IRENA KAMIC
SKA-SZMAJ
Co to jest kultura polityczna?
Zakres pojęciowy terminu  kultura polityczna nie jest jeszcze do końca ustalony
i sprecyzowany. Wokół definicji tego pojęcia narosło wiele nieporozumień, wy-
nikających m.in. z interdyscyplinarności analizowanego terminu. Reprezentujący
różne orientacje polityczne i metodologiczne badacze próbowali tworzyć najbar-
dziej użyteczne dla siebie definicje kultury politycznej1.
Na gruncie nauk społecznych toczono liczne polemiki, w wyniku których
wyodrębniono nowy przedmiot badań łączący zarówno wiedzę o kulturze, jak
i o polityce. Sprawą nadal dyskusyjną pozostaje ścisłe określenie zakresu zja-
wisk i zagadnień objętych terminem k u l t u r a p o l i t y c z n a.
W Polsce dyskusje i spory na temat sposobów definiowania kultury politycz-
nej rozpoczęły się w drugiej połowie XX wieku, natomiast największe zaintere-
sowanie nowym przedmiotem badań przypada na lata 70. W polemikach uczest-
niczyli głównie politolodzy, socjolodzy i historycy.
W pracach badaczy nauk społecznych można wyróżnić dwie podstawowe
koncepcje ujęcia problemu kultury politycznej. Pierwsza postuluje ograniczenie
badań do sfery psychologicznej. Z taką propozycją metodologiczną wystąpili
amerykańscy teoretycy, m.in. Gabriel A. Almond, G. Bingham Povell i Sidney
Verba2. Badania ich koncentrowały się głównie na psychologicznych aspektach
zjawisk politycznych, na analizowaniu indywidualnych postaw i orientacji wo-
bec polityki.
W Polsce ten nurt badań reprezentuje dość liczna grupa badaczy, których
1
Próbę usystematyzowania istniejących w literaturze przedmiotu definicji kultury politycznej
przeprowadzili m.in. K. O p a ł e k (Pojęcia  kultury i  stylu w nauce o polityce i prasoznaw-
stwie, Warszawa 1976), W. M a r k i e w i c z (Kultura polityczna jako przedmiot badań nauko-
wych,  Kultura i Społeczeństwo 1976, nr 4), G. B o k s z a ń s k a (Koncepcja kultury politycznej
w pracach historyków,  Przegląd Humanistyczny 1978, nr 10), R. R. L u d w i k o w s k i (Pol-
ska kultura polityczna. Mity, tradycje i współczesność, Kraków 1980), J. G a r l i c k i (Kultura
polityczna młodzieży studenckiej, Warszawa 1991).
2
G. A. A l m o n d, G. B i n g h a m P o v e l l, Comparative Politics: A Development Ap-
proach, Boston 1966. Zob. też. G. A. A l m o n d, Comparative Political Systems,  Journal of
Politics 1956, t. XVIII; G. A. A l m o n d, S. V e r b a, The Civic Culture, Boston 1965;
L. P y e, S. V e r b a, Political Culture and Political Development, Princeton 1965.
10 IRENA KAMIC
SKA-SZMAJ
ustalenia przedstawił w obszernym artykule Marek Sobolewski. Pojęcie kultury
według niego  obejmuje w zasadzie postawy wobec polityki wszystkich osób
uczestniczących w systemie politycznym, a więc w szczególności takich katego-
rii, jak rzÄ…dzeni« i rzÄ…dzÄ…cy« . Dalej autor omawianej publikacji wyjaÅ›nia, że
w badaniach nad postawami ludzi należy uwzględnić takie problemy, jak po-
strzeganie samego siebie w polityce, zasady indywidualnego zachowania w ży-
ciu politycznym, naczelne zasady i wartości  cele systemu politycznego, podsta-
wowe reguły zbiorowego działania politycznego oraz podstawowe instytucje
polityczne systemu3.
Szerszy zakres badań wyznaczają kulturze politycznej badacze (m.in. Witold
Zakrzewski, Wacław Pluskiewicz4), którzy uważają, że koncepcja Almondowska
jest zbyt wąska. Włączają oni do zakresu badań kultury politycznej zachowania
polityczne, a w szczególności metody sprawowania władzy, sposoby grania ról
politycznych, zasady funkcjonowania systemu politycznego.
Marek Sobolewski, polemizując ze zwolennikami poszerzenia zainteresowań
kultury politycznej o sferę działań politycznych, przestrzega przed problemami
metodologicznymi. Obawia się bowiem, że tak szeroko rozumiana kultura poli-
tyczna wchłonie znaczną część polityki w ogóle5. Dyskusje wśród politologów
dotyczą więc głównie wyznaczenia granicy między polityką a kulturą polityczną.
Spory wokół zakresu badań kultury politycznej toczyły się również w gronie
socjologów. Władysław Markiewicz do jej komponentów zalicza świadomość
historyczną, zachowania i postawy polityczne, przywództwo polityczne, reguły
gry politycznej, zasady pedagogiki politycznej. Przez kulturę polityczną społe-
czeństwa Markiewicz rozumie  te historycznie ukształtowane elementy w glo-
balnie pojętej kulturze, które dotyczą wartości uznawanych i pożądanych przez
daną zbiorowość, odnoszące się przede wszystkim  chociaż nie wyłącznie  do
systemu władzy państwowej 6. Natomiast Jerzy Wiatr, zarzucając Markiewiczo-
wi zbyt mocne akcentowanie strony wartościującej kultury politycznej, zapropo-
nował taką jej definicję:
Kultura polityczna jest to ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzaje-
mnych stosunków władzy i obywateli. Do kultury politycznej zaliczamy więc: a) wiedzę
o polityce, znajomość faktów, zainteresowanie nimi; b) ocenę zjawisk politycznych, sądy
wartościujące dotyczące tego, jak powinna być sprawowana władza; c) emocjonalną stronę
postaw politycznych, jak na przykład miłość ojczyzny, nienawiść do wrogów; d) uznane
3
M. S o b o l e w s k i, Z badań nad kulturą polityczną w Polsce,  Studia Nauk Politycz-
nych 1979, nr 1. Artykuł ten jest teoretycznym uogólnieniem badań prowadzonych w ramach
opracowania międzyresortowego tematu poświęconego modelom polskiej socjalistycznej kultury
politycznej. Cytat s. 12.
4
W. Z a k r z e w s k i, Instytucjonalne uwarunkowanie kultury politycznej,  Studia Nauk
Politycznych 1980, nr 4; W. P l u s k i e w i c z, Struktura świadomości politycznej, ibidem,
1979, nr 2.
5
S o b o l e w s k i, dz. cyt., s. 20.
6
M a r k i e w i c z, dz. cyt., s. 28.
Co to jest kultura polityczna? 11
w danym społeczeństwie wzory zachowań politycznych, które określają, jak można i jak
należy postępować w życiu politycznym7.
Znaczny wkład do badań nad kulturą polityczną polskiego społeczeństwa
wnieśli historycy. Większość ich prac to monografie poświęcone różnym kom-
ponentom kultury politycznej, studia charakteryzujÄ…ce kulturÄ™ politycznÄ… okre-
ślonych epok. Jako pierwszy już na początku XX wieku użył pojęcia  kultura
polityczna Józef Siemieński, wygłaszając w 1916 r. odczyt o Konstytucji 3 ma-
ja oraz publikując kilkanaście lat póz
niej artykuł o kulturze politycznej wieku
XVI8. W pracach Siemieńskiego, jak i w wielu póz
niejszych publikacjach histo-
ryków, chodziło o przedstawienie naszej kulturalnej spuścizny, o relacje historio-
graficzne, a nie o refleksje terminologiczne. Dopiero na XI Powszechnym
Zjez
dzie Historyków Polskich (1974) próbowano zdefiniować pojęcie kultury
politycznej i ustalić zakres jej badań. Referaty wygłoszone na zjez
dzie opubliko-
wano 3 lata póz
niej9. Józef Andrzej Gierowski  redaktor tomu i zarazem autor
wstępu  wyjaśnia:
Przy przygotowywaniu obrad sekcji przez kulturę polityczną rozumiano zarówno zespół
zachowań związanych z funkcjonowaniem instytucji ustrojowo-politycznych, jak i postawy
ideologiczne, w których znajdowała odbicie świadomość obywatelska, narodowa i społeczna
i które prowadziły do aktywizacji politycznej. W żadnym wypadku nie pojmowano kultury
politycznej jako dziedziny statycznej, z ustaloną na trwałe hierarchią wartości10.
Niektórzy historycy w referatach zamieszczonych w omawianym tomie pró-
bowali formułować własne definicje kultury politycznej. Na przykład Stefan
Kieniewicz ogranicza rozumienie tego pojęcia do rozbudowanego systemu po-
wszechnie akceptowanych norm postępowania w życiu publicznym, które nie
pozostawiają pola samowoli lub tyranii i które są zmienne w przestrzeni i cza-
sie11. Natomiast Henryk Zieliński poszerza definicję Kieniewicza, włączając
w zakres badań  zespół treści ideologicznych, moralno-politycznych, narodo-
wych, społecznych i innych, względnie powszechnie przez społeczeństwo uzna-
wanych i akceptowanych 12. Jeszcze inaczej kulturÄ™ politycznÄ… definiuje Roman
Wapiński: obejmuje ona zarówno  pewne aspekty duchowego dorobku ludzko-
Å›ci«, np. dzieje myÅ›li politycznej, jak i stopieÅ„ doskonaÅ‚oÅ›ci« wykazywany
w działaniach politycznych 13.
Dyskusje na temat kultury politycznej  o czym wspominałam już wcześniej
7
Socjologia stosunków politycznych, Warszawa 1977, s. 335.
8
Konstytucja 3 maja 1791 jako wyraz polskiej kultury politycznej. Odczyt wygłoszony na
uroczystym obchodzie rocznicy 3 Maja w UW, Warszawa 1916; tegoż, Kultura polityczna wieku
XVI, [w:] Kultura staropolska, Kraków 1932.
9
Dzieje kultury politycznej w Polsce, red. J. A. Gierowski, Warszawa 1977.
10
Tamże, s. 5 6.
11
Polska kultura polityczna w XIX wieku, tamże, s. 137.
12
Czy istniał model polskiego działacza politycznego?, tamże, s. 219.
13
O niektórych problemach kultury politycznej społeczeństwa polskiego w pierwszej połowie
XX wieku,  PrzeglÄ…d Humanistyczny 1977, nr 9, s. 10.
12 IRENA KAMIC
SKA-SZMAJ
 toczyły się w Polsce głównie w latach 70. W póz
niejszych publikacjach rzadko
pytano, co to jest kultura polityczna, lecz przede wszystkim zastanawiano siÄ™ nad
tym, jaka ona jest, w jaki sposób system polityczny wpływa na zachowania ludzi,
a w szczególności na język polityki14.
U Marcina Króla znalazła się krótka refleksja nad kulturą polityczną. Autor
proponuje włączyć w zakres badań  wszystkie zwyczajowe, tradycyjne, lecz tak-
że nowo powstałe i już utrwalone zasady postępowania w życiu publicznym 15.
Ponadto do kultury politycznej Marcin Król włącza sposób posługiwania się
prawem, stosunek do prawa w życiu publicznym, sposób formułowania, ogłasza-
nia i egzekwowania decyzji administracyjnych.
Omówiłam tylko niektóre wypowiedzi przedstawicieli różnych dyscyplin
naukowych, ale sądzę, że nawet ten krótki i z konieczności niepełny przegląd
stanowisk pozwala na sformułowanie pewnych uogólnień.
Zaprezentowane wyżej definicje nie wykluczają się, lecz uwypuklają różne
strony i funkcje zjawisk włączanych do kultury politycznej. Ponadto różnice
w definiowaniu kultury politycznej dotyczą głównie zakresu jej badań oraz wy-
dzielenia miejsca w obrębie już istniejących dyscyplin naukowych, mających
swoją tradycję i określony aparat pojęciowy.
Spór wokół terminu  kultura polityczna wynika przede wszystkim z różnego
rozumienia samego pojęcia kultury. Sądzę, że przyjęcie szerokiej definicji kultu-
ry stwarza możliwość przekroczenia wąskich obszarów naukowej specjalizacji
oraz pozwala pogodzić różne stanowiska i orientacje metodologiczne, a w każ-
dym razie otwiera szerokie perspektywy badawcze i zmusza do połączenia wie-
dzy z różnych dziedzin humanistyki.
Taka definicja powstała na gruncie antropologii kulturalnej.
Kultura  pisze Antonina Kłoskowska  stanowi wieloaspektową całość, w której drogą
analizy wyróżnić można z i n t e r n a l i z o w a n ą, tkwiącą w świadomości ludzi warstwę
norm, wzorów i wartości; warstwę działań będących z o b i e k t y w i z o w a n y m wy-
razem tamtej sfery; warstwę w y t w o r ó w takich czynności lub innych obiektów stają-
cych się przedmiotem kulturowych działań16.
Autorka dodaje, co przy badaniu kultury politycznej wydaje się ważne, że
niektórzy badacze wymieniają jeszcze jako elementy kultury instytucje łączące
w sobie stany umysłu, wzory ściśle ustalonych działań, ich realizację oraz wy-
twory i narzędzia.
Pojęcie kultury przyjmowane w antropologii włącza w swój bardzo szeroki
zakres nie tylko kulturÄ™ politycznÄ…, ale i samÄ… politykÄ™.
14
Zob. m.in. Język propagandy, red. S. Amsterdamski, A. Jawłowska, T. Kowalik, Warszawa
1979; Nowomowa (materiały sesji naukowej na UJ 1981), Warszawa 1984; J. B r a l c z y k, O ję-
zyku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych, Kraków 1986; M. G ł o-
w i ń s k i, Nowomowa po polsku, Warszawa 1991; tenże, Marcowe gadanie, Warszawa 1991.
15
M. K r ó l, Słownik demokracji, Kraków 1989, s. 85.
16
Kultura, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, [t. 1]: Pojęcia i problemy wiedzy
o kulturze, red. A Kłoskowska, Wrocław 1991, s. 23 24.
Co to jest kultura polityczna? 13
Zazwyczaj badacze są zgodni, że polityka  obejmuje te zachowania i działa-
nia, te stosunki międzyludzkie i procesy, te grupy społeczne, ruchy i instytucje,
które zorientowane są na władzę 17. Można więc traktować politykę jako jedną
z form szeroko rozumianej kultury, pamiętając przy tym, że pozostaje ona nadal
w centrum zainteresowania politologów, którzy skupiają swoją uwagę głównie
na samym procesie politycznym, na mechanizmach i działaniach politycznych,
analizowanych z punktu widzenia ich skuteczności.
Inna sfera polityki interesuje badaczy kultury, a w szczególności jeden z waż-
nych jej elementów, czyli język, który nie tylko tworzy kulturę, ale również jest
odbiciem wartości kulturowych18. W ich obszarze zainteresowań powinna
znalez
ć się kultura polityczna rozumiana jako utrwalone w świadomości ludzi
wzory, normy i wartości dotyczące postępowania w życiu publicznym oraz za-
chowania (werbalne i niewerbalne) zwiÄ…zane ze sprawowaniem i zdobywaniem
władzy, z graniem ról politycznych, ze sposobem funkcjonowania systemu poli-
tycznego.
Zupełnie innym problemem, który tylko zasygnalizuję, jest wpływ ideologii
na kształtowanie się życia publicznego, na postawy emocjonalne odnoszące się
do polityki. Ideologie w różny sposób opisują świat, dostarczają słownictwa
i ogólnych ram pojęciowych19. W każdej ideologii zawarte są również dyrekty-
wy działania. Ideologia jest jedną z form kultury symbolicznej, jest jednym
z czynników przekształcania postaw. Nie sposób więc mówić o kulturze polity-
cznej społeczeństwa (także o języku polityki) w oderwaniu od ideologii.
Na koniec jeszcze kilka uwag o wartościowaniu kultury politycznej. Niektó-
rzy badacze uważają, że kulturę polityczną należy tylko opisywać nie wprowa-
dzając ocen. Chodziłoby więc o to, aby zdać relację z tego, jaka jest kultura
polityczna określonych warstw, grup społecznych lub całej zbiorowości (naro-
du), jakim ulegała zmianom i jakie czynniki wpływały na jej kształt. Wszelkie
wartościowanie wyłącza z kultury zjawiska odbiegające od przyjętych i aprobo-
wanych reguł. Takie właśnie niebezpieczeństwo stwarza przyjęcie definicji,
w których zaznacza się, że do kultury politycznej należy zaliczyć normy postę-
powania powszechnie akceptowane (np. definicje H. Zielińskiego, S. Kieniewi-
cza, W. Markiewicza).
Sądzę, że należy przyjąć stanowisko badaczy, którzy wyłączają z samej defi-
nicji kultury politycznej kryterium oceny. Pozwoli to na uniknięcie selektywnego
ujęcia kultury (wyłączenia z jej zakresu zjawisk nieaprobowanych), natomiast
nie wyklucza oceny jej poziomu.
17
K. F l e c h t h e i m, Zeitgeschichte und Zukunftpolitik, Hamburg 1974, s. 117. CytujÄ™ za
M a r k i e w i c z e m, dz. cyt., s. 18.
18
Zob. K ł o s k o w s k a, dz. cyt., s. 24 30; M. R. M a y e n o w a, Język, [w:] Encyklope-
dia kultury polskiej XX wieku, t. 1, s. 104 106.
19
Szczególną stylistykę różnych ideologii przedstawił P. Ś p i e w a k, Ideologie i obywatele,
Warszawa 1991. Teoretyczne ujęcie samego terminu  ideologia znajdziemy w 1. tomie Encyklo-
pedii kultury polskiej XX wieku (J. S z a c k i, Ideologia, s. 189 203).
14 IRENA KAMIC
SKA-SZMAJ
Najbardziej kontrowersyjną sprawą jest sformułowanie i wyznaczenie kryte-
riów wartościowania, czyli mierników poziomu kultury politycznej. Należałoby
w tym celu ustalić katalog zasad postępowania w życiu publicznym i dopiero
stopień zgodności zachowań politycznych z ustalonymi zasadami byłby mierni-
kiem poziomu kultury politycznej20.
Podanie wszystkich norm i wzorów jest niezwykle trudne, dlatego w praktyce
badawczej ograniczamy się do szukania odpowiedzi na takie ważne pytania, jak np.
 czy istnieją rządy prawa (to znaczy sprawowanie władzy poprzez prawo
i ograniczenie władzy przez prawo),
 jaki jest stosunek społeczeństwa do ciał przedstawicielskich i instytucji
władzy,
 jaka jest rola parlamentu, władzy ustawodawczej i wykonawczej,
 czy istnieją żywe formy życia publicznego,
 czy siłą rządzących jest poparcie społeczne,
 czy istnieje swoboda wypowiadania myśli i poglądów,
 jaka jest rola jednostki w życiu publicznym,
 czy istnieje równowaga między tym, co prywatne, a tym, co publiczne,
 w jaki sposób rozwiązuje się sytuacje konfliktowe,
 czy respektowane sÄ… zasady tolerancji,
 jaka jest wiedza polityczna społeczeństwa?
Katalog pytań można poszerzać lub zmieniać, dostosowując go do celu ba-
dań. Natomiast dla językoznawcy najważniejsze jest pytanie:
 jaki jest język polityki?
A dokładniej:
 jakie normy, wartości w nim się odbijają,
 w jaki sposób są one realizowane w konkretnych zachowaniach języko-
wych,
 czy stosowane środki perswazji są zgodne z obowiązującymi w danym
społeczeństwie zasadami etyki,
 jaki jest wpływ języka polityki na poziom kultury społeczeństwa (i wpływ
odwrotny),
 czy i w jaki sposób język polityki podporządkowany jest różnym ideolo-
giom, a także czy narzuca określone wizje świata?
Pytania można mnożyć, a stopień ich szczegółowości zależy od rodzaju ba-
dań i przedmiotu zainteresowań. Sądzę, że na wiele pytań znajdziemy odpowiedz

w artykułach zamieszczonych w tym tomie.
20
Taką propozycję badania mierników poziomu kultury politycznej przedstawił S o b o-
l e w s k i, dz. cyt., s. 21.