194].

Osoby, które chcą aktywnie włączać się w funkcjonowanie społeczeństwa stają się

bazą dla rekrutacji jednostek do elit społecznych i politycznych. W kierunku młodych ludzi

kierowana jest więc specjalna oferta, która z jednej strony włącza ją już do organizacji

państwowej, a z drugiej strony jest nieco odmienna od tego, co proponuje się obywatelom

bardziej zaawansowanym wiekowo i społecznie. Manheim zwrócił uwagę na fakt, że im

większa jest dynamika zmian społeczeństwa, tym problemy „młodych generacji” są częściej

zauważane. W warunkach niestabilności młode pokolenia nie przystosowują się do pokoleń

starszych, a próbują na nie wpływać [Koseła 1999: 8]. Młodzi ludzie stanowią więc grupę

szczególną, która proces owych zmian społecznych w określony sposób prokuruje i nakreśla.

Dzisiaj charakter ten nieco się zmienił, jednak szeroko rozumiane badania nad młodzieżą są

powszechne i dość popularne.

4

Znaczenie młodych dostrzegane jest nie tylko w państwach o systemach

demokratycznych. W reżimach autorytarnych i totalitarnych, młodzież odgrywała znaczącą

rolę w budowaniu społeczeństwa. Była i jest wymieniana jako czynnik inspirujący naród, jako

przyszłość jednolitego państwa narodowego lub baza funkcjonowania gospodarki. Wystarczy

w tym miejscu wspomnieć jedną z najbardziej znanych organizacji młodzieżowych, jaką

w XX wieku była Hitler-Jugend. Program wychowania, głoszony przez Adolfa Hitlera

w 1938 roku był czytelny: „Chcę młodzieży gwałtownej, władczej, nieustraszonej i okrutnej.

Te wszystkie cechy musi posiadać młodzież. Musi umieć znosić ból. Nie może mieć w sobie

nic słabego ani czułego. (…) Silną i piękną chcę mieć moją młodzież… Tylko z nią będę

w stanie stworzyć to, co nowe…” [Fest 1970: 385]. Wychowanie młodzieży zgodne

z zasadami narodowego socjalizmu stało się jednym z filarów polityki nazistów.

Trudno znaleźć też bardziej pro-młodzieżowy okres niż ten, którym charakteryzowała

się retoryka Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Przywołać można tutaj słowa Edwarda

Gierka wygłoszone na Zlocie Młodych Przodowników Pracy i Nauki w Katowicach w 1971

roku: „Możemy Was Towarzysze zapewnić, że stworzymy niezbędne warunki ku temu, by

Wasza energia, wiedza i młodzieńcza żarliwość jak najlepiej służyły socjalistycznej

Ojczyźnie. Trzeba jednak otwarcie powiedzieć, że zależy to nie tylko od starszego pokolenia.

Młodzież musi działać także sama, musi się uczyć, zdobywać wyższe kwalifikacje, aktywnie

uczestniczyć w życiu społecznym (…) Samodzielność, zdyscyplinowanie i twórczy stosunek

do pracy składają się na umiejętność współrządzenia krajem. Tę umiejętność każdy z Was

powinien zdobyć i udokumentować własną postawą, własnymi czynami” [Gierek 1978: 26-

27]. Młodzież miała stać się narzędziem, dzięki któremu wszystkie treści propagandowe

mogłyby być skutecznie i szybko rozpowszechniane. Sprawy młodych ludzi i ich wpływ na

gospodarkę państwa stały się jednym z centralnych punktów strategii i działalności partyjnej.

Tworzenie licznych organizacji młodzieżowych

2

ściśle podporządkowanych partii miało

w jak największym stopniu skupiać młodych obywateli i przygotowywać ich do partycypacji

politycznej. Powstałe ruchy młodzieżowe nie tylko przyczyniały się jednak do szerzenia

propagandy, ale w czasach przełomu odgrywały znaczną rolę w obalaniu systemów.

Współczesna działalność młodych ludzi w niczym już nie przypomina tej aktywności

z końca lat 60-tych czy 80-tych, kiedy doprowadzono do upadku „realnego socjalizmu” w

2

W przypadku organizacji zakładanych w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w roku 1948 włączono je do

Związku Młodzieży Polskiej. Gdy ZMP został rozwiązany powstały na jego miejsce dwie organizacje: Związek
Młodzieży Socjalistycznej i Związek Młodzieży Wiejskiej. Edward Gierek w latach 70-tych próbował dokonać
ponownego ujednolicenia organizacji młodzieżowych. Powołano więc Federację Socjalistycznych Związków
Młodzieży Polskiej oraz Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej. Duże znaczenie w PRL odgrywał również
Związek Harcerstwa Polskiego będący popularyzatorem postaw patriotycznych [Sudziński 2005: 7-8].

5

Polsce. Potężne niegdyś ruchy młodzieżowe odeszły raczej do przeszłości, a młodzież, jeśli w

ogóle angażuje się w politykę skupia się raczej na kwestiach doraźnych i niezwykle im

bliskich (np. wystąpienia w sprawie ACTA).

Dzisiaj w kierunku młodzieży, która dalej dla wielu polityków jest grupą trudną do

jednoznacznego zidentyfikowania, kierowane są hasła w szczególności związane z edukacja

i działaniami na rynku pracy. Grupa ta nie znajduje się jednak w głównym nurcie

zainteresowania polityków. Trudno kategorycznie odpowiedzieć na pytanie, czy to politycy

nie mają nic do zaoferowania młodym obywatelom i dlatego Ci dają temu wyraz nie

partycypując w wyborach parlamentarnych, czy też przez słabe zaangażowanie społeczne

młodzież postrzegana jest jako elektorat niestabilny, dla którego nie warto przygotowywać

specjalnej oferty programowej.

Aktywność polityczna młodzieży i jej preferencje polityczne

Gdy w 1992 roku zapytano polskich uczniów i studentów „Czy demokracja jest

najlepszą formą rządzenia naszym krajem i obywatelami?” prawie 80% respondentów

udzieliło dopowiedzi pozytywnej [Uliński 1994: 21]. Tymczasem do 2007 roku młodzież

uważana była za grupę najmniej aktywną politycznie i nie udzielającą swojego poparcia

partiom politycznym. Od czasu, gdy w Polsce doszło do gruntownej przemiany systemu

politycznego, aktywność polityczna młodzieży spadała. Przez ostatnie 20 lat, zaledwie 1-3%

młodych wyrażało chęć wpływania na sytuację ekonomiczną i polityczną kraju [Łuczewski;

Ostrowicka-Miszewska 2006: 57]. Dopiero przyspieszone wybory parlamentarne, co

wyraźnie widać na wykresie 1, spowodowały, że udział najmłodszej grupy wiekowej wzrósł

zdecydowanie.

Wykres 1. Udział poszczególnych grup wiekowych w wyborach parlamentarnych 1991-2007 (dane w %).

Źródło: [Cześnik 2009].

6

Rok 2007 był przełomowy pod jeszcze jednym względem – do wyborów po raz

pierwszy poszło (niecałe jeszcze) pokolenie urodzone w 1989 roku. Cztery lata później do

elekcji parlamentarnej po raz pierwszy mogło iść aż 2 miliony „nowych” młodych wyborców.

Biorąc pod uwagę fakt, że przed wyborami parlamentarnymi w 2011 roku w wieku 18-24 lata

łącznie było ok. 3 milinów wyborców, to elektorat ten stanowiłby ok. 10% wszystkich

uprawnionych do głosowania. Takie poparcie udzielone jednej lub dwóm partiom

politycznym mogłoby w sposób znaczący wpłynąć na rozkład sił na polskiej scenie

politycznej. Z punktu widzenia ugrupowań politycznych niezwykle rozsądnym byłoby więc

opracowanie takiego programu wyborczego, aby młodzi ludzie nie tylko znaleźli w nim

propozycje ich dotyczące, ale jeszcze propozycje te poparli. Z jednej strony wydaje się to

niezwykle proste, z drugiej jednak niestała poglądowa grupa młodych ludzi jest obiektem

niezwykle trudnym do pozyskania.

Przywołanie w tym miejscu preferencji politycznych młodych Polaków jest istotne

o tyle, o ile ma wpływ na efekty głosowania w tej grupie wiekowej. Warto więc

przeanalizować krótko, czego oczekują najmłodsi wyborcy i na kogo najchętniej oddaliby

swój głos.

Jak się okazuje, młodzież w wieku 18-19 lat, nie potrafi jednoznacznie dokonać oceny

własnych poglądów politycznych. Sytuacja ta pozostaje niezmienna już od wielu lat. Ma

również trudności z autoidentyfikacją własnych preferencji w spektrum ideologicznym

„lewica – prawica”. Nieco łatwiej przychodzi to tym, którzy deklarują jakiekolwiek

zainteresowanie sprawami politycznymi [Młodzież 2010 2011: 65].

Wykres 2. Deklarowane poglądy polityczne.

Źródło: [Młodzież 2010 2011].

7

Ci jednak, którzy potrafią dokonać autoidentyfikacji preferencji politycznych

najczęściej określają się jako osoby o upodobaniach prawicowych. Przewaga orientacji

prawicowych nad lewicowymi i centrowymi jest cechą charakterystyczną dla całej grupy

najmłodszych wyborców (a więc tych do 24 lat)

3

[Turska-Kawa, Wojtasik 2009: 130].

Osobom o poglądach prawicowych znacznie łatwiej wskazać partię, która jest bliska

ich światopoglądowi. W zdecydowanej jednak większości najmłodsi wyborcy nie potrafią

wskazać konkretnego ugrupowania lub też nie widzą takowego na polskiej scenie politycznej.

Wykres 3. Preferencje partyjne wśród młodzieży. (W badaniach poproszono młodzież o wskazanie partii,

która jest najbliższa ich poglądom politycznym)

24

62

38

46

57

32

47

44

19

6

15

10

trudno

powiedzieć

prawicowe

centrowe

lewicowe

Wymienił(a) konkretną partię

Nie ma takiej partii

Nie wiem

Źródło: [Młodzież 2010 2011].

Gdyby porównać badania preferencji partyjnych wśród polskiej młodzieży z lat 90-

tych i te z 2010 roku to widać wyraźnie, że młodzi ludzie mają niesprecyzowane postawy

wobec poszczególnych opcji politycznych i są wyborcami niestałymi. Popierają partie, które

mają do zaoferowania „coś nowego” i są pewną odmianą dla rywalizujących ze sobą,

podzielonych jak po pierwszych w pełni wolnych wyborach parlamentarnych czy skłóconych,

jak obecnie, ugrupowań

4

. Jan Garlicki już w latach 90-tych dostrzegł również, co z

powodzeniem można przenieść na obecne realia, że takie niezgodne z obowiązującym nurtem

3

Z badań elektoratu przeprowadzonych w 2009 roku w ramach projektu „Preferencje polityczne” wynika, że

22,8% respondentów w wieku 18-24 lata określiłoby swoje poglądy jako lewicowe, 35,6% uznało swoje
preferencje jako centrowe, a najwięcej, bo 41,6% osób zadeklarowało poglądy prawicowe [www.badania-
elektoratu.us.edu.pl].

4

W badaniach prowadzonych przez Pracownię Edukacji Politycznej PAN w 1992 roku najwięcej osób –

uczniów i studentów warszawskich szkół wyższych (57,8%) uznało program Polskiej Partii Ekologicznej za
„bardzo bliski” lub „zbliżony” do własnych poglądów politycznych. Co warte odnotowania, partia ta nie
posiadała wówczas swojego przedstawiciela w ani w Sejmie, ani w Senacie. Na drugim miejscu znalazła się
Unia Demokratyczna z programowym poparcie 47,6% badanych. Jako trzeci najbliższy ich poglądom program
partyjny respondenci wskazali Polską Partię Przyjaciół Piwa (36,3%).

8

poparcie jest świadectwem „że z zagmatwaniem polskiej sceny politycznej wielu młodych

ludzi sobie nie radzi i nie potrafi się rozeznać w prawdziwych różnicach między partiami”

[1994: 35].

Młodzi w programach partii politycznych

Kluczową kwestią dla tego artykułu jest miejsce młodzieży w programach partii

politycznych. Obszarem analizy będą dokumenty programowe największych polskich partii

politycznych ubiegających się o mandaty w wyborach parlamentarnych 2011 roku, które

przekroczyły 5-procentowy prób wyborczy i uczestniczyły w podziale mandatów, a więc:

Platformy Obywatelskiej, Prawa i Sprawiedliwości, Ruchu Palikota, Polskiego Stronnictwa

Ludowego i Sojuszu Lewicy Demokratycznej

5

.

Z badań przeprowadzonymi przed wyborami parlamentarnymi 2011 roku TNS OBOP

wynika, że najbardziej niezdecydowaną grupą wyborczą jest grupa wiekowa obywateli

najmłodszych – pomiędzy 18, a 24 rokiem życia (45%). Do samego końca aż 35% osób z tej

grupy nie wiedziało też na kogo odda swój głos, jeśli pójdzie głosować [Młodzi nie wiedzą na

kogo głosować]. Zestawiając to ze słabo określonymi preferencjami politycznymi

przedstawionymi powyżej, widzimy, że ostatnie dni kampanii politycznej są kluczowe dla

podjęcia decyzji przez ludzi młodych. Interesującym przedmiotem analizy stają się zatem

poszukiwania przedmiotu zainteresowania młodzieży, który mógłby z jednej strony zachęcać

ich do aktywności wyborczej, z drugiej, oddania głosu na poszczególne ugrupowania.

Poniższą analizę podzielono na dwie części. Po pierwsze, sprawdzono ile razy

w programie występuje sformułowanie „młodzież”, „młody” lub pokrewne oraz czy istnieją

jakieś dodatkowe dokumenty poświęconej polityce młodzieżowej, po drugie, jakie propozycje

w poszczególnych płaszczyznach przedstawiają politycy dla najmłodszych wyborców.

Analizowane propozycje programowe podzielono na 4 obszary:

a) edukacja i szkolnictwo wyższe,

b) praca i świadczenia emerytalne,

c) rodzina i mieszkalnictwo,

d) kwestie światopoglądowe.

Platforma Obywatelska

5

W kolejności takiej, jaki osiągnęły wynik w wyborach parlamentarnych.

9

Platforma Obywatelska w programie wyborczym 2011 „Następny krok. Razem” 36

razy odwołuje się do „młodzieży” lub „ludzi młodych”. Oferta dla tej grupy przed wyborami

była dość bogata i zróżnicowana, zawarta przede wszystkim w programie wyborczym.

Najwięcej miejsca młodym ludziom poświęcono w dziedzinach edukacji i pracy.

Wprowadzenie na etapie szkoły średniej przedmiotów filozoficznych, pobudzających

kreatywność i aktywność obywatelską miałoby pomóc przyszłym humanistom w znalezieniu

pracy. W ramach programu „Koperniki” PO planowała stworzenie centrów nauki na wzór

Centrum Nauki Kopernik w Warszawie. Ośrodki takie miałyby, zdaniem polityków PO,

inspirować młodzież do nauki i innowacyjności. Tym samym proponowano powstanie

konsorcjów wiedzy skupiających jednostki dydaktyczne różnych szczebli oraz szkolne

i studenckie zespoły badawcze. PO zapowiedziała również opiekę nad zdolną młodzieżą

z rodzin biedniejszych. System stypendiów i kredytów miałby ułatwić im dostęp do

najlepszych krajowych uniwersytetów. Zdolna młodzież wkraczająca dopiero w życie uczelni

wyższych miałaby szansę na uzyskanie dofinansowania z funduszu konkursowego „Generacja

Przyszłości”. Dla tych, którzy studentami już są Platforma proponowała „Diamentowy Grant”

na badania naukowe (dla 100 najlepszych). Zapowiedziano także rozszerzenie skierowanych

do młodzieży programów „Praktycznej nauki prawa”.

W programie PO znalazły się również propozycje dla młodych związane z ich

działaniem na rynku pracy. Dla wzmocnienia stabilności zatrudnienia młodych ludzi PO

planowała wdrożenie do kodeksu pracy odnawialnych umów sezonowych. Proponowano

także wcześniejszy start osób młodych na rynku pracy oraz otwarcie niektórych zawodów

(tak, by młodzi mieli do nich łatwiejszy dostęp) oraz płatne staże. W programie PO

zapowiedziano stworzenie modelu promocji przedsiębiorczości wśród młodych opartego na

tzw. „start up-ach”. Cel ten miałyby realizować Akademickie Inkubatory Innowacyjności. Ich

działania rozwijałyby funkcjonujące już Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości.

„Studenci będą mieli możliwość m.in. przeniesienia kosztów ubezpieczeń społecznych oraz

kosztów księgowo-prawnych na inkubator, wsparcia kadry naukowej uczelni i niezależnych

ekspertów, uczestnictwa w szkoleniach z zakresu np. prawa patentowego, dostępu do

infrastruktury biurowej oraz do Internetu” [Następny krok. Razem]. Dla pomysłowych

młodych naukowców i przedsiębiorców zaproponowano zamrożenie podatku od praw

autorskich do wynalazku do czasu uzyskania dochodów ze sprzedaży produktu. Zmiany

zapowiadano też także w Otwartych Funduszach Emerytalnych, które dla młodych miały stać

się bardziej efektywne, choć nie określono dokładnie na czym owe zmiany miałyby polegać.

Platforma zaproponowała również zwiększenie ulg podatkowych dla osób, które dobrowolnie

10

odkładają oszczędności na emeryturę – wszystko po to, by wzmocnić bezpieczeństwo

emerytalne obecnej młodzieży. Specjalną pomoc zaoferowano młodym rolnikom, dla których

wsparcie miało zwiększyć się z 50 do 75 tys. złotych. Zapowiedziany szerokopasmowy

Internet dla młodzieży z obszarów wiejskich miał pomóc w starcie w karierze naukowej oraz

na rynku pracy.

Już w pierwszej części działu poświęconego rodzinie czytamy, że „aktywna polityka

na rzecz rodziny – dzieci, osób młodych, małżeństw, seniorów – to inwestycja w przyszłość

i element zaawansowanej wspólnoty narodowej” [Tamże]. Polityka prorodzinna przed

wyborami zakładała powstanie na uczelniach punktów przedszkolnych, tak, aby studenci oraz

młodzi naukowcy, którzy zostaną rodzicami nie musieli rezygnować z rozwoju naukowego.

Platforma obiecała również kontynuowanie zmodyfikowanego programu „Rodzina na

swoim”.

Poza wymienionymi wyżej obszarami PO zaproponował udogodnienia dla młodzieży

w zakresie pomocy medycznej. Osoby pomiędzy 18 a 26 rokiem życia mogłyby otrzymać

dofinansowanie na korzystanie z pompy insulinowej (refundację zestawów infuzyjnych). W

programie partii nie znajdziemy jednak wyraźnych odniesień do kwestii światopoglądowych.

Prawo i Sprawiedliwość

Prawo i Sprawiedliwość poza programem wyborczym przygotowało również odrębny

dokument „Prawo i Sprawiedliwość. Szansa dla młodych” – tu jednak w większości

powtórzono tezy zawarte w programie. Znacznie częściej niż w przypadku PO odwoływano

się do młodych i młodzieży, bo aż 73 razy

6

. W ramach oferty edukacyjnej partia chciała

zrealizować trzy cele: stwarzać dobre szanse edukacyjne dla młodych obywateli (bez względu

na miejsce zamieszkania i stan majątkowy), dawać dobre wykształcenie i przygotowanie do

życia w społeczeństwie oraz sprzyjać rozwojowi talentów. Nie pojawiły się jednak

w ofercie konkretne rozwiązania, jak cele te osiągnąć. Była za to propozycja umieszczania

uczniów, którzy zakłócają innym spokojny proces nauki w tzw. szkołach dla młodzieży

trudnej. Dla uczniów wybitnych przewidziano podniesienie wysokości stypendiów. Studenci

mieli mieć możliwość korzystania z nowego systemu pomocy stypendialnej i kredytowej,

jednak podobnie jak w przypadku PO nie określono tego w bardziej szczegółowy sposób.

Stypendia miałyby pochodzić ze źródeł państwowych, samorządowych, europejskich oraz od

przyszłych pracodawców (dodatkową pomoc mogłyby otrzymać osoby pochodzące z

6

To bardzo duża zmiana w stosunku do programu wyborczego z 2007 roku, kiedy do młodzieży PiS odwołał się

zaledwie 7 razy [Przyłęcki 2009: 198].

11

obszarów wiejskich). Nowością w polskiej edukacji miał być program „Patriotyzm jutra”, w

ramach którego zaproponowano między innymi cykl projekcji filmów o ważnych postaciach

XX wieku. Na uczelniach zapowiadano rewizję kierunków studiów, zweryfikowanie opłat za

studia dzienne

7

oraz zapewnienie statusu asystenta dla doktorantów nie zatrudnionych na

uczelni. W programie znalazła się też oferta fundowania przez uczelnię lub ośrodek badawczy

stypendiów naukowych poświęconych na określony cel badawczy związany z działaniem

uczelni.

W kwestii zatrudnienia partia Jarosława Kaczyńskiego proponowała ograniczenie

reglamentacji zawodów oraz walkę z korporacjami „ograniczającymi potencjał młodych

ludzi” [Nowoczesna Solidarna Bezpieczna Polska]. Zapowiedziano stworzenie mechanizmów

interwencji państwa w przypadku, gdy bezrobocie wśród młodych osiągnęłoby wysoki

poziom. Nie sprecyzowano jednak, jakie to będą mechanizmy. PiS wysunął również pomysł

przeznaczenia środków z Funduszu Pracy na staże, prace interwencyjne, dotacje oraz na

uruchomienie własnej działalności gospodarczej. Studenci prowadzący własne firmy nie

musieliby płacić składek do ZUS.

Młode mamy miałyby szansę na otrzymanie dłuższego niż obecnie urlopu

macierzyńskiego (26 tygodni przy jednym dziecku i 39 tygodniu przy urodzeniu więcej niż

jednego dziecka w tym samym czasie). Dla rodzin wielodzietnych zaproponowano „kartę

rodziny wielodzietnej” uprawniającej do zniżek w obiektach sportowych, kulturalnych

i w środkach komunikacji miejskiej. Dla młodych małżeństw rozpoczynających wspólne

życie postulowano uproszczenie procedur najmu mieszkania.

PiS zwracało też szczególną uwagę na wychowanie młodzieży w kręgu „wartości

obywatelskich” i „postaw patriotycznych” [Tamże]. Podobnie jednak, jak w przypadku PO

nie znajdziemy w programie tej partii wyraźnych odniesień do kwestii światopoglądowych.

Ruch Palikota

Inaczej na tym tle prezentuje się program Ruchu Palikota – nowej partii na polskiej

scenie politycznej w 2011 roku. W programie „Nowoczesna Polska” ani razu nie ma

bezpośredniego pozytywnego odwołania do „młodych”. W sensie negatywnym odnajdziemy

natomiast sformułowania o tym, że Polska to kraj najmłodszych emerytów i „nie może być

7

W programie przeczytamy: „Wyjątkowo ustawa dopuści opłaty obciążające również osoby studiujące w

systemie bezpłatnym, na przykład za egzaminy poprawkowe czy repetowanie przedmiotów objętych programem
studiów, precyzując zasady ich ustalania”, tymczasem podczas spotkań z wyborcami Jarosław Kaczyński
zapowiadał utrzymanie bezpłatnych studiów (brak opłaty za studiowanie drugiego kierunku), a także zniesienie
opłat za egzaminy poprawkowe [Oferta PiS dla młodych].

12

tak, aby młodzi, wykształceni, w pełni sprawni ludzie przechodzili na emeryturę”

[Nowoczesna Polska].

RP próbował przekonać młodych wyborców radykalnym rozdziałem państwa i

kościoła, możliwością dobrowolnego finansowania z podatków partii politycznych, kościoła

lub organizacji społecznych. Wyrównywanie szans na rynku pracy powinno rozpocząć się od

stworzenia dostępu do darmowego Internetu dla wszystkich Polaków. Nie kwestiami

gospodarczymi ani edukacyjnymi chciał jednak przekonać do siebie Janusz Palikot. W swoim

programie skupił się inaczej niż pozostali rywale na problemach przekonań.

Najważniejszą częścią programu, która miała pozyskać także młody elektorat były

kwestie światopoglądowe. Wśród najistotniejszych znalazły się legalizacja związków

partnerskich (w tym homoseksualnych), legalizacja miękkich narkotyków, liberalizacja

ustawy aborcyjnej oraz zgoda na wykorzystywanie i finansowanie metody in vitro. Kwestią

nie poruszaną przez inne partie był również darmowy dostęp do środków antykoncepcyjnych.

Ruch Palikota starał się pozyskać młodzież w nieco inny sposób. Politycy tego

ugrupowania angażowali się w marsze i akcje młodzieżowe organizowane na ulicach polskich

miast [Mróz], ale nie odnosili się bezpośrednio do kwestii młodzieży w swoim programie

wyborczym.

Polskie Stronnictwo Ludowe

Dla Polskiego Stronnictwa Ludowego młodzież nie jest elektoratem kluczowym,

dlatego nie poświęcono jej wiele miejsca w programie wyborczym o dość zobowiązującej

nazwie „Człowiek jest najważniejszy”. Do młodych ludzi odwołano się zaledwie 7 razy.

PSL widziało potrzebę rozwinięcia szans edukacyjnych dla młodzieży, szczególnie tej

ze środowisk zaniedbanych. W programie tej partii nie można było odnaleźć jednak ofert

związanych z rozwojem zawodowym oraz przyszłością młodych na rynku pracy. Ludowcy

zaoferowali za to preferencyjne kredyty mieszkaniowe dla młodych ludzi, którzy zamierzają

kupić pierwsze mieszkanie oraz rozwinięte budownictwo społeczne, które miałoby pomóc

wkroczyć w dorosłe życie. Matki z dzieckiem, zdaniem polityków PSL, powinny być

poddane programowi profilaktyki zdrowotnej, jednak szczegółów tego planu nie poznaliśmy

przed wyborami. Dla osób młodych zaproponowano również program specjalistycznego

poradnictwa pedagogiczno-psychologicznego oraz wprowadzenie obniżonej stawki VAT na

towary i usługi dla dzieci i młodzieży. Podobnie jak PO planowano pomoc dla młodych

rolników i zwiększenie premii dla nich z 50 do 75 tys. złotych.

13

Jak w przypadku największych partii politycznych w programie nie poświęcono wiele

miejsca zagadnieniom ideologicznym i światopoglądowym.

Sojusz Lewicy Demokratycznej

W dokumentach Sojuszu Lewicy Demokratycznej 6-krotnie odwoływano się do

pojęcia „młodzi” i „młodzież”. Z drugiej jednak strony warto podkreślić, że znalazły się tam

odrębne działy poświęcone właśnie młodym Polakom.

W dziedzinie edukacji SLD chciał przywrócić system kształcenia zawodowego oraz

praktyk podejmowanych przed wejściem na rynek pracy. Staże i praktyki miałyby być płatne.

Na uczelniach proponowano rozwinięcie doradztwa zawodowego. Młodzieży z rodzin

biedniejszych obiecywano przywrócenie Narodowego Funduszu Stypendialnego. Sieć

akademików oraz specjalne stypendia zapewniano osobom z małych miasteczek i wsi, które

chciałyby studiować na uniwersytetach w dużych miastach. SLD przedstawił również system

rekrutacji na studia dzienne, według tzw. kryteriów społecznych

8

. Szkolnictwo wyższe

miałoby być ściśle powiązane z rynkiem pracy w danym regionie. Politycy lewicy

zapowiadali zmianę zasad dostępu do studiów bezpłatnych, jednak i tu nie poznaliśmy

szczegółów zmian. Powszechny dostęp do Internetu miałby zdaniem SLD wyrównać szanse

edukacyjne młodych Polaków.

Zdaniem polityków lewicy należy namawiać przedsiębiorstwa do tworzenia nowych

miejsc pracy oraz likwidować bariery ograniczające dostęp kobiet (także tych młodych) do

rynku pracy – nie można było jednak w programie poznać szczegółów tych propozycji. Każde

dziecko miałoby znaleźć miejsce w przedszkolu, co pomogłoby młodym matkom szybciej

wrócić do poprzedniego miejsca pracy.

Dla młodych rodzin SLD planował wsparcie państwa przy rozwoju budownictwa

społecznego oraz rozwój budownictwa przeznaczonego na wynajem (co miałoby pomóc we

wkroczeniu na rynek mieszkaniowy). Program „Rodzina na swoim” zdaniem tej partii

powinien być zmodyfikowany tak, by możliwe było oszczędzanie na mieszkanie przy

pomocy państwa. Powołane Centrum Opieki nad Rodziną świadczyłoby usługi

psychologiczno-socjalne oraz kompleksowe usługi medyczne. Ponadto SLD zaoferował

przywrócenie w szkołach (także średnich) pielęgniarek i lekarzy oraz szczególną opiekę

roztoczoną nad kobietami w ciąży.

8

Na 100 kandydatów – 80 zostaje przyjętych według dotychczasowych reguł (punktacji, wyniku maturalnego), a

pozostałe 20 miejsc miałoby być obsadzonych osobami o niskim statusie materialnym, którzy także w „tej
kategorii” uzyskaliby najlepsze wyniki rekrutacji.

14

Podobnie jak RP, choć mniej radykalnie, SLD zapowiedział upowszechnienie

antykoncepcji oraz liberalizację prawa antyaborcyjnego. W programie znalazły się też

pomysły „zahamowania procesu klerykalizacji szkolnictwa publicznego” [Jutro bez obaw].

***

Po dokonaniu analizy programów wyborczych nasuwa się jednoznaczny wniosek.

Młodzież w programach partii politycznych jest potraktowana marginalnie. Jej problemy są

coraz bardziej dostrzegalne (w porównaniu z latami poprzednimi) jednak oferta programowa

jest wciąż dość ograniczona. Powtarzają się problemy studentów i młodych naukowców,

jednak okazuje się, że trudno zaproponować partiom konkretne rozwiązania. Kwestie

młodzieżowe, o ile już są wyrażone w dokumentach programowych nie są też wyraźnie

zróżnicowane. Szczególnie PO i PiS powtarzają wiele rozwiązań. Wspomniane propozycje

nie będą więc prawdopodobnie czynnikiem decydującym przy dokonywaniu wyboru nad urną

wyborczą.

Prawybory wśród młodych i wyniki wyborów parlamentarnych 2011

O tym, który program najbardziej przekonał młodych ludzi decydują wybory. Od 1995

roku w szkołach ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych w całej Polsce młodzież, tuż

przed wyborami parlamentarnymi i referendami ogólnopolskimi, mogą oddawać swoje głosy.

W ramach akcji „Młodzi głosują” organizowanej przez Centrum Edukacji Obywatelskiej,

uczniowie szkół

9

– także niepełnoletni – zdobywają niezbędną wiedzę na temat

funkcjonowania najważniejszych organów państwa, biorą udział w debatach

przedwyborczych dotyczących państwa i społeczeństwa oraz przygotowują i przeprowadzają

w szkole wybory [Młodzi głosują – opis akcji]. Podstawowym celem przedsięwzięcia jest

zwiększenie uczestnictwa młodych ludzi w szeroko rozumianym życiu publicznym.

Najważniejszym analizowanym zjawiskiem jest więc poziom frekwencji, jednak, choć z

mniejszym naciskiem, zwraca się również uwagę na wyniki tychże prawyborów. Dają one

podstawę do wnioskowania na temat poglądów politycznych młodego pokolenia oraz ich

ewentualnego przekładu na rzeczywiste wyniki rywalizacji wyborczej za kilka lat (gdy osoby

te uzyskają czynne prawo wyborcze i po raz pierwszy staną przed urnami wyborczymi).

9

Do akcji włączane są wszystkie szkoły, które zgłoszą chęć partycypacji w prawyborach młodzieżowych.

Zgłoszenia mogą dokonać uczniowie lub nauczyciele, a wystosowany wniosek musi zostać opatrzony podpisem
dyrektora placówki.

15

Przed wyborami parlamentarnymi w 2011 roku odbyły się prawybory, w których

udział wzięło 1400 szkół z całej Polski [W 1400 szkołach akcja…]. Frekwencja wyniosła

65%, a więc znacznie więcej niż notuje się podczas wyborów parlamentarnych.

Zdecydowaną przewagę w prawyborach młodzieżowych uzyskała partia Janusza

Palikota (36% oddanych głosów). Na drugim miejscu, co jest nieco zaskakujące w stosunku

do prawyborów przeprowadzanych 4 lata wcześniej, znalazło się PiS (21%), wyprzedzając

PO

10

. W wyborach do Sejmu w 2011 roku tendencja ta powtórzyła się. Można przypuszczać,

że Palikot przekonał młodych nowoczesnym i bardziej niekonwencjonalnym podejściem do

polityki, a także hasłami antyklerykalnymi, wolnościowymi i legalizacji marihuany.

Wykres 4. Wyniki prawyborów przeprowadzonych w ramach akcji „Młodzi głosują” 30 września 2011 r.

Źródło: [Pacewicz].

Sondażowe badania TNS OPOB przeprowadzone dla TVN24 i TVP w dniu wyborów

pokazują, że na Ruch Palikota zagłosowało 23,3 proc. wyborców z grupy wiekowej 18-24 lata

[Janusz Palikot gwiazdą młodych…]. „Młodzi nie mają po prostu innej partii, moim

znajomym zostaje głos nieważny albo Palikot” – mówili młodzi ludzie jeszcze przed

wyborami [Pacewicz]. Janusz Palikot stał się pewnego rodzaju alternatywą dla

ogólnopolskich kłótni parlamentarnych PO i PiS, ale również dla niewyrazistego SLD.

Wykres 5. Procent głosów oddanych na poszczególne partie polityczne w wyborach 2011 roku w grupie

wiekowej 18-25 lat (w %).

10

W 2007 roku pierwsze trzy miejsca zajmowały kolejno: Platforma Obywatelska – 51%, Prawo i

Sprawiedliwość – 22%, Sojusz Lewicy Demokratycznej – 10%.

16

Źródło: [Janusz Palikot gwiazdą młodych…]

Drugie miejsce w prawyborach uzyskało PiS. Wyrażone więc prawicowe orientacje

polityczne znalazły wyraz w faktycznym głosowaniu. Na te partię młodzi oddali 21% głosów.

Elektorat PiS w najmłodszej grupie wiekowej wydaje się dość stabilny. W ogólnopolskich

wyborach parlamentarnych na tę partię swoje głosy oddało prawie 24% młodych ludzi. W

tym jednak przypadku to nie efektowne wystąpienia publiczne zadecydowały o wyniku.

Zdaniem Jarosława Kaczyńskiego: „Młode pokolenie chce głosować na PiS, bo oferujemy

uczciwe państwo, które daje szansę na rynku pracy. Chcemy budować w młodych Polakach

pewność siebie!” [Młodzi popierają PiS].

PO, która wśród młodzieży szkolnej uzyskała trzeci wynik (20%.) zwyciężyła wśród

wszystkich osób młodych w całej Polsce (37,2%). Większość młodych wyborców, która

głosowała na tę partię 4 lata wcześniej, także i w 2011 roku udzieliła poparcia. PO straciła

jednak wielu wyborców na rzecz RP, jednak nadal zdecydowanie przoduje wśród najmłodszej

grupy wyborców.

Podsumowanie

W ramach podsumowania, próbując odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule,

zestawiono preferencje polityczne młodzieży z programami partii oraz wynikami głosowania.

W przypadku młodzieżowych prawyborów szkolnych wynik jest jednoznaczny oraz

zaskakujący. Młodzież najchętniej oddała głosy na partię, która w swoim programie zawiera

najmniej treści poświęconych tej grupie społecznej.

Najlepiej i najobszerniej problemy młodzieży potraktowały PiS oraz PO, które w

szkolnym głosowaniu zajęły jednak drugie i trzecie miejsce. Większość partii kwestie

młodych opracowała w sposób bardzo ogólnikowy i nie przekonała do swoich pomysłów.

Program wyborczy mógł mieć wobec tego niewielkie znaczenie przy wskazaniu kandydata i

17

jego zaplecza partyjnego. Wśród młodzieży, która do wyborów pójdzie za kilka lat prym

wiedzie ugrupowanie, które młodzieżą w kampanii wyborczej niemal zupełnie się nie zajęło –

RP. Nieokreślone preferencje polityczne oraz bardzo słabe zainteresowanie polityką,

a także niejasne oferty wyborcze powodują, że młodzież wybiera to, co najbardziej znane lub

atrakcyjne. Dzięki organizowanym przed wyborami happeningom i medialnym event`om

Janusz Palikot stał się więc dla najmłodszych wyborców dostrzegalny.

Tymczasem w wyborach parlamentarnych 2011 roku wynik jest nieco inny, a więc

partie, które problemami młodzieży zajęły się bardziej wnikliwie zyskały poparcie większości

młodego elektoratu. Może to wynikać z kilku przyczyn. Osoby potencjalnie bardziej

zaangażowane politycznie mogą już nieco intensywniej interesować się propozycjami

programowymi. Wkraczając w kolejny etap życia: studencki i zawodowy znajdują w tych

programach mniej lub bardziej konkretne propozycje dotyczące swojej przyszłości.

Zachowania wyborcze w tym przypadku mogą więc ulec zmianie. W wynikach z 2011 roku

obserwować można również ślad, jaki pozostawiła na wyborcach elekcja sprzed 4 lat.

Zaangażowanie młodych w odsunięcie Prawa i Sprawiedliwości od sprawowania władzy i

tym razem było jednym z motywów kampanii wyborczej. Rywalizacja dwóch największych

polskich partii wciągnęła więc osoby młode, które z programami tychże ugrupowań nie

zaznajomiły się szczegółowo. Ruch Palikota, jako młoda partia polityczna, dość

ekstrawagancka, jak na polskie realia, nie był postrzegany w roli faworyta. W wielu

sondażach partia ta nie przekraczała progu wyborczego, tak więc wyborca, który, mimo

sympatii do tej partii, nie chciał „stracić” swojego głosu, oddał go na partie wiodące.

Okres między 2007 a 2011 rokiem i jedne wybory parlamentarne to oczywiście czas

zbyt krótki, by proponować jednoznaczne wnioski, jednak można z dużą dozą

prawdopodobieństwa przypuszczać, że tendencja obserwowana na razie w szkołach

przeniesie się na polską scenę polityczną (zakładając jej stosunkową stabilność i obserwując

wyniki ostatnich wyborów). Poparcie młodych dla Janusza Palikota niemal pokrywające się z

poparciem dla PiS jest pewnym zaskoczeniem. Kilkumilionowa grupa młodych wyborców,

która w większości nie potrafi sprecyzować swojego ideologicznego miejsca i która z całą

pewnością nie poświęca się lekturze kilkusetstronicowych programów wyborczych jest grupą

niezwykle podatną na działania marketingowe i propozycje światopoglądowo skrajnie

lewicowe. To jednak kolejne wybory parlamentarne pokażą, czy obecni uczniowie (a przyszły

elektorat) pozostaną stabilni w swoich preferencjach, czy też znów zaobserwujemy zmiany

poparcia partyjnego.

18

Bibliografia:

Adamczyk, G. (2003), Wartości społeczne w świadomości młodzieży niemieckiej i polskiej. Studium

socjologiczne, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

Cieniuch, S., Nawrocki, W., Ziemski, A. (1980), Młodzież a wielka polityka, Warszawa: Młodzieżowa Agencja

Wydawnicza.

Cześnik, M. (2009), Partycypacja wyborcza Polaków, Instytut Spraw Publicznych

http://www.isp.org.pl/files/20145849250174351001263374709.pdf (20.03.2012).

Człowiek jest najważniejszy, Program wyborczy Polskiego Stronnictwa Ludowego,

http://www.marketingwpolityce.zgora.pl/kampaniewyborcze/kampania2011pl/psl/program_psl.pdf

(30.04.2012).

Dlaczego młodzi odrzucili Kaczyńskich, Wywiad z prof. Andrzejem Nowakiem,

http://niniwa2.cba.pl/4rp_nowak_dlaczego_mlodzi_odrzucili_kaczynskich.htm (28.05.2012)

Dziennik Ustaw. 1964, Nr 16 poz. 93. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny.

Dziennik Ustaw. 1997, Nr 88 poz. 553. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny.

Eisenstadt, S. (1996), Von Generation zu Generation. Altersgruppen und Sozialstruktur [w:] H. M. Griese,

Socjologiczne teorie młodzieży, wprowadzenie, Kraków: Oficyna Wydawnicza "Impuls".

Encyklopedia psychologii (1998), W. Szewczuk (red.), Warszawa: Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna,

Fundacja Innowacja.

Encyklopedia socjologii (1999), Tom 2., K-N, Warszawa: Oficyna Naukowa.

Fest, J. C. (1970), Oblicze Trzeciej Rzeszy, Warszawa: Czytelnik.

file:///D:/Desktop/M%C5%82odzi%20w%20polityce/211-mlodziez-nie-interesuje-sie-polityka-i-nie-

mowi-wlasnym-jezykiem.htm (30.04.2012).

Garlicki, J. (1994), Postawy polskiej młodzieży wobec pluralizmu, [w:] R. Holly (red.), Wartości polityczne w

świadomości polskiej młodzieży, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN.

Gierek, E. (1978), Jesteście wielką szansą. Wybór przemówień 1971-1977, Warszawa: Młodzieżowa Agencja

Wydawnicza.

http://www.sld.org.pl/strony/39-jutro_bez_obaw__program_sld.html (30.04.2012).

Grochal, R. PO wraca do swoich,

http://wyborcza.pl/0,0.html#error=4,badlink=http%3A%2F%2Fwyborcza.pl%2F1%2C76842%2C9988

632%2CPO_wraca_do_swoich.html (30.04.2012)

Janusz Palikot gwiazdą młodych. Opłaciły się radykalne hasła,

http://www.tokfm.pl/Tokfm/1,103087,10440357,Janusz_Palikot_gwiazda_mlodych__Oplacily_sie_rad

ykalne.html (05.05.2012).

Jarosław Kaczyński: przegraliśmy przez mobilizacje młodych, (30.04.2012)

http://olleo.salon24.pl/18782,jaroslaw-kaczynski-przegralismy-przez-mobilizacje-mlodych (01.04.2012)

Jutro bez obaw. Program wyborczy Sojuszu Lewicy Demokratycznej,

Karwat, M. (1998) Wzorce i style uczestnictwa młodzieży w polityce, [w:] J. Garlicki (red.), Młodzież a zmiany

polityczne we współczesnym świecie, „Studia Politologiczne”, Warszawa: Dom Wydawniczy ELIPSA.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku.

19

Koseła, K. (1999) Najmłodsi dorośli. Wstęp, [w:] Idem, Młodzież szkolna o rynku i demokracji, Warszawa:

Oficyna Naukowa.

Łuczewski, M., Młodzież nie interesuje się polityką i nie mówi dziś własnym językiem,

Młodzi głosują – opis akcji, https://www.ceo.org.pl/pl/mlodzi/news/mlodzi-glosuja-opis-akcji (28.04.2012).

Młodzi nie wiedzą na kogo głosować, http://spoleczenstwo.newsweek.pl/mlodzi-nie-wiedza-na-kogo-

glosowac,80835,1,1.html (30.04.2012).

Młodzi popierają PiS, http://solidarni2010.pl/n,1039,8,mlodzi-popieraja-pis.html (20.04.2012).

Młodzież 2010 (2011), CBOS „Opinie i Diagnozy” nr 19, Warszawa.

Mróz, S. Marsz konopii zamienił się w wiec Palikota,

http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/449828,Marsz-konopi-zamienil-sie-w-wiec-Palikota

(01.07.2012)

Następny krok. Razem, Program wyborczy Platformy Obywatelskiej,

http://platforma.org/media/dokumenty/Program_PO_100dpi.pdf (30.04.2012).

Nowoczesna Polska. Program wyborczy Ruchu Palikota,

http://www.ruchpalikota.org.pl/sites/default/files/rp.file_.3429.231.pdf (30.04.2012).

Nowoczesna Solidarna Bezpieczna Polska, Program wyborczy Prawa i Sprawiedliwości,

http://programpis.org.pl/, (30.04.2012).

Oferta PiS dla młodych, http://www.naszdziennik.pl/index.php?dat=20110926&typ=po&id=po03.txt

(25.04.2012).

Oleniacz, M. (2005), Przeżywanie młodości. Obraz fenomenu w badaniach biograficznych, Kraków: Oficyna

Wydawnicza "Impuls".

Ostrowicka-Miszewska, H. (2006) “Jak porcelana rzucona o beton…”. Dyskurs o młodzieży, polityce i polityce

młodzieży, Kraków: Oficyna Wydawnicza "Impuls".

Pacewicz, P., Młodzi głosują na Palikota,

http://wyborcza.pl/1,75478,10438495,Mlodzi_glosuja_na_Palikota.html (30.04.2012).

Przyłęcki, P. (2009) Problematyka młodzieży w kampanii parlamentarnej 2007 roku, [w:] D. Walczak-Duraj

(red.), Wartości i postawy młodzieży polskiej T.2., Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Schelsky, H. (1996) Die skeptische Generation. Eine Soziologie der Jugend, [w:] H. M. Griese, Socjologiczne

teorie młodzieży, wprowadzenie, Kraków: Oficyna Wydawnicza "Impuls".

Sudziński, R. (2005), Wprowadzenie [w:] R. Sudziński (red.), Niezależny ruch młodzieżowy w Polsce po II

wojnie światowej (1945-2001), Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Turska-Kawa, A., Wojtasik, W. (2010) Struktura społeczna oraz preferencje partyjne w układzie

autoidentyfikacji lewicowo-prawicowych, [w:] „Preferencje polityczne”, nr 1/2010.

Uliński, T. (1994) Postawy polskiej młodzieży wobec demokracji – wybrane aspekty, [w:] R. Holly (red.),

Wartości polityczne w świadomości polskiej młodzieży, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN.

W 1400 szkołach akcja „Młodzi głosują” – prawybory parlamentarne,

http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,10386003,W_1400_szkolach_akcja__Mlodzi_glosuj

a____prawybory.html (26.04.2012).

Wyborcza optyka młodych, (przedruk za „Gazetą Polską”),

http://www.blogpress.pl/node/9911 (01.07.2012)

20

Agnieszka Kandzia – mgr, asystent w Zakładzie Teorii Polityki Instytutu Nauk Politycznych
i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, doktorantka w zakresie nauk politycznych. Jej
zainteresowania badawcze koncentrują się wokół systemu politycznego i partyjnego Związku
Australijskiego oraz ruchu republikańskiego w tym kraju. Od 2009 roku jest redaktorem
Zeszytów Naukowych „Szkice o Państwie i Polityce”.