53
Piotr Gajewski*
ARCHITEKTURA JAKO PROTEZA (PI
KNA)
ARCHITECTURE AS PROSTHESIS (BEAUTIFUL)
Architecture is a void between walls. This makes a difference between architecture and sculpture. The
architectural volume containes the human body in all the aspects of personal and social zones.
Architecture is a prosthesis of the man; it helps to watch, to listen, to see. For this reason it must copy the
quality of the human body to the architectural substance.
1. Objętości te można definiować aż do ich końca,
Architektura to nie jest bryła lecz przestrzeń, którą którym jest przegroda budowlana. Człowiek wraz ze
ona generuje, zarówno zewnętrzna, jak i wewnętrzna. swoimi strefami oddziaływania wypełnia architekturę
Pojawia się ostatnio pogląd, że architektura mie- aż do granicy fizycznej. Dzieje się tak w obiektach
ści się w pustce pomiędzy przegrodami, że architek- skrojonych na miarę ludzką. Obiekty za małe, namio-
tura jest niematerialna. Odróżnia to architekturę od ty, stają się bardziej kostiumem, niż architekturą,
rzez
by, bowiem ta jest ze swej natury formą pozyty- a strefy wylewają się poza przegrody natomiast obiekty
wową, substancjalną; czy rzez
ba jest kamieniem, wielkie, hangary, są za duże, żeby skala ludzkiej stre-
wydmuszką czy promieniem lasera nie interesuje nas fy mogła je wypełnić. Zjawisko to można zaobserwo-
jej budowa, jej konstrukcja lecz jej powierzchnia, jej wać na przykład w bazylice św Piotra, gdzie wielkość
wygląd. Dlatego rzez
ba jest z natury pozytywowa. obiektu przekracza możliwość wypełnienia jego ku-
Architektura przeciwnie, zawiera się pomiędzy prze- batury zarówno oddziaływaniem jednostki jak i grupy
grodami, jest przestrzenią (środowiskiem) użytkową ludzi. Edward Hall opisuje te objętości i strefy jako
i ma charakter negatywowy. Jej budowa, jej we- dystanse, ale dla architekta wymiar liniowy dystansu
wnętrzna struktura ma pierwszorzędne znaczenie. powinien być przeliczony na miarę trójprzestrzenną.
W tej przestrzeni architektonicznej pojawia się
człowiek, który tę przestrzeń wypełnia. 2.
Po pierwsze wypełnia ją swą substancją mate- Mark Wigley twierdzi, że architekturę należy trak-
rialną, która jest zawarta w objętości jego skóry. To tować jako protezę człowieka. Można się z tym zgo-
jest materialna objętość ciała, w pewnym uproszcze- dzić, a najlepszym tego przykładem jest proteza skó-
niu definiuje ją trumna. ry. W oczywisty sposób przegroda budowlana jest
Po drugie objętość ciała w ruchu (np. opisana to proteza skóry, dająca ochronę przed wpływem
przez Alessandro Mendiniego jako pokrowiec na czło- obcych bytów i ciał, szkodliwych substancji i bakte-
wieka grającego na skrzypcach) symbolizowana rii, wpływów klimatycznych i wilgoci. Skóra ta prze-
przez figurę witruwiańską wpisaną w okrąg. Ta obję- puszcza światło, oddycha przez otwarte okna, chło-
tość jest większa od poprzedniej i wciąż ma charak- dzi cieniem i grzeje zmagazynowanym ciepłem.
ter fizykalny. Ostatnio staje się coraz bardziej inteligentna i auto-
Po trzecie objętości zdefiniowane przez prokse- matyzuje wiele czynności, samoczynnie regulując
mikę mają charakter niematerialny i są uwarunkowa- przepuszczalność światła, zyski i straty ciepła, pro-
ne kulturowo. dukuje ciepłą wodę albo elektryczność. Zamontowa-
* Gajewski Piotr, dr hab. inż. arch. Politechnika Krakowska, Instytut Projektowania Architektonicznego.
54
ne w przegrodach budowlanych czujniki chronią prezentacja przedmiotu, bowiem należy zaprojekto-
mieszkańców i śledzą sztucznym okiem intruza, za- wać taką przestrzeń (protezę architektoniczną), któ-
mykając mu bramy dostępu. ra doprowadzi widza do właściwego wniosku. Osią-
Obiekt architektoniczny jest protezą przestrzen- gnięty musi być cel dydaktyczny, który nie jest
nie przedłużającą ciało człowieka w różnych aspek- możliwy do uzyskania bez właściwej przestrzeni ar-
tach, wprost przedłużając zmysły widzenia, słysze- chitektonicznej. Widz, otrzymując narzędzie w po-
nia albo czucia, ale też pomagając w rozumieniu staci protezy architektonicznej kierującej go w okre-
zjawisk. ślonym kierunku intelektualnym bada zjawiska,
Przestrzeń teatralna pozwala nam skoncentrować analizując je i syntezując dla wysnucia wniosków za-
uwagę na sztucznym świecie spektaklu, dziejącym mierzonych przez reżysera.
się równolegle do świata rzeczywistego. Wprawdzie Sala koncertowa jest protezą pozwalającą nam
można sobie wyobrazić teatr plenerowy bez udziału na słuchanie muzyki. Trudno dzisiaj wyobrazić sobie
architektury, ale stanowi on odrębną dziedzinę twór- słuchanie muzyki na żywo bez tego urządzenia. Urzą-
czości. Teatr potrzebuje architektury jako protezy oka dzenie to jest nastrojone jak instrument na właściwe
(ucha) skupiającej uwagę widza na określonym miej- parametry dz
więku tak, aby w możliwie jak najlepszy
scu, akcji, ruchu albo bezruchu. Przestrzeń teatralna sposób muzykę graną w oddali przekazywać do ucha
działa jak luneta kolejno kierowana na właściwe wy- słuchacza. Nastawiamy salę tak, jak nastawiamy ucha
reżyserowane akcje. dla najlepszej słyszalności. Dla pewnych rodzajów
Podobnie funkcjonuje muzeum, prezentujące muzyki będzie to strojenie naturalnych odbić aku-
przedmioty zbiorów. Ekspozycja kolekcji prezentu- stycznych, a w niektórych przypadkach będzie to
je przedmioty jeden za drugim, oświetlone tak, aby przekaz sterowany elektronicznie. W obu przypad-
wiadomo było, co jest cenne i ważne, a co jest nie- kach mamy do czynienia z obudową architektoniczną.
istotne, co jest krzesłem portiera, a co tronem. Eks- Muzyka plenerowa, odbywająca się bez udziału ar-
ponaty umieszczone są w lepszym lub gorszym chitektury jest możliwa, lecz jest odrębną dziedziną
miejscu zgodnie z przemyśleniem reżysera, który sztuki.
kieruje naszą uwagę, jak w teatrze, na poszczegól- Do słuchania szczególnego rodzaju muzyki uży-
ne sceny. Bez protezy architektonicznej, rozszerza- wa się kościołów. Ten rodzaj protezy czyni muzy-
jącej nasze zdolności rozróżniania nie umiemy oce- kę bardziej wzniosłą, zbliża ją do uczuć metafizycz-
nić zbioru; czujemy się jak w magazynie. Wiedzą nych, bowiem przestrzeń sakralna przedłuża naszą
o tym projektanci sklepów, którzy układając towar osobowość o uczucia niedostępne w innym oto-
tak, jak w muzeum, ułatwiają klientowi właściwy czeniu. Otrzymujemy tu protezę, pozwalającą na
wybór. Wchodząc do sklepu otrzymujemy trudną osiągnięcie uniesienia religijnego związanego z ob-
do odrzucenia protezę architektoniczną, która służy cowaniem z istotą wyższą, co nie jest możliwe do
tylko jednemu  wyborowi towaru wyreżyserowane- osiągnięcia w wielu innych przestrzeniach archi-
go przez sprzedawcę. tektonicznych.
Muzea jednak to nie tylko prezentacja przedmio-
tu, kolekcji. Muzea przedstawiają zjawiska, prawidło- 3.
wości, które odbiorca powinien wydedukować na Istnieją takie protezy jak: okulary, rower albo mysz
podstawie prezentowanych mu obrazów (dz
więków). komputerowa, które zwiększają nasze możliwości po-
Jest to trudniejsze do przeprowadzenia, niż prosta strzegania, przemieszczania się albo eksploracji. Ar-
55
chitektura stanowi taką protezę, która definiuje prze- wartości nadracjonalnych, które też są przedłużeniem
strzeń, w której się znajdujemy. Przestrzeń ta nie jest wartości człowieka.
ani bezkształtnym workiem, ani technologicznym Sztuka jest związana z pięknem; w taki sposób
kontenerem. Jest to proteza zbudowana dla człowie- ludzka miara, skala i piękno przetwarzane są poprzez
ka i dla poszerzenia objętości jego strefy działania. sztukę na piękno architektury. Piękno wywiedzione
Jeżeli pewien filozof zasłynął z konstatacji, że czło- z ludzkiej skali i jej proporcji nie tylko zostało zauwa-
wiek jest miarą wszelkich rzeczy, to tym bardziej musi żone w porządkach klasycznych, nie tylko może być
być on miarą protezy jego ciała i rozmiarów protezy, wyrażane w proporcjach zapisanych w Modulorze
która zwiększa jego możliwości. ale też powinno znalez
ć wyraz we współczesnej ar-
Proteza ma też znaczenie alegoryczne, jak elek- chitekturze shumanizowanej.
tryczność. Oznacza to, że należy traktować architek-
turę jako alegorię protezy, nie jest ona mechanicz-
nym przedłużeniem człowieka, lecz alegorycznym.
BIBLIOGRAFIA
Od mechanicznego urządzenia zastępującego funk-
cje życiowe człowieka odróżnia ją sztuka; sztuczna
E. T. Hall, Ukryty wymiar, Muza, Warszawa 1996.
nerka i sztuka kształtowania przestrzeni to nie jest to
A. Mendini, Progetto Infelice, RDE, Milano 1983.
samo. Sztuka architektury będąca przedłużeniem
M. Wigley, Prosthetic Theory: The Disciplining of Architectu-
czynności życiowych człowieka czyni to za pomocą re, 1991.