Pilarczyk Krzysztof Reprodukcja Talmudu do połowy XIX w Zarys dziejów

Studia Judaica 1: 1998 nr 2 (ss. 145-175)

A r t y k u ³ y

Krzysztof Pilarczyk

Kraków

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

ZARYS DZIEJÓW

Talmud ze wszech miar zas³uguje na uwagê chocia¿by ze wzglêdu

na dziedzictwo kulturowe, które zosta³o w nim utrwalone. Przez jego stu-

dium dog³êbniej mo¿na poznaæ judaizm na prze³omie dwóch epok bib-

lijnej i pobiblijnej. Przez wieki pokolenia ¯ydów na podstawie tej ksiêgi

kszta³towa³y swój etos i rytua³, strzeg¹c utrwalonego w niej Prawa jako

wiêtego depozytu i przekazuj¹c go w rozwiniêtej formie nastêpnym po-

koleniom.

Dzieje reprodukcji Talmudu zarówno w formie rêkopimiennej, jak

i drukowanej s¹ jednak w Polsce ma³o znane. O nich traktuje niniejszy

artyku³. Jako cezurê koñcow¹ przyjêto w nim po³owê XVI wieku czas,

kiedy w dziejach drukarstwa hebrajskiego i przekazu wiêtej tradycji judaiz-

mu szczególn¹ rolê zaczêli odgrywaæ przez blisko wiek ¯ydzi mieszkaj¹cy

na ziemiach polskich. Jest on jednoczenie szerszym wprowadzeniem do

zrozumienia wielkoci wyzwania, przed jakim stanêli wówczas ¯ydzi pol-

scy, i pomoc¹ w znalezieniu odpowiedzi, na ile temu wyzwaniu podo³ali.

1. GENEZA TALMUDU

I PODSTAWOWE POJÊCIA Z NIM ZWI¥ZANE

Okres powstania i oddzia³ywania Talmudu nazywa siê w historii re-

ligii ¯ydów judaizmem rabinicznym. Rozpocz¹³ siê on w nied³ugim czasie

po zburzeniu wi¹tyni jerozolimskiej w 70 r. n.e. Jego nazwa pochodzi

Szerzej zagadnienia te zosta³y omówione przez autora artyku³u w ksi¹¿ce Talmud

i jego drukarze w Pierwszej Rzeczypospolitej : z dziejów przekazu religijnego w judaiz-

mie, Kraków 1998. (Prace Miêdzywydzia³owej Komisji Historii i Kultury ¯ydów / Polska

Akademia Umiejêtnoci; [t.] 2).

146

KRZYSZTOF PILARCZYK

od ¿ydowskich uczonych i nauczycieli, zwanych rabinami, propaguj¹cych

wród wspó³wyznawców nowy typ religijnoci. Czasami okres ten nazywa

siê te¿ judaizmem talmudycznym ze wzglêdu na nazwê podstawowego

dzie³a tej epoki Talmudu, analogicznie do nazwy typu religii ¯ydów go

poprzedzaj¹cego, judaizmu biblijnego, która wskazuje równie¿ na podsta-

wowe dzie³o literackie, pod wp³ywem którego judaizm siê ukszta³towa³

Bibliê. Obydwa te dzie³a, Biblia i Talmud, s¹ jednoczenie ród³em po-

znania judaizmu na ró¿nych etapach jego rozwoju, a zarazem rodkami

przekazu wiêtych tradycji nastêpnym pokoleniom,

przy czym wiêksz¹

si³ê oddzia³ywania posiada³ Talmud, który zajmowa³ uprzywilejowane

miejsce w studiowaniu Tory.

Termin talmud zosta³ przyjêty do jêzyka polskiego z jêzyka he-

brajskiego. Hebrajskie s³owo

dvmlt

[talmud] ma kilka znaczeñ: w pier-

wszym rzêdzie oznacza naukê, nauczanie, lekcjê, studiowanie,

a nastêpnie Torê ustn¹ (hebr.

hp-lebw hrvt

[Tora sze-beal-pe]) objawion¹

naukê otrzyman¹, wed³ug tradycji biblijnej, w staro¿ytnoci od Boga przez

Izraelitów i przekazywan¹ przez wyznawców mozaizmu do II w. n.e.

ustnie, a nastêpnie utrwalon¹ na pimie w Misznie, Tosefcie, Gemarze,

midraszach halachicznych i hagadycznych.

W cis³ym znaczeniu terminu

talmud u¿ywa siê jako nazwy w³asnej na oznaczenie dzie³a uczonych

¿ydowskich zwanych amoraitami, tzw. Gemary (od aram.

rmg

[gamar]

dope³niæ), powsta³ego niezale¿nie od siebie w dwóch orodkach w Pale-

stynie w III-IV w. i Babilonii w III-V w.,

st¹d Talmud palestyñski zwany

niekiedy jerozolimskim (

jmlwvrj dvmlt

[Talmud jeruszalmi]) i Talmud

babiloñski (

jlbb dvmlt

[Talmud bawli]). W szerszym znaczeniu w takim

bêdzie ono u¿ywane dalej talmud oznacza Misznê i Gemarê jako jedno

dzie³o. Miszna (

hnwm

), bêd¹ca dzie³em uczonych ¿ydowskich rabinów

zwanych tannaitami, stanowi zbiór praw i zwyczajów spo³ecznoci ¿y-

dowskiej zawartych w wypowiedziach ponad stu nauczycieli, lecz nie

jest kodeksem, poniewa¿ w wielu kwestiach przytacza odmienne opinie

W. T y l o c h: Judaizm, Warszawa 1987, s. 10.

Tora sze-bi-ktaw (

btkbw hrvt

) to prawo, nauczanie Bo¿e zawarte w trzech czê-

ciach Biblii hebrajskiej.

,hnwm _ hp-lebw hrvtl llvk Mw ,2 .rbdb Nvje Kvtm tvejdj tjnq ,dvml ,1 dvmlt"

"(...) hnwmh le Mjxrvmxh lw Mjwvrp-jrbd ,xrmg ,3 .hdgxv hklh jwrdm ,xrmg ,xtpsvt

zob. [A. E v e n - S h o s h a n]

zkrmh jrbeh Nvlmh :N w v w - N b x .x

, Jeruszalaim

1974, s. 762; por. M. J a s t r o w: A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and

Yerushalmi, and the Mirashic Literature, London 1886-1903, repr. Jeruszalaim [1990?],

s. 1672.

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

147

uczonych.

Ukazuje tak¿e jak funkcjonowa³o teokratyczne pañstwo ¿y-

dowskie ze wszystkimi instytucjami publicznymi: wi¹tyni¹, kap³añstwem,

ofiarami, Sanhedrynem itp. Wypowiedzi te, mimo wczeniejszego zakazu

czynienia tego, zosta³y zapisane w jêzyku pónohebrajskim zwanym

misznaickim.

Nad jej redakcj¹ pracowali m.in. rab. Josef ben Akiwa,

rab. Meir, a ostateczny jej kszta³t nada³ rab. Jehuda ha-Nasi na prze³omie

II i III w. n.e. Misznê dzieli siê na 6 czêci (

Mjrds

[sedarim] = porz¹dki;

skrótowo zwie siê je

s"w

[Szas]). Obejmuj¹ one w sumie 63 traktaty

(

tksm

[masechet], l.mn.

tvtksm

[masechtot]). Ka¿da czêæ zawiera od

kilku do kilkunastu traktatów, a te sk³adaj¹ siê z rozdzia³ów (

qrp

[perek],

l.mn.

Mjqrp

[perakim]; jest ich 523) podzielonych na lekcje zwane misz-

najot (

tvjnwm

) lub halachot (

tvklh

Dziêki wysi³kowi tannaitów Miszna,

bêd¹ca kompilacj¹ ustnej tradycji staro¿ytnego Izraela, sta³a siê autono-

micznym dzie³em wobec Pism wiêtych, ciesz¹cym siê jak i one wielkim

autorytetem, które przyczyni³o siê do skonsolidowania judaizmu po

upadku powstañ z lat 66-74 i 132-135, poniewa¿ wprowadzi³a prawo i ry-

tua³ organizuj¹ce ¿ycie indywidualne i zbiorowe ¯ydów.

W III w. w wyniku dalszego procesu scalania i systematyzacji w for-

mie pisemnej dotychczasowej tradycji ustnej powsta³ zbiór uzupe³nieñ do

Miszny z³o¿ony z orzeczeñ rabinicznych, które w niej siê nie znalaz³y

(pozosta³y na zewn¹trz

xtjrb

[baraita]; l.m.

tvxtjrb

[baraitot]),

zwany Tosefta (

xtpsvt

= dodatek). Tosefta dzieli siê podobnie jak

N. M e n d e c k i: Historia narodu wybranego po powstaniu Bar Kochby. Redakcja

Miszny, Collectanea Theologica 1985 fasc. 2, s. 49-58; W. C h r o s t o w s k i: Rabini

¿ydowscy prehistoria i pocz¹tki, Przegl¹d Powszechny 1987 nr 4, s. 56-69; tego¿:

Zapis ustnej tradycji klasycznego judaizmu: Miszna, Tosefta i Talmud, tam¿e 1987 nr 10,

s. 331-347; tego¿: Judaizm rabiniczny w okresie miêdzy Miszn¹ a Talmudem babiloñ-

skim, tam¿e 1987 nr 9, s. 277-294; por. E. W e r b e r: Talmud dziedzictwo historii i kul-

tury, Literatura na wiecie 1987 nr 4, s. 56; M. E l i a d e: Historia wierzeñ i idei reli-

gijnych, t. 3, Warszawa 1995, s. 102-104; A. U n t e r m a n: Encyklopedia tradycji i le-

gend ¿ydowskich, Warszawa 1994, s. 183-184.

Por. E.J. K u t s c h e r: Minisches Hebräisch, Rocznik Orientalistyczny 28: 1965

z. 1, s. 35-48; W. T y l o c h: Gramatyka jêzyka hebrajskiego, Warszawa 1980, s. 30-31;

W. C h r o s t o w s k i: Sytuacja jêzykowa na terenie Palestyny w epoce przedchrzeci-

jañskiej, Przegl¹d Powszechny 1985 nr 4, s. 51-54.

K. B o r o w i c z: Akiba ben Josef, w: Encyklopedia katolicka, Lublin 1973, t. 1,

kol. 235; P. B e n o i t: Rabbi Aqiba ben Josef, sage et héros du judaisme, Revue

Biblique 54: 1974, s. 54-89; M. G o ³ ê b i e w s k i: Rabbi Akiba ben Josef, Znak 1984

nr 7(356), s. 851-864.

Por. W. T y l o c h: Judaizm, s. 154-165; tego¿: Opowieci mêdrców Talmudu, Gdy-

nia 1993, s. 27-34; S. M ê d a l a: Wprowadzenie do literatury miêdzytestamentalnej, Kra-

ków 1994, s. 378-382; A. C o h e n: Talmud. Syntetyczny wyk³ad na temat Talmudu i nauk

rabinów dotycz¹cych religii, etyki i prawodawstwa, Warszawa 1995, s. 18-23.

148

KRZYSZTOF PILARCZYK

Miszna na 6 czêci. Zawarte w niej uzupe³nienia pomijaj¹ tylko cztery

traktaty: Awot, Tamid, Middot i Kinnin.

Rozbudowanym komentarzem do Miszny, g³ównie o charakterze ha-

gadycznym, jest Gemara (

xrmg

). Powstawa³a ona niezale¿nie w dwóch

orodkach: w Palestynie i w Babilonii. Miszna wraz z Gemar¹ pales-

tyñsk¹, bêd¹c¹ komentarzem hagadycznym do 39 z 63 traktatów Miszny

opracowan¹ w galilejskim dialekcie jêzyka aramejskiego,

tworz¹ Talmud

palestyñski zwany czasami jerozolimskim.

Natomiast Miszna z Gemar¹

babiloñsk¹ nazywana jest Talmudem babiloñskim,

który zosta³ spisany

w jêzyku aramejskim wschodnim i zawiera komentarz do 36,5 z 63 trak-

tatów Miszny, ale jest czterokrotnie obszerniejszy od Talmudu palestyñ-

skiego. Zebranie i opracowanie materia³ów sk³adaj¹cych siê na Gemarê

palestyñsk¹ nast¹pi³o od III do IV w., natomiast pracê nad Gemar¹ babi-

loñsk¹ zakoñczono o wiek póniej.

Ostatecznej redakcji obu tych dzie³

dokonano w VIII w. w zwi¹zku z odrzuceniem Talmudu przez karaimów.

Do Talmudu babiloñskiego w wydaniach drukowanych dodawane by³y

(zazwyczaj do czwartego porz¹dku Nezikin) traktaty apokryficzne zwane

ma³ymi: Awot de-rabbi Natan, Soferim, Ewel rabbati zwany Semachot,

Kalla, Derech erec rabba i Derech erec zuta powsta³e po V w., ale ma-

j¹ce doæ du¿¹ wartoæ dla studiów Tory.

Sporód dwóch talmudów, przyjêtych przez judaizm jako autoryta-

tywne nauczanie tradycji,

wiêkszym powa¿aniem przez wieki cieszy³

siê Talmud babiloñski. Chocia¿ natchnione Pisma wiête posiada³y teo-

retycznie najwy¿sz¹ godnoæ i znaczenie, w praktyce w przekazie religij-

nym w judaizmie dominowa³ Talmud babiloñski, a zawarte w nim de-

cyzje mia³y charakter wi¹¿¹cy.

Najstarszy kompletny rêkopis Talmudu palestyñskiego z 1289 r. znajduje siê w Bib-

liotece Uniwersyteckiej w Lejdzie (MS. Or. 4720).

Cytuje siê go, podaj¹c przed nazw¹ traktatu j (= jerozolimski), a po jego nazwie

numer rozdzia³u i akapitu Miszny z dodaniem numeru karty folia³u i oznaczeniem kolumny

(np. jBerachot 4,3 20d) lub bez Miszny (np. jBerachot 20d).

Talmud babiloñski cytuje siê, podaj¹c nazwê traktatu oraz strony arkusza i kolumny

(np. Berachot 21a).

N. M e n d e c k i: Historia ¿ydowskiej diaspory w III w. po Chr. Centrum babiloñ-

skie, Collectanea Theologica 1986 fasc. 1, s. 13-22; W. C h r o s t o w s k i: Zapis ustnej

tradycji klasycznego judaizmu: Miszna, Tosefta i Talmud, s. 331-347; tego¿: Judaizm ra-

biniczny w okresie miêdzy Miszn¹ a Talmudem babiloñskim, s. 277-294.

Pe³ny rêkopis Talmudu babiloñskiego spisany w 1343 znajduje siê w Bibliotece

Miejskiej w Monachium (Cod. hebr. 95).

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

149

2. REPRODUKCJA TALMUDU W REDNIOWIECZU

I JEJ UWARUNKOWANIA

Jeszcze przed ostatecznym zakoñczeniem prac techniczno-redakcyj-

nych nad Talmudem, które przeprowadzali saworaici (ich nazwa pochodzi

od czasownika

rbs

[sawar] wyjaniaæ, t³umaczyæ, komentowaæ), sta³ siê

on przedmiotem szczególnych studiów w ¿ydowskich akademiach w Ba-

bilonii, bêd¹cej pod panowaniem arabskim. Gaoni (hebr. wybitny, godny

uznania), kierownicy tamtejszych jesziw, przez ponad piêæ wieków swo-

bodnie go nauczali i komentowali, przez co uczynili zawarte w nim prze-

pisy i dyskusje halachiczne podstaw¹ obowi¹zuj¹cego w gminach ¿y-

dowskich prawa. W okresie istnienia kalifatu bagdadzkiego (750-1258)

¯ydzi, kontynuuj¹c przekaz tradycji talmudycznej szko³y mezopotamskiej,

rozpowszechnili go nawet w diasporach krajów islamskich od Egiptu po

Hiszpaniê.

T¹ drog¹ Talmud oraz zwyczaj studiowania i nauczania go

dotar³y do Europy i by³y na tym obszarze podtrzymywane. Nieustannie

przepisywano jego tekst, tak i¿ w u¿ytkowaniu znajdowa³o siê wiele

egzemplarzy, choæ liczba ich by³a niewystarczaj¹ca. Reprodukcja ca³ego

Talmudu nie by³a ³atwa, poniewa¿ nale¿a³o przepisaæ 2,5 mln s³ów, tyle

bowiem liczy Talmud babiloñski. Dlatego czasami przepisywano tylko

jego czêci. Studenci jesziw dokonywali tego sami, chc¹c zapewniæ sobie

mo¿liwoæ korzystania z tekstów tych traktatów talmudycznych, które

by³y w danym okresie nauczane. Zapewne koszt przepisania ca³ego dzie³a

musia³ byæ bardzo wysoki, skoro nawet s³awni rabini, jak np. rab. Gerszom

(zm. 1040), który by³ moderatorem ¯ydów aszkenazyjskich i fundatorem

jesziwy w Mainz (wród jego studentów by³ Jaakow ben Jakar, póniejszy

nauczyciel Rasziego), nigdy nie naucza³ Traktatu Awoda zara, poniewa¿

nie posiada³ jego rêkopisu. Podobnie te¿ rab. Abraham Aw Beit Din (Ra-

bad II), nale¿¹cy w XII w. do czo³owych uczonych ¿ydowskich w Pro-

wansji, rektor jesziwy w Narbonne i autor Sefer ha-Eszkol, przyzna³, ¿e

nie posiada³ kopii misznajot z Sederu Zeraim.

Problem niedostatecznej

iloci kopii Talmudu istnia³ tak¿e w wiekach nastêpnych, na co wskazuj¹

badania S. Assafa, który na podstawie responsów rabinów z ró¿nych

okresów (poczynaj¹c od XII w.) twierdzi³, ¿e wielu z nich p³aka³o

Sz. D a t n e r: Losy Talmudu, Kalendarz ¯ydowski 1986-1987, s. 47; J. H a u -

z i ñ s k i: Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa-Kraków 1993, s. 500.

Por. M. H e l l e r: Printing the Talmud. A History of the Earliest Printed Editions

of the Talmud, New York 1992, s. 7.

150

KRZYSZTOF PILARCZYK

z powodu braku wa¿nych tekstów.

Na tej podstawie nie mo¿na jednak

twierdziæ, ¿e system reprodukcji Talmudu (i innych ksi¹g hebrajskich)

w niewielkich gminach ¿ydowskich redniowiecznej Europie by³ ma³o

efektywny. Owszem, skryptoria ¿ydowskie nie mia³y tak formalnej orga-

nizacji jak chrzecijañskie, zw³aszcza przy klasztorach. Czêsto przepisy-

waniem zajmowali siê prywatni, ale profesjonalni skrybowie, reproduku-

j¹c ksi¹¿ki dla w³asnych potrzeb.

Dzisiaj trudno oceniæ, na jak¹ skalê to

czyniono. Sprzed 1500 r. znanych jest z imienia ok. 450 skrybów.

Doprowadzili oni, ci znani i nieznani, swój kunszt do perfekcji, dbaj¹c

o piêkny styl i wyrazistoæ pisma oraz jakoæ atramentu i papieru, a z cza-

sem (od XIV w.) o iluminacjê manuskryptów, której to sztuki nauczyli

siê zapewne od mnichów chrzecijañskich. Ich talent dekoratorski prze-

jawia³ siê nie tyle w ilustracjach figuralnych, co w ornamentyce inicja³ów

i marginesów ksi¹g.

Reprodukowana przez nich w redniowieczu liczba kopii Talmudu

nie jest znana. Wp³yw na to mia³a miêdzy innymi cenzura kocielna,

która od po³owy XIII w. zaczê³a wykazywaæ nim zainteresowanie. Ko-

ció³ od czasów cesarza bizantyjskiego Justyniana (527-565), który, d¹¿¹c

do wyizolowania gmin ¿ydowskich w Cesarstwie ze wspólnoty ogólno-

¿ydowskiej i organicznego zespolenia ich z pañstwem chrzecijañsko-

-rzymskim, zakaza³ im miêdzy innymi korzystaæ z wielkich dzie³ szkó³

rabinicznych Miszny, Gemary i midraszów,

nie interesowa³ siê spe-

cjalnie ¯ydami, lecz skupia³ bardziej uwagê na swoich wewnêtrznych

sporach natury doktrynalnej i organizacyjnej, choæ nie zrezygnowa³ ca³-

kowicie z prób nawracania ¯ydów. Tolerowa³ ich, podobnie jak i ¿y-

dowsk¹ literaturê religijn¹ oraz zwyczaje, choæ za dobrze nie by³y mu

one znane. Zainteresowanie Kocio³a Talmudem pojawi³o siê w XIII w.

Ukszta³towa³a siê wówczas kocielna ideologia antytalmudyczna, która

[S. A s s a f]

Mjnjbh jmjb Mjdvhjh lw tvbth jjam Mjqrp .bqej jlhxb :P s x .w

[W namiotach Jakuba. Z dziejów kultury ¯ydów w redniowieczu], Jeruszalaim 1943,

s. 13-14.

B. M a r k, F. K u p f e r: Odrodzenie a ¯ydzi we W³oszech, Biuletyn ¯IH 1954,

nr 11-12, s. 24; M. B e i t - A r i é: How Hebrew Manuscripts Are Made, w: A Sing and a

Witness. 2,000 Years of Hebrew Books and Illuminated Manuscripts, ed. with introd. by

L.S. G o l d, New York-Oxford 1988, s. 35-46.

M. B e i t - A r i é: Hebrew Codycology, Jerusalem 1981, s. 11.

I. A b r a h a m s: ¯ycie codzienne ¯ydów w redniowieczu, Warszawa 1996, s. 152,

235-236; E.M. C o h e n: The Decoration of Medieval Hebrew Manuscripts, w: A Sing

and a Witness. 2,000 Years of Hebrew Books and Illuminated Manuscripts, s. 47-60.

H.-W. H a u s s i n g: Historia kultury bizantyñskiej, Warszawa 1969, s. 49-55;

E. w i d e r s k a: Ksiêga pielgrzymstwa ¿ydowskiego, Literatura na wiecie 1987 nr 4,

s. 227; F. de F o n t e t t e: Historia antysemityzmu, Wroc³aw 1992, s. 39.

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

151

w ró¿nych wariantach by³a wykorzystywana w walce z ¯ydami a¿ do

koñca XVII wieku. Spowodowa³a ona, i¿ do XV w. jedno z wa¿niejszych

rodków przekazu tradycji judaistycznej w gminach ¿ydowskich Europy

zosta³o powa¿nie ograniczone, a nawet w czêci ich ca³kowicie znisz-

czone. Jego odrodzenie nast¹pi³o dopiero dziêki wynalazkowi druku.

Jako pierwszy impuls do zwrócenia uwagi Kocio³a na Talmud da³

Nicholas de Rupella (znany po imieniem Donin lub Dunin), ¯yd, który

z powodu konfliktu na tle religijnym ze swoj¹ gmin¹ (podejrzewano go,

i¿ by³ karaimem) przyj¹³ chrzest i poprzysi¹g³ swym dawnym wspó³wy-

znawcom zemstê.

On to, ju¿ po wst¹pieniu do zakonu franciszkanów,

zacz¹³ na terenie Francji ukazywaæ Talmud jako dzie³o niezwykle szkod-

liwe dla chrzecijañstwa, co doprowadzi³o w kilku miejscowociach do

zamieszek anty¿ydowskich. W koñcu sformu³owa³ w 35 punktach za-

rzuty przeciw Talmudowi, które w 1236 r. przedstawi³ papie¿owi Grze-

gorzowi IX. Póniej powtarzali je przez wieki autorzy polemicznych

i anty¿ydowskich pism. Ich sformu³owanie polega³o na wyborze szeregu

zdañ z traktatów talmudycznych pozbawionych kontekstu, niekiedy na-

wet b³êdnie przet³umaczonych, i opatrzonych tendencyjnymi komenta-

rzami. Tak powsta³y dowody na to, ¿e Talmud wypacza Bibliê, a nawet

jest stawiany przez ¯ydów ponad ni¹, poniewa¿ zawiera inne prawa ni¿ te,

które Bóg da³ Moj¿eszowi, a ten je spisa³. Ponadto jak twierdzi³ Donin

zawiera on blunierstwa przeciw Bogu,

obra¿a chrzecijañstwo, znie-

s³awia Jezusa i jego matkê, Maryjê, i uczy fa³szywej moralnoci (m.in.

sk³adania fa³szywej przysiêgi). W konkluzji Donin stwierdzi³, ¿e gdyby

nie Talmud, ³atwiej by³oby nawróciæ ¯ydów na chrzecijañstwo. Zarzuty

Donina wp³ynê³y na kszta³towanie odmiennej ni¿ do XI w. postawy Ko-

cio³a wobec ¯ydów, który wyznawa³ dot¹d pod tym wzglêdem doktrynê

w. Augustyna o potrzebie tolerowania i zachowania ¯ydów jako wiad-

ków.

W XII i XIII w. doktryna ta ulega³a stopniowej zmianie, a pod jej

A. B e r l i n e r: Ueber den Einfluss des ersten hebräischeb Buchdruks auf den Cul-

tus und die Cultur der Juden, Berlin 1896.

T. Z a d e r e c k i: Talmud w ogniu wieków, 2. wyd., Warszawa 1936, s. 2; S. G r a y -

z e l: The Church and the Jews in the XIIIth Century, 2. ed., New York 1966, s. 29-32,

238-241, 276-277, 339-340; W. P o p p e r: The Censorship of Hebrew Books, New York

1969, s. 8; Church, State, and Jew in the Middle Ages, ed., with introductions and notes,

by R. C h a z a n, New York 1980, s. 221-238, zw³aszcza s. 224-225.

Oskar¿ano ¯ydów o herezje ze wzglêdu na u¿ywanie w literaturze rabinicznej an-

tropomorfizmów w wypowidziach o Bogu por. G. G a h a n: Chrzecijañscy teologowie

redniowieczni a judaizm, Communio 15: 1995 nr 4, s. 104.

Co siê tyczy ¯ydów, co skazali Go [Chrystusa] na mieræ i nie chcieli w Niego

uwierzyæ () zostali rozproszeni po wszystkich krajach (bo wszak nigdzie ju¿ ich nie

152

KRZYSZTOF PILARCZYK

wp³ywem rozpoczê³y siê przeladowania ¯ydów.

Pocz¹tkowo docho-

dzi³o do nich sporadycznie, choæ od czasów Karola Wielkiego ¯ydzi byli

w zachodniej Europie coraz liczniejsi. Ataki na ¯ydów by³y dzie³em t³u-

mów i wystêpowa³y w kontekcie organizowanych wypraw krzy¿owych.

W obronie przeladowanych stawali niekiedy biskupi i kaznodzieje, po-

niewa¿ wy¿si duchowni korzystali z us³ug ¯ydów zw³aszcza jako bankie-

rów i medyków. Z czasem, gdy w Italii i po³udniowej Francji szerzy³ siê

kataryzm i inne herezje, wzbudzaj¹ce strach wród cz³onków Kocio³a,

równie¿ ataki na ¯ydów, oskar¿anych m.in. o mordy rytualne dzieci i pro-

fanacjê konsekrowanych hostii, przybra³y charakter powszechny.

W re-

zultacie ustanowiono przeciw zwolennikom herezji i ¯ydom szereg suro-

wych sankcji kocielnych. Najdotkliwsza dla ¯ydów by³a próba pozba-

wienia ich wa¿nych stanowisk pañstwowych i zepchniêcie w wiêkszych

miastach zachodnioeuropejskich w system gett, co nara¿a³o ich na czêstsze

brakuje) i Pismami swymi daj¹ wiadectwo, ¿emy bynajmniej nie zmylili proroctw

o Chrystusie. () [W]iemy za, ¿e w³anie ze wzglêdu na to wiadectwo, jakiego wbrew

swej woli dostarczaj¹ nam, utrzymuj¹c i przechowuj¹c te ksiêgi, s¹ oni rozproszeni po-

miêdzy te wszystkie narody, które obejmuje swoim zasiêgiem Koció³ Chrystusowy. Prze-

cie¿ w Psalmach, które tak¿e oni czytaj¹, mamy na ten temat prorocz¹ przepowiedniê, za-

pisan¹ w s³owach nastêpuj¹cych: Bóg mój przez mi³osierdzie swe uprzedzi mnie. Bóg

mój okaza³ mi w nieprzyjacio³ach moich: Nie zabijaj ich, aby kiedy nie zapomnieli pra-

wa Twego; moc¹ swoj¹ rozprosz ich. () Bo gdyby wraz ze wiadectwem swoich Pism

pozostawali tylko w swoim kraju miast przebywaæ wszêdzie, to Koció³, który jest wszê-

dzie, na pewno nie móg³by poród wszystkich narodów mieæ ich jako wiadków, potwier-

dzaj¹cych prorocze przepowiednie o Chrystusie w . A u g u s t y n: O pañstwie bo-

¿ym, prze³. i oprac. W. K o r n a t o w s k i, Warszawa 1977, t. 2, s. 375 (XVIII, 46).

Przed XI wiekiem nie napotykamy na Zachodzie ladów ludowego antyjudaizmu.

Przeciwnie, ¯ydzi korzystaj¹ w karoliñskiej Europie z sytuacji uprzywilejowanej: st¹d

mno¿enie siê ich wspólnot na ogó³ wyposa¿onych w szerok¹ autonomiê. W skromnych

warunkach ekonomicznych wczesnego redniowiecza a¿ do XII wieku mieli w swych

rêkach znaczn¹ czêæ miêdzynarodowego handlu. () Izraelici chronieni przez karty przy-

wilejów, byli ludmi wolnymi, mówi¹cymi tym samym jêzykiem co miejscowa ludnoæ,

nosz¹cymi ten sam ubiór, upowa¿nionymi do podró¿owania konno z broni¹ i do sk³adania

przysiêgi s¹dowej. Byli wiêc praktycznie w³¹czeni w otaczaj¹ce ich spo³eczeñstwo. Po-

cz¹wszy od krucjat ich sytuacja na Zachodzie zaczê³a siê pogarszaæ, poza Hiszpani¹,

gdzie owo pogorszenie nast¹pi³o póniej J. D e l u m e a u: Strach w kulturze Zachodu.

XIV-XVIII w., Warszawa 1986, s. 259; por. L. P o l i a k o v: Histoire de lantisémitisme,

vol. 1: Du Christ aux Juifs de coure, Paris 1961, s. 53; J. C o h e n: The Friars and the

Jews. The Evolution of Medieval Anti-Semitism, Ithaca, N.Y. 1982, s. 14; P. J o h n s o n:

Historia ¯ydów, Kraków 1993, s. 229.

F. de F o n t e t t e: Historia antysemityzmu, s. 54-63.

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

153

ataki i masakry.

Choæ dla w³adców i papie¿y czêæ zarzutów stawianych

¯ydom wydawa³a siê nieprawdziwa, czemu np. da³ wyraz cesarz Fryde-

ryk II w z³otej bulli uwalniaj¹cej ¯ydów od zarzutu morderstwa dzieci na

przedmieciach Fuldy w 1235 r.,

to oficjalnie podtrzymywali anty¿y-

dowskie nastawienie spo³eczeñstw i wyznawców chrzecijañstwa.

Na tle tych wydarzeñ pojawi³y siê zarzuty Donina o szkodliwoci

Talmudu. Papie¿ Grzegorz IX ich nie zbagatelizowa³. Mog³y one dostar-

czyæ nowych argumentów propagandowych wymierzonych w ¯ydów, nie

tak wyimaginowanych jak oskar¿enie o mordy rytualne. Papie¿ po zapo-

znaniu siê z 35 zarzutami Donina wystosowa³ list apostolski (datowany

20 VI 1239 na Lateranie) do biskupa Pary¿a i tamtejszych prze³o¿onych

zakonu dominikanów i franciszkanów,

w którym przytacza oskar¿enia,

nakazuj¹c, aby ¯ydów ¿yj¹cych w królestwach Francji, Anglii, Aragonii,

Nawary, Kastylii, Leonu i Portugalii zmusiæ si³¹ do zaniechania u¿ywa-

nia tych ksi¹¿ek, a te z nich, w których by odnaleziono wyszczególnione

w licie b³êdy, powinny byæ spalone na stosie.

Opornych nakazywa³

papie¿ uciszaæ, za co odpowiedzialnymi czyni³ cenzorów kocielnych, któ-

rzy mieli dzia³aæ zgodnie z prawem. Na list papieski zareagowa³a tylko

Francja.

W Hiszpanii i Anglii zbagatelizowano go. Dlatego Grzegorz IX,

nie maj¹c do koñca wyrobionej opinii o szkodliwoci Talmudu, wyznaczy³

Pary¿ jako miejsce dysputy na jego temat. Jej termin ustalono na 25 VI

1240 r. Mia³a siê ona toczyæ pomiêdzy ¯ydami a duchowieñstwem, g³ów-

nie biskupami i dominikanami. Jej fina³ by³ doæ nieoczekiwany. Za spra-

w¹ jednego z dostojników kocielnych, który by³ przekonany o nies³usz-

noci oskar¿eñ, postanowiono zwróciæ ¯ydom skonfiskowane ksiêgi Tal-

mudu.

Gdy w nied³ugim czasie od wydania tej decyzji ów dostojnik

zmar³, Donin zinterpretowa³ ten fakt jako karê i znak bo¿y, co powszech-

nie podchwycono, i doprowadzi³ w 1242 r. do publicznego spalenia na-

piêtnowanych ksi¹g na jednym z placów paryskich, co opisa³ w elegii rab.

Por. M.D. K n o w l e s, D. O b o l e n s k y: Historia Kocio³a 600-1500, Warszawa

1988, s. 291 (Historia Kocio³a, kom. red.: L.J. R o g i e r, R. A u b e r t, M.D. K n o w -

l e s, t. 2).

Z. G u l d o n, J. W i j a c z k a: Procesy o mordy rytualne w Polsce w XVI-XVIII

wieku, Kielce 1995, s. 7.

Tekst listu w: S. G r a y z e l: The Church and the Jews in the XIIIth Century, s. 241,

# 96; Church, State, and Jew in the Middle Ages, s. 223-224.

Tam¿e.

M.R. C o h e n: Under Crescent and Cross. The Jews in the Middle Ages, Princeton,

New Jersy 1994, s. 39.

J.M. R o s e n t h a l: The Talmud on Trial. The Disputation of Paris in the Year

1240, The Jewish Quarterly Review 47: 1956-1957, s. 58-76, 145-169.

154

KRZYSZTOF PILARCZYK

Meir z Rothenburga, bêd¹cy wówczas studentem w Pary¿u.

Wspomnia³

te¿ o tym w licie do Ludwika IX, króla Francji, Innocenty IV, nastêpca

po zmar³ym Grzegorzu IX, który na wiadomoæ, ¿e ¯ydzi nadal czytaj¹

Talmud, prosi³ króla Francji w licie datowanym 9 V 1244 r. o skonfisko-

wanie egzemplarzy tego dzie³a i komentarzy do niego oraz ich spalenie.

Praktyka cenzurowania traktatów talmudycznych, a nawet ich pale-

nia stawa³a siê czêstsza. Powtarza³o siê to tak¿e na pocz¹tku XIV w. No-

woci¹ natomiast by³o podjêcie próby nawracania ¯ydów na chrzecijañ-

stwo poprzez dowodzenie boskoci i mesjañskoci Jezusa przy pomocy

Talmudu. Akcjê tak¹ podjêto w drugiej po³owie XIII w. z inicjatywy

Rajmunda de Peñaforte, genera³a zakonu dominikanów, który stworzy³

dla misjonarzy maj¹cych pracowaæ wród ¯ydów instytut dla nauki jêzyka

hebrajskiego i aramejskiego oraz badania Talmudu. Role wyk³adowców

pe³nili w nim g³ównie ¯ydzi-konwertyci. Ich zadaniem by³o nauczyæ s³u-

chaczy instytutu wykorzystywania w nawracaniu ¯ydów argumentów nie

tylko z Biblii hebrajskiej, ale i z literatury talmudycznej. Do s³ynnej dys-

kusji, w której przyjêto metodê wypracowan¹ w dominikañskim instytu-

cie, g³ównie przez ¯yda-konwertytê Pablo Christianiego, dosz³o w lipcu

1263 r. w Barcelonie. Poproszono, aby ¯ydów reprezentowa³ jeden z naj-

s³ynniejszych ówczesnych talmudystów, Mosze ben Nachman (Nachma-

nides) z Gerony.

Po kilkudniowej dyskusji Nachmanides zdoby³ nawet

uznanie u przeciwników.

Pablo Christiani (i inni dominikanie) dozna³

pora¿ki, dlatego postanowi³ zmieniæ taktykê. Uzna³, jak to wczeniej

uczyni³ Donin, ¿e Talmud szkodzi chrzecijañstwu i zawiera blunierstwa

przeciw Jezusowi, w zwi¹zku z czym poprosi³ papie¿a Klemensa IV o po-

zwolenie powo³ania specjalnej komisji do cenzury ksi¹g hebrajskich,

konfiskaty i ich palenia. Za zgod¹ papie¿a, udzielon¹ w bulli wys³anej

z Viterbo 15 VII 1267 do króla Aragonii Jakuba I, utworzyli j¹: Benedict

de Rocaberti, arcybiskup Tarragona, genera³ dominikanów Rajmund de

[A.M. H a b e r m a n n]

tprcv znqwx tvrzg rps :N m r b h .m.x

[Ksiêga orzeczeñ

<rabinicznych> Aszkenazu i Francji], Jeruszalaim 1945, s. 183-185; t³um. ang.: Church,

State, and Jew in the Middle Ages, s. 229-231.

Archivio Segreto Vaticano (ASV), Registra Vaticana (Reg. Vat.) 21, fols. 105v-106r;

por. S. G r a y z e l: The Church and the Jews in the XIIIth Century, s. 250-251; The Apos-

tolic See and the Jews, by Sh. S i m o n s o h n, vol. 1: Documents: 492-1404, Toronto

1988, s. 180-181 (poz. 171); t³um. ang.: Church, State, and Jew in the Middle Ages,

s. 231-233.

Zob. J. O c h m a n: Historia filozofii ¿ydowskiej, t. 2: redniowieczna filozofia ¿y-

dowska, Kraków 1995, s. 56.

Church, State, and Jew in the Middle Ages, s. 265-276; por. Sz. D u b n o w: His-

toria ¯ydów, Wa³brzych 1948, s. 156-157.

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

155

Peñaforte, Pablo Christiani i jeszcze dwóch dominikanów (jednym z nich

by³ prawdopodobnie Rajmund Martini).

Na rozkaz króla zaczêto w Hisz-

panii konfiskowaæ egzemplarze Talmudu i poddawaæ cenzurze, zamazuj¹c

w nich miejsca rzekomo obraliwe. To, ¿e odst¹piono od ich palenia,

nale¿y zawdziêczaæ Rajmundowi Martiniemu, który twierdzi³, ¿e niektóre

fragmenty Talmudu mówi¹ o prawdziwoci religii chrzecijañskiej.

Rozpêtana w XIII w. walka z Talmudem trwa³a w chrzecijañskiej

Europie, zw³aszcza zachodniej, do XVII wieku, chwilami wzmagaj¹c siê,

innym razem s³abn¹c, a czasami nawet zanika³a, gdy Talmud na krótko

zdobywa³ wybitnego mecenasa, który zaleca³ jak Klemens V w 1307

roku podjêcie nad nim studiów lub zezwala³ na jego reprodukcjê chrze-

cijañskim drukarzom w celach misyjnych. Na ogó³ jednak dominowa³a

opinia ukszta³towana w XIII w. o zawartej w nim perfidii ¿ydowskiej, co

mia³o t³umaczyæ przeprowadzane ataki Kocio³a w formie cenzury, zakazu

jego studiowania (decyzja papie¿a Eugeniusza IV podjêta na soborze

w Bazylei -1437),

konfiskat i palenia egzemplarzy.

Wydarzenia, które mia³y miejsce w XIII w., dowodzi³y te¿, ¿e Tal-

mud by³ wówczas ksi¹¿k¹ znan¹ ¯ydom zamieszkuj¹cym zachodni¹

Europê. Dalsz¹ jego reprodukcjê znacznie utrudnia³y z jednej strony

przeladowaniami, a z drugiej strony uszkodzenia tekstu w rêkopisach,

z których miano go kopiowaæ, wyrz¹dzone przez cenzorów kocielnych.

Wskutek tego XIV- i XV-wieczne rêkopisy Talmudu nie by³y kompletne.

Nieocenzurowane jego kopie by³y od XIII w. w zasadzie tylko osi¹galne

w krajach muzu³mañskich, w których Talmud nie by³ przeladowany.

Wielkoæ reprodukcji traktatów talmudycznych w redniowieczu wa-

runkowa³y równie¿ wysokie jej koszty. Dlatego dodatki do Talmudu, jak

np. komentarz Rasziego, czy Tosafot, funkcjonowa³y jako oddzielne ma-

nuskrypty, aby obni¿yæ cenê podstawowego dzie³a.

Z tych samych po-

wodów ³¹czono je dopiero w jedn¹ ksiêgê po wynalezieniu druku.

Na niewielk¹ iloci egzemplarzy Talmudu zachowanych w rednio-

wiecznej Europie wp³ynê³y równie¿ wojny i ró¿ne kataklizmy, w wyniku

ASV, Fondo Domenicani 100; Paris, BN, Fond Doat 32, fols. 11r-15r; por. The

Apostolic See and the Jews, by Sh. S i m o n s o h n, vol. 1: Documents: 492-1404, s. 235-

236.

Szeroko uzasadni³ sw¹ tezê w ksi¹¿ce Capistrum judaeorum pugio fidei [Kaganiec

¯ydów sztyletem wiary]. Por. H.L. S t r a c k, G. S t e m b e r g e r: Einleitung in Talmud

und Midrasch, 7 Aufl. München 1982, s. 212.

H.L. S t r a c k, G. S t e m b e r g e r: Einleitung in Talmud und Midrasch, 7 Aufl.,

München 1982, s. 212.

M. H e l l e r, jw. s. 6.

156

KRZYSZTOF PILARCZYK

których uleg³y zniszczeniu miejsca ich przechowywania (najczêciej

biblioteki przyklasztorne), oraz wykorzystywanie zarekwirowanych egzem-

plarzy Talmudu jako materia³u do prac introligatorskich nad innymi ksi¹¿-

kami.

Znalaz³o to w pewnej mierze odzwierciedlenie w rezultatach akcji

poszukiwania manuskryptów Talmudu przeprowadzonej w XIX w. przez

British Museum w Londynie. Stwierdzono ich brak nawet w krajach

wschodnioeuropejskich i wschodnich krajach sefardyjskich, gdzie w red-

niowieczu nie palono Talmudu, a wrêcz przeciwnie, ¯ydzi cieszyli siê

wzglêdn¹ wolnoci¹ religijn¹. Jaki jest ich obecny stan zachowania, niech

wiadczy proporcja pomiêdzy zachowanymi kopiami Biblii i Talmudu

w dwóch du¿ych bibliotekach: British Library w Londynie i Bibliothèque

nationale w Pary¿u. Wed³ug katalogu londyñskiej biblioteki jak to obli-

czy³ M. Schmelzer jest w niej 161 rêkopisów (w tym t³umaczeñ) Biblii,

natomiast tylko 5 fragmentów rêkopisów Talmudu. W paryskiej ksi¹¿-

nicy proporcje te wynosz¹ 132 : 0.

3. REPRODUKCJA TALMUDU I JEJ UWARUNKOWANIA

OD WYNALEZIENIA DRUKU DO PO£OWY XVI W.

Nie ma³y wp³yw na dalsz¹ reprodukcjê Talmudu i na przekaz kolej-

nym pokoleniom ¯ydów uformowanej w nim w du¿ym stopniu tradycji

judaistycznej wywar³o wynalezienie w drugiej po³owie XV w. druku.

Przez pewien czas drukarstwo pozostawa³o wy³¹cznie w rêkach chrzeci-

jan. Pierwsi ¯ydzi nauczyli siê tej sztuki we W³oszech od niemieckich

drukarzy Konrada Sweynheyma i Arnolda Pannartza, gdy ci wydawali

³aciñskie ksi¹¿ki w klasztorze Subiaco ko³o Rzymu w latach 1469-1472.

Byli nimi Obadja (ben Mosze?), Menasze i Benjamin, którzy wydruko-

wali ok. 1469 roku w Rzymie komentarz Mosze ben Majmona do Piêcio-

ksiêgu pt.

Mjkvbn hrvm

[More newuchim].

Z W³och ¿ydowskie drukar-

stwo rozprzestrzeni³o siê na krótko w Hiszpanii. W 13 lat po pierwszej

ksi¹¿ce wydrukowanej literami hebrajskimi w Rzymie w Guadalajara

(Kastylia) spod prasy drukarskiej wysz³y ostatnie traktaty pierwszej edycji

Talmudu (1480-1482?).

Nastêpne wiêksze edycje traktatów talmudycz-

J.R. S l a t e r: Printing and the Renaissance, New York 1921, s. 6.

M. S c h m e l z e r: The Hebrew Manuscripts as a Source for the Study of History

and Literature, w: A Sign and a Witness, New York 1988, s. 64.

M. G l a t z e r: Early Hebrew Printing, w: A Sing and a Witness. 2,000 Years of

Hebrew Books and Illuminated Manuscripts, ed. with introd. by L.S. G o l d, New York-

-Oxford 1988, s. 82.

E.N. A d l e r: Talmud Manuscipts and Editions, w: Essays in Honor of the Very

Rev. J.H. Hertz, London-New York 1943, s. 16.

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

157

nych do wielkiego wileñskiego ich wydania w latach 1880-1886 by³y

drukowane w nastêpuj¹cych miastach i latach (pogrubionym drukiem za-

znaczono wydania z ziem polskich):

1484-1519

Soncino-Pesaro

1800-1804

Dyhernfurth

1519-1523

Wenecja (Bomberg)

1801-1806

S³awuta

1526-1539

Wenecja (Bomberg)

1806-1811

Wiedeñ

1546-1551

Wenecja (Giustiniani)

1808-1811

S³awuta

1548-1549

Wenecja (Bomberg)

1816-1821

Dyhernfurth

1554

Sabbioneta

1816-1828

Kopy

1559-1577

Lublin

1816-1822

S³awuta

1563-1567

Saloniki

1829-1832

Fürth

1578-1581

Bazylea

1830-1833

Wiedeñ

1583-1595

Konstantynopol (Kuszta)

1830-1835

Praga

1602-1605

Kraków

1835-1854

Wilno-Grodno

1610-1620

Saloniki

1835-1836

S³awuta

1616-1620

Kraków

1839-1846

Praga

1617-

Lublin

1840-1849

Czerniowce

-1628(1639)

1840-1849

Wiedeñ

1644-1648

Amsterdam

1858-1864

¯ytomierz

1651-1655

Saloniki

1859-1864

Wilno

1697-1699

Frankfurt nad Odr¹

1858-1864

Warszawa

1705-1707

Saloniki

1860-1865

Lwów

1712-1722

Halle

1860-1867

Lwów

1714-1717

Amsterdam

1860-1868

Lwów

1715-1722

Berlin-Frankfurt nad Odr¹

1860-1873

Wiedeñ

1720-1722

Frankfurt nad Menem

1861-1865

Warszawa

1723-1727

Amsterdam

1862-1868

Berlin

1725-1726

Fürth

1862-1877

Szczecin (Warszawa)

1728-1739

Praga

1863-1870

Berlin (Warszawa)

1734-1739

Berlin-Frankfurt nad Odr¹

1863-1867

Warszawa

1752-1765

Amsterdam

1876-1879

Warszawa

1756-1763

Sulzbach

1880-1886

Wilno

1766-1770

Sulzbach

1768-1770

Metz

1784-1785

Nowy Dwór k. Warszawy

1791-1797

Wiedeñ

Wynalazek druku dokona³ rewolucji w stosowanych dotychczas rod-

kach przekazu, w tym religijnego. Jednak dla rodowiska chrzecijañskie-

go i ¿ydowskiego nie by³ tym samym. Dziêki niemu wiat chrzecijañski

158

KRZYSZTOF PILARCZYK

odkrywa³ dzie³a klasyków greckich, których lektura wprowadza³a nowe

elementy do intelektualnego ¿ycia ludzi tej epoki. Natomiast ¿ydowscy

drukarze jedynie powtarzali to, co by³o znane, chocia¿ z powodu ceny

trudno dostêpne: filozoficzne dzie³a Albo, Majmonidesa, Gersonidesa.

Chrzecijañscy drukarze jak pisze D. Amram stopniowo wprowadzali

niechrzecijañsk¹ literaturê odmienn¹ od cennych dla redniowiecza mar-

tyrologiów i hagiografii. Natomiast drukarze ¿ydowscy nie zrywali z prze-

kazem tradycji religijnej, lecz jedynie szerzej udostêpniali do studiowa-

nia ksi¹¿ki ró¿nych generacji swoich uczonych.

Wród nich dominowa³

Talmud z ró¿nymi uzupe³nieniami i komentarzami. Od pierwszej hisz-

pañskiej edycji (1480-1482?) do s³ynnej wileñskiej z lat 1880-1886 mia³

on w dziejach drukarstwa ponad 50 kompletnych wydañ. Jego si³a od-

dzia³ywania do XVIII w. by³a tak silna, ¿e wiêkszoæ cz³onków gmin ¿y-

dowskich, poza frankistami, respektowa³a do tego czasu jego przepisy,

a przynajmniej go nie odrzuca³a, jak to uczynili w VIII w. karaimi, ale co

najwy¿ej przedk³ada³a nad Talmud inne ksiêgi jak Zohar i praktyki dewo-

cyjne (np. tak czynili chasydzi). Kontestacja tradycji ukszta³towanej pod

wp³ywem Talmudu w rodowiskach ¿ydowskich rozpoczê³a siê w epoce

nowo¿ytnej dopiero wraz z powstaniem haskali niemieckiej w drugiej

po³owie XVIII w.

Fenomen przekazu i rozwijania talmudycznej tradycji w judaizmie

bez znajomoci historii druku traktatów talmudycznych by³by niezrozu-

mia³y. Druk ksi¹¿ki ¿ydowskiej, zw³aszcza Talmudu, i przekaz tradycji

judaistycznej s¹ integralnie zwi¹zane z kszta³towaniem siê ¿ydowskiej

religijnoci wyra¿anej w okrelonych ceremoniach, rytua³ach i w zacho-

wywaniu Prawa zawartego w Torze ustnej i pisanej, a skodyfikowanego

w Biblii i Talmudzie. Studiowanie Talmudu, przedk³adane w praktyce nad

studiowanie Biblii,

by³o nieodzowne dla ka¿dego religijnego ¯yda. W wy-

miarze teologicznym zapewnia³o ono najlepszy dostêp do Boga i mo¿li-

woæ obcowania z nim, a w wymiarze religijno-spo³ecznym dawa³o gwa-

rancjê nieustannego rozwoju judaizmu, poprzez wypracowywanie wci¹¿

nowych orzeczeñ halachicznych wed³ug wzorcowej metody zawartej

w Talmudzie dopasowuj¹cych formy religijnoci ¿ydowskiej do nowych

sytuacji ¿yciowych powsta³ych wskutek przemian cywilizacyjnych. Od-

rzucanie natomiast Talmudu, historiografii bêd¹cej dzie³em tannaitów,

amoraitów i saworaitów, ze wzglêdu na jego heurystyczny anachronizm

D. A m r a m: The Makers of Hebrew Books in Italy, London 1963, s. 17-18.

H.C. Z a f r e n: Bible Editions, Bible Study and the Early History of Hebrew

Printing, Eretz-Israel [Jerusalem] 16: 1982, s. 240-251.

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

159

uwa¿ano za wiêtokradztwo, poniewa¿ ka¿de s³owo w nim zawarte sta-

nowi³o nienaruszaln¹ wiêtoæ wiêt¹ tradycjê, której przekaz nale¿a³

do podstawowych obowi¹zków wyznawcy judaizmu.

Od wynalezienia druku, a zw³aszcza od XVI w., dorobek uczonych

¿ydowskich w zakresie kodyfikacji i opracowywania halachy by³ do³¹-

czany do kolejnych wydañ Talmudu. Wykorzystano w tym zakresie nie

tylko prace najnowsze, lecz tak¿e wczeniejsze, traktuj¹c ich autorów jako

autorytety w zakresie kodyfikacji i przekazu Prawa. Autorytet nie broni³

jednak autorów przed krytyk¹ im wspó³czesnych, która niekiedy z czasem

³agodnia³a, a dzie³a wybitnych halachistów stawa³y siê niemal podrêcz-

nikami, zastêpuj¹c Bibliê i traktaty talmudyczne, co piêtnowali wybitni

talmudyci.

Uczeni ¿ydowscy, poszukuj¹c wci¹¿ nowego spojrzenia na Torê,

dokonali poszerzenia zakresu i zastosowania jej dawnych pojêæ, w co

wk³adali wiele inwencji i trudu. Oni to przez swe studium okrelali na

nowo micwot (przykazania) nakazy judaizmu dotycz¹ce zarówno uczyn-

ków mi³osiernych, jak i form zrytualizowanego w du¿ym stopniu ¿ycia.

Wskutek dzia³alnoci talmudystów drugim co do wa¿noci pojêciem

w judaizmie (po Torze) sta³o siê pojêcie micwy, pod którym zaczêto ro-

zumieæ ca³oæ ¿ydowskiego sposobu ¿ycia, gdy¿ ¿adne jego specyficzne

obrzêdy w czasach po zburzeniu wi¹tyni jerozolimskiej nie istnia³y. Samo

powstanie Talmudu a nastêpnie studia nad nim sprawi³y, ¿e wszystko, co

sk³ada³o siê nawet na codzienne ¿ycie, by³o uznawane za realizacjê naka-

zanych przez Boga wzorców postêpowania.

Sama pierwsza czêæ Tal-

mudu Miszna, choæ by³a skodyfikowan¹ Tor¹ ustn¹, nie mia³a w ca³oci

charakteru kodeksu. Obok orzeczeñ utrwala³a tak¿e pewne opinie, doty-

cz¹ce wybranych grup zagadnieñ halachicznych, które sta³y siê wzorco-

wym ród³em w dalszych dyskusjach. Do nich odwo³ywano siê w pó-

niejszych czasach, gdy rozstrzygano poszczególne kazusy. W wypadkach

w¹tpliwych, kiedy nie wiedziano, jak¹ stosowaæ halachê, w okresie ist-

nienia babiloñskich szkó³ talmudycznych kierowano siê opini¹ geonim

rektorów tych uczelni. Z czasem z ich opinii tworzono obszerniejsze

zbiory, aby je upowszechniaæ w celu szczegó³owszego unormowania ¿ycia

¿ydowskiego. Powiêkszaj¹cy siê wci¹¿ materia³ rejestruj¹cy ró¿ne dys-

kusje talmudyczne ponownie domaga³ siê kodyfikacji, aby mo¿na by³o

wród wielu zawi³oci ³atwo uchwyciæ ich istotê.

Jednym z najwa¿-

A. U n t e r m a n: ¯ydzi. Wiara i ¿ycie, £ód 1989, s. 52.

Tam¿e, s. 148.

M. W a x m a n: A History of Jewish Literature, vol. 2: From the Twelfth Century to

the Middle of the Eighteenth Century, New-York 1960 (wyd. 1, 1933), s. 123-150.

160

KRZYSZTOF PILARCZYK

niejszych takich kodeksów, w którym zebrano orzeczenia z Talmudu, by³

kodeks autorstwa rab. Icchaka Alfasi zwanego Rif, ¿yj¹cego w Pó³nocnej

Afryce w XI w. W XII w. podobnej kodyfikacji podj¹³ siê Mosze ben

Majmon (Majmonides).

W dziele Miszne tora (znanym tak¿e pod ty-

tu³em Jad ha-chazaka) zestawi³ on uporz¹dkowane tematycznie znane

z wczeniejszych prac rabinicznych halachy, nie odnotowuj¹c jednak

róde³, sk¹d czerpa³ o nich wiadomoci, za co ówczeni uczeni ostro go

skrytykowali, zarzucaj¹c zarazem pomijanie opinii przeciwnych a przez

to lekcewa¿enie studiów talmudycznych. Mimo tych zarzutów zarówno

Miszne tora, jak i jego More newuchim sta³y siê z czasem najpowa¿niej-

szymi dzie³ami literatury kazuistycznej, porz¹dkuj¹cymi sferê normatywn¹

judaizmu i ograniczaj¹cymi iloæ przykazañ obowi¹zuj¹cych wyznawców

judaizmu do 613.

Próby uzupe³nienia braków dzie³ Majmonidesa podj¹³

siê w XIV w. rab. Aszer ben Jechiel (1250-1327) znany jako Rosz. Prze-

bada³ on ponownie ród³a zawieraj¹ce halachy ustalone przez uczonych

¿ydowskich, odnotowuj¹c o nich informacje, przy czym uwzglêdni³ tak¿e

dorobek uczonych z Niemiec i Francji, których dzie³a pozna³, mieszkaj¹c

tam, zanim przyby³ do Hiszpanii. Jego komentarz do Talmudu pt.

tvklh

wxrh

[Hilchot ha-Rosz] mia³ s³u¿yæ uczestnikom dyskusji talmudycznych,

którzy poszukiwali uzasadnieñ poszczególnych decyzji halachicznych.

Jemu te¿ przypisuje siê opracowanie orzeczeñ na podstawie Tosafot (uzu-

pe³nieñ do Miszny) pt.

tvpsvt jqsp

[Piskei Tosafot]. Jednak wiêksz¹ po-

pularnoci¹ ni¿ kodeksy rab. Aszera cieszy³o siê póniejsze dzie³o jego

syna rab. Jaakowa, które s³u¿y³o za wzór dla nastêpnych halachistów.

Jaakow ben Aszer podzieli³ materia³y bêd¹ce przedmiotem jego badañ na

cztery czêci, nazywaj¹c je turim (szeregami), st¹d tytu³ ca³ego jego

dzie³a Arbaa turim (Cztery szeregi).

Wyranie oddziela³ on w swym

dziele kodyfikacjê prawa od dyskusji talmudycznych. Przed wydaniem

w³asnego orzeczenia, najczêciej zbie¿nego z decyzj¹ jego ojca, przytacza

Jest on jednoczenie autorem

M"bmrl tvjnwmh wvrjp

[Perusz ha-misznajot al-Ram-

bam] komentarza do misznajot, drukowanego czêsto w wydaniach Talmudu.

Z. K u k s e w i c z: Zarys filozofii redniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów

zakaukaskich, s³owiañska, arabska i ¿ydowska, wyd. 2, Warszawa 1982, s. 560-563;

J. O c h m a n: Historia filozofii ¿ydowskiej, t. 2: redniowieczna filozofia ¿ydowska, Kra-

ków 1995, s. 170.

Pierwsza jego czêæ Orach chaim traktuje o codziennym ¿yciu ¯yda, rytuale szabatu

i wi¹t, druga Jore dea m.in. o zasadach od¿ywiania, ba³wochwalstwie, menstruacji,

przysiêgach, edukacji, obrzezaniu, politeizmie, zakazie uprawiania lichwy, trzecia Ewen

ha-ezer o stosunkach miêdzy osobami odmiennej p³ci, ma³¿eñstwie i rozwodzie, natomiast

ostatnia Choszen ha-miszpat dotyczy s¹downictwa ¿ydowskiego oraz przepisów prawa

cywilnego i karnego.

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

161

tak¿e wiele opinii odmiennych, czego brakowa³o w dzie³ach Majmo-

nidesa.

Wybitnym komentatorem Arbaa turim Jaakowa ben Aszera by³

w XVI w. rab. Josef Karo, który przeanalizowa³ krytycznie rozstrzygniê-

cia swego poprzednika. Nie na nim jednak opiera³ swoje orzeczenia, lecz

odwo³ywa³ siê do Icchaka Alfasiego, Mosze ben Majmona i Aszera ben

Jechiela, a gdy nie by³o miêdzy nimi zgodnoci, wybiera³ opiniê, za któr¹

opowiadali siê przynajmniej dwaj z nich. Skrótem tego obszernego ko-

mentarza zatytuowanego Beit Josef (Dom Josefa) by³ kodeks nazwany

Szulchan aruch (Przygotowany stó³) zawieraj¹cy same tylko rozstrzyg-

niêcia i posiadaj¹cy podobny uk³ad do Arbaa turim. W gminach ¿ydow-

skich w Europie rodkowo-wschodniej, zw³aszcza w Polsce, przyjêto tê

kodyfikacjê z uznaniem, ale i z rezerw¹, poniewa¿ odzwierciedla³o siê

w niej tylko sefardyjskie podejcie do halachy. To jednostronne ujêcie

rekompensowa³ rab. Mosze Isserles z Krakowa swym uzupe³nieniem pt.

Mapa (Obrus), bêd¹cym komentarzem do Tur. Szulchan aruch i Mapa

tworz¹ niedocignione dot¹d kompendium halachiczne porz¹dkuj¹ce pra-

wo zwyczajowe tak ¯ydów sefardyjskich, jak i aszkenazyjskich.

Prze-

kaz tradycji w nich zawarty wp³yn¹³ w powa¿nym stopniu na znaczne

ujednolicenie form religijnoci ¿ydowskiej. Jednak ograniczanie studiów

nad ¿ydowskim prawem tylko do komentowania Szulchan aruch,

czy

innych podrêcznych zbiorów praw (np.

upwm Nje

[Ein miszpat] kompen-

dium halachicznego opartego na Gemarze z odsy³aczami do Miszne tora

Majmonidesa, Sefer micwot gadol Mosze z Coycy i Szulchan aruch Jo-

sefa Karo z uzupe³nieniami Mosze Isserlesa) grozi³o zanikiem rozwoju

halachy i by³o napiêtnowane przez wielu uczonych ¿ydowskich.

Oprócz kodeksów, w których zbierano orzecznictwo rabinów, jego

przekaz dokonywa³ siê od czasów po zamkniêciu prac nad Talmudem

tak¿e za pomoc¹ literatury zwanej responsoryjn¹ (hebr. szeelot u-teszu-

wot = pytania i odpowiedzi).

Powstawa³a ona przez wieki i by³a zbio-

rami pytañ stawianych rzeczywicie, jak i wymylanych, które sk³ania³y

Por. Die jüdische Litteratur set Abschluss des Kanons, hrsg. von J. W i n t e r und

A. W ü n s c h e, Bd. 2: Geschichte der rabbinischen Litteratur während des Mittelalters

und IIIrer Nachblüthe in der neueren Zeit, Trier 1891, s. 516-517; J. F r e n k e l: Lite-

ratura rabiniczna ¯ydów w dawnej Rzeczypospolitej, w: ¯ydzi w Polsce odrodzonej, pod

red. I. S c h i p e r a, A. T a r t a k o w e r a, A. H a f f t k i, Warszawa [1932], t. 1, s. 222;

M. S t r z e m s k i: Talmud po krakowsku, Znak 35: 1983 nr 339-340, s. 292-294.

M. W a x m a n, jw. s. 157-163.

M. W a x m a n, jw. s. 163-165. O responsach uczonych z Polski tam¿e, s. 185-190;

L. J a c o b s: Theology in the Responsa, London-Boston 1975.

162

KRZYSZTOF PILARCZYK

do wydawania przez uczonych o du¿ym autorytecie jednym razem krót-

kich, innym razem obszernie uzasadnianych orzeczeñ prawnych, doty-

cz¹cych poszczególnych kazusów. Je¿eli dane orzeczenie zyskiwa³o z cza-

sem przychylnoæ wielu rabinów i by³o oryginalne, w³¹czano je do kolej-

nego kodeksu jako wzorzec postêpowania. Same za zbiory responsów

by³y, je¿eli autor tego nie zabrania³, publikowane, niekiedy nawet po jego

mierci. Na nich te¿ i na w³asnym studium Talmudu opierali uczeni ¿y-

dowscy swe komentarze chiduszim (nowele) do najwiêkszego dzie³a

judaizmu pobiblijnego.

Nie dziwi zatem to, ¿e w repertuarach wydawniczych drukarni he-

brajskich od pocz¹tku ich istnienia do XVIII w. (a tak¿e i póniej) wystê-

puj¹ zarówno du¿e edycje Talmudu, jak i pojedyncze traktaty talmu-

dyczne drukowane czêsto wraz z Tosafot fragmentami tekstu Gemary,

bêd¹cego wprowadzeniem do poszczególnych misznajot (najczêciej dru-

kowanych na zewnêtrznej stronie czcionk¹ raszi),

dvmlth trsm

[Masorat

ha-Talmud] paralelnymi tekstami i odsy³aczami do podobnych tre-

ciowo miejsc w Talmudzie, z komentarzami i indeksami do pomocniczej

literatury halachicznej. W rozbudowanych edycjach Talmudu nastêpowa³

najpe³niejszy przekaz dawnej tradycji, ubogacanej wci¹¿ now¹ halach¹

i dyskusj¹ talmudyczn¹. Obok nich drukowano kompendia prawnicze, od-

dzielne komentarze do Talmudu w formie chiduszim i literaturê respon-

soryjn¹. Tak szeroko rozumiana literatura halachiczna bez w¹tpienia do-

minuje w repertuarach wiêkszoci drukarni ¿ydowskich do XVIII wieku.

Dopiero kolejne miejsca po niej zajmuj¹ literatura biblijna i dewocyjna.

Ludzie zaanga¿owani w reprodukcjê dzie³ rabinicznych zarówno sposo-

bem rêkopimiennym, jak i technik¹ drukarsk¹, zw³aszcza drukarze, uwa-

¿ani byli za uprawiaj¹cych wiête rzemios³o. Sw¹ pracê wykonywali

nie tylko w celach zarobkowych jak zwyk³y zawód, lecz z poczuciem

odpowiedzialnoci za przekaz wiêtej tradycji, widz¹c w niej spe³nianie siê

proroctwa Izajasza, który g³osi³, ¿e kraj siê nape³ni znajomoci¹ Boga

(Iz 11: 9).

Od pocz¹tku druk Talmudu napotyka³ na ró¿ne trudnoci. Dla dru-

karzy-wydawców wspomaganych przez korektorów, bêd¹cych najczê-

ciej wybitnymi uczonymi ¿ydowskimi, problem stanowi³o ustalenie jego

Spis literatury responsoryjnej (druków i rêkopisów) powsta³ej na ziemiach polskich

zosta³ zawarty w: [J. E l b a u m]

-tjnavrh hrjcjh .tvrgtshv tvajtp :M j v b l x .j

hrwe-wwh hxmh jhlwb znkwx tvcrxbv Njlvpb tjtvrpsh

. Openness and Insularity. Late

Sixteenth Century Jewish Literature in Poland and Ashkenaz. Jerusalem 1990, s. 397-407.

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

163

receptywnego tekstu,

poniewa¿ spustoszenie, jakie uczyni³a cenzura

i inkwizycja w zbiorach rêkopisów, przybra³o tak du¿e rozmiary, i¿ znale-

zienie dobrego, nieocenzurowanego manuskryptu by³o wrêcz niemo¿liwe.

Ponadto musieli oni dysponowaæ doæ pokanym kapita³em finansowym,

aby sprostaæ drukowi du¿ych edycji Talmudu, bior¹c jednoczenie pod

uwagê ryzyko utraty nak³adu w przypadku wybuchu przeladowañ, w cza-

sie których niejednokrotnie rekwirowano wydrukowane ksiêgi, a nawet

je palono. Nie nale¿y bowiem zapominaæ, ¿e pierwsze drukowane traktaty

talmudyczne z oficyn hiszpañsko-portugalskich, zw³aszcza wspomniana

edycja z Guadalajara, ukaza³y siê w trakcie aktywnie dzia³aj¹cej tam in-

kwizycji, tu¿ przed ca³kowitym wydaleniem ¯ydów z Pó³wyspu Pire-

nejskiego. Natomiast dalsze edycje w³oskie: Soncino-Pesaro 1484-1519,

Wenecja 1519-1523 (1. wyd. Bomberga), Wenecja 1526-1539 (2. wyd.

Bomberga), 1546-1551 Wenecja (wyd. Giustinianiego), Wenecja 1548-

-1549 (Bomberg) ukaza³y siê po ostrej polemice wokó³ Talmudu, jaka

wywi¹za³a siê w zachodniej Europie g³ównie za spraw¹ Johannesa (Jo-

sepha, wczeniej Meira) Pfeffernkorna, ochrzczonego konwertyty ¿ydow-

skiego. Jego spór z Johannesem Reuchlinem,

wybitnym niemieckim

hebraist¹, dzieli³ przez lata duchownych Kocio³a katolickiego, w³¹cznie

z papie¿ami i monarchami, na zaciêtych wrogów Talmudu, d¹¿¹cych do

ca³kowitego zniszczenia wszystkich jego kopii, i zwolenników studiowa-

nia tego dzie³a.

Pfeffernkorn w wieku 36 lat po przejciu wraz z ca³¹ rodzin¹ na

chrzecijañstwo ok. 1504 r. w Kolonii cieszy³ siê szczególnymi wzglê-

dami i poparciem dominikanów, którzy w przeciwieñstwie do swego

zakonnego wspó³brata z Hiszpanii, Penaforty nie studiuj¹c Talmudu,

roztoczyli swoj¹ opiekê nad konwertytami szkaluj¹cymi go i wzywaj¹-

cymi do niszczenia jego kopii. Równie¿ Pfeffernkorn napisa³ pomiêdzy

1507 a 1509 rokiem szereg paszkwili (Judenspiegel, Judenberichte,

Osterbuch, Judenfeind), w których przekrêca³ treæ Talmudu, omiesza³

judaizm, wypacza³ sens zwyczajów i rytua³u jego wyznawców, a przede

wszystkim wykazywa³, o czym ich odbiorcy nie wiedzieli, ca³kowit¹

nieznajomoæ literatury rabinicznej. Jak siê wkrótce okaza³o, powsta³a

A. B e r l i n e r: Ueber den Einfluss des ersten hebräischen Buchdruckes auf den

Cultus und die Cultur der Juden, Berlin 1896, s. 17-18.

Por. W.P. E c k e r t: Das Verhältnis von Christen und Juden im Mittelalter und Hu-

manismus. Ein Beitrag zur Geistes- und Kulturgeschichte, w: Monumenta judaica. 2000

Jahre Geschichte und Kultur der Juden am Rhein, hrsg. von K. S c h i l l i n g, 3. verbes-

serte Aufl., Köln 1964, s. 149-150, 176-179.

W. P o p p e r: The Censorship of Hebrew Books, s. 22-26.

164

KRZYSZTOF PILARCZYK

literatura antytalmudyczna i anty¿ydowska s³u¿y³a nie tylko jako pomoc

w prowadzeniu akcji misyjnych wród ¯ydów, ale by³a tak¿e wykorzys-

tywana w anty¿ydowskiej propagandzie wspieraj¹cej akcjê wydalania

¯ydów m.in. z Frankfurtu nad Menem, Wormacji i Regensburga. Wsku-

tek zabiegów dominikanów Pfeffernkorn zyska³ te¿ poparcie Kunigundy,

opatki klarysek w Monachium i siostry cesarza Maksymiliana I, która

zachêca³a swego brata do wydania pozwolenia na spalenie w Niemczech

wszystkich kopii Talmudu i innych ksi¹g ¿ydowskich z wyj¹tkiem Biblii,

poniewa¿ jak utwierdza³ j¹ w przekonaniu Pfeffernkorn obra¿a³y one

Jezusa, Maryjê, aposto³ów, Koció³ i ca³e chrzecijañstwo.

Cesarz

w swym mandacie z 10 VIII 1509 r. zgodzi³ siê na przeprowadzenie dys-

put z ¯ydami na temat Talmudu, i dopiero wówczas, gdy Pfeffernkorn

dowiedzie wobec nich prawdziwoci swych zarzutów, cesarz zgadza³ siê

na konfiskatê wszystkich jego kopii w ca³ych Niemczech i ich spalenie,

w czym mia³y pomóc rady miejskie i ksiê¿a. Pfeffernkorn, nie wdaj¹c siê

w ¿adne dyskusje z ¯ydami wbrew decyzji cesarza, od razu przyst¹pi³ do

egzekucji drugiej czêci treci mandatu do konfiskaty. Pierwszy raz

dokona³ tego we Frankfurcie 8 IX 1509 r., a nastêpnie w Moguncji,

Bingen i innych miastach niemieckich. O bezprawiu, jakiego dopuci³ siê

Pfeffernkorn, zosta³ powiadomiony Maksymilian I przez Uriela von Gem-

mingen, arcybiskupa diecezji mogunckiej, na terenie której znajdowa³ siê

Frankfurt. Ten¿e biskup zabroni³ tak¿e klerowi swojej diecezji udzielaæ

fanatycznemu konwertycie jakiejkolwiek pomocy. Cesarza za poprosi³

o wyznaczenie innego, bardziej uczciwego komisarza, a najlepiej komisji

rzeczoznawców, w sk³ad której arcybiskup moguncki proponowa³ m.in.

Johannesa Reuchlina. Cesarz wyrazi³ zgodê na jego probê i samego

wnioskodawcê mianowa³ przewodnicz¹cym komisji, polecaj¹c mu wybór

jej cz³onków i zaci¹gniêcie opinii uniwersytetów o treci ksi¹g ¿ydow-

skich. Po powo³aniu komisji z przedstawicieli teologicznych fakultetów

z Kolonii, Erfurtu, Heidelbergu i Moguncji, nale¿a³o oczekiwaæ jej wer-

dyktu oraz opinii uniwersytetu mogunckiego. Najwiêkszym autorytetem

sporód cz³onków komisji cieszy³ siê Reuchlin, chluba ówczesnej nie-

mieckiej humanistyki, prawnik, wybitny hebraista, zwolennik kabalistyki,

któr¹ jak uwa¿a³ mo¿na wykorzystaæ dla chrzecijañstwa. Ceni¹c

osi¹gniêcia staro¿ytnego Izraela, w hebrajskiej Biblii doszukiwa³ siê ukry-

tych tajemnic chrzecijañstwa, zw³aszcza stosuj¹c hermeneutykê gema-

T. Z a d e r e c k i: Talmud w ogniu wieków, s. 11; W.P. E c k e r t: Das Verhältnis

von Christen und Juden im Mittelalter und Humanismus. Ein Beitrag zur Geistes- und

Kulturgeschichte, w: Monumenta judaica, s. 180-188.

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

165

tryczn¹. Od wspó³czesnych sobie ¯ydów oczekiwa³ nawrócenia na

chrzecijañstwo, w czym jego prace kabalistyczne mia³y byæ pomocne,

gdy¿ w jego przekonaniu ukazywa³y pomost pomiêdzy judaizmem

a Jezusem Bogiem. W swych pogl¹dach by³ podobny do w. Hieronima

podziwia³ ¿ydowski dorobek duchowy i z niego korzysta³, jednak samych

¯ydów nie darzy³ szacunkiem. Jego werdykt w sprawie Pfeffernkorna

zaskoczy³ jednak wszystkich, nawet zapobiegliwych dominikanów, któ-

rzy przed jego wydaniem rozpowszechniali broszurê Zu Lob und Ehr des

Fürsten und Herrn, des Kaisers Max, która przypomina³a, ¿e nie mo¿na

bagatelizowaæ niebezpieczeñstwa gro¿¹cego ze strony Talmudu. Przede

wszystkim Reuchlin w swej opinii dokona³ rozró¿nienia wród ksi¹¿ek

¿ydowskich na egzegetyczne (w tym komentarze biblijne), literaturê nau-

kow¹, piêkn¹, Talmud i dzie³a filozoficzno-religijne. ¯ydowska literatura

egzegetyczna jak twierdzi³ ma du¿¹ wartoæ dla chrzecijañstwa, po-

niewa¿ w³anie z dzie³ najwybitniejszych egzegetów ¿ydowskich: Ra-

sziego, Ibn Ezry, Kimchiego czerpali chrzecijañscy komentatorzy, jak

np. Miko³aj de Lyra. ¯ydowska literatura naukowa i piêkna nie ró¿ni siê

od innych literatur. Natomiast Talmud i dzie³a filozoficzno-religijne ¯y-

dów nie powinny byæ potêpiane i spalane, choæ ich nie rozumie, ponie-

wa¿ gdyby na to zas³ugiwa³y, chrzecijanie w minionych wiekach, którzy

odnosili siê o wiele rygorystycznej do spraw wiary, ju¿ by to uczynili.

Powinno siê je zadaniem Reuchlina, który powtórzy³ radê papie¿a Kle-

mensa V z 1307 r. studiowaæ na chrzecijañskich uniwersytetach,

w specjalnie do tego powo³anych katedrach judaistyki i hebrajskiego, po

dwie w ka¿dym uniwersytecie. Bowiem to, co do tej pory o nich wia-

domo, pochodzi od apostatów ¿ydowskich.

Z tej oceny wyprowadzi³ Reuchlin dalsze wnioski. S¹dzi³, ¿e ¯ydów

nie powinno siê uwa¿aæ za kacerzy, poniewa¿ nie nale¿¹c do Kocio³a,

tym samym nigdy od niego nie mogli odst¹piæ. Bêd¹c obywatelami pañ-

stwa, nale¿y siê zgodnie z prawem im i ich mieniu, w tym ksi¹¿kom,

ochrona. Inny sposób postêpowania wzglêdem nich tylko oddala ich od

chrzecijañstwa, zra¿a do niego i rozgorycza.

Zupe³nie odmienna by³a opinia teologów uniwersytetu mogun-

ckiego, któr¹ abp Uriel von Gemmingen równie¿ musia³ uwzglêdniæ

zgodnie z postanowieniem cesarza przy wydaniu ostatecznego wyroku

o losie ksi¹g ¿ydowskich w Niemczech. Orzekli oni, ¿e wszystkie ksi¹¿ki

[E. D e u t s c h]: Talmud, prze³. i objanieniami uzupe³. I. K r a m s t ü c k, Warsza-

wa 1869. Repr.: Warszawa 1990, s. 9-11; M. B a ³ a b a n: Historja i literatura ¿ydowska,

Lwów-Warszawa-Kraków 1925, t. 3, s. 82-83.

166

KRZYSZTOF PILARCZYK

¿ydowskie, w³¹cznie z Bibli¹ hebrajsk¹, której tekst nie zgadza siê w kil-

ku miejscach z tekstem Wulgaty oficjalnego ³aciñskiego jej t³uma-

czenia przyjêtego przez Koció³ katolicki, pe³ne s¹ herezji i b³êdów,

dlatego powinny byæ spalone.

Na werdyk koñcowy mia³y wp³yw nie tylko same opinie, ale tak¿e

wydarzenia im towarzysz¹ce. Otó¿ przed przekazaniem stanowiska Reuch-

lina sformu³owanego na pimie abp Urielowi von Gemmingen, zapoznali

siê z nim dominikanie, ³ami¹c pieczêcie listu skierowanego do cesarskiego

pe³nomocnika, który prawdopodobnie tak¿e przetrzymali. Zanim bowiem

otrzyma³ go adresat, po Niemczech kolportowano ju¿ broszurê Pfeffern-

korna pt. Handspiegel, w której zarzuca³ Reuchlinowi nieuctwo, herezje

i przekupstwo. Odpowiedzi¹ Reuchlina by³a ksi¹¿eczka Augenspiegel,

która na czytelnikach w Niemczech wywar³a du¿e wra¿enie. Skierowuj¹c

j¹ przeciw oszczercy, Reuchlin nie oszczêdzi³ te¿ dominikanów, za co

pozwali go przed s¹d inkwizycyjny do Kolonii. Przed rozpraw¹ Pfeffern-

korn zd¹¿y³ jeszcze raz zaatakowaæ Reuchlina w broszurze Brandspiegel,

po czym cesarz nakaza³ obu oskar¿aj¹cym siê stronom zamilkn¹æ do

1513 r. Jednak rozprawa s¹dowa rozpoczêta 13 IX 1513 r. zosta³a

przerwana przez arcybiskupa koloñskiego, który poleci³ za³atwiæ spór

ugodowo. Dominikanie, nie godz¹c siê na takie rozwi¹zanie, wnieli ape-

lacjê do papie¿a. To samo uczyni³ tak¿e Reuchlin.

W tym czasie uaktywnili siê zwolennicy i przeciwnicy Reuchlina

i Pfeffernkorna. Sorbona, w której wp³ywy mieli dominikanie, powo³uj¹c

siê na wyniki procesu Donina, potêpi³a Talmud i Reuchlina, który z kolei

znajdowa³ poparcie ze strony wp³ywowych kardyna³ów, biskupów, pra³a-

tów, uczonych humanistów i, co zaskakuj¹ce, tak¿e franciszkanów. Pa-

pie¿ Leon X, chc¹c zakoñczyæ sprawê i przychylaj¹c siê do proby do-

minikanów, którzy widzieli w niej ju¿ nie kwestiê prawn¹, ale religijna,

mo¿liw¹ do rozstrzygniêcia tylko przez sobór, wyznaczy³ do jej zbadania

specjaln¹ komisjê sporód cz³onków obraduj¹cego wówczas Soboru La-

terañskiego V (1512-1517), a jej przewodnicz¹cym mianowa³ kard. Gri-

maniego, wybitnego hebraistê i znawcê literatury rabinicznej. W ten spo-

sób spór o Talmud sta³ siê wa¿nym przedmiotem obrad soboru powszech-

nego i urós³ do kwestii o zasiêgu europejskim. Gdy komisja wyda³a wyrok

korzystny dla Reuchlina, papie¿ pod wp³ywem dominikanów czêciowo

umorzy³ jej decyzjê, nie chc¹c osobicie opowiedzieæ siê za jedn¹ ze

stron. Leon X wiedzia³ przecie¿, ¿e przeciw Reuchlinowi byli tak¿e Lud-

wik XII, król Francji, i nastêpca tronu cesarskiego Karol V. Proces pozo-

sta³ zatem niejako w zawieszeniu, a jego wznowienie by³o w ka¿dej chwili

mo¿liwe przez cenzorów ksi¹g, których zwiêkszenia liczby domaga³ siê

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

167

Leon X w wydanej w czasie V Soboru Laterañskiego konstytucji apostol-

skiej Inter sollicitudines (4 V 1515).

Reuchlin, chc¹c zapewniæ sobie na

przysz³oæ korzystny werdykt papieski, dedykowa³ Leonowi X ksi¹¿kê

De arte cabbalistica, w której próbowa³ wykazaæ przydatnoæ Talmudu

wyjanianego w duchu kabalistycznym do poznania najwiêkszych tajem-

nic chrzecijañstwa. Jego zdaniem nie tylko nie nale¿a³o tego dzie³a nisz-

czyæ, ale eksploatowaæ z niego dziêki kabale nowe treci. Papie¿ i wielu

kardyna³ów przyjêli ¿yczliwie pracê Reuchlina i wiele sobie obiecywali

po jej wykorzystaniu w pracy misyjnej wród ¯ydów. Wkrótce jednak

ich uwagê od nierozstrzygniêtej kwestii Talmudu odwróci³ Marcin Luter,

wystêpuj¹c w 1517 r. ze swymi 95 tezami.

Porednim wyrazem stanowiska papie¿a w konflikcie Pfeffernkorn-

Reuchlin by³o udzielenie przez niego pozwolenia w 1520 r. na druk

ca³ego Talmudu amsterdamskiemu drukarzowi Danielowi Bombergowi,

chrzecijaninowi, który otworzy³ swoj¹ oficynê w 1516 roku w Wenecji,

stolicy europejskiego drukarstwa.

Motywy tej decyzji s¹ czytelniejsze,

gdy zestawi siê j¹ z listem papieskim wystosowanym 25 V 1518 r. do

nuncjusza Stolicy Apostolskiej w Wenecji, w którym pisa³, aby ten oka-

za³ wszelk¹ pomoc Jacobusowi de Pennis z Padwy pos³anemu do We-

necji w celu ukarania kilku ¯ydów publikuj¹cych tu kacerskie pisma.

Udzielaj¹c zatem Bombergowi zgodê na druk Talmudu, papie¿owi zale-

¿a³o na tym, aby zgodnie z sugesti¹ Reuchlina by³ on rozpowszech-

niany przez chrzecijañskich drukarzy g³ównie dla propagowania studiów

nad nim w powszechnie zak³adanych na europejskich uniwersytetach

(tak¿e w Polsce) katedrach judaistyki i hebraistyki oraz w celach mi-

sjonarskich.

Dlatego Leon X popiera³ przez wp³ywowego w Wenecji

H. M i s z t a l: Cenzura uprzednia w ustawodawstwie Kocio³a zachodniego do

Soboru Trydenckiego, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 20: 1973, s. 101-113.

M. B a ³ a b a n: Historja i literatura ¿ydowska, t. 3, s. 82-84.

Sam dokument papieski zezwalaj¹cy D. Bombergowi na druk Talmudu nie zacho-

wa³ siê. Wspomina tylko o nim Bomberg w licie datowanym 23 IX 1521 r. do Reuchlina:

Talmud, opus certe magni et laboris et impense, mihique a Summo Pontifice demanda-

tum. Por. J.Ch. W o l f: Bibliotheca hebraea, vol. 4, Hamburgi [i in.] 1733, s. 142-143;

The Apostolic See and the Jews, by Sh. S i m o n s o h n, vol. 3: Documents: 1464-1521,

Toronto 1990, s. 1601-1602 (poz. 1277) i 1837-1839 (poz. 1559).

J.A. G i e r o w s k i: Historia W³och, Wroc³aw [i in.] 1985, s. 270; K. P i l a r -

c z y k: Bomberg Daniel, 2. wyd., Encyklopedia wiedzy o ksi¹¿ce [w druku].

ASV, Brevia Leonis X, vol. 3 nr 333; por. Urkundliche Beiträge über die Stellung

der Päpste zu Juden mit Benuzung des päpstlichen Geheimarchives zu Rom, von

M. S t e r n, Kiel 1893, s. 73-74 (poz. 68).

Por. B. M a r k, F. K u p f e r: Odrodzenie a ¯ydzi we W³oszech, s. 31; M. B e n a -

y a h u: Copyright, Autorization, and Imprimatur for Hebrew Books Printed in Venice,

168

KRZYSZTOF PILARCZYK

kard. Aegido de Viterbo probê Bomberga wystosowan¹ do weneckiego

Senatu o ponowne udzielenie mu licencji na druk ksi¹¿ek, która w 1518

roku zosta³a mu cofniêta, podobnie jak i wszystkim innym weneckim

drukarzom.

Bomberg by³ wiadomy, ¿e sam nie podo³a³by tak wielkiemu przed-

siêwziêciu drukarskiemu, jakim by³ druk Talmudu. Wspierali go w nim

przede wszystkim rab. Hijja Meir ben Dawid, korektor traktatów tal-

mudycznych i dajan (sêdzia, 1510-1520) s¹du rabinicznego w Wenecji,

i dwaj bracia Adelkind, z których szczególn¹ rolê jako drukarz i korektor

pe³ni³ Cornelius. W latach 1519/1520-1523 wydrukowali oni za aprobat¹

kocieln¹ 44 traktaty w 12 tomach, tj. du¿¹ edycjê Talmudu.

Bazowa³a

ona na wczeniej drukowanych traktatach we W³oszech przez ¿ydowsk¹

rodzinê Soncino (posiada te same b³êdy) oraz rêkopisach (czasami Adel-

kind poprawia³ tekst uszkodzony przez cenzora), do których mia³ dostêp

korektor. Starannoæ wydania Talmudu, choæ nie ustrze¿ono siê w nim

od b³êdów, sprawi³a, ¿e wydanie Bomberga uznano za wzorcowe.

Rab.

Hijja Meir do³¹czy³ do sprawdzanego z rêkopisami dzie³a tak¿e Terumat

ha-deszen (responsa rab. Israela ben Petachia Isserlajna) oraz responsa

Raszba (rab. Szlomo ben Aderet) i Alfasiego.

W 1526 r. Bomberg przyst¹pi³ do drugiego wydania Talmudu, po-

niewa¿ pierwsze zosta³o wykupione, a popyt na dzie³o wci¹¿ siê utrzy-

mywa³. Tym razem druk drugiej edycji trwa³ znacznie d³u¿ej, bo a¿ do

1539 roku.

Dokonano w niej licznych zmian w porównaniu z pierwsz¹

edycj¹. Dotyczy³y one podstawowego tekstu, komentarza Rasziego i To-

safot. Poprawek i uzupe³nieñ dokonano g³ównie na podstawie rêkopisów

przebadanych przez korektorów-dajanów. Istnieje przypuszczenie, ¿e

wydanie to drukowa³ Cornelius Adelkind za swoje pieni¹dze w drukarni

Bomberga.

Trzecia edycja Talmudu wydrukowana zosta³a u Bomberga w latach

1543-1549. Jest ona w zasadzie podobna do jego drugiego wydania, choæ

Jerusalem 1971, s. 17; R. K a k ó w: Zainteresowanie jêzykiem hebrajskim w XVI wieku

w Polsce, w: Z historii ludnoci ¿ydowskiej w Polsce i na l¹sku, pod red. K. M a t w i -

j o w s k i e g o, Wroc³aw 1994, s. 41-54; K. P i l a r c z y k: ród³a do bibliografii XVI-

-XVIII-wiecznych hebraików z ziem polskich, cz. 1: Johannes Buxtorf i jego Bibliotheca

rabbinica, Biuletyn Biblioteki Jagielloñskie 45: 1995, s. 82-84.

Przypuszcza siê, ¿e wydrukowano go w nak³adzie od 1000 do 1500 egz. Por.

M. H e l l e r, jw. s. 159.

A. R o s e n t h a l: Daniel Bomberg and his Talmud Editions, w: Gli Ebrei e Vene-

zia, Milan 1987, s. 375-415.

Niektórzy twierdz¹, np. Rabinowicz, ¿e ukoñczono j¹ ju¿ w 1531 r.

Por. M. H e l l e r, jw. s. 164.

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

169

w niektórych traktatach wprowadzono zmiany na podstawie wydrukowa-

nych nieco wczeniej tych samych traktatów przez Giustinianiego. Istniej¹

ró¿ne opinie na temat, kto rzeczywicie drukowa³ to wydanie. Najpraw-

dopodobniej po wyjedzie z powodów religijnych Bomberga, który

przeszed³ ma kalwinizm, z Wenecji do Amsterdamu ok. 1539 r. pracami

drukarskimi kierowa³ Cornelius Adelkind, pozostaj¹c w sta³ym kontakcie

z amsterdamskim drukarzem. Niewykluczone, ¿e to dziêki niemu ukaza³a

siê trzecia edycja Talmudu w oficynie Bomberga.

Drugim drukarzem, który u schy³ku istnienia drukarni Bomberga,

w 1545 r., rozpocz¹³ drukowaæ ksiêgi hebrajskie w Wenecji, by³ Marco

Antonio Giustiniani (Justiniani), syn zamo¿nego i wp³ywowego Wene-

cjanina Niccolo Giustinianiego. Jego wspó³pracownikami do czasu likwi-

dacji drukarni w 1552 r. byli: Cornelius Adelkind, który wczeniej pra-

cowa³ w oficynie Bomberga, oraz Juda ben Icchak Halewi Aszkenazi

z Frankfurtu i Jechiel ben Jekutiel Hakohen Rapa. Wydany w jego ofi-

cynie Talmud w latach 1546-1551 wzorowany by³ na pierwszej edycji

Bomberga, przy czym jego korektorzy, ¿ydowscy uczeni, wykorzystali

przy opracowaniu tekstu, oprócz wczeniej drukowanych traktatów, rów-

nie¿ posiadane przez siebie rêkopisy. Charakterystyczne jest to, ¿e zau-

wa¿ono w nim takie b³êdy, które nie wystêpuj¹ we wczeniejszych edy-

cjach, co by wskazywa³o, ¿e pos³ugiwano siê niewykorzystywanymi

dot¹d ród³ami.

Drukowany w oficynach Bomberga i Giustinianiego Talmud zacz¹³

w latach 1544-1545 wzbudzaæ niepokój papiestwa. Jego ocenzurowania,

podobnie jak i innych ksi¹g hebrajskich drukowanych wówczas w du¿ej

iloci w Wenecji, domaga³ siê nuncjusz Della Casa. Giustiniani godzi³

siê na to, aby fragmenty tekstów drukowanych przez niego ksi¹g hebraj-

skich zosta³y usuniête. Natomiast Adelkind, reprezentuj¹cy jeszcze dru-

karniê Bomberga, stara³ siê drukowaæ, zw³aszcza Talmud, zgodnie ze

starymi rêkopisami. Nuncjusz, nie dysponuj¹c ani jedynym ekspertem

chrzecijaninem, któremu powierzy³by sprawdzenie druków Bomberga,

nie móg³ nic wiêcej w tej sprawie uczyniæ.

Ponowne zainteresowanie Talmudem nast¹pi³o w grudniu 1550 r.,

kiedy ambasador Wenecji w Rzymie, kard. Girolamo Verallo, z³o¿y³

ostry protest, w którym napisa³ ¿e druk powy¿ej 800 egzemplarzy Tal-

mudu zosta³ ju¿ w po³owie ukoñczony i ¿e wiele innych hebrajskich ksi¹-

¿ek szkodz¹cych w najwy¿szym stopniu religii chrzecijañskiej zosta³o

P.F. G r e n d l e r: The Destruction oh Hebrew Books in Venice, American Acad-

emy for Jewish Research [Jerusalem] 45: 1978, s. 105.

170

KRZYSZTOF PILARCZYK

wydrukowanych w Wenecji. Nie wp³ynê³o to wprawdzie na ukoñczenie

w 1551 roku druku ostatnich traktatów edycji Giustinianiego, ale spowo-

dowa³o powo³anie komisji chrzecijañskich ekspertów do zbadania ksi¹g

hebrajskich, aby odpowiedzieli na pytanie, czy zawieraj¹ one teksty

obraliwe dla wiary chrzecijañskiej.

Nie tyle jednak ta odpowied

wp³ynê³a na rozpoczêcie kolejnej akcji niszczenia Talmudu, co konflikt

i dyskusja pomiêdzy dwoma drukarzami, Giustinianim i Bragadinim.

4. PAPIESTWO A TALMUD

W DRUGIEJ PO£OWIE XVI WIEKU

Po zamkniêciu drukarni Bomberga, jedynym drukarzem ksi¹g he-

brajskich w Wenecji zosta³ Giustiniani. Do niego zwróci³ siê rab. Meir

Kacenellenbogen (Maharam) z Padwy z prob¹ o druk swojego komen-

tarza do dzie³a Majmonidesa Miszne tora. Nie mog¹c jednak porozumieæ

siê miedzy sob¹, Maharam powierzy³ swoj¹ pracê Alwise Bragadiniemu,

który w 1550 r. otworzy³ oficynê w Wenecji, a ten w tym¿e samym roku

wydrukowa³ Miszne tora z komentarzem Meira Kacenellenbogena.

Wkrótce potem równie¿ Giustiniani wydrukowa³ to samo dzie³o Majmo-

nidesa, ale we wstêpie do niego, napisanym prawdopodobnie przez Cor-

neliusa Adelkinda, Giustiniani niepochlebnie siê o nim wyrazi³. Wydania

ró¿ni³y siê i tym, ¿e Bragadini umieci³ komentarz rab. Meira równolegle

obok tekstu dzie³a Majmonidesa, a Giustiniani na koñcu dzie³a jako tekst

nieautoryzowany. Wywo³a³o to ostry spór drukarzy o prawa do tekstu,

który w rzeczywistoci by³ walk¹ Giustinianiego o utrzymanie monopolu

na druk ksi¹g hebrajskich w Wenecji.

W takiej sytuacji rab. Meir zwró-

ci³ siê do znanego ju¿ w Europie rab. Mosze Isserlesa z Krakowa (Rema)

o rabiniczn¹ decyzjê w tej sprawie. W jego responsach jest ona zapisana

pod dat¹ 4 elul (5)310 (16 VIII 1550 po szabacie). Jego orzeczenie roz-

strzyga³o spór na korzyæ rab. Meira i drukarni Bragadiniego. Przy jego

wydawaniu Rema wzi¹³ pod uwagê fakt, ¿e Bragadini wydrukowa³ przed

Giustinianim Miszne tora i zabroni³ kupowaæ edycji Giustinianiego. Na

mocy decyzji rabina krakowskiego ka¿dy, kto kupowa³ wydanie Gius-

tinianiego Miszne tora z komentarzem rab. Meira Kacenellenbogena,

popada³ w ekskomunikê (cherem).

Giustiniani obra¿ony decyzj¹ rabina

P. G r e n d l e r: The Roman Inquisition and the Venetian Press 1540-1605, Prince-

ton 1977, s. 91.

D. A m r a m: The Makers of Hebrew Books in Italy, London 1963, s. 254-264.

[M o s z e I s s e r l e s]

tvbvwtv tvlxw :w l r s j x h w m

[Szeelot u-teszuwot]. Je-

ruszalaim 1968 (repr.), nr 10; por. [S.A. H o r o d e z k y]

tvxm wlw :j q c d v r v h .x.w

Njlvp tvdhj lw hnw

[Trzysta lat ¿ydostwa polskiego]. Tel-Awiw 1945, s. 21.

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

171

z Polski zwróci³ siê o pomoc do papie¿a Juliusza III (Giovanni Maria del

Monte). Reprezentantami stron w sporze byli apostaci, których znów

wspierali dominikanie. Dyspucie GiustinianiBragadini przys³uchiwa³o

siê szeciu kardyna³ów wyznaczonych przez papie¿a i cz³onkowie Kon-

gregacji Inkwizycji. Ca³ej komisji przewodniczy³ kard. Giovanni Pietro

Caraffa, przysz³y papie¿ Pawe³ IV, który pozostawa³ pod wra¿eniem nie-

dawnego przejcia na judaizm franciszkanina Corneglio da Montalcino.

Dziêki wysi³kom Caraffy powróci³ on do chrzecijañstwa. Teraz kardyna³

wzi¹³ odwet za to upokorzenie. Komisja wnioskowa³a do papie¿a o wy-

danie nakazu spalenia Talmudu, choæ nie wszyscy jej cz³onkowie, m.in.

hebraista Andreas Masius, opowiedzieli siê za takim rozwi¹zaniem.

Juliusz III przychyli³ siê do wniosku wiêkszoci i bull¹ z 12 VIII 1553 r.

zarz¹dzi³ konfiskatê i spalenie Talmudu jerozolimskiego i babiloñskiego

oraz innych ksi¹g hebrajskich we wszystkich pañstwach w³oskich.

Ju¿

w nieca³y miesi¹c póniej, 9 IX 1553 r., w wiêto ¿ydowskiego Nowego

Roku, w Rzymie na Campo di Fiori dokonano ceremonialnie spalenia

skonfiskowanych egzemplarzy traktatów talmudycznych, rozpoczynaj¹c

tym akcjê niszczenia Talmudu na szerok¹ skalê, która nie ominê³a rów-

nie¿ niesprzedanych jeszcze druków Giustinianiego. Rzymska inkwizycja

domaga³a siê zarekwirowania równie¿ czcionek, którymi t³oczono w ofi-

cynach to dzie³o, nakazuj¹c ich przekazywanie nuncjuszom rezyduj¹cym

w stolicach w³oskich pañstw. Na probê ¯ydów z W³och, których szcze-

gólnie dotknê³y represje inkwizycji, papie¿ wyda³ 29 V 1554 r. now¹ bullê

Cum sicut nuper, w której nieco zmieni³ wczeniejsze zarz¹dzenie.

Od-

t¹d tylko Talmud mia³ byæ niszczony przez spalenie, natomiast zarz¹dze-

nie to nie obejmowa³o ju¿ innych ksi¹g hebrajskich. Dodatkowo nato-

miast wprowadzono nakaz, aby wszystkie ksi¹¿ki ¿ydowskie drukowane

w przysz³oci po hebrajsku by³y poddawane kontroli, a ponadto wszyst-

kie ksi¹¿ki, które znajdowa³y siê jeszcze w posiadaniu ¯ydów, mia³y byæ

przebadane przez rzeczoznawców, którzy mieli stwierdziæ, czy nie za-

wieraj¹ one czego, co obra¿a³oby chrzecijañstwo; po usuniêciu takich

Cornelio da Montalcio zosta³ skazany wyrokiem inkwizycji na mieræ przez spalenie

na stosie. Wyrok zosta³ wykonany 4 IX 1553 r.

D. A m r a m: The Makers of Hebrew Books in Italy, s. 264-266.

ASV, Archivium Arcis, Arm. I-XVIII, 1592; por. The Apostolic See and the Jews,

by Sh. S i m o n s o h n, vol. 6: Documents: 1546-1555, Toronto 1990, s. 2887-2890; K.R.

S t o w: The Burning of the Talmud in 1553, in the Light of Sixteenth Century Catholic

Attitudes Toward the Talmud, Bibliotheque dHumanisme et Renaisance 34: 1972,

s. 435-459.

ASV, Armario XLI, vol. 71, fol. 125r; por. The Apostolic See and the Jews, by Sh.

S i m o n s o h n, vol. 1: Documents: 1546-1555, Toronto 1990, s. 2920-2921.

172

KRZYSZTOF PILARCZYK

fragmentów mog³y byæ one zwrócone w³acicielom. Ksi¹¿ki hebrajskie,

które nie zawiera³y niczego obraliwego, ¯ydzi mogli posiadaæ.

Na tle represyjnej polityki Pañstwa Kocielnego wobec ¯ydów od-

mienn¹ postawê wobec nich przyjê³a rodzina Gonzagów, sprawuj¹ca

w latach 1328-1707 w³adzê w Mantui i okolicach. Ekscentryczny ksi¹¿ê

Vespasian Gonzaga pozwoli³ Tobiasowi ben Elizerowi Foa i dwom jego

wspólnikom na za³o¿enie w 1551 r. w Sabbionecie, niewielkiej miejsco-

woci w pobli¿u Mantui, drukarni hebrajskiej, która dzia³a³a do 1559 r.

W niej te¿ znalaz³ zatrudnienie przyby³y z Wenecji Cornelius Adelkind,

znany nam drukarz z oficyn Bomberga i Giustinianiego, który wspólnie z

Tobiasem Foa i Joszua Boaz rozpoczêli w 1553 r. druk nowej edycji

Talmudu od Traktatu Kidduszin (ukoñczony w 1554 roku). Wiêkszoæ

bibliologów uwa¿a, ¿e nie wydrukowali oni dalszych czêci, poniewa¿

nie pozwala³a na to sytuacja panuj¹ca w pañstwach w³oskich, zw³aszcza

niemo¿noæ swobodnego rozpowszechniania w nich wydrukowanych trak-

tatów.

Zakaz reprodukowania Talmudu sk³oni³ ¯ydów w³oskich do poczy-

nienia uzgodnieñ obowi¹zuj¹cych ich wszystkich, które pozwoli³yby

znieæ dokuczliwe prawo zabraniaj¹ce przekazu tradycji judaistycznej

przy pomocy druku najwiêkszego rabinicznego dzie³a epoki pobiblijnej.

W tym celu zebrali siê w Ferrarze 21 VI 1554 r. przedstawiciele naj-

wiêkszych wspólnot ¿ydowskich we W³oszech i uzgodnili, ¿e drukarze

nie bêd¹ mogli drukowaæ jakiejkolwiek ksi¹¿ki bez licencji i aprobaty

trzech rabinów, posiadaj¹cych zgodê na pe³nienie tej funkcji przez trzech

rabinów, i bez aprobaty cz³onków zarz¹du kaha³u miejsca jej publikacji.

Imiona osób, które udzieli³y zezwolenia na druk, powinny byæ wymie-

nione we wstêpie do ksi¹¿ki. Ksi¹¿ek, które nie posiadaj¹ wydrukowanej

informacji o udzielonym zezwoleniu, nie wolno bêdzie kupowaæ pod

kar¹ 25 scudi.

By³a to próba wprowadzenia w drukarniach hebrajskich

we W³oszech swoistej autocenzury ¿ydowskiej. Jednak nie mog³a ona za-

pobiec konfiskatom i paleniu ksi¹g Talmudu. Chc¹c unikn¹æ ca³kowitego

zniszczenia jego egzemplarzy, ¯ydzi w³oscy zaczêli je wysy³aæ do Cre-

mony, w której wp³ywy papieskie by³y znacznie ograniczone podobnie

jak i w ca³ej Lombardii, poniewa¿ posiada³a ona autonomiê i znajdowa³a

siê we w³adaniu Hiszpanów skonfliktowanych z papie¿em.

Por. M. H e l l e r, jw. s. 193-195.

D. A m r a m: The Makers of Hebrew Books in Italy, s. 286.

Por. J.A. G i e r o w s k i: Historia W³och, s. 250-251.

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

173

Po objêciu tronu papieskiego w 23 V 1555 r. przez kard. Caraffê,

który przybra³ imiê Pawe³ IV, dosz³o do zaostrzenia polityki papieskiej

wobec ¯ydów. Znalaz³o to wyraz w bulli Cum nimis absurdum z 14 VII

1555 r. Papie¿, podtrzymuj¹c nakaz palenia Talmudu, rozpocz¹³ jedno-

czenie represje natury ekonomicznej, które polega³y na zamkniêciu ¯y-

dów w okrelonej dzielnicy miasta (getcie) i zmuszeniu ich do sprzeda¿y

wszystkich ich domów znajduj¹cych siê poza ni¹. Papie¿ wprowadzi³

tak¿e zakaz posiadania przez ¯ydów w getcie wiêcej ni¿ jednej synagogi

oraz obci¹¿y³ ich podatkiem na utrzymanie domu dla katechumenów

konwertytów ¿ydowskich, którzy przygotowywaliby siê do przyjêcia

chrztu. Te dotkliwe represje spowodowa³y, i¿ mieræ Paw³a IV w 1559 r.

¯ydzi (i nie tylko oni) przyjêli z ulg¹, uwa¿aj¹c ¿e odszed³ ze wiata

Haman XVI wieku. Jeszcze przed jego mierci¹ zosta³ opublikowany

pierwszy urzêdowy rzymski indeks ksi¹¿ek zakazanych przez Inkwizycjê

(Index autorum et librorum), na którym znalaz³ siê tak¿e Talmud, ko-

mentarze do niego, ¿ydowskie kompendia prawne i dzie³o Ein Jaakow.

Jego postanowienia, dotycz¹ce nie tylko ksi¹g hebrajskich, by³y tak

surowe, ¿e ówczesny prowincja³ zakonu jezuitów na po³udniowe kraje

Cesarstwa niemieckiego, Piotr Kanizjusz, owiadczy³, ¿e w Niemczech

nie mo¿e byæ on przestrzegany.

Wybór nowego papie¿a, nie-dominikanina, Piusa IV (1559-1565)

dawa³ nadziejê na z³agodzenie decyzji dotycz¹cych reprodukcji Talmudu.

Kwestia ta sta³a siê nawet przedmiotem obrad na Soborze Trydenckim

w 1563-1564 r., a ustalenia z ni¹ zwi¹zane (dziesiêæ punktów) zawarto

w dokumencie Regulae indices do³¹czonym do indeksu, którego opubli-

kowanie pozostawiono w gestii papie¿a, poniewa¿ jego zadnie w tej

sprawie by³o miarodajne. Opracowano go, jak i poprzedni z czasów

Paw³a IV, w kancelarii papieskiej i wraz z Regulae indices og³oszono

jeszcze w 1564 roku. Znany jest on jako Index librorum prohibitorum.

Zawarto w nim poprawiony spis ksi¹¿ek czasowo zakazanych

oraz tych

ich fragmentów, które wymagaj¹ korekt (expurgationes). Talmud zosta³

ujêty w nim jako ksi¹¿ka zakazana. Uznano go jednak za ksiêgê tolero-

wan¹, o ile nie bêdzie u¿ywany przy jego druku tytu³ Talmud i zostan¹

usuniête z niego fragmenty obra¿aj¹ce chrzecijañsk¹ religiê. Na jego

druk, podobnie jak i innych ksi¹g nie tylko hebrajskich, nale¿a³o uzyskaæ

H. V o g e l s t e i n, P. R i e g e r: Geschichte der Juden in Rom, Berlin 1895, Bd. 2,

s. 137-138, 161-163, 165-170.

H. T ü c h l e, C.A. B o u m a n: Historia Kocio³a 1500-1715, Warszawa 1986,

s. 124 (Historia Kocio³a, kom. red.: L.J. R o g i e r, R. A u b e r t, M.D. K n o w l e s, t. 3).

Wczeniejszy taki spis powsta³ za papie¿a Paw³a IV.

174

KRZYSZTOF PILARCZYK

aprobatê cenzora kocielnego wyznaczonego przez Kongregacjê Inkwi-

zycji lub biskupa ordynariusza miejsca. Ta regulacja prawna Soboru Try-

denckiego i Piusa IV zachowa³a sw¹ wa¿noæ przez ponad 300 lat, choæ

w praktyce ró¿nie wygl¹da³o jej stosowanie.

Po og³oszeniu indeksu, w którym nie by³o wymienionych innych

dzie³ rabinicznych, a¿ szeciu drukarzy ksi¹¿ek hebrajskich otworzy³o

swoje oficyny w Wenecji. Mo¿na by³o s¹dziæ, ¿e skoñczy³y siê we W³o-

szech trwaj¹ce od dziesiêciu lat przeladowania wymierzone w hebraj-

skie ksi¹¿ki, zw³aszcza w Talmud. ród³a hebrajskie wskazuj¹ nawet, ¿e

Pius IV na probê delegacji ¿ydowskiej jeszcze w czasie trwania Soboru

Trydenckiego wyrazi³ zgodê na druk Talmudu.

Nie dosz³o jednak do

realizacji tego zamiaru, poniewa¿ wkrótce papie¿ zmar³ (12 IX 1565),

a jego nastêpc¹ zosta³ wybrany generalny inkwizytor Michael Ghislieri,

który przyj¹³ imiê Pius V (1565-1572). Jego pogl¹dy dotycz¹ce ksi¹g

hebrajskich zbli¿one by³y do stanowiska Paw³a IV. Zaraz na pocz¹tku

swego pontyfikatu zakaza³ sprzedawania i kupowania ksi¹¿ek hebrajskich

bez pisemnego pozwolenia w³adz kocielnych. W cztery lata póniej,

w 1569 r., nakaza³ wygnaæ ¯ydów z Pañstwa Kocielnego, za wyj¹tkiem

Rzymu i Ancony. Nie poprawi³a siê te¿ sytuacja ¯ydów za nastêpcy

Piusa V. Grzegorz XIII (1572-1585) wznowi³ bowiem w 1581 roku kon-

fiskowanie Talmudu. Dopiero bezporednie spotkanie rab. Awtaljona ben

Mordechaja z Modeny, przedstawiciela gmin ¿ydowskich, z papie¿em

w tym¿e roku wp³ynê³o na zakoñczenie konfiskat ksi¹g hebrajskich.

Prawdopodobnie ¯ydzi musieli za to ustêpstwo zap³aciæ okup.

Znaczne z³agodzenie represji wobec ¯ydów nast¹pi³o dopiero za

Sykstusa V (1585-1590), który pozwoli³ wróciæ ¯ydom do Pañstwa Ko-

cielnego. W 1590 r. zapewni³ te¿ ich, ¿e Talmud nie bêdzie t³umaczony

na ³acinê, co mia³oby u³atwiæ cenzorom kocielnym jego sprawdzanie,

lecz bêdzie poddany cenzurze w jêzyku oryginalnym. Ogólne zasady

dotycz¹ce cenzury zosta³y zaakceptowane przez komisjê z³o¿on¹ z re-

prezentantów gmin ¿ydowskich i cenzury kocielnej. Uzgodniono wów-

czas, ¿e takie terminy wystêpuj¹ce w ksi¹¿kach hebrajskich, jak: goj

W. P o p p e r: The Censorship of Hebrew Books, s. VI, 51-52; S.W. B a r o n: The

Concil of Trent and Rabbinic Literature, w: Ancient and Medieval Jewish History, New

Brunswick, N.Y. 1972, s. 353-371.

[A. D a v i d]

vtpjrw raxl Mjnw rwe hjlujxb dvmlth tspdhl rtjh :d j v d .x

A Permit to Publish the Talmud [in Italy] Ten Years after Its Burning, Kiryat Sefer 63:

1990/1991, s. 295-296.

Por. Sh. S i m o n s o h n: History of the Jews in the Duchy of Mantua, Jerusalem

1977, s. 418.

REPRODUKCJA TALMUDU DO PO£OWY XVI WIEKU

175

(nie-¯yd), nochri (obcy), arel (nieobrzezany) umot ha-olam (na-

rody wiata) bêd¹ zastêpowane zwrotem owed kochawim u-mazalot

(czciciele gwiazd i planet), a termin min (heretyk) przez Epikurej-

czyk. Wysi³ki komisji nie przynios³y jednak oczekiwanych rezultatów.

Wzglêdnemu unormowaniu sytuacji w zakresie drukarstwa ¿ydowskiego

przeszkodzi³a najpierw mieræ Sykstusa V, a nastêpnie trzy bardzo krót-

kie pontyfikaty papie¿y, a wreszcie wybór Klemensa VIII (1592-1605),

który powróci³ do polityki wzglêdem ¯ydów swoich poprzedników

Paw³a IV i Piusa V, odwo³uj¹c udzielone od ich czasów dyspensy doty-

cz¹ce ksi¹g hebrajskich

i nakazuj¹c ponownie opuciæ ¯ydom Pañstwo

Kocielne, za wyj¹tkiem Rzymu, Ancony i Avignonu. Klemens VIII za-

broni³ równie¿ w niezwykle surowej bulli Cum Hebraeorum malitia

nawet posiadania Talmudu (ksi¹g i rêkopisów) komukolwiek ¿yj¹cemu

w chrzecijañskim wiecie. Najrygorystyczniej zarz¹dzenie to by³o egze-

kwowane w Pañstwie Kocielnym i w innych pañstwach na Pó³wyspie

Apeniñskim. Skutkiem takiej polityki papieskiej by³o to, i¿ od czasu wy-

drukowania w Sabionetcie traktatu Kiduszin, przez cztery i pó³ wieku

nikt z drukarzy ani chrzecijañskich, ani ¿ydowskich we W³oszech nie

odwa¿y³ siê wydrukowaæ ¿adnego traktatu talmudycznego.

Drukowano

je natomiast w Polsce

i Turcji, gdzie rozwija³o siê w XVI w. studium

Tory, oraz w Bazylei nale¿¹cej od 1501 r. do Zwi¹zku Szwajcarskiego,

a w XVII i XVIII w. w innych miastach Cesarstwa niemieckiego. Szcze-

gólnie wa¿ne dla ¯ydów z gmin europejskich by³y edycje Talmudu po-

chodz¹ce z ¿ydowskich drukarñ Rzeczypospolitej, z Lublina i Krakowa,

które poprzez jego druk zapewnia³y w drugiej po³owie XVI i w pierwszej

po³owie XVII wieku, w czasie jego niszczenia i zakazu druku we W³o-

szech, w znaczym stopniu ci¹g³oæ przekazu tradycji judaistycznej.

Og³oszony przez niego Index expurgatorius (po hebrajsku indeks taki nazywano

Sefer ha-zikkuk) w 1596 r. obejmowa³ a¿ 420 ksi¹¿ek hebrajskich por. W. P o p p e r:

The Censorship of Hebrew Books, s. IX.

M. H e l l e r, jw. s. 239-240.

À. Ã å é ã å ð ú: Åâðåéñòâî âú XVI ñòîë

ò³è, Woschod 3: 1883 no. 5-6,

s. 133-141.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Wybrane historie kartofla — Fryderyk II i ziemie polskie od XVII do połowy XIX stulecia Piotr Badyna
Opis 73 przyrządów do pomiarów z okresu II połowy XIX i końca XX wieku

więcej podobnych podstron