RYSZARD CHANAS JANUSZ CZERWIŃSKI LWÓW PRZEWODNIK TURYSTYCZNY WROCŁAW WARSZAWA KRAKÓW ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO 1992 Okładkę projektował EDWARD KOSTKA Zdjęcie na okładkę r STANISŁAW KLIMEK Plan Lwowa wykonał ROBERT ANTOSZEK Plan okolic Lwowa wykonał ROBERT ANTOSZEK Rysunki wykonał ZBIGNIEW HAICH Opracowanie kartograficzne RYSZARD CHANAS I JANUSZ CZERWIŃSKI Redaktor Wydawnictwa RYSZARD SZLAGOR Redaktor techniczny BOŻENA SOBOTA Copyright by Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo. Wrocław 1992 Printed in Poland ISBN 83-04-03913-3 Akc.___19.1 SPIS TREŚCI Wykaz planów, rzutów i rysunków....... 6 Od autorów.............. 7 Wstęp................ 9 Informacje ogólne............ 11 Z dziejów Lwowa............ 13 Kulturalne i naukowe oblicze dawnego Lwowa . . 36 Rozwój przestrzenny miasta i jego architektura . . 50 Proponowane trasy zwiedzania miasta ..... 62 Wysoki Zamek............. 63 Średniowieczne fortyfikacje miejskie...... 65 Kościoły............... 69 Cerkwie............... 108 Synagogi............... 119 Rynek średniowiecznego miasta ....... 120 Ulicami starego Lwowa.......... 131 Stare osiedla Lwowa........... 161 Muzea................ 166 Wyższe uczelnie............. 173 Biblioteki............... 176 Cmentarz Łyczakowski .......... 179 Pomniki................ 189 Parki................ 192 Polszczyzna Lwowa............ 195 Okolice Lwowa............. 205 Literatura............... 211 Informator............. . 213 Skorowidz............... 223 WYKAZ PLANÓW, RZUTÓW I RYSUNKÓW Dawny herb Lwowa ................... 1, 8 Lwów w XVIII w......'............... 55 Centrum miasta w XIX w.................. 57 Wysoki Zamek rzut . . . \............... 64 Katedra Wniebowzięcia NMP (łacińska)............. 71 Katedra łacińska rzut.................. 73 Kaplica Boimów fasada................. 77 Kościół i klasztor Bernardynów................ 81 Kościół Św. Andrzeja rzut................ 82 Kościół Bożego Ciała (Dominikanów) ............. 83 Kościół Bożego Ciała rzut ................ 84 Kościół Św. Jana Chrzciciela rzut.............. 85 Kościół Św. Elżbiety................... 86 Kościół Św. Marii Magdaleny................ 89 Kościół Oczyszczenia NMP................. 91 Kościół Matki Boskiej Śnieżnej rzut............. 93 Kościół Św. Mikołaja rzut ................ 93 Kościół Św. Mikołaja i stary Uniwersytet ............ 94 Kościół Św. Św. Piotra i Pawła rzut............. 99 Katedra ormiańska Wniebowzięcia NMP ............ 105 Katedra ormiańska Wniebowzięcia NMP rzut.......... 106 Wzgórze Św. Jura w XVIII w................. 109 Sobór Św. Jura..................... 110 Sobór bizantyjsko-ukraiński Św. Jura rzut........... 111 Cerkiew Św. Paraskewji (Piatnyci)............... 113 Cerkiew Św. Paraskewji rzut ............... 114 Cerkiew Preobrażeńska rzut................ 115 Cerkiew Uspieńska (Wołoska)................ 116 Cerkiew Uspieńska rzut................. 117 Plan Rynku...................... 121 Portal kamienicy "Królewskiej" ............... 125 Plac Mickiewicza ..................... 142 Centrum Nauk Społecznych i Politycznych (d. Muzeum Rzemiosł Artystycznych) 152 Teatr Wielki...................... 154 Muzeum Budownictwa Ludowego....... ....... 169 Cmentarz Łyczakowski .................. 180 Plan Lwowa...................na wkładce Plan okolic Lwowa................na IV s. okładki UD AUTUKUW Tych, których osobiste losy na dłużej lub krócej związały ze Lwowem przewodnik niniejszy z pewnością nie zadowoli. Nie sposób bowiem przedstawić na jego stronicach tego wszystkiego, co emocjonalnie wiąże Polaków z tym miastem i jego bogatą historią. Łączyła się ona nierozerwalnie z dniami chwały, ale i tragedii naszego Narodu. Tu żyło i tworzyło wielu wybitnych rodaków: polityków, działaczy gospodarczych i społecznych, artystów, pisarzy i uczonych. Nie można ani słowem, ani piórem, ani obrazem oddać owej niepowtarzalnej atmosfery tego wielonarodowościowego, wielojęzycznego, wielo wyznaniowego i wreszcie wielokulturowego miasta, kształtowanego przez wiele stuleci. Lwów był zawsze i na swój sposób pozostał miastem szczególnym, niepojętym dla obcych i przyjaznym dla swoich; miastem, którego wizerunek w różny sposób utrwalił się w naszej zbiorowej pamięci. Obraz takiego właśnie miasta jawi się ludziom kolejnych pokoleń, którzy depcząc dziś po brukach lwowskich ulic, w murach budowli, na starych cmentarzach i w śpiewnej, kresowej mowie miejscowych Polaków postrzegają polską historię miasta. Pisząc ten mały przewodnik po mieście naszego dzieciństwa, nie kierowaliśmy się ani nostalgią, ani nawet sentymentem, lecz towarzyszącym nam stale poczuciem dumy z dokonań naszych przodków. Dedykujemy go tym wszystkim, którzy myślą podobnie. ? rys. Miłosz Sieradzki DAWNY HERB LWOWA W użyciu od potowy XIV w., byt kilkakrotnie modyfikowany, zanim uzyskał formę, w jakiej byt przedstawiany do czasów II wojny światowej. Herb Lwowa, nadany miastu przez króla Zygmunta I Starego w 1526 r. (s. 1), przedstawiał w błękitnym polu mur miejski barwy różowej, o sześciu blankach, z trzema wieżami (dwie skrajne nieco niższe) krytymi zielonymi kopułami. W murze widnieje czarna brama z podniesioną kratą; w bramie kroczący lew. Taki wizerunek herbu został w 1586 r. wzbogacony przez papieża Sykstusa V kilkoma elementami z jego herbu trzymanymi w prawej łapie lwa trzema pagórkami i unoszącą się nad nimi srebrną, ośmiopromienną gwiazdą. Niewielkie zmiany (niemiecka tarcza herbowa, złota korona nad tarczą i in.) wprowadzili do herbu Austriacy w 1789 r. Najbardziej znany i rozpowszechniony był przedwojenny wizerunek herbu (s. 8): na renesansowej, niebieskiej tarczy widnieje brama miejska w murze, z kamiennymi blankami. Nad murem trzy ceglane baszty. W murze półkoliście sklepiona, otwarta brama ze zwisającą od góry srebrną kratą (broną). W czarnym polu bramy złoty lew, kroczący na tylnych łapach, trzymający model trzech srebrnych pagórków, nad którymi złota, ośmiopromienną gwiazda. Tarczę herbową wieńczy złota korona królewska (tzw. zygmuntowska). Z obu stron tarczy zwisają końce wstęgi czerwono-niebieskiej (barwy miasta), na której napis: Semper Fidelis Zawsze Wierny, będący dewizą Lwowa. Pod tarczą, na dwu skrzyżowanych gałązkach wawrzynu zawieszony krzyż Virtuti Militari, jaki Lwów otrzymał za bohaterską obronę jego polskości w 1918 roku. WSTĘł* Przewodnik jest adresowany do polskiego czytelnika i siłą rzeczy koncentruje jego uwagę na postaciach, zdarzeniach i miejscach bliskich sercu Polaka, związanych z historią Polski i długim, kilka stuleci trwającym, polskim okresem historii miasta. Rodzić się stąd może zarzut o nieuwzględnianiu lub niedocenianiu roli innych nacji w tworzeniu materialnego i duchowego oblicza Lwowa. Chcieliśmy tego, na miarę naszych możliwości, uniknąć, a na ile to się nam udało ocenią sami Czytelnicy. Przypominając bogatą historię Lwowa, kierowaliśmy się chęcią ukazania go jako miasta wielokulturowego, którego byt i rola w tej części Europy, na pograniczu Wschodu i Zachodu, kształtowały się przez wieki dzięki zgodnemu na ogół współżyciu i współpracy wielonarodowościowej i wielowarstwowej społeczności żyjącej we Lwowie. Inny zarzut dotyczyć może niedostatku informacji o Lwowie współczesnym jako wielkim ośrodku życia gospodarczego i umysłowego całej zachodniej Ukrainy, budującej wreszcie niepodległy byt narodowy. Posiadane w tym względzie informacje są jednakże niewystarczające, niekiedy mało wiarygodne, a co najważniejsze szybko się dezaktualizują. Dzisiejszy Lwów, o czym warto pamiętać, jest miastem dwukrotnie większym niż przed wojną, tak w sensie przestrzennym, jak i pod względem liczby ludności, której zdecydowaną większość stanowią Ukraińcy i Rosjanie. Polacy, których liczbę szacuje się tu na ok. 20 tysięcy, w życiu Lwowa odgrywają rolę podrzędną. I jeśli mimo to ślady polskiej przeszłości miasta nie zostały całkowicie zatarte, a pamięć o niej jest wciąż żywa, to niemała w tym zasługa owej nielicznej, przez wiele lat dyskryminowanej, a dziś zdezintegrowanej społeczności polskiej. Jest to także zasługa tych Ukraińców i Rosjan, którzy w kulturowej spuściźnie dziejowej Polski i Polaków postrzegają wartości uniwersalne. Przewodnik składa się z części tekstowej i planu miasta w 9 skali ok. 1:10 000. Część tekstowa zawiera wiadomości ogólne i w miarę szczegółowy opis obiektów krajoznawczych. Obiekty te oznaczono numerami, takimi samymi w tekście, co i na planie. Lokalizację obiektów na planie miasta powinny ułatwić współrzędne literowe i cyfrowe (G5, H8 itp.). W szukaniu informacji radzimy także korzystać ze skorowidza, zamieszczonego na końcu przewodnika. Czytelnik, zwłaszcza znający przedwojenny Lwów, może mieć pewne trudności z identyfikacją nazw ulic, tym bardziej że na wielu planach Lwowa wydanych po wojnie, nazwy (i nazwiska) podawano w języku rosyjskim. W przewodniku przyjęliśmy następujące zasady: nazwy ulic w tekście i na planie, które po wojnie nie uległy zmianie, a ich brzmienie w języku ukraińskim i polskim jest zbliżone, utrzymaliśmy w polskim brzmieniu, z dopiskiem w nawiasie nazwy ukraińskiej (w transkrypcji), np. ul. Ormiańska (ukr. Wirmeńska), Podwale (ukr. Pidwąlna) itd., nowe nazwy ukraińskie podano w transkrypcji fonetycznej (w nawiasie tłumaczenie nazwy), np. ul. Wokzalna (ul. Dworcowa) i in., nazwy (nazwiska) ukraińskie lub rosyjskie, znane powszechnie w języku polskim (np. w historii), podano w brzmieniu polskim, np. ul. Chmielnickiego, Krzywonosa, Czajkowskiego i in., nazwy (nazwiska) mniej znane podano w transkrypcji, np. ul. Stefanyka, Fedorowa i in., najczęściej za Encyklopedie} Powszechną PWN. Opracowanie przewodnika w miarę aktualnego nie było rzeczą prostą, ze względu na różnorodność informacji i tempo dokonujących się we Lwowie zmian. Nieocenioną okazała się w tym względzie pomoc wielu osób, a szczególnie panów Andrzeja Bartoszewskiego i Zbigniewa Jarmiłki, którym w tym miejscu składamy serdeczne podziękowania. INFORMACJE OGÓLNE Tam, gdzie kończy się garb Roztocza, a zaczyna rozległa płyta Podola, na wododziale Wisły i Dniestru, pośród niezbyt wysokich, wapiennych i piaskowcowych wzgórz leży kotlina źródliskowa górnej Pełtwi. To właśnie miejsce wybrali, najpierw książę halicki Daniło, a później król Polski Kazimierz Wielki, na założenie miasta, na cześć księcia halickiego Lwa Daniłowicza nazwane Lwowem. Z czasem miasto niepomiernie się rozrosło i dawno już przekroczyło wyznaczone mu granice średniowiecznej lokacji, rozbudowując się zwłaszcza w kierunku południowo-zachod-nim, po kolei wchłaniając nie tylko dawne przedmieścia, ale także stare wsie i podmiejskie osady, z których każda ma swą własną historię. Z konieczności więc prezentowany na kartach przewodnika krajoznawczy opis Lwowa ograniczony został głównie do jego starej i najstarszej części leżącej nad Pełtwią, u stóp Wysokiego Zamku, w kotlinie zamkniętej prawie ze wszystkich stron wzgórzami sięgającymi 370390 m n.p.m., rzadko nieco wyżej. Pełtew, o której tu mowa, na terenie miasta była niewielkim potokiem, zasilanym licznymi, tryskającymi u podnóża wzgórz źródłami dziś praktycznie niewidoczna, gdyż płynie zasklepionym na początku XX w. korytem. Pełtwi natomiast i jej dopływom zawdzięcza swe powstanie kotlina lwowska, wyerodowana w luźnych osadach trzeciorzędowych aż do twardego, wapiennego podłoża. Kotlinę tę zamykają na północy wzniesienia Łysej Góry, Wysokiego Zamku, Wilczej Góry, Lonszanówki i dalej od wschodu pagórki Zniesienia, Krzywczyckie i Lesienickie, z wysuniętą jak reduta, najwyższą w okolicy Czartowską Skałą (414 m) w Winnikach. Od południowego wschodu piętrzą się wzniesienia Pohulanki, na południu półkolem ciągną się wzgórza Snopkowa, Zofiówki, Żelaznej Wody i Parku Stryj-skiego. Na zachodzie wyrasta wzgórze Sw. Jura, Kortumowa 11 Góra i Góra Stracenia, zwana też Hyclową. Jedynie ku północy kotlina otwiera się szeroką bramą w stronę płaskiej na ogół, miejscami nawet zabagnionej, Niziny Nadbużańskiej (Pobuża). r Lwów, ukr. Lwiw, ros. Lwów, łac. Leopolis, Lemburga, civi-tas Leona, niem. Lemberg (ale także w różnych zapisach źródłowych: Lemborg, Lemburg, Loewenburg, Lowensburg), gr. Litbon, Litbade, Leobios, Leontopolis, tur. Iii, Ilibot. Miasto, historyczna stolica Rusi Czerwonej, do poł. XIV w. w księstwie halickim, później do 1772 r. w Polsce, w 1. 1772 1918 w zaborze austriackim jako stolica autonomicznego królestwa Galicji i Lodomerii, w 1918 r. na krótko proklamowana stolicą Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, w 1. 191839 w granicach II Rzeczypospolitej jako stolica województwa lwowskiego, w 1. 193991 r. w Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej (w 1. 194144 pod okupacją niemiecką) jest dziś głównym, liczącym ok. 700 tys. mieszkańców centrum administracyjnym, przemysłowym, handlowym i kulturalnym zachodniej Ukrainy. Duży, zbudowany głównie po II wojnie światowej, ośrodek przemysłu maszynowego i środków transportu (fabryka autobusów LAZ), elektrotechnicznego i elektronicznego (duża fabryka odbiorników telewizyjnych), narzędziowego, chemicznego, petrochemicznego, farmaceutycznego, włókienniczego, odzieżowego, materiałów budowlanych, drzewnego i meblarskiego. Lwów jest znaczącym ośrodkiem ukraińskiej nauki, skupionym wokół Uniwersytetu, Instytutu Politechnicznego i 12 innych wyższych uczelni, a także licznych placówek Ukraińskiej Akademii Nauk z Biblioteką Naukową im. Stefanyka na czele oraz wielu towarzystw naukowych. Lwów jest ważnym węzłem komunikacyjnym o znaczeniu międzynarodowym, w którym krzyżuje się 9 linii kolejowych oraz 10 dróg kołowych (na Białoruś, do Rosji, Polski, Cze-cho-Słowacji, Węgier i Rumunii). Z DZIEJÓW LWOWA GRODY CZERWIEŃSKIE I RUŚ KIJOWSKA W zaraniu dziejów państwowości polskiej terytorium na południowo-wschodnich kresach, z granicą wschodnią przebiegającą wzdłuż Bugu, należało do rządzonej przez Mieszka I Polski. Była to Ziemia Czerwieńska, z głównym ośrodkiem (grodem) w Czerwieniu, zwana też Grodami Czerwieńskimi. Ziemie te, na których miał później powstać Lwów, zagarnął książę Rusi Kijowskiej Włodzimierz (9801015), zwany Wielkim. Fakt ten odnotował kronikarz kijowski Nestor około 1113 r. w Księdze dorocznej (Latopisie): "W roku 981 po narodzeniu Chrystusa Pana wyprawił się Włodzimierz na Lachów i zajął grody ich Przemyśl, Czerwień i inne grody, które są aż do tego dnia pod Rusią". Odtąd ziemie te, zwane Rusią Czerwoną, stanowiły przedmiot sporów między Polską a Rusią. Bratobójcze walki o tron kijowski, jakie wybuchły na Rusi po śmierci Włodzimierza w 1015 ?., spowodowały interwencję Bolesława Chrobrego, który wspierając swego zięcia Swiatopełka, w 1018 r. wyruszył z wyprawą na Kijów. Wyprawa Bolesława Chrobrego na Ruś zakończyła się ostatecznie zajęciem Przemyśla i powrotem do Polski Grodów Czerwieńskich. Tron kijowski objął Jarosław zwany Mądrym (101954) i on to, już za czasów Mieszka II, ponownie w 1030 r. zajął Grody Czerwieńskie. Próba ich odzyskania, podjęta potem w 1069 r. przez Bolesława Śmiałego, zakończyła się niepowodzeniem. Ze śmiercią Jarosława Mądrego skończył się szczytowy okres potęgi i znaczenia Rusi Kijowskiej. Dokonany przez niego podział państwa pomiędzy 5 synów zapoczątkował okres rozbicia dzielnicowego na Rusi, tak charakterystycznego dla całej feudalnej Europy. Wśród powstałych księstw ruskich rolę szczególną zaczęło odgrywać księstwo halicko-włodzimierskie. W jego bogatej historii na uwagę zasługują rządy (od 1221 r.) kniazia (póź- 13 niej króla) Daniły (Daniela), który w 1238 r. osiadł w Haliczu. W dążeniu do scalania ziem ruskich udało mu się w 1229 r. przejąć Wołyń, a w 1239 r. opanować Kijów. W 1240 r. nastąpił brzemienny w skutki najazd Mongołów (Tatarów), którzy w krótkim czasie podbili całą prawie Ruś, a w 1245 r. zmusili kniazia Daniłę do uznania zwierzchnictwa Złotej Ordy. Jemu też przypisuje się założenie grodu, nazwanego na cześć jego syna, Lwowem. Działo się to w czasach, gdy zniszczona najazdem mongolskim Ruś Halicka zaczęła zwolna dźwigać się z ruiny. Zapewne też w 1250 r. kniaź Lew objął we władanie nowo wzniesiony gród, o którym pierwszą wzmiankę przynosi kijowska kronika pod datą 1259 r. Gród, wzniesiony na jednej z najwyższych w okolicy kulminacji, zwanej Wysokim Zamkiem, opodal krzyżujących się u podnóża odwiecznych traktów handlowych stać się miał wkrótce jednym z najważniejszych ośrodków tej części Rusi, którą zwykło się zwać Rusią Czerwoną. U stóp grodu rozłożyło się z czasem handlowo-rzemieślnicze podgrodzie, zasiedlone zarówno ludnością miejscową, jak też przybywającymi z Zachodu kolonistami, opuszczającymi swą ojczyznę Ormianami, a także Żydami, Tatarami, a nawet Grekami i Włochami. Oni to sprawili, że Lwów od początku swego istnienia przybrał wielonarodowy i wielokulturowy charakter, zrazu z wyraźną dominacją żywiołu niemieckiego, a to za sprawą niemieckich rzemieślników, kupców i zakonników. Ich dziełem była budowa dominikańskiego, przyklasztornego kościoła Św. Jana Chrzciciela i pierwszego kościoła farnego p.w. Matki Boskiej Śnieżnej. Powstały też, fundowane i bogato przez ruskich kniaziów uposażone, klasztory i cerkwie: Św. Mikołaja, Św. Onufrego, Św. Jerzego, Św. Teodora i Bohojawle-nija (Objawienia). Społeczności ormiańskiej zawdzięczały swe powstanie kościoły Św. Anny i Św. Jakuba. W 1272 ?., już po śmierci Daniły (zm. w 1264 ?.), Lwów stał się stolicą księstwa halicko- włodzimierskiego. Po śmierci kniazia Lwa w 1301 ?., w grodzie rządzili jego następcy: Jurij I {Jerzy), Andrej (Andrzej) i Lew II. Ci dwaj ostatni książęta z dynastii Romanowiczów zginęli w 1323 r. w bitwie z Mongołami. Do objęcia opuszczonego tronu bojarzy haliccy wezwali Bolesława, księcia sochaczewsko-czerskiego, syna Trojdena i Marii, córki Jurija I halickiego. Bolesław przyjął prawosławie i przybrał imię Jurija II, jednakże żonę swą Ofkę (córkę Giedymina) ochrzcił w kościele katolickim, a sam wspierał na Rusi żywioł katolicki, czym naraził się duchowieństwu i boja- 14 rom ruskim, i co stało się przyczyną jego tragicznej śmierci (otrucie) w 1340 r. Wśród pretendentów do tronu znalazł się Kazimierz III Wielki, którego Jurij II jeszcze za swego życia wyznaczył swym następcą. Niezadowoleni z decyzji bojarzy ruscy postanowili tymczasem zaprosić na tron litewskiego księcia Lubarta (syna Giedymina). Dla Polski, która w tym czasie traciła zasobny i gospodarczo rozwinięty Śląsk, opanowanie ziem, wówczas ruskich, oznaczało nie tylko odzyskanie dawnych terytoriów, ale przede wszystkim kontrolę nad ważnym szlakiem handlowym biegnącym z Zachodu i Północy do kolonii genueńskich nad Morzem Czarnym Kaffy, Kilłii i Białogrodu. W KRÓLESTWIE POLSKIM Walki o Ruś Czerwoną wybuchły w 1340 r. Z końcem kwietnia Kazimierz Wielki, posiłkowany przez wojska węgierskie, zajął Lwów, obsadzając go polską załogą. Jednak prawie dziesięć lat musiał walczyć o te ziemie, zarówno z książętami litewskimi Lubartem i Kiejstutem, jak i z Tatarami, a dwukrotny najazd litewski prawie doszczętnie zniszczył Lwów. W 1344 r. do Polski przyłączono ziemię przemyską i sanocką, w 1349 r. ziemię lwowską i halicką oraz część Wołynia z Krzemieńcem i Oleskiem, a w charakterze lenna ziemie chełmską, bełzką i włodzimierską (1366) oraz Podole. Do odbudowy Lwowa wyznaczono nowe miejsce, nad Peł-twią, na południe od dawnego podgrodzia. Nowa osada, z czasem obwarowana murami obronnymi i strzeżona dwoma zamkami Wysokim i Niskim, z rozległym przedmieściem, zwanym później Krakowskim w 1356 r. uzyskała nadane jej przez Kazimierza Wielkiego magdeburskie prawa miejskie i uposażenie w postaci 60 łanów ziemi (zwiększone później do 100 łanów). Odtąd zarząd miasta spoczywał w ręku burmistrza i 12-oso-bowej Rady, a władzę sądowniczą pełnił, mianowany dożywotnio przez króla, wójt przy pomocy ławników. Dochody czerpać miało miasto z podatków, opłat targowych i rogatkowych, a także z dorocznego jarmarku wyznaczonego na dzień 22 lutego. Miasto rozwijało się szybko i szybko wzrastała liczba jego mieszkańców. Ludność skupiała się w odrębnych dla każdej nacji dzielnicach. Szczególnie liczną stała się gmina żydowska, która dzięki królewskiemu przywilejowi była największym skupiskiem tej narodowości w Polsce. Na schyłek rzą- 15 dów Kazimierza Wielkiego przypadły fundacje katedr łacińskiej, ormiańskiej i cerkwi Sw. Jura. Zbudowano też system umocnień. Po jego śmierci w 1370 r. rządy objął Ludwik Węgierski, który w 1372 r. przekazał Ruś Czerwoną ze Lwowem w lenno Władysławowi Opolczykowi, księciu z dynastii Piastów śląskich. Rządy Władysława, który zamieszkał we Lwowie, okazały się dla miasta nader korzystne: powstała mennica (bite tu były dalej srebrne półgrosze i miedziane denary, których bicie zapoczątkował wcześniej odrębnie dla Rusi Czerwonej Kazimierz Wielki, wprowadzając po raz pierwszy w Polsce miedź do monet), miasto uzyskało prawo wolnego handlu z Węgrami, prawo wyboru wójta i in. Powstały nowe fundacje klasztorne (Dominikanów i Franciszkanów). Po ustąpieniu Władysława (w zamian za Ruś otrzymał Ziemię Dobrzyńską), miasto przeszło pod bezpośrednie rządy Ludwika i jego córki Marii, w imieniu których władzę sprawowali starostowie węgierscy. W 1379 r. Lwów otrzymał przywilej składu handlowego (bezwzględne i całkowite prawo składu dopiero w 1444 ?.), jednakże tylko w odniesieniu do kupców wschodnich. Rychło też miasto, położone na szlaku handlowym wiodącym z Zachodu w głąb Azji i nad Morze Czarne, stało się ważnym ośrodkiem handlu europejskiego. Tu też kupcy przybywający z Saksonii, Śląska i Czech zaopatrywali się w drogocenne tkaniny, perskie kobierce, jedwab i bawełnę, kość słoniową, perły i korale, przyprawy korzenne i wina. W 1381 r. wybuchł wielki pożar, który strawił prawie całą, w większości drewnianą zabudowę. W 1387 r. królowa Jadwiga ponownie zajęła Lwów, który odtąd nieprzerwanie, przez cztery stulecia, aż do czasu rozbioru Polski w 1772 ?., wraz z Rusią Czerwoną pozostawał w jej granicach. W okresie rządów Władysława Jagiełły, który Lwów szczególnie sobie upodobał i często tu gościł, miasto szybko się rozwijało i wzbogacało o nowe tereny. Zakładano polskie i ruskie folwarki, które z czasem rozwinęły się w spore osady. W ten sposób powstały: Zamarstynów (1386), Hołosko Wielkie (1401), Kleparów (1419), Kulparków (1425), Biłohorszcze (1463), Hołosko Małe (1470), Brzuchowice (1503) i in. Już z końcem XIV w. Lwów posiadał bruki, wodociągi i kanalizację, a także łaźnie publiczne, szpitale, przytułki itp. W 1445 r. zakończono wiele lat trwające prace przy wznoszeniu murów obronnych, dzięki czemu Lwów stał się jednym z najbardziej warownych miast na wschodnich kresach. Stal się też Lwów znaczącym ośrodkiem rzemiosła. W pocz. XV w. istniało tu 9 cechów, w końcu XVI w. było ich już 20, a w poł. XVII w. aż 30, zrzeszających 133 różne specjalności rze- 16 mieślnicze. Pod tym względem Lwów przewyższał Poznań i Kraków, ustępując jedynie Gdańskowi. Wśród patrycjatu dominowali jeszcze Niemcy, ale coraz więcej prócz Polaków było tu Ormian, Greków, Żydów, a nawet Francuzów. Wśród ziemian, mających w mieście swoje dwory i rezydencje, dominowali Rusini, ulegając stopniowej polonizacji. W 1464 r. została zawarta jedyna w swoim rodzaju konfederacja szlachty ruskiej z mieszczaństwem lwowskim. Rosło też i polityczne znaczenie Lwowa, do czego przyczyniły się walnie częste wizyty królów, którzy na tutejszym rynku odbierali hołdy lenników Polski hospodarów mołdawskich. Zdobycie przez Turków Konstantynopola (1453), później Kaffy (1475), wreszcie Killii i Białogrodu (Akermanu) nad Dniestrem (1484), położyło kres całemu handlowi lewantyń-skiemu, rujnując fortuny lwowskich kupców: Stecherów, Sommersteinów, Goldbergów, Eisehutlów, Wasserbrotów i in., którzy mieli swe składy i kantory w odległych krajach Wschodu. Handel odtąd musiał zmienić swe szlaki, kierując się lądem, wzdłuż Seretu do Suczawy i dalej na południe. Nie pomogły starania Jagiellonów, by ratować handel czarnomorski, nie pomogła zbrojna wyprawa Jana Olbrachta nad Morze Czarne (1497), zakończona, skutkiem zdrady hospodara Stefana, klęską polskiej armii. Tenże Stefan Wielki w niespełna rok później, opanowawszy wpierw Pokucie, sięgnął po Lwów. Mimo wysadzenia Bramy Halickiej i spalenia przedmieść, miasta nie zdobył. Kilkakrotnie jeszcze Turcy i Moł-dawianie ponawiali próby zdobycia Lwowa. W 1524 ?., po raz któryś z rzędu silnie ufortyfikowane i mężnie bronione miasto wytrzymało oblężenie tatarskie, aczkolwiek tracąc Krakowskie i Halickie Przedmieścia. Rok 1527 przynosi miastu zagładę: szalejący pożar niszczy je doszczętnie. Płonie cała gotycka zabudowa, także kościoły, klasztory, ratusz, a nawet oba zamki. W ruinę popada prawie cały gotycki Lwów. Wkrótce jednak rozpoczął się okres gospodarczego ożywienia, który w historii miasta zwie się jego "wiekiem złotym". Wybitny historyk, Aleksander Czołowski, w wydanym w 1896 r. Obrazie dzisiejszego Lwowa tak pisze o tym okresie: Lwów przybiera pozory całkiem samoistnego, niemal udzielnego organizmu, podobnego raczej do jakiejś kupieckiej republiki włoskiej, mającej na zawołanie bogactwa i silę zbrojną. Pod powłoką niemieckiej organizacji miejskiej już w XV w. pulsuje życie polskie, w którym żywioł niemiecki rozpływa się z wolna. Z początkiem XVI w. mieszczaństwo lwowskie jest już zupełnie polskie, lecz w charakterze jego wskutek krzyżpMglUU ??^-óżnorodnych ras, skupionych wśród murów, przebija się coś z nie-Pjłs^f%n"rfPiiCottfotności i pewności celu. Mieszczaństwo to tworzy świat dla się Bny, dumę swgb stanu i poczucie własnej godności wynosi ponad wszystko, \ż~ Lwó* >T p I 17 l^rako
szlachta i szlachectwo nie imponuje mu jeszcze. Samo bogate i rozumne, opasane warownymi basztami i murami, obeznane również dobrze z łokciem i mieczem, piórem i językiem, budzi w średniej i malej szlachcie zazdrość i szacunek zarazem. Mimo utrudnionych warunków kresowych, musi się utrzymać na wyżynie cywilizacji polskiej. Silny pierwiastek inteligencji budzi talenty, podnieca ambicje umysłowe. Wyborna szkoła miejska przy farze daje podstawy wiedzy, którą rozszerza następnie Kraków, uzupełniają uniwersytety w Bolonii, Padwie, Rzymie, Paryżu. Kształcą się na nich synowie najznakomitszych rodzin lwowskich. Uzyskany stopień doktora nie odwodzi ich następnie po powrocie do gniazda rodzinnego od zajęć kupieckich, każdy doktor jest zarazem kupcem. Rozbudzone życie umysłowe gromadzi w murach Lwowa szereg znakomitych i głośnych osobistości. Zmysł ładu, porządku i ścisłości był cechą rządów miasta. Sądownictwo i administracja miejska budziły zaufanie nie tylko u mieszczan, ale i u szlachty. Wyroki rajców lwowskich słynęły z bystrości. Powiadano powszechnie, że Lwów ma najmądrzejszą Radę w Polsce. Skarbiec ratuszowy był najbezpieczniejszym miejscem depozytów. Dzięki swym stosunkom handlowym mogło dostarczyć miasto wszystkiego, czego wymagała potrzeba lub zbytek. Nie brakowało rzemieślników wszelkiego rodzaju o wielkiej biegłości w swej sztuce. Byty wielkie hurtowne składy wszelkich możliwych towarów, zasobne piwnice win greckich, włoskich, węgierskich, wołoskich, bogate kramy obfitujące w najkosztowniejsze oraz najrzadsze przedmioty zbytku. Poczucie piękna w architekturze i rzeźbie, upodobanie w sztuce, zamiłowanie w książkach, przebija na każdym kroku, w urządzeniu komnat mieszkalnych, w skarbcach rodzinnych i ruchomościach domowych. Najpiękniejsze lwowskie zabytki, kościoły, domy, pomniki z tego wyłącznie pochodzą okresu. Na wskroś katolicka żarliwość religijna przebija się w życiu każdego mieszczanina. Za przywiązanie do kościoła katolickiego papież Sykstus V swój własny herb w 1586 r. daje miastu w nagrodę... Działo się to wszystko za sprawą wielu wybitnych jednostek, takich, jak np. Grzegorz z Sanoka (140777), prekursor Odrodzenia, w 1. 144050 sekretarz króla Władysława Warneńczyka; później powołany na tron arcybiskupi, zasłynął jako wybitny humanista, mecenas kultury i sztuki. Jego rezydencja w Dunajowie pod Lwowem stała się rychło ośrodkiem kultury, zwłaszcza gdy osiadł tu wybitny humanista rodem z Wenecji Filip Buonacorsi (143796), który przybrał imię Kallimacha. We Lwowie w 1. 151618 pobierał nauki Mikołaj Rej (150569), autor Zwierciadła, uchodzący za ojca piśmiennictwa polskiego. Stąd wywodzili się Jan Nicz (zm. 1574), zwany Leopolitą, wybitny teolog, późniejszy profesor Akademii Krakowskiej, autor pierwszego, drukowanego, katolickiego przekładu biblii (tzw. Biblia Leopolity, 1561); Marcin Leopolitą (zm. 1589), europejskiej sławy kompozytor kilkudziesięciu motetów i wielu mszy ze słynną Missa paschalis na czele. W pocz. XVII w. zasłynął, głównie zresztą w Paryżu, gdzie tworzył, urodzony we Lwowie Jan Ziarnko (ok. 15751630), malarz, świetny rysownik i ilustrator ksiąg, za granicą znany pod nazwiskiem Le Grain granulka (często z dodatkiem Polonus). Ze Lwowem związany był Szymon Szymonowie (15581629), znakomity filolog i poeta łacińsko-polski, póź- 18 niejszy nauczyciel synów Zamoyskiego w Akademii Zamojskich. Tu działał Józef Bartłomiej Zimorowic (15971677), historyk, poeta i rajca, od 1648 także burmistrz Lwowa, zasłużony dla miasta w czasie oblężenia przez armię kozacką Bohdana Chmielnickiego. Liczną, zorganizowaną, choć wewnętrznie podzieloną grupę etniczną, stanowili Żydzi. We Lwowie pojawili się już w XIII w., wraz z przeniesieniem tu z Halicza stolicy księstwa. Osiedlili się początkowo u podnóża Wysokiego Zamku, w rejonie ul. Żółkiewskiej i d. placu Zbożowego, po obu stronach Pełtwi. Były to tereny podlegające jurysdykcji królewskiej i rządzących tu w imieniu króla starostów. W 2 pol. XIV w., po lokacji przez Kazimierza Wielkiego nowego miasta, Żydzi także i tu utworzyli swoją gminę, zwaną odtąd "miejską", w odróżnieniu od starej na Krakowskim Przedmieściu. Popierający ich Kazimierz Wielki przywilejem z 1356 r. zrównał w prawach Żydów z innymi grupami etnicznymi. Po wielkich pogromach Żydów w zachodniej Europie w XVI w. spora ich liczba dzięki poparciu magnatów Zamoyskich, Sieniaw-skich i Stadnickich znalazła schronienie w miastach Rusi Czerwonej. Lwów stał się największą gminą żydowską w Polsce. W poł. XVII w. stanowili oni już ok. 25% ogółu liczącego około 30 000 mieszkańców miasta. Z czasem zmonopolizowali prawie cały handel czarnomorski (przywilej Zygmunta Starego z 1515 ?.), ?? wywoływało lokalne konflikty z innymi grupami. Dzielnica żydowska zajmowała południowo-wschodnią część miasta, przylegającą na północy do ul. Ruskiej, od zachodu do ul. Szkockiej (Serbskiej), od południa i wschodu do murów miejskich i arsenału. Środkiem biegła ul. Żydowska (od 1871 r. Blacharska, dziś Fedorowa), zwana tak już od 1387 r. Tu pod nr 27 znajdowała się siedziba Zarządu Gminy (kahału), tu urzędował syndyk, tu też mieściła się kancelaria seniorów. Cały kwartał zajmowali słynni żydowscy pasamonicy i szmuklerze, trudniący się wyrobem jedwabnych i wełnianych taśm, pasów, frędzli i in., służących do zdobienia sukien i mebli, znanych szeroko na rynkach europejskich i Wschodu. Ośrodkiem życia religijnego stała się zbudowana w 1555 r. według projektu Pawła Rzymianina, a ufundowana przez Izaaka Nachmanowicza, wielka bożnica, nazwana na cześć jego słynącej z urody żony "Złotą Różą". W 1. 1604 1801 była ona główną świątynią żydowską Lwowa. Obie gminy żydowskie posiadały wspólny cmentarz, założony w XIV w. (jeden z najstarszych na ziemiach polskich). Cmentarz ten, położony w rejonie ulic Kle-parowskiej, Meiselsa (obecnie Browarna), Szpitalnej i Rap- 2* 19 paporta, został w 1855 r. zamknięty i zastąpiony nowym przy ul. Pilichowskiej (obecnie Jeroszenki), w sąsiedztwie cmentarza Janowskiego. Małą, choć wpływową grupę etniczną stanowili Ormianie, którzy na Rusi Czerwonej i na Podolu pojawili się w 2 poł. XIII w., a we Lwowie mieli własną dzielnicę, nadaną im przez księcia Lwa. Pochodzili głównie z Kaffy na Krymie i trudnili się handlem towarami sprowadzanymi ze Wschodu, m.in. z Indii i Chin. Wielu z nich służyło na dworach jako doradcy handlowi, dyplomaci i tłumacze. Z czasem ich głównym skupiskiem stała się ul. Ormiańska i zaułki wokół katedry ormiańskiej. Reformacja, która skłóciła Polaków w innych dzielnicach kraju, we Lwowie, rzecz interesująca, nie zapuściła korzeni. Trwały natomiast konflikty między Kościołem katolickim a prawosławnym. Postanowienia unii brzeskiej z 1596 r. przez długi czas nie zyskiwały zwolenników i dopiero w 1706 r. uznał ją bp Józef Szumlański. W tym czasie (1608) powstała we Lwowie jezuicka szkoła średnia, przekształcona w 1661 r. w Akademię. Warto wspomnieć, że jednym z jej wychowanków był późniejszy przywódca powstania kozackiego, Bohdan Chmielnicki. Z kręgów jezuickich wywodził się, urodzony we Lwowie, a zmarły w Chinach, Michał Piotr Boym (161459), misjonarz i wybitny badacz przyrody, kultury i języka chińskiego, autor monumentalnego dzieła o florze Chin Flora sinensis, wydanego w Wiedniu w 1656 r. W 1620 r. na przedpolach Lwowa stanęli Tatarzy i tylko bohaterska obrona miasta pod wodzą Stanisława Lubomirskiego uratowała je przed zniszczeniem. Okres, który teraz nastąpił, przyniósł ustawiczne zagrożenia, a dla wielu oznaczał majątkową ruinę. W 1648 r. Lwów przeżył oblężenie wojsk kozackich i tatarskich pod wodzą B. Chmielnickiego. Ponownie oblegany był w 1655 r. przez wojska kozackie i rosyjskie, i znów wysoki okup przyniósł ratunek. Splądrowaniu i spaleniu natomiast uległy przedmieścia i Wysoki Zamek, zginęło też wielu mieszkańców i zakonników podmiejskich klasztorów. W 1656 r. w katedrze łacińskiej odbyły się słynne śluby Jana Kazimierza (s. 70). Sława, jaką cieszyło się niepokonane dotąd miasto sprawiła, że 8 sierpnia 1658 ?., ustawą sejmową Lwów został podniesiony do stanu szlacheckiego, podobnie jak wcześniej Wilno i Kraków. Odtąd prawa i tytuły szlacheckie należały się wszystkim mieszkańcom (z wyjątkiem Żydów), w elekcjach królów miasto reprezentowane było przez dwóch rajców, mieszczanie mogli nabywać dobra 20 ziemskie z prawem dziedziczenia, miasto zaś zyskało pewne ulgi "od ciężarów prawa publicznego". Pod koniec XVII w. ponownie wzrosło zagrożenie ze strony Tatarów, którzy ostatecznie pokonani zostali pod Lwowem w 1695 r. Upadek państwa za Sasów dotknął także Lwów. Gdy w wojnie pomiędzy obozem Augusta II a obozem S. Leszczyńskiego miasto opowiedziało się po stronie Augusta II, w 1704 r. do Lwowa wkroczyły oddziały szwedzkie Karola Gustawa XII. Miasto zostało splądrowane i ogołocone ze wszystkiego, co miało jakąkolwiek wartość i co można było wywieźć, a na dodatek obłożono je ogromną kontrybucją 200 tys. dukatów. Spowodowało to ruinę gospodarczą miasta, upadek rzemiosła i handlu. Zakończył się okres politycznego i militarnego znaczenia Lwowa na rubieży południowo-wschodnich kresów I Rzeczypospolitej. Nadeszły też czasy nietolerancji, zwłaszcza w stosunku do Żydów. W 1722 r. nakazano im opuszczenie wszystkich zajmowanych posesji, z wyjątkiem ul. Żydowskiej. Spowodowało to wielki exodus Żydów do innych miast, w tym zwłaszcza do pobliskich Brodów. W 1769 r. miasto szturmowane było przez konfederatów barskich, a po ich ustąpieniu wkroczyli popierający króla Rosjanie. POD ZABOREM AUSTRIACKIM W trzy lata później, w lipcu 1772 ?., na błoniach Skniłowa stanęła armia austriacka. 19 września jej wojska weszły do miasta. W 1775 r. Lwów stał się stolicą królestwa Galicji i Lodomerii i siedzibą CK. Galicyjskiego Sejmu Stanowego. Rządy w imieniu cesarza Austrii objął zrazu gubernator, a od 1850 r. namiestnik. Do tworzonych tu instytucji i urzędów zaczęli masowo napływać funkcjonariusze i urzędnicy austriaccy, a także pozostający na służbie cesarskiej Niemcy, Czesi i Węgrzy. Rozpoczął się proces intensywnej germanizacji życia społecznego. Zlikwidowano większość szkół polskich, a Akademię Jezuicką i Kolegium Pijarów przekształcono w prowincjonalną, niemieckojęzyczną szkołę zawodową dla urzędników i lekarzy. W 1777 r. wydano nakaz likwidacji średniowiecznych fortyfikacji. Dekret cesarza Józefa II o kasacie zakonów i sekularyzacji dóbr kościelnych spowodował m.in. likwidację 18 kościołów rzymskokatolickich, 3 ormiańskich i 7 unickich. Z drugiej strony jednak, stołeczny charakter 21 miasta przyśpieszył jego demograficzny i gospodarczy rozwój. Lwów, który w 1783 r. liczył ok. 23 tys. mieszkańców, w 100 lat później miał ich już 108 tys. W 1784 r. powstał niemieckojęzyczny uniwersytet. W końcu XVIII i na pocz. XIX w. powstało we Lwowie kilkadziesiąt manufaktur, które łącznie z drukarniami zatrudniały około tysiąca robotników. Jedną z bardziej znanych była uruchomiona w 1782 r. na Zniesieniu wytwórnia wódek i likierów J. A. Baczewskiego. O gospodarczym obliczu miasta decydował jednak nie przemysł, a instytucje handlowe i finansowe, takie jak Towarzystwo Kredytowe Ziemskie (1841), Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie (1844), Galicyjska Kasa Oszczędności (1844), filia wiedeńskiego Banku Narodowego (1853), Bank Angielsko-Austriacki (1865), później Bank Krajowy Królestwa Galicji i Lodomerii (1883) i wiele podobnych. Ożywienie koniunktury gospodarczej przyniósł rozwój komunikacji kolejowej. W 1861 r. miasto uzyskało połączenie z Krakowem, dzięki któremu do centralnych Niemiec i Szczecina ruszyły transporty zboża, mięsa i drewna, pochodzące zarówno z kresów, jak też z południowej Rosji i Rumunii. Podejmowano też, choć bezskutecznie, działania na rzecz budowy linii ze Lwowa do Czerniowiec, jako części wielkiego szlaku kolejowego, mającego przez Jassy, Warnę i Stambuł połączyć Londyn z Bombajem. Obok Krakowa, Lwów stał się drugim w Galicji ośrodkiem polskiego życia kulturalnego, choć krępowanego polityką zaborcy. Od 1776 r. działał tu stały teatr niemiecki, ale sporadycznie występowały też zespoły polskie, m.in. w 1. 179599 zespół warszawskiego Teatru Narodowego pod kierunkiem W. Bogusławskiego. Wskrzeszony w 1817 r. Uniwersytet rozwijał się powoli, przy czym językiem wykładowym były wciąż łacina i niemiecki (na wydziale teologicznym także ruski) i dopiero w 1826 r. formalnie utworzono tu katedrę języka i literatury polskiej. Wydarzeniem wielkiej wagi było natomiast ustanowienie w 1817 r. Fundacji im. Ossolińskich i utworzenie Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, a później także i wydawnictwa, wielce zasłużonych dla rozwoju kultury narodowej. W 1842 r. dzięki hojnej fundacji Stanisława Skarbka miasto zyskało nowy gmach teatru, zwanego odtąd "Skarbkow-skim". Ważną rolę spełniała polska prasa, zwłaszcza zaś ukazująca się od 1811 r. "Gazeta Lwowska" i jej kulturalno-literacki dodatek "Rozmaitości". W różnych okresach wychodziło tu wiele tytułów o różnych orientacjach politycznych, takie jak 22 "Słowo Polskie", "Wiek Nowy", "Gazeta Narodowa", "Gazeta Poranna", dwutygodnik "Wiadomości Artystyczne", a później "Przegląd Muzyczny, Teatralny i Artystyczny" i inne. W 1. 186773, w związku z uzyskaniem przez Galicję znacznej autonomii, we Lwowie powstały liczne instytucje państwowe: Sejm Krajowy, Wydział Krajowy i Rada Szkolna Krajowa. Rozpoczął się powolny proces repolonizacji miasta. Stopniowo też, w 1. 18901914 Lwów przekształcał się w nowoczesne miasto z charakterystyczną dla tego okresu, wzorowaną na paryskiej i berlińskiej, a przede wszystkim na wiedeńskiej, secesyjną architekturą (s. 58). Ruch budowlany koncentrował się początkowo w śródmieściu, a na pocz. XX w. przeniósł się na południe, gdzie powstawały nowe willowe dzielnice. O ile jeszcze w 1873 r. było we Lwowie 2594 budynków, i to przeważnie jedno- i dwupiętrowych, o tyle w 1900 r. było już 4360 budynków, w większości trzy- i czteropiętrowych. Powstało wiele gmachów publicznych: banków i towarzystw ubezpieczeniowych, domów handlowych, restauracji i kawiarni. W ten sposób powstało miasto o specyficznym obliczu, kształtowanym gustem bogatego mieszczaństwa, z bogatym życiem intelektualnym i artystycznym koncentrującym się w salonach ziemiaństwa i z osobliwym, wielokulturowym folklorem przedmieść. Przypadające w 1869 r. 300-lecie Unii Polsko-Litewskiej uczcił Lwów usypaniem z inicjatywy Franciszka Smolki Kopca Unii Lubelskiej na szczycie Wysokiego Zamku. W 1870 r. przeprowadzono we Lwowie reformę samorządu miejskiego. W rok później przemianowano wiele ulic i placów, które otrzymały nazwy od nazwisk zasłużonych dla monarchii i dla miasta osób. W 1858 r. powstała gazownia miejska (drugą zbudowano w 1897 ?.), ? na głównych ulicach pojawiły się uliczne latarnie gazowe. W 1893 r. wprowadzono oświetlenie elektryczne, choć uliczne lampy naftowe, wynalazek lwowianina Ignacego Łukasiewicza z 1853 ?., były w użyciu jeszcze do I wojny światowej. Tramwaj konny, uruchomiony w 1880 ?., w 1894 r. zastąpiono elektrycznym, jako pierwszym w monarchii, a czwartym w Europie, znacznie wcześniej niż w Gdańsku, Poznaniu, Krakowie czy Warszawie. W 1898 r. linia telefoniczna połączyła Lwów z Krakowem i Wiedniem. Ważnymi wydarzeniami były organizowane tu Powszechne Wystawy Krajowe: pierwsza w 1877 r. i druga w 1894 r. Z tą ostatnią wiązało się otwarcie panoramy "Racławice" znakomitego w swej artystycznej, ideowej i patriotycznej wizji dzieła Jana Styki, Wojciecha Kossaka i in. (s. 193). 23 W 1. 18991901 powstały nowe wodociągi miejskie, zbudowane według planów inż. O. Smrekera, które dostarczyły miastu wody z ujęć w Woli Dobrostańskiej (40 km na pn.--zach. od Lwowa). Do 1905 r. zasklepiono miejskie koryto Pełtwi, przebudowano też system kanalizacyjny. W 1901 r. na Gabryelówce powstała duża, nowoczesna rzeźnia miejska. Z czasem Lwów stał się ośrodkiem ruchu niepodległościowego i wojskowego, do którego zjeżdżano z ziem zaborów pruskiego i rosyjskiego. Tu od 1909 r. pod kierunkiem Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego tworzyły się Polski Związek Strzelecki, Polskie Drużyny Strzeleckie, Drużyny Bartoszowe i inne zawiązki Wojska Polskiego. Stąd wyszli m.in. Józef Haller, Ed- ward-Rydz Śmigły, Władysław Sikorski, Czesław Mączynski i inni. PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA Z chwilą aneksji przez Austro-Węgry państw bałkańskich: Bośni i Hercegowiny, pogłębiły się we Lwowie nastroje niepewności i oczekiwanie wojny. Jej wybuch w 2 poł. 1914 r. nie był więc dla nikogo zaskoczeniem. Ożywiły się natomiast ugrupowania polityczne Polaków i Ukraińców, zarówno pro-jak i antyaustriackie. I Polacy, i Ukraińcy w wojnie dostrzegali szansę odbudowania własnej państwowości. Istniejąca we Lwowie konfederacja stronnictw niepodległościowych wydała odezwę do Polaków, wzywającą do wstępowania do polskich oddziałów wojskowych. Zawiązał się polski Centralny Komitet Narodowy. Już 29 sierpnia 1914 r. wyruszył ze Lwowa Legion Wschodni pod dowództwem Józefa Hallera, który jednak, po odmowie złożenia przysięgi na wierność Austrii, został rozwiązany. 3 września do miasta weszli Rosjanie, którzy pozostali tu do 22 czerwca 1915 r. Raz jeszcze wojskowe władze austriackie sięgnęły po represje w stosunku do Polaków. Doprowadziło to do wzrostu nastrojów antyaustriackich i demonstracji ulicznych, zwłaszcza w lutym 1918 ?., tym bardziej że dotarły tu wieści o podpisaniu traktatu brzeskiego, który pozbawił Polskę Ziemi Chełmskiej, a z Galicji Wschodniej czynił część Ukrainy. Tymczasem zmieniała się i odwracała sytuacja państw centralnych na froncie zachodnim (klęska nad Marną, rewolucja w Niemczech). W początku października 1918 r. miasto witało wracających z niewoli w Marmarosz Sziget legionistów... Do przejęcia władzy we Lwowie sposobili się i Polacy, 24 i Ukraińcy. 10 października powstał we Lwowie polski Komitet Obywatelski. Tajne organizacje Polska Organizacja Wojskowa z por. Ludwikiem de Laveaux, Polskie Kadry Wojskowe z kpt. Czesławem Mączyńskim, Polski Korpus Posiłkowy z kpt. A. Kamińskim, "Wolność" i inne mobilizowały swych członków. W ostatnich dniach października warszawska Rada Regencyjna wyznaczyła na dowódcę wojsk polskich w Galicji gen. Puchalskiego, a na dowódcę obwodu lwowskiego i m. Lwowa mianowano gen. A. Kamińskiego. Ukraińcy, mając już ok. 10 tys. własnych żołnierzy w liczącym ok. 20 tys. garnizonie austriackim we Lwowie, ściągali dalsze posiłki, w tym doborowe oddziały Strzelców Siczowych arcyksięcia Wilhelma Habsburga (zw. Wasylem Wyszywanym). Siły polskie we Lwowie były nieliczne, źle zorganizowane i praktycznie pozbawione broni i amunicji. Do ostatnich chwil trwały pertraktacje w sprawie powołania jednolitego polskiego dowództwa, a także co do uprzedzenia działań Ukraińców. Późnym wieczorem 31 października w pobliżu koszar austriackich obsadzonych już przez żołnierzy ukraińskich, został śmiertelnie postrzelony sierżant legionów, Andrzej Bat-taglia pierwsza ofiara walki o Lwów. Nocą oddziały ukraińskie przystąpiły do rozbrajania i internowania Polaków, żołnierzy armii austriackiej. Oddziały te zajęły także ważne strategicznie gmachy Pałacu Namiestnikowskiego, Sejmu Galicyjskiego, Dyrekcji Poczty, policji i budynek Ratusza. Polacy, wreszcie zjednoczeni, powołali Komendę Obrony Lwowa z kpt. Czesławem Mączyńskim na czele. Rankiem 1 listopada 1918 r. walki rozpoczęły się szturmem Ukraińców na Szkołę Sienkiewicza bronioną przez 85-osobowy oddział kpt. Z. Ta-tara-Trześniewskiego, zaopatrzony na szczęście w porę w austriacką broń, amunicję i żywność, a nawet mundury, zdobyte wcześniej w Rzęsnej Polskiej. Walki, początkowo rozproszone, z głównymi punktami oporu w Szkole Sienkiewicza i Domu Techników, od 5 listopada przybrały charakter zorganizowany. Tymczasem w Lublinie, Warszawie i Krakowie organizowano odsiecz dla Lwowa. 16 listopada Józef Piłsudski wydał rozkaz skoncentrowania wojsk w Przemyślu, kilka dni wcześniej opanowanym przez oddziały mjr. Stachiewicza. Dowódcą odsieczy mianowany został gen. Rozwadowski. W kierunku Lwowa jako pierwsze ruszyły oddziały 5 pp. Legionów ("Zuchowatych") pod dowództwem ppłk. M. Karaszewicza- Toka-rzewskiego (po wybuchu II wojny światowej pierwszego d-cy Służby Zwycięstwu Polski, późniejszej Armii Krajowej) w sile ok. 1400 żołnierzy i tylko one dotarły do miasta 25 20 listopada, przed ostateczną walką. Połączone siły polskie (lwowskie i przemyskie) liczyły 480 oficerów i 4276 szeregowych (w tym 101 kawalerzystów), przy czym tylko połowa stanu osobowego zdolna była do bezpośrednich działań bojowych. Wśród lwowskich obrońców miasta przeważały dzieci, uczniowie, kobiety i starzy mężczyźni. Siły ukraińskie liczyły ok. 13 tys. ludzi. W ich skład wchodziły: 15, 19 i 41 pułk piechoty, 30 batalion strzelców, 3 batalion asystencyjny, 1000 policjantów wojskowych oraz 3000 strzelców gwardii Habsburga. Rozstrzygająca bitwa o Lwów zaczęła się o świcie 21 listopada na północnym skraju miasta (Zamarstynów, Podzamcze, Wysoki Zamek), później walki przeniosły się także do śródmieścia i wreszcie do boju ruszyły oddziały grupy południowej (Snopków, Żelazna Woda, Pohulanka, Cmentarz Łyczakowski), usiłując bezskutecznie zdobyć strategicznie ważne pozycje na górze Św. Jura. Sytuacja, która się wytworzyła w wyniku bezpośrednich starć, a przede wszystkim wskutek okrążenia Lwowa od pd.-wsch., zmusiły dowództwo ukraińskie do wycofania się, pod osłoną nocy, z miasta. W godzinach porannych 22 listopada Lwów znajdował się całkowicie w rękach polskich, choć miasto jeszcze przez kilka miesięcy pozostawało w okrążeniu, pozbawione dostaw energii elektrycznej i wody. W II RZECZYPOSPOLITEJ Lwów pozostał polski. I to nie tylko dlatego, że został okupiony krwią najlepszej młodzieży i dzieci owych "Orląt Lwowskich" (s. 183). Był bowiem, co podkreśla dr Eustachy Nowicki, miastem bardziej polskim, tzn. posiadał w owym czasie większy procent Polaków niż Warszawa i Poznań, większy niż Czechów miała Praga, Niemców Wiedeń, a Węgrów Budapeszt. W uznaniu zasług dla Polski, bohaterskie miasto zostało 11 listopada 1920 r. odznaczone krzyżem Virtuti Militari, a uroczystej dekoracji na ówczesnym pi. Mariackim (dziś pi. Mickiewicza) dokonał Józef Piłsudski, ze Lwowem związany wieloletnią działalnością niepodległościową. Lwów jest jedynym miastem odznaczonym przez marszałka Piłsudskiego tym wysokim, bojowym orderem. Leczenie ran, zadanych wojną i nowa sytuacja gospodarcza i społeczna, a także problemy narodowościowe, osłabiły impet rozbudowy miasta, które na dodatek utraciło swój stołeczny 26 charakter. Pisał o tym okresie S. Wasylewski w swej książce Lwów: ...Lwów jest dziś smutny. Dostarczy! macierzy więcej, niźli mógł i wszystko, czego odeń zażądała. Z małego wielkiego miasta, ze znacznej stolicy kraju stal się dziś wielkim małym miasteczkiem. Postradał na rzecz stolicy swą literaturę, opuścił skrzydła w teatrze, wyszarzał w prasie. Przetrwa, bo umie przetrzymać... I rzeczywiście, stopniowo, w trudnych warunkach ożywiały się lwowskie ulice, zapełniały młodzieżą uczelnie, powstawały nowe przedsiębiorstwa, rozwijał handel. Już w 1921 ?., z inicjatywy Izby Przemysłowo-Handlowej na obrzeżu parku Stryj skiego zorganizowano pierwsze Międzynarodowe Targi Wschodnie. Odbywały się one odtąd corocznie (do 1938) we wrześniu i służyły promocji wymiany handlowej głównie z rynkami azjatyckimi. Uczestniczyli w nich przeważnie Niemcy, Austriacy, Czesi, handlowcy z państw bałkańskich. W transakcjach handlowych dominowały wyroby metalowe, maszyny i środki transportu, a także wyroby przemysłu włókienniczego, spożywczego i chemicznego. Targom towarzyszyły wystawy, przeglądy i pokazy, m.in. mody, psów rasowych i in. Lwów stał się siedzibą banków i instytucji ubezpieczeniowych, tak państwowych, jak i prywatnych. Do najważniejszych należały Bank Gospodarstwa Krajowego, Państwowy Bank Rolny, Bank Cukrownictwa, Bank Hipoteczny, Małopolski Bank Kupiecki, Bank Związku Spółek Zarobkowych, Galicyjska Kasa Oszczędności, Bank Handlowy Warszawski, Powszechny Bank Związkowy, ponadto działała Ubezpie-czalnia Społeczna i Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych. Świadectwem rangi i znaczenia miasta były ulokowane tu przedstawicielstwa dyplomatyczne (konsulaty) wielu państw: Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Danii, Estonii, Finlandii, Francji, Peru, Portugalii, Rumunii, Węgier, Wielkiej Brytanii i Związku Radzieckiego. Ożywioną działalność prowadziły organizacje kombatanckie, skupione w Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny, w tym m.in. Związek Legionistów Polskich, Związek Strzelecki, Związek Obrońców Lwowa, Związek Legioni-stek, Związek Hallerczyków, Związek Peowiaków, Związek Sybiraków, kilka związków rezerwistów, Związek Inwalidów Wojennych, Legia Inwalidów Wojennych i in. Istniało też kilka organizacji kobiecych: Narodowa Organizacja Kobiet, Katolicki Związek Kobiet, Koło Polek, Związek Pań Domu, 27 Związek Kół Gospodyń Wiejskich i in. Wiele było organizacji młodzieżowych. W początkach lat trzydziestych Lwów liczył 312 tys. mieszkańców, z czego ok. 157 tys. stanowili Polacy (ok. 50%), blisko 100 tys. Żydzi (31,9%) i ok. 50 tys. Ukraińcy (ponad 16%). Choć I wojna światowa poczyniła niemałe spustoszenia w społeczności żydowskiej, zwłaszcza wśród inteligencji, wiele środowisk zdominowanych było przez Żydów: stanowili oni np. blisko 70% lwowskich adwokatów i ok. 60% lekarzy, co niekiedy wywoływało odruchy antysemickie, m.in. na uniwersytecie. Nigdy jednak nie dochodziło do poważniejszych konfliktów. Żydzi we Lwowie posiadali własne szkoły, utrzymywane zarówno przez kahał (np. szkoła im. Abrahama Ko-hna przy ówczesnej ul. Św. Stanisława), jak i przez państwo (np. szkoły im. Czackiego i im. Sobieskiego). Istniała żydowska szkoła pedagogiczna, szkoły przemysłowe męska i żeńska, Gimnazjum Hebrajskie i in. W języku żydowskim wychodziły dzienniki "Der Morgen" (później "Der Tag"), żydowskim polskojęzycznym pismem była "Chwila", redagowana przez Henryka Heschelsa, brata znanego lwowskiego satyryka piszącego pod nazwiskiem Marian Hemar. Istniały żydowskie wydawnictwa i księgarnie, działało Towarzystwo Oświatowe "Tarbut", Towarzystwo Gimnastyczne "Dror", Żydowskie Towarzystwo Krajoznawcze, Żydowski Uniwersytet Powszechny im. Einsteina, Teatr Żydowski (przy ul. Jagiellońskiej) i in. Popularnością cieszył się Żydowski Klub Sportowy "Hasmonea", mający swoje boisko sportowe na Centnerówce. Władze polskie w okresie międzywojennym nie dopuściły do powstania uniwersytetu ukraińskiego (od 1920 r. istniał jako tajny). W zakresie szkolnictwa ponadpodstawowego Ukraińcy posiadali dwa gimnazja i seminarium nauczycielskie oraz szkołę muzyczną. Wychodziło sporo pism politycznych ("Dił", "Nowyj Czas", "Wisnyk", "Narodna Sprawa" i in.), kilka czasopism kulturalnych, a także wydawnictwa kościelne lub przez Kościół inspirowane ("Nowa Zoria", "Meta" i in.). Duchowym przywódcą unickiego odłamu Ukraińców od pocz. XX w. stał się Andrzej Szeptycki (18651944), wnuk Aleksandra Fredry, spokrewniony z arystokratycznymi rodami Ledóchowskich i Wiśniowieckich, uhonorowany przez Austriaków tytułem hrabiowskim. Odrzuciwszy karierę wojskową, w 1888 r. wstąpił do zakonu Bazylianów, w 1893 r. otrzymał święcenia kapłańskie, a w 1899 r. sakrę biskupią. W 1900 r. został grekokatolickim metropolitą lwowsko-halickim 28 i kamieniecko-podolskim. Odtąd rozpoczęła się jego wieloletnia, po dziś dzień kontrowersyjnie oceniana działalność na rzecz budowania jedności Ukrainy, dla której szukał poparcia wśród Austriaków, później Polaków i wreszcie Niemców. Polacy zarzucili mu w szczególności ogłoszenie w lipcu 1941 r. listu pasterskiego, witającego armię niemiecką jako wyzwoli-cielkę ziemi lwowskiej, i nie odcięcie się od zbrodniczego terroru UPA na kresach, a także skierowanie tuż przed śmiercią listu do Stalina, wyrażającego zadowolenie z powodu ponownego przyłączenia zachodniej Ukrainy do Wielkiej Ukrainy. Nie zapobiegło to dramatowi Kościoła unickiego. W przeddzień przygotowywanego jubileuszu 350-lecia Unii Brzeskiej, 1 marca 1946 r. cały episkopat grekokatolicki został aresztowany, a wkrótce cały ich Kościół zdelegalizowano. DRUGA WOJNA ŚWIATOWA Ukoronowaniem zbliżenia niemiecko-radzieckiego był podpisany 23 sierpnia 1939 r. w Moskwie pakt o nieagresji, zwany Paktem RibbentropMołotow. Jego tajne klauzule określały strefy wpływów Niemiec i ZSRR w oczekiwanym rozbiorze Polski. W dniu 1 września 1939 r. Niemcy, bez wypowiedzenia wojny, uderzyły na Polskę. Tego samego dnia na Lwów spadły pierwsze bomby niemieckie. Wobec widma zbliżającej się klęski, dowodzący południowym frontem gen. Kazimierz Sosnkowski powierzył obronę Lwowa gen. Władysławowi Langnerowi. W dniu 12 września do miasta zbliżyły się pierwsze oddziały Wehrmachtu. Po południu nastąpiły dwa uderzenia jednostki pancernej płk. Schórnera, docierając ul. Gródecką do kościoła Św. Elżbiety. Nie udało się jednak Niemcom zdobyć miasta z marszu, wobec czego wojska gen. Kublera obsadziły Wzgórza Janowskie i Kortumową Górę, oczekując wsparcia. Zmagania na przedmieściach trwały kilka dni. Nad ranem 17 września, łamiąc postanowienia układu ryskiego z 1921 r. i pakt o nieagresji z 1932 ?., na terytorium Polski wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, docierając do rogatek Lwowa. Nocą 18/19 września od strony Winnik na pi. Bernardyński wjechały czołgi radzieckie pod dowództwem płk. Fotczienko-wa, z żądaniem poddania się. Obrońcy Lwowa pozwolili na swobodny wjazd 6 nie atakujących czołgów. Zgodne to było z rozkazem z dnia 17 września Naczelnego Wodza marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, który otrzymał dowódca obrony 29 Lwowa gen. Langner: "Bijemy się tylko z Niemcami, z bolszewikami wojny nie prowadzimy. Do wojska sowieckiego nie strzelać, chyba że nas zaatakuje". Rozpoczęły się radziecko-niemieckie rokowania, w wyniku których nocą 20/21 września Niemcy odstąpili od Lwowa jedynego polskiego miasta atakowanego i nie zdobytego przez nich w 1939 r. Rankiem 22 września gen. Langner i inni wyżsi dowódcy udali się do Winnik na rozmowy z gen. Iwanowem i jego sztabem. O godz. 8 została podpisana umowa o poddaniu się załogi Lwowa, gwarantująca żołnierzom polskim prawo swobodnego przekroczenia granicy rumuńskiej lub węgierskiej albo pozostanie w kraju na wolności. Gen. Langner podpisując ten akt wypowiedział pamiętne słowa:,,... Z Niemcami prowadzimy wojnę miasto biło się z nimi zwycięsko... Oni Germanie, wrogowie całej Słowiańszczyzny. Wy jesteście Słowianie..." W tym samym dniu wojska radzieckie wkroczyły do centrum. Władze radzieckie nie dotrzymały jednak umowy: internowano około 2000 oficerów i około 8000 szeregowców i podoficerów. Tylko nielicznym udało się zbiec lub zostało zwolnionych. Żołnierzy poprowadzono pieszo, pod eskortą, do Tarnopola. Tu, w obozie osadzono także gen. Langnera i oficerów sztabu obrony Lwowa. Później jeńców wywieziono w głąb ZSRR. Oficerów osadzono w obozie w Starobielsku, gdzie stanowili blisko połowę więzionych. Podzielili oni los pomordowanych w 1940 r. przez NKWD polskich oficerów. Pochowani zostali w zbiorowych mogiłach pod Charkowem. Niższych rangą skierowano do pracy w kopalniach zagłębia donieckiego i hutach Krzywego Rogu, a także do budowy drogi LwówRówne, a później do modernizacji szosy LwówPrzemyśl. Wydarzenia biegły szybko: 28 września podpisany został przez Ribbentropa i Mołotowa układ "O przyjaźni i granicach", na mocy którego granica między III Rzeszą a ZSRR została ustalona na Narwi, Bugu i Sanie. Przypieczętowany został akt IV rozbioru Polski. W dniach 2628 października 1939 r. zwołane we Lwowie Zgromadzenie Ludowe Ukrainy Zachodniej uchwaliło deklarację o ustanowieniu władzy radzieckiej oraz przyłączeniu Lwowa i terenów zajętych w Małopolsce przez Armię Czerwoną do Ukraińskiej SRR. W początkach grudnia 1939 r. aresztowano we Lwowie około 2000 osób, głównie oficerów służby czynnej i rezerwy, i wywieziono w głąb ZSRR. Deportacje nasiliły się w początkach 30 1940 r. i trwały do połowy 1941 ?., obejmując w pierwszym rzędzie polską inteligencję. Dosięgły one także wielu Żydów, Ukraińców i innych. Należy przypomnieć, że w latach 1939 41 funkcję sekretarza partii we Lwowie sprawował Nikita S. Chruszczow, późniejszy przywódca ZSRR. W 1940 r. następuje rozłam w Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, a główny jego inicjator, Stepan Bandera, zostaje w kwietniu 1941 r. wybrany prowodnykiem OUN. Za zgodą Abwehry, w kwietniu 1941 r. banderowcy formują własny batalion "Nachtigall" (słowiki). 22 czerwca 1941 r. Niemcy uderzyły na Związek Radziecki. W obliczu zbliżających się wojsk niemieckich, w przeddzień wycofania się ze Lwowa, NKWD rozstrzelało 600 Ukraińców, 400 Polaków i 220 Żydów, przetrzymywanych w więzieniach przy ulicach: Kazimierza Wielkiego ("Brygidki"), Za-marstynowskiej, Łąckiego i Jachimowicza. Dla zatarcia śladów budynki zostały podpalone. Plan działania banderowców w czerwcu 1941 r. zakładał zorganizowanie "rewolucyjnego powstania" na tyłach Armii Czerwonej zsynchronizowanego z walką zbrojną batalionu "Nachtigall" i proklamowanie Ukrainy. Powstańcze wojsko pod komendą Iwana Kłymiw-Łehendy, przed wkroczeniem wojsk niemieckich opanowało kilka miejscowości, dokonało działań zaczepnych w okolicach Lwowa i podjęło "walki", które miały charakter pogromów ludności pojskiej. Przed świtem 30 czerwca, wyprzedzając o 7 godzin regularne oddziały niemieckie, do opuszczonego przez Armię Czerwoną Lwowa wkroczył ukraiński batalion "Nachtigall", dowodzony przez Ukraińca kpt. Romana Szuchewycza i Niemca oberleutnanta Albrechta Herznera, pod politycznym zwierzchnictwem Theodora Oberlandera. Rozpoczął się krwawy pogrom Polaków i Żydów. W ciągu tygodnia zamordowano ponad 3 tys. osób, w tym wielu intelektualistów, uczonych, łudzi kultury i sztuki. Bardzo duży udział w masowych mordach miały, działające równolegle, formacje SS-Si-cherheitzpolizei i Einsatzkommando-4a, a także cywilne patrole OUN oraz szef SB OUN Mikołaj Łebied (Łebedź) ze swymi podkomendnymi. Wieczorem 30 czerwca 1941 ?., w budynku "Proświty" zgromadzeni Ukraińcy ogłaszają akt powstania "ukraińskiej państwowości" i "pierwszej krajowej władzy", która miała być organem zachodnich obwodów Ukrainy. Premierem z nominacji Stepana Bandery, który przybył do Lwowa wraz z członkami prowodu i batalionem "Nachtigall", został Jarosław Stećko-Karbowycz. 31 W nocy 3/4 lipca Niemcy, na podstawie przygotowanych wcześniej w Krakowie, przez nacjonalistów ukraińskich z OUN, list proskrypcyjnych, aresztowali grupę polskich uczonych i lekarzy, profesorów lwowskich uczelni, a także członków ich rodzin i znajomych, których następnie rozstrzelano na Wzgórzu Wuleckim. Zginęły wówczas 44 osoby, w tym 25 profesorów, a wśród nich m.in. Tadeusz Boy-Żeleński, pisarz i tłumacz, profesor romanistyki na UJK; Roman Long-champs de Berier, prawnik, rektor UJK; Władysław Krukowski, inż. elektryk, rektor Politechniki; Antoni Cieszyński, wybitny stomatolog, profesor UJK; wybitni matematycy, profesorowie Antoni Łomnicki, Stanisław Ruziewicz, Włodzimierz Stożek, Kazimierz Vetulani i Kasper Weigel; chirurdzy, profesorowie UJK Tadeusz Ostrowski, Władysław Dobrzaniecki i Henryk Hilarowicz; teolog ks. Władysław Komornicki i inni. Akcją likwidacji dokonaną przez Niemców i Ukraińców z batalionu "Nachtigall" kierował SS-Hauptsturmfuhrer Hans Kruger. Aresztowany dzień wcześniej Kazimierz Bartel, matematyk, profesor Politechniki, trzykrotny premier i dwukrotny wicepremier rządu RP, został rozstrzelany przez gestapo w więzieniu na ul. Łąckiego. Podobny los spotkał Ostapa Ortwina, prezesa lwowskiego oddziału Związku Zawodowego Literatów Polskich. Aspiracje Ukraińców do samodzielności nie odpowiadały jednak hitlerowskim planom. 11 lipca "władza krajowa" otrzymała ultimatum natychmiastowej samolikwidacji. Wobec odmowy, cały rząd został przez Niemców aresztowany. Taki też los spotkał Banderę w Berlinie, dokąd przybył, aby zaproponować przystąpienie Ukrainy do Paktu Trzech. Większość aresztowanych wypuszczono po kilku tygodniach. Po aresztowaniu "władzy krajowej" powstał we Lwowie Wojskowy Sztab Krajowy OUN, na czele którego stanął Dmytro Hrycaj (mjr Perebijnis). Na jego bazie powstało później dowództwo Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA). W dniu 1 sierpnia 1941 r. dokonano podziału Ukrainy, w tym tzw. Galicję Wschodnią ze Lwowem włączono do Generalnego Gubernatorstwa. W drugiej połowie 1942 r. rozpoczęła się, skierowana także przeciwko Polakom działalność Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA). Według pobieżnych, wciąż niepełnych ocen, od 13 listopada 1942 r. do sierpnia 1943 r. w skrytobójczych mordach zginęło około 100 tys. osób, dalszych 300 tys. zginęło w 1. 194344. Dziesiątki tysięcy Polaków szukało schronienia na terenach na zachód od Sanu. Spalono setki wsi i 32 tysiące zagród chłopskich, często wraz z ich mieszkańcami. Eksterminacja ludności polskiej szczególnie wielkie rozmiary przybrała w okręgu lwowskim i tarnopolskim. Sytuacja, jaka zaistniała we Lwowie pod okupacją niemiecką, nie sprzyjała odbudowie polskich podziemnych struktur wojskowych i prowadzeniu na większą skalę działalności konspiracyjnej, jak to działo się w innych regionach kraju. Represje, deportacje i terror radziecki, a następnie działalność gestapo, skutecznie paraliżowały aktywność Związku Walki Zbrojnej, a później Armii Krajowej i innych organizacji niepodległościowych. Utworzona we Lwowie w 1941 r. Komenda Obszaru Nr 3 AK, Komenda Okręgu Lwów i Inspektorat Lwów-Miasto dziesiątkowane były aresztowaniami i skrytobójczymi mordami. Działalność Armii Krajowej od 1942 r. koncentrowała się więc przede wszystkim na ochronie ludności polskiej na wsi przed pogromami organizowanymi przez oddziały UPA. Z inicjatywy gen. bryg. Kazimierza Sawickiego, komendanta Obszaru Lwowskiego ZWZ-AK, prowadzone były rozmowy ze stroną ukraińską o doprowadzenie do zgody i porozumienia. Rozpoczęły się one po wybuchu wojny niemiecko-ra-dzieckiej i prowadzone były do chwili odwołania w kwietniu 1943 r. gen. Sawickiego do Warszawy. Dążenia do porozumienia po pewnym czasie poparła Delegatura Rządu Polskiego w Londynie. Kolejnym etapem rozmów w okresie od września 1943 r. do marca 1944 r. kierował nowy komendant Obszaru Lwowskiego AK, płk. Władysław Filipowski. Także i one zakończyły się fiaskiem. Okupacja niemiecka Lwowa przesądziła los społeczności żydowskiej, ocenianej na 160180 tys. Już w marcu 1942 r. wywieziono z miasta około 15 tys. Żydów, w połowie sierpnia dalszych 55 tys., z czego część rozstrzelano w obozie w Bełżcu. W końcu sierpnia 1942 r. na Kleparowie i Zamarsty-nowie utworzono zamknięte getto, w którym przebywało około 45 tys. osób. Dalszych 6 tys. skoncentrowano w obozie przy ul. Janowskiej. Większość z nich zginęła w obozach zagłady. Tylko nielicznym udało się schronić pod przybranymi nazwiskami w rodzinach polskich lub uciec ze Lwowa. Znamienne, że nawet klęski Niemców (na początku 1942 r. pod Moskwą, w lutym 1943 r. pod Stalingradem) nie powstrzymały proniemieckiej i antypolskiej działalności skrajnie nacjonalistycznie nastawionego przywództwa OUN. Część tej organizacji pod kierunkiem Andrzeja Melnyka zorganizowała ochotnicze jednostki Galicyjskiej Dywizji Strzeleckiej SS (SS Schutzen Division Galizien) i wartowniczo-pacy- 3 Lwów 33 fikacyjne oddziały Ukrainische SS Wachmannschaft. Dalsze klęski militarne Niemców (bitwa pod Kurskiem w 1943 r.) sprawiły, że część Ukraińców na wezwanie Bandery zaczęła opuszczać dotychczasowych sojuszników. Rozbudowywano natomiast struktury UPA, przygotowując je do działań na wschodnim zapleczu frontu. Stać się one miały elementem przetargowym w spodziewanych rokowaniach z aliantami na temat utworzenia państwa ukraińskiego po zwycięstwie nad Niemcami. W 2 połowie 1943 r. nastąpiła reorganizacja UPA. Komendantem głównym został Roman Szuchewycz ("Taras Czu-prynka"). Pod jego kierownictwem nastąpiło na początku 1944 r. największe nasilenie terroru przeciwko Polakom. Tymczasem Armia Czerwona parła na zachód... Dnia 23 lipca 1944 r. rozpoczęła się bitwa o Lwów. Obok nacierających od wschodu oddziałów 10 Uralskiego Korpusu Pancernego, a od zachodu jednostek 3 Armii Pancernej, wchodzących w skład 1 Frontu Ukraińskiego, brały udział w wyzwalaniu Lwowa także jednostki Lwowskiego Okręgu AK, liczące około 3 tys. żołnierzy pod dowództwem płk. Władysława Filipowskiego. Wyróżnili się tu szczególnie żołnierze 14 pułku ułanów jazłowieckich AK pod dowództwem rotmistrza Włodzimierza Białoszewicza, którzy wspierani radzieckimi czołgami, z rejonu koncentracji w Winnikach i na Łyczakowie, poprzez park Głowackiego, cmentarz Łyczakowski i ul. Piekarską dotarli do centrum. Żołnierze AK opanowali m.in. Uniwersytet, Politechnikę, Ossolineum, Pocztę Główną, gazownię oraz siedzibę gestapo. W walkach o Lwów, obok setek żołnierzy radzieckich zginęło także blisko 700 żołnierzy AK, a ok. 500 zostało ciężko rannych. 27 lipca 1944 r. Lwów był wolny. W tym dniu na ratuszu załopotały cztery flagi: radziecka, brytyjska, amerykańska i polska. Po kilku dniach władze radzieckie rozbroiły i rozwiązały oddziały Armii Krajowej. Część żołnierzy wstąpiła do Wojska Polskiego, pozostali zostali internowani... LWÓW W UKRAINIE Na Konferencji Jałtańskiej (411 lutego 1945 r.) szefowie mocarstw sojuszniczych: Związku Radzieckiego, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii przesądzili ostatecznie kształt wschodniej, powojennej granicy Polski, opartej na tzw. linii Curzona. W ten sposób Polska nie tylko utraciła swoje kresy wschodnie, ale znalazła się na długie dziesięciolecia w tzw. 34 radzieckiej sferze wpływów. Lwów pozostał w ZSRR, w granicach Ukraińskiej SRR, jako stolica obwodu (województwa). Po zakończeniu działań wojennych w 1945 r. nastąpiło przesiedlenie (ekspatriacja) większości Polaków do Polski. Tylko niewielka ich część przyjęła obywatelstwo radzieckie. Liczbę Polaków we Lwowie ocenia się dziś na 2030 tys. Zmiany polityczne ostatnich lat, zwłaszcza "pierestrojka" i "głastnost" wyzwoliły na Ukrainie tendencje niepodległościowe. Są one silniejsze na Ukrainie Zachodniej, a patronuje im organizacja "Ruch". W lipcu 1990 r. Ukraina formalnie proklamowała niepodległość, zaakceptowaną ostatecznie przez ludność w ogólnonarodowym referendum w grudniu 1991 r. Coraz aktywniejszy staje się Kościół grekokatolicki, zwany też unickim, a ostatnio ukraińsko-bizantyjskim. Za sprawą Jana Pawła II reaktywowano obie archidiecezje lwowskie: Kościoła rzymskokatolickiego z metropolitą, arcyb. Marianem Jaworskim, i ukraińsko-bizantyjską, z kard. M. Luba-cziwskim na czele. KULTURALNE I NAUKOWE OBLICZE DAWNEGO LWOWA NAUKA Życie naukowe Lwowa skupiało się przede wszystkim wokół wyższych uczelni i Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Uniwersytet Lwowski (s. 173) założono w 1784 r. jako uczelnię czterowydziałową, z wydziałami: Filozoficznym, Prawnym, Medycznym i Teologicznym, z łacińskim i niemieckim językiem wykładowym. Niestety, w kilkanaście lat później został zlikwidowany i ponownie reaktywowany w 1817 r. Podporządkowany austriackim władzom administracyjnym, aż do lat sześćdziesiątych XIX w. był narzędziem germaniza-cyjnej polityki, niewiele wnoszącym do rozwoju polskiej kultury. Inaczej było z Ossolineum, które od swego założenia w 1817 r. stało się nie tylko placówką naukową, ale i wydawniczą. Jego znaczenie wzrosło niepomiernie po upadku powstania listopadowego i po likwidacji uniwersytetów polskich w zaborze rosyjskim. Walka o polski charakter uniwersytetu we Lwowie, której na swój sposób przez długi czas patronował namiestnik Galicji, hr. Agenor Gołuchowski, zapoczątkowana została przez Antoniego Małeckiego, który w 1856 r. objął katedrę języka i literatury polskiej, a w 1872 r. został jego rektorem. Odtąd język niemiecki był stopniowo zastępowany językiem polskim (niekiedy ukraińskim). W 1882 r. powstała katedra historii polskiej, w 1887 r. katedra historii prawa polskiego i in. Szybko wzrastała liczba studentów: w 1865 r. było ich 750, z końcem stulecia już 1900, by u progu I wojny światowej osiągnąć liczbę ok. 5000. Czyniło to uniwersytet we Lwowie jednym z największych w monarchii austriackiej. Dla kultury narodowej pierwszorzędne znaczenie miały studia polonistyczne i neofilologiczne, których zręby tworzyli we Lwowie, prócz wspomnianego Antoniego Małeckiego, także Roman Piłat, Wilhelm Bruchnalski, Józef Kallenbach, Konstanty Wojciechowski (autor wielokrotnie wznawianych Dziejów literatury polskiej), Bronisław Gubrynowicz, Edward Porębowicz, Jan Kasprowicz i in. Rozwijała się filologia 36 słowiańska, w czym niemata zasiuga /\niomego ?????? (^założyciela Towarzystwa Ludoznawczego i pisma "Lud"), Kazimierza Nitscha oraz Aleksandra Brucknera, późniejszego profesora języków i literatur słowiańskich w Berlinie, pod koniec XIX w. ukształtował się we Lwowie poważny ośrodek studiów historycznych. Działali tu m.in. Ksawery Li-ske, założyciel i dożywotni prezes Towarzystwa Historycznego, Walerian Kalinka, Józef Szujski, Ludwik Finkiel, inicjator i wydawca monumentalnej Bibliografii historii polskiej (1904), Tadeusz Wojciechowski, wybitny badacz średniowiecza, Szymon Askenazy i in. Stąd wywodzili się Oswald Balzer i Władysław Abraham, znakomici historycy prawa. Jeśli o prawie mowa, to nie sposób pominąć nazwiska Juliusza Makarewicza, najwybitniejszego bodajże przedstawiciela socjologicznej szkoły prawa karnego, Leona Bilińskiego, Stanisława Głąbińskiego i Stanisława Grabskiego. Powstała słynna lwowska szkoła filozoficzna, której przewodził Kazimierz Twardowski (18661938), założyciel Polskiego Towarzystwa Filozoficznego i redaktor "Ruchu Filozoficznego". Stąd wywodzili się wybitni filozofowie i logicy o światowych nazwiskach: Jan Łukasiewicz, Stanisław Leśniewski, Tadeusz Czeżowski, Tadeusz Kotarbiński, Władysław Tatarkiewicz, Kazimierz Ajdukiewicz i in. Tworzyły się zręby słynnej lwowskiej szkoły matematycznej, którą zakładali Wawrzyniec Żmurko i Wacław Sierpiński. W naukach przyrodniczych pojawiły się nazwiska botanika Mariana Raciborskiego, zoologów Benedykta Dybowskiego i Józefa Nusbauma- Hilarowicza, geologa Rudolfa Zubera i in. Na utworzonym w 1894 r. Wydziale Lekarskim pojawili się m.in. Ludwik Rydygier, twórca lwowskiej szkoły chirurgii, internista Antoni Gluziński, współzałożyciel Towarzystwa Internistów Polskich, Leon Popielski, wybitny bakteriolog i farmakolog. Z Uniwersytetem Lwowskim związani byli także uczeni ukraińscy. Istniało tu kilka katedr z językiem wykładowym ukraińskim, głównie zresztą na Wydziale Teologicznym. Wykładowcami byli m.in. Józef Delkowicz, Franciszek Kostek, Józef i Sylwester Sembratowiczowie, Hilarion Święcicki. W późniejszym okresie działali tu m.in. filolodzy Jakub Hołowacki i Emilian Ogonowski, historycy Michał Hruszewski i Izydor Szaraniewicz, organizator Uniwersytetu Ludowego im. P. Mohyły, Aleksander Kołłesa, Jan Dobrzański, geograf Stefan Rudnicki, Włodzimierz Werhanowski i in., piastujący także funkcje dziekanów i rektorów. Główną uczelnią techniczną była Politechnika Lwowska (s. 174). 37 Jako Akademia iecnmczna powsiaia w l&w r. z poiączenm Wydziału Technicznego d. Szkoły Realnej (zał. w 1817 r.) z Katedrą Budownictwa Uniwersytetu. Mieściła się w budynku na rogu ulic Ormiańskiej i Rutowskiego. Wykłady odbywały się w języku niemieckim. W 1872 r. otrzymała status autonomicznej szkoły akademickiej, a jej pierwszym rektorem zosta! wybrany Feliks Strzelecki. Istniejące początkowo trzy wydziały: Inżynierii, Architektury i Chemii Technicznej, w 1875 r. uzupełniono Wydziałem Budowy Maszyn. W wyniku reorganizacji Akademii, w 1877 r. przekształcono ją w Szkolę Politechniczną, a jej rektorem został Julian Zacharje-wicz, wybitny lwowski architekt. On też został autorem projektu nowego gmachu uczelni (s. 143). Szkoła posiadała wydziały: Architektury, Budowy Maszyn, Chemii Technicznej, Inżynierii, Geodezji i Górnictwa. W późniejszych latach powstały wydziały: Elektrotechniczny i Mierniczy, a w 1900 r. Wydział Rolniczo- Leśny. W krótkim czasie Szkoła skupiła znakomitych uczonych, konstruktorów i techników, co sprawiło, że już w końcu XIX w. Lwów stał się drugim po Warszawie ośrodkiem rozwoju polskiej myśli technicznej. Wśród wielu wykładowców uczelni odnotować trzeba nazwiska: Brunona Abdank-Abakanowi-cza, matematyka, konstruktora i inżyniera budowy dróg i mostów; Leonarda Marconiego, wykładowcy rysunku i wybitnego rzeźbiarza; Juliana Niedźwiedzkiego, geologa, badacza Karpat; Stefana Niemen to wskiego, wybitnego chemika; Maksymiliana Thullie, konstruktora, twórcy lwowskiej szkoły inżynierii lądowej, współtwórcy teorii konstrukcji żelbetonowych; Kaspra Weigela, wybitnego geodety, pioniera metod fotograme tyczny eh. Przy okazji, godny pamięci jest Ignacy Łukasiewicz (1822 82), lwowski aptekarz, twórca polskiego przemysłu naftowego. W 1852 r. w wyniku destylacji ropy naftowej wydzielił naftę i w 1853 r. skonstruował lampę naftową (wykonaną przez blacharza Bratkowskiego), którą po raz pierwszy oświetlono aptekę Mikolascha we Lwowie, a następnymi 31 lipca 1853 r. szpital miejski przy ówczesnej ul. Pijarów. W 1854 r. założył w Bóbrce pierwszą w Polsce kopalnię ropy naftowej, a w 1856 r. w Ulaszowicach k. Jasła pierwszą w Polsce destylatornię ropy naftowej. Warto też wspomnieć, że doktorem honoris causa uczelni była m.in. Maria Skłodowska-Curie, a wśród absolwentów znaleźli się późniejsi generałowie Władysław Sikorski i Kazimierz Sosnkowski. Obok Szkoły Politechnicznej aktywnie działało Lwowskie 38 XOWarzysiwu runict;iiiiit-z,iic, wyuaj ? vwiiu- czne". Kwitło życie akademickie. Prócz polskich stowarzyszeń i organizacji studenckich o różnym zabarwieniu ideowym i politycznym, takich jak Bratnia Pomoc (zał. w 1854 ?.), Czytelnia Akademicka (zał. w 1856 ?.), narodowy Związek Młodzieży Polskiej, socjalistyczne Życie, Zarzewie i in., działały stowarzyszenia ukraińskie, m.in. Akademiczna Hromada, Ruska Akademiczna Pomicz, Ukraiński Studencki Sojuz i in. Nasilające się poczucie narodowościowej i kulturowej odrębności Ukraińców przeniosło się, zwłaszcza po 1901 ?., także na grunt uniwersytecki, który stał się widownią demonstracji na rzecz przekształcenia go w uczelnię utrakwistyczną, polsko-ukraińską. Brak decyzji o powołaniu uniwersytetu ukraińskiego, mimo obietnic władz, doprowadził w 1920 r. do powstania tajnego uniwersytetu ukraińskiego (także i politechniki). Ważną rolę spełniały towarzystwa społeczno-oświatowe, zawodowe bądź ściśle naukowe. Najstarszym z nich, zarazem najprężniejszym, było Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie (zał. w 1845 ?.), grupujące ziemiaństwo, oficjalistów, a później także bogatych chłopów. Propagowało postępowe metody gospodarowania na wsi, organizowało kursy oświatowe, poradnictwo itp. Z jego inicjatywy powstała Wyższa Szkoła Rolnicza w Dublanach pod Lwowem. Z innych wyróżnić trzeba Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych (zał. w 1867 ?.), Towarzystwo Pedagogiczne (zał. w 1876 ?.), Towarzystwo Politechniczne (zał. w 1877 ?.), Galicyjskie Towarzystwo Leśne (zał. w 1882 ?.), Galicyjskie Towarzystwo Weterynaryjne (zał. w 1886 ?.), Lwowskie Towarzystwo Lekarskie, Polskie Towarzystwo Handlowo- Geograficzne (1894 1904), Towarzystwo Szkoły Ludowej (zał. w 1891 ?.). Najstarszym towarzystwem naukowym było założone w 1875 r. Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, którego organem stał się znakomicie redagowany "Kosmos". Później powstało m.in. Towarzystwo Historyczne (zał. w 1886 ?., po I wojnie światowej Polskie Towarzystwo Historyczne), największa do dziś organizacja historyków, badaczy i miłośników historii, wydające swój "Kwartalnik Historyczny". W tym samym roku zawiązało się Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza, a wydawane przez nie czasopismo "Pamiętnik Literacki", o zasięgu ogólnopolskim, skupił najpoważniejszych uczonych, krytyków i pisarzy. W 1892 r. powstało Towarzystwo Filologiczne (po I wojnie z dodatkiem Polskie), założone przez Ludwika Ćwiklińskiego, a zrzeszają- 39 ?? ruoiogow, oaaaczy i miiosniKow ????? ainyuz.ncj ^uu-nik "Eos")- W 1895 r. założono Towarzystwo Ludoznawcze (istniejące do dziś jako Polskie Towarzystwo Ludoznawcze z siedzibą we Wrocławiu), wydające rocznik "Lud". Kilka ważkich organizacji powstało na pocz. XX w. Należały do nich Towarzystwo dla Popierania Nauki Polskiej we Lwowie, założone w 1901 r. przez Oswalda Balzera oraz Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych, zawiązane w 1909 r. Także w okresie II Rzeczypospolitej Lwów pozostawał dużym i znaczącym ośrodkiem akademickim. Kadra naukowa Lwowa pod względem liczebności ustępowała jedynie Warszawie. Wśród licznych towarzystw naukowych, związanych najczęściej z uniwersytetem, wydających własne czasopisma naukowe i to nierzadko o charakterze ogólnopolskim wyróżniało się Lwowskie Towarzystwo Naukowe, powstałe w 1920 r. z przekształcenia istniejącego od 1901 r. Towarzystwa Popierania Nauki Polskiej. Po I wojnie światowej powstała Politechnika Lwowska. Z nią ściśle współpracowało Polskie Towarzystwo Politechniczne (z jego organem "Przeglądem Technicznym") i lwowski oddział Stowarzyszenia Architektów RP. Aktywne były także Polskie Towarzystwo Prawnicze i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. Lwów był też miejscem ważnych zjazdów i konferencji naukowych, w tym m.in. VIII Zjazdu Fizyków (1936), XV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich (1937) i pierwszego polskiego Kongresu Inżynierów (1937). W środowisku naukowo-technicznym czynni byli m.in.: Stefan Bryla, konstruktor mostów i pionier spawalnictwa w budownictwie; Maksymilian Huber, technolog wytrzymałości materiałów; Maksymilian Matakiewicz, pierwszy rektor Politechniki i późniejszy minister Robót Publicznych; Stanisław Ochęduszko, termodynamik; Czesław Reczyński, fizyk, twórca wysokociśnieniowej lampy kwarcowej (1906) i lampy rtęciowej (1932); Edward Sucharda, chemik. Światowy rozgłos w tym czasie zyskała lwowska szkoła matematyczna na czele ze Stefanem Banachem oraz Hugonem Steinhausem, Stanisławem Mazurem, Władysławem Orli-czem, Juliuszem Schanderem, Stanisławem Ulamem (późniejszym współtwórcą amerykańskiej bomby atomowej), Antonim Łomnickim i in. Kontynuowano świetne tradycje lwowskiej szkoły filozoficznej Kazimierza Twardowskiego. Wśród najbardziej znanych i poważanych lwowskich uczonych najczęściej wymieniano nazwiska: Franciszka Bujaka, historyka gospodarki; Juliusza Kleinera, historyka literatury; Tadeusza Lehr-Spławińskiego i Witolda Taszyckiego, języko- 40 znawców; ?????? liigaruena, inozoia; iviariana oiiioiuciiow-skiego, jednego z najwybitniejszych fizyków; Jana Czekanow-skiego, antropologa; Stanisława Piłata i Ignacego Mościckiego (późniejszego prezydenta RP), chemików; Rudolfa Weigla, bakteriologa, wynalazcę szczepionki przeciwtyfuso-wej; Kazimierza Bartla, matematyka, późniejszego trzykrotnego premiera; Eugeniusza Romera, geografa i twórcę nowoczesnej polskiej kartografii; Henryka Arctowskiego, badacza krain polarnych i in. LITERATURA Swój znaczący wkład do ogólnonarodowej skarbnicy literatury wnieśli pisarze i poeci ze Lwowem związani w sposób szczególny swym pochodzeniem, zamieszkaniem, a przede wszystkim twórczością. Wśród nich poczesne miejsce zajmuje Aleksander hr. Fredro (17931876), największy polski komediopisarz, autor Pana Jowialskiego, Ślubów panieńskich i Zemsty, w 1. 183342 poseł do Sejmu Stanowego, w 1. 183542 kurator Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, od 1839 r. honorowy obywatel Lwowa. Od 1833 r. działał tu poeta i geograf Wincenty Pol (1807 72), autor poematu Pieśń o ziemi naszej, w 1. 1847^-8 redaktor "Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich", a później, od 1849 r. profesor pierwszej w Polsce katedry geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od 1839 r. czynny był w życiu kulturalnym Lwowa poeta Kornel Ujejski (182393), autor Skarg Jeremiasza i słynnego Chorału (..."Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej"...), przez lata śpiewanego z powagą hymnu narodowego. Ze Lwowem związany był także Jan Kasprowicz (1860 1926), autor słynnych Hymnów, w 1. 190206 współredaktor "Słowa Polskiego", redaktor jego dodatku literackiego, od 1909 r. profesor polonistyki na Uniwersytecie Lwowskim (w 1. 192122 jego rektor). Tu żyli i tworzyli, pochowani na cmentarzu Łyczakowskim (s. 184), m.in. Władysław Bełza, Bolesław Czerwiński, Seweryn Goszczyński, Maria Konopnicka, Walery i Władysław Łozińscy, Gabriela Zapolska, a także Józef i Leszek Dunin-- Borkowscy. W różnych okresach swego życia tworzyli tu m.in. Jan Paran-dowski (18951978), pisarz i tłumacz, autor wielu powieści 0 tematyce antycznej, a także poświęconej miastu powieści 41 ?????? w ?????????; czioniwwie roisKiej ??????? ?^????-tury poeta Leopold Staff (18781957); krytyk i pisarz Karol Irzykowski (18731944) oraz Kornel Makuszyński (18841953), autor popularnych książek dla dzieci, m.in. Szatana z siódmej klasy, Awantury o Basią, Przygód Koziołka Matołka, a także Uśmiechu Lwowa; poeci Marian Za-łucki (19201979) i Marian Hemar (właściwe nazwisko He- szeles, 19201979); pisarze Henryk Zbierzchowski i Julian Żuławski, Józef Wittlin (18961976), autor książki Mój Lwów; w późniejszym okresie także Teodor Parnicki, Stanisław Jerzy Lec i wielu innych. TEATR Był też Lwów znaczącym ośrodkiem polskiego życia teatralnego, i to od schyłku XVIII w., zwłaszcza zaś od 2 poł. XIX w. Dramaty i opery wystawiano przede wszystkim w Teatrze Miejskim, operetki i wodewile w Teatrze Nowości, sztuki kameralne grano w Teatrze Małym, a później w Rozmaitościach. Szczególnym powodzeniem cieszyły się przedstawienia szekspirowskiego i polskiego dramatu romantycznego, a także komedie, zwłaszcza fredrowskie. Tu w 1797 r. odbyła się polska premiera szekspirowskiego Hamleta, w rok później dramatu Romeo i Julia, wreszcie Króla Ryszarda III (1864), komedii Poskromienie złośnicy (1828) i Kupca weneckiego (1844). Wspomnieć trzeba o premierach Intrygi i miłości Friedricha Schillera (1818), Życie snem (jako Władysław, królewicz polski) Pedra Calderona de la Barca (1826), Tkaczy Gerharta Hauptmanna (1904), Króla Edypa Sofoklesa (1910), a z klasyki polskiej m.in. o Balladynie i Marii Stuart Juliusza Słowackiego (1862), Żołnierzu królowej Madagaskaru Stanisława Dobrzańskiego (1879), o prapremierach utworów scenicznych Aleksandra Fredry: Mąż i żona (1822), Damy i huzary (1825), Pan Jowialski (1832), Śluby panieńskie (1833), Zemsta (1834). W 1901 ?., na uroczystości otwarcia nowego Teatru Miejskiego, wystawiono po raz pierwszy w Polsce operę Ignacego Jana Paderewskiego ????, z Janiną Korolewicz-Waydową i Aleksandrem Ban-drowskim w rolach głównych. Do historii przeszły lwowskie, wspaniałe inscenizacje Leona Schillera: Kordian (1930), Dziady (1932), Sen srebrny Salomei (1932); Wilama Horzycy: Samuel Zborowski, prapremiera Kleopatry (1933), Wyzwolenie (1935), Wesele (1936) i in.; Edmunda Wiercińskiego: Ksiądz Marek i in. Grywano też z powodzeniem prawie wszy- 42 stkie sztuki Henrika Ibsena, Zbójców Friedricha Schillera, Bachantki Eurypidesa, Sprawą Dantona Stanisławy Przybyszewskiej i in., a wśród plejady znakomitych aktorów, którzy przewinęli się przez sceny lwowskie, występowali artyści tej miary, jak Helena Modrzejewska, Ludwik Solski, Irena Eichlerówna, Karol Adwentowicz, Mieczysława Ćwiklińska i in. W okresie międzywojennym, w dziedzinie kultury miasto niewątpliwie utraciło na znaczeniu na korzyść Krakowa, Warszawy i Poznania. Spowodowane to było nie tylko kryzysową sytuacją gospodarczą ale, jak już wspomniano, utratą rangi miasta stołecznego. Niemniej, dzięki Wilamowi Horzycy, Leonowi Schillerowi, Andrzejowi Pronaszce, a zwłaszcza Edmundowi Wiercińskiemu, utrzymywał się wysoki poziom teatru lwowskiego, a scena lwowska uchodziła za czwartą w kraju, po wileńskiej Reducie, Teatrze im. W. Bogusławskiego i Teatrze Polskim w Warszawie. MUZYKA Tradycje bogatego życia muzycznego sięgają początków XIX w. W życiu tym uczestniczyło wielu wybitnych twórców i wykonawców, a przede wszystkim liczni lwowscy melomani wywodzący się z kręgów mieszczańskich i inteligenckich. Teatry muzyczne, sale koncertowe, rezydencje Dzieduszyckich, Potockich, Lubomirskich i in. skupiały muzyków i słuchaczy najlepszych dzieł operowych, koncertów symfonicznych, wirtuozów skrzypiec i fortepianu jakich miała Europa. Przez 33 lata działał we Lwowie Jan Nepomucen Kamiński (17771855), niestrudzony animator życia kulturalnego, znany nie tylko jako założyciel i wieloletni dyrektor teatrów, ale także jako aktor i dramaturg, autor libretta oper Zabobon czyli Nowe Krakowiaki, Skalmierzanki i Twardowski na Krzemionkach. W 1822 r. na lat szesnaście osiadł we Lwowie Franciszek Ksawery Mozart (syn sławnego Wolfganga Amadeusza), świetny pedagog i dyrygent, założyciel Towarzystwa Śpiewaczego im. Św. Cecylii. Od połowy XIX w. mieszkał tu pianista, kompozytor i dyrygent Karol Mikuli (181997), z którego inicjatywy w 1854 r. powstało Galicyjskie Towarzystwo Muzyczne (później przemianowane na Polskie Towarzystwo Muzyczne). Towarzystwo to własnym sumptem zbudowało w 1911 r. konserwatorium i nowoczesną, jak na ówczesne warunki, salę koncertową z organami. Innym świetnym pedagogiem, dyrektorem drugiej szkoły muzycznej był Ludwik Marek (183793), uczeń Franciszka Liszta. 43 Wśród całej plejady artystów końca XIX i pocz. XX w., ze Lwowem w sposób szczególny związanych, wymienić trzeba m.in. Henryka Melcera-Szczawińskiego, ucznia Zygmunta Noskowskiego, kompozytora, członka grupy "Młoda Polska w muzyce", późniejszego profesora konserwatoriów w Helsinkach, Wiedniu i Warszawie; Wacława Kochańskiego, wybitnego skrzypka, profesora konserwatorium i Lwowskiego Instytutu Muzycznego; Ludomira Różyckiego, kompozytora oper Anhelli, Bolesław Śmiały, Warszawianka i Meduza; pianistów Jerzego Lalewicza, Stefana Askenazego i in. Po zlikwidowaniu teatru niemieckiego w Sali Skarbkowskiej, Lwów doczekał się opery (istniała do 1933 ?.), początkowo pod dyrekcją Henryka Jareckiego, później L. Hellera i in. Na jej scenie występowali wszyscy liczący się w owych czasach polscy śpiewacy: Władysław Floriański, Aleksander Bandrow-ki, Władysław Mierzwiński. Tu uczyli się, tu święcili swe pierwsze artystyczne triumfy Adam Didur, Ada Sari, Julian Jeremin, Zygmunt Mossoczy, Gabriel Górski, Adam Ludwig, Józef Mann, jedna z najlepszych w historii polskiej śpiewaczek Janina Korolewicz-Waydowa, Ewa Bandrowska-Tur-ska, Salomeą Kruszelnicka. Na estradach lwowskich występowali słynni artyści (pianiści, skrzypkowie i in.) Bela Bartok, Zbigniew Drzewiecki, Józef Hofman, Bronisław Hu-berman, Wanda Landowska, Henryk Melcer-Szczawiński, Aleksander Michałowski, Ignacy Jan Paderewski (w 1910 ?., z okazji setnej rocznicy urodzin Fryderyka Chopina), Niccolo Paganini, Siergiej Prokofjew, Maurice Ravel, Artur Rubinstein, Józef Śliwiński i in. Słynne były lwowskie chóry chór męski Lutnia (zał. w 1880 ?.), Echo (zał. w 1887 ?.), Harfa, Bard, Lwowski Bojan, chór męski Szkoły Politechnicznej zw. Technickim, Chór Akademicki, chór Towarzystwa Muzycznego i in. SZTUKA Długie i dobre tradycje miało malarstwo, wyrosłe z uprawianego we Lwowie malarstwa cechowego. Wielu artystów tworzyło na dworach magnackich, sporo było artystów zakonnych, malujących obrazy o tematyce religijnej, a także portrety, nawiązujące do tzw. nurtu sarmackiego. Obok osiadłych we Lwowie cudzoziemców, takich jak Karol Szweikart, Józef Klimesz czy Karol Lange, wyrastały talenty miejscowych Polaków, wśród nich Józefa Rejchana (17621817), ucznia Marcello Bacciarellego, mieszkającego we Lwowie od 44 1798 ?., animatora życia artystycznego, autora licznych obrazów religijnych i portretów; Jana Maszkowskiego (1793 1865) i jego syna Marcelego, Andrzeja Grabowskiego (183386), wychowanka Akademii Wiedeńskiej, wybitnego portrecisty. Ze Lwowem, choć na krótko, związana była twórczość Henryka Rodakowskiego, autora Wojny kokosze] (1872) i dekoracyjnego fryzu na gmachu Sejmu Galicyjskiego- Poczesne miejsce zajmuje lwowska twórczość Juliusza Kossaka (182499), niezrównanego ilustratora utworów Wincentego Pola i Henryka Sienkiewicza, snującego na płótnie malarskie wizje Dzikich Pól, wojennych tradycji sarmackich, a przede wszystkim obyczajowego życia Galicji. Życie Żydów galicyjskich przedstawiał Wilhelm Leopolski (183092), autor Śmierci Acerny, Gerwazego i in., także wielu portretów. Szczególną rolę w historii polskiej kultury, zwłaszcza w budzeniu ducha patriotycznego Polaków, odegrała (i odgrywa po dziś dzień) twórczość Artura Grottgera (183767), ucznia Juliusza Kossaka i Jana Maszkowskiego, wychowanka krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych i Akademii Wiedeńskiej, autora cykli grafik poświęconych przedpowstańczej Warszawie (Warszawa I, Warszawa II), powstaniu styczniowemu (Polonia, 1863; Lithuania, 186466) i wojnie (Wojna, 186667) wszystkie ukazujące tragiczne losy Polski i Polaków. Lwowskim echem twórczości Henryka Siemiradzkiego, autora m.in. Pochodni Nerona, jest wielkie malowidło kurtyny Teatru Wielkiego. Pod koniec XIX w. ogromną popularność zdobył sobie Wojciech Kossak (18571942), syn Juliusza, wychowanek szkół artystycznych Krakowa, Monachium i Paryża, najbardziej znany polski malarz-batalista. Namalowana wspólnie z Janem Styka panorama Racławice stała się nie tylko wielkim dziełem artystycznym i patriotycznym, ale i wielką atrakcją Lwowa (s. 193). Rzeźba lwowska schyłku XVIII i pocz. XIX w., choć formalnie należąca do epoki klasycyzmu, zdradzała silne reminiscencje rokoka. Większość artystów tego okresu pozostawała na usługach Kościoła. Szczególnie aktywnym był Hartman Wi-twer, autor kamiennych posągów zdobiących studnie miejskie w rynku, a także pomników nagrobnych i rzeźb w katedrze łacińskiej; Anton Schimser, twórca ok. 16 pomników nagrobnych, w tym tzw. grupy Mathiasa Bauera na cmentarzu Łyczakowskim; jego brat Leopold oraz Paweł Eutele, twórca z górą 60 nagrobków na cmentarzu Łyczakowskim. 45 Na przełomie XIX i XX w. pojawił się modernizm, a przede wszystkim wywodząca się z Wiednia "secesja". Na okres ten przypada działalność Ludwika Marconiego i Piotra Wojtowicza, autorów pomników i rzeźb dekorujących fasady wielu gmachów publicznych w mieście. W okresie II Rzeczypospolitej, w dziedzinie sztuk plastycznych kwitło zwłaszcza malarstwo nurtu kolorystycznego, nawiązujące do postimpresjonizmu francuskiego. W 1929 r. powstało stowarzyszenie Artes. Należeli do niego m.in. Marek Włodarski (Henryk Streng), uczeń Kazimierza Sichulskiego, autor metaforycznych pejzaży; Tadeusz Wojciechowski, malarz i architekt zarazem; Roman Sielski, uczeń Kazimierza Sichulskiego i Józefa Mehoffera; Zygmunt Men-kes, czołowy fowista (kierunek w malarstwie francuskim); Antoni Michalak, pedagog, autor obrazów o treści religijnej i portretów (po wojnie autor m.in. portretów rektorów Uniwersytetu Wrocławskiego); Leopold Lewicki, Władysław Krzyżanowski, Leon Dołżycki, malarz i scenograf; Alfred Aberdam, autor martwych natur, kompozycji figuralnych i pejzaży. Przy okazji warto przypomnieć, że w 1891 r. we Lwowie powstało, jako pierwsze na ziemiach polskich, stowarzyszenie fotografików, które przyjęło nazwę "Klub Miłośników Sztuki Fotograficznej we Lwowie". Tu też w 1895 r. ukazało się pierwsze polskie czasopismo fotografików "Przegląd Fotograficzny", a do 1939 r. (w różnych okresach) ukazało się 7 pism fotograficznych. W 1. 190339 zorganizowano w mieście 19 Lwowskich Wystaw Fotograficznych, 7 wystaw zbiorowych, głównie ogólnopolskich, oraz 2 Salony Fotografii w Polsce. Z lwowskiego środowiska fotografików pochodzą m.in. najwybitniejszy nasz fotografik- przyrodnik, pionier polskiego filmu popularnonaukowego, Włodzimierz Puchalski (190879) oraz uważany za twórcę polskiej fotografii artystycznej Henryk Mikolasch (18721931), kierownik Zakładu Fotografii Politechniki Lwowskiej. KULTURA FIZYCZNA I TURYSTYKA Szczególną rolę odegrał Lwów w dziejach kultury fizycznej, sportu i rekreacji, a także turystyki polskiej. W 1866 r. powstało stowarzyszenie "Sokół", które stało się macierzą polskich towarzystw sokolich. Z inicjatywy Klemensa Żukotyń-skiego i Ludwika Goltenthala i przy udziale Jana Dobrzańskiego, Józefa Millerta, Kornela Hoffmana, Wenantego Pia- 46 seckiego, Antoniego Durskiego i Franciszka Hochmana, w 1867 r. założone zostało Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" jako pierwsze na ziemiach polskich stowarzyszenie propagujące gimnastykę, a później i inne dyscypliny sportowe. Od 1881 r. wydawało ono miesięcznik "Przewodnik Gimnastyczny Sokół", pierwsze polskie pismo w całości poświęcone problemom szeroko pojętej kultury fizycznej. Towarzystwo działało początkowo tylko we Lwowie, od 1884 r. tworzone były "gniazda" w innych miastach Galicji oraz w zaborze pruskim, a od 1905 r. także w zaborze rosyjskim. W 1892 r. powstał we Lwowie Związek Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich w Austrii, zrzeszający wszystkie oddziały i integrujący je wokół haseł niepodległościowych, przysposobienia wojskowego i tężyzny fizycznej (hasło: w zdrowym ciele zdrowy duch). Związki sokole byłych trzech zaborów w 1920 r. połączyły się w Związek Towarzystw Gimnastycznych "Sokół" w Polsce, z siedzibą w Warszawie. W 1866 r. założono Lwowski Klub Cyklistów, który w 1. 189599 wydawał dwutygodnik "Koło". W 1869 r. powstał pierwszy polski klub łyżwiarski Lwowskie Towarzystwo Łyżwiarskie, przekształcone w 1921 r. w Polski Związek Łyżwiarski z siedzibą we Lwowie. Z założonego w 1889 r. Klubu Szermierczego przy Uniwersytecie Lwowskim (działał do 1902 r.) powstał później, w 1922 ?., także we Lwowie, Polski Związek Szermierczy. Warto też wspomnieć, że redagowana przez Kazimierza Hemerlinga "Gazeta Sportowa", mimo krótkiego żywota (ukazywała się jako tygodnik od czerwca 1900 r. do września 1901 ?.), była pierwszym polskim pismem sportowym o charakterze informacyjno-publicystycz-nym. Lwów jest kolebką nowoczesnego sportu polskiego. W 1903 r. powstał Lwowski Klub Sportowy "Czarni" i datę tę przyjmuje się jako rok narodzin pierwszego polskiego klubu sportowego. Klub ten powstał na bazie klubu szkolnego LKS "Sława", istniejącego dotąd przy I Szkole Realnej. LKS "Czarni" wraz z "Wisłą" Kraków i innymi klubami stał się w 1911 r. współzałożycielem Związku Polskiego Piłki Nożnej z siedzibą wpierw w Krakowie, a w 1. 191320 we Lwowie. W 1. 190439 działał także Lwowski Klub Sportowy "Lechia", kontynuator założonego w 1903 r. Kółka Footbalistów Sokoła Macierzy. W 1. 190739 swą aktywnością wyróżniał się wielosekcyjny Lwowski Klub Sportowy "Pogoń", powstały z przekształcenia istniejącego od 1904 r. Gimnastycznego Klubu Sportowego przy IV Gimnazjum. "Pogoń", wielokrotny mistrz Polski w piłce nożnej (w 1. 192226), był kuźnią wielu 47 talentów (Wacław Kuchar, wybitny sportowiec i olimpijczyk i in.), stąd pochodziło wielu zasłużonych działaczy sportowych (Rudolf Wacek i in.). W 1906 r. założono we Lwowie Towarzystwo Zabaw Ruchowych, szczególnie zasłużone w propagowaniu różnych form rekreacji, gier sportowych i in. W 1906 r. powstał we Lwowie Akademicki Związek Sportowy Młodzieży Polskiej, który prócz działalności sportowej zajmował się też turystyką, a zwłaszcza taternictwem. W jego strukturze działał Akademicki Klub Turystyczny, założony w 1906 r. z inicjatywy Mieczysława Orłowicza. Mimo rozwiązania w 1909 r. AZSMP, AKT działał do 1923 r. Kontynuatorem tradycji lwowskiego AKT był reaktywowany w 1957 r. we Wrocławiu Akademicki Klub Turystyczny Zrzeszenia Studentów Polskich, pierwszy powojenny tego typu klub studencki. W 1907 r. we Lwowie zaczął wychodzić kwartalnik "Taternik", jako organ Sekcji Turystycznej Towarzystwa Tatrzańskiego (Kazimierz Panek, Roman Kordys, Zygmunt Klemensiewicz). Istniejące we Lwowie Kółko Taterników, założone przez tych trzech taterników w 1904 ?., przekształcone zostało w "Himalaja Club", nieoficjalną, pierwszą organizację młodych polskich taterników. Wspomniany Zygmunt Klemensiewicz był też autorem pionierskiej pracy Zasady taternictwa (Lwów 1913). Także w tworzeniu zrębów polskiego narciarstwa znaczący udział mają lwowscy narciarze. W 1907 r. powstały dwa polskie stowarzyszenia: Karpackie Towarzystwo Narciarzy we Lwowie (Zygmunt Klemensiewicz, Kazimierz Panek, Roman Kordys) i Zakopiański Oddział Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego (Stanisław Barabasz, Mieczysław Karłowicz, Mariusz Zaruski). W 1909 r. rozpoczęła działalność Sekcja Narciarska AKT we Lwowie. Propagandą turystyki zajął się dwutygodnik "Wędrowiec", wydawany w 1. 191112 we Lwowie przez Zygmunta Kłoś-nika-Januszowskiego, później także "Przegląd Krajoznawczy", wydawany w 1. 193738, organ Lwowskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Kultywowane przez Lwów tradycje patriotyczne i niepodległościowe, duże swobody polityczne i liczne grono społeczników skupione w "Sokole-Macierzy" sprawiły, że Lwów stał się kolebką ruchu harcerskiego (skautingu). Z inicjatywy Andrzeja Małkowskiego w 1911 r. powstały we Lwowie pierwsze drużyny skautowe, powołano Naczelną Komendę Skautową. On też był autorem pierwszej polskiej książki o skautingu: Skauting jako system wychowania młodzieży. Zor- 48 ganizowano pierwszy kurs instruktorski, a latem pierwszy obóz harcerski (jego uczestnikiem był m.in. Melchior Wańkowicz). Andrzej Małkowski był też pierwszym redaktorem dwutygodnika "Skaut" (15 października 1911 ?.), który w winiecie miał hasło "Czuwaj", a pod nią motto z wiersza Ignacego Kozielskiego: "Wszystko co nasze, Ojczyźnie oddamy...". Autorką melodii i refrenu: "Ramię pręż, słabość krusz..." była Olga Drahonowska, Komendantka Skautek, później żona Małkowskiego. Od końca lat dwudziestych do dziś pieśń ta jest hymnem harcerstwa polskiego. Do tradycji AZSMP nawiązywał działający we Lwowie w 1. 192239 Akademicki Związek Sportowy. Ten wielosekcyj-ny klub sportowy propagował także turystykę. Do pionierskich należały organizowane przez AZS kilkusetkilometrowe rajdy narciarskie wzdłuż Karpat. Klub był inicjatorem powołania w 1923 r. Centrali Polskich AZS. Był też Lwów miejscem powstania pierwszego polskiego biura podróży: w 1923 r. powstała prywatna spółka "Orbis", przeniesiona w 1929 r. do Warszawy i w 1933 r. wykupiona przez Bank PKO i działająca do dziś. Lwów ROZWÓJ PRZESTRZENNY MIASTA I JEGO ARCHITEKTURA Niewiele wiemy o najstarszym Lwowie, który jako gród książęcy założony został w poł. XIII w., prawdopodobnie na terenie już wcześniej zasiedlonym, a później zrujnowanym nawałą tatarską. Wybór tego miejsca z pewnością nie był przypadkowy, skoro kniaź Daniło halicki przeniósł tu swą rezy-' dencję, a wyrosłe z czasem miasto stało się stolicą Rusi Czer-; wonej. Zachował się przekaz, jakoby na polecenie chana tatarskiego ok. 1261 r. zlikwidowano umocnienia grodu, który przez czas jakiś pozostawał osadą otwartą. W 1. 128387 powstały nowe obwarowania i odtąd Lwów na ogół skutecznie opierał się najazdom nieprzyjaciół. Osada, podobnie jak inne tego typu na ówczesnej Rusi, składała się z trzech części. Pierwszą stanowił położony na górze,i otoczony wałem ziemnym i ostrokołem gród. Drugą było po-i łożone na północnym skłonie góry i u jej podnóża podobnie umocnione podgrodzie. Skupiało się ono wokół placu targowego, tuż przy starym trakcie wołyńskim z Chełma do Halicza, łączącym się tu z drogą do Przemyśla. Trzecią część wreszcie stanowiły luźno zabudowane, rolnicze osiedla na prawym brzegu Pełtwi, nieco na wschód od wspomnianego rze-i mieślniczo-handlowego podgrodzia. W takiej to, drewnianej w przewadze osadzie, gęsto jak na owe czasy zabudowanej, wraz z napływem kolonistów przybywających tu z Niemiec, Armenii, Grecji i z nękanej przez Tatarów Rusi pojawiły się stopniowo murowane z kamienia (później także z wypalanej cegły) pierwsze klasztory i świątynie. Budowano w stylu określanym dziś jako bizantyj-sko-ruski, z uwidaczniającymi się w coraz większym stopniu wpływami architektury Zachodu: wpierw romańskiej, później gotyckiej. Ukształtowany w ten sposób najstarszy Lwów zniszczony został toczonymi na tych ziemiach w 1 poł. XIV w. przewlekłymi wojnami Rusi Czerwonej z Polską, Litwą i Węgrami. Jedynymi reliktami budowli tamtych czasów są zachowane do 50 dziś kamienne fundamenty cerkwi Św. Mikołaja, wymienionej w 1292 r. i stanowiącej, jak się przypuszcza, lwowską nekropolię pierwszych kniaziów ruskich. Relikty takie kryją się także w cerkwi Św. Onufrego (koniec XIII w.), dostrzec je można w cerkwi Piatnickiej (XIII w.), a także w reprezentujących architekturę Zachodu romańsko-gotyckich kościołach: klasztornym, dominikańskim kościele Św. Jana Chrzciciela i najstarszym, parafialnym, p.w. Marii Śnieżnej, obu powstałych jeszcze przed lokacją miasta. Stosunkowo późno, bo dopiero w 1356 ?., z nadania króla Kazimierza Wielkiego, Lwów otrzymał prawa miejskie. Wcześniej miały je m.in. Jarosław (1351), Przemyśl (1353) i Rzeszów (1354), by nie wspomnieć Krakowa (1228) czy Sandomierza (1243). Spośród funkcjonujących w Europie modeli organizacji miasta wybrano model najczęściej na ziemiach polskich stosowany, oparty na prawie magdeburskim, które nie tylko formułowało zasady funkcjonowania samorządu miejskiego, ale określało strukturę przestrzenną i podstawowe funkcje miasta mieszkalne, handlowe, rzemieślnicze, obronne, komunikacyjne, religijne i in. Lokacja miasta, na terenie położonym nieco na południe od dawnego podgrodzia, tworzyła nowy harmonijny układ, nawiązujący do ukształtowanego i zagospodarowanego wcześniej terenu, przez który biegły wspomniane już trakty komunikacyjne, przez który płynęła Pełtew i który otaczał wieniec pociętych jarami, zalesionych wzgórz. Plan miasta, oparty na zarysie nieregularnego czworoboku, wyznaczał szachownicę ulic dzielących poszczególne bloki zabudowy, otaczającej centralny plac targowy rynek. Poszczególne bloki dzielono z kolei na parcele, na których od frontu budowano dom mieszkalny z warsztatem rzemieślniczym lub kantorem kupieckim, w głębi działki natomiast stawały zabudowania gospodarcze, zakładano też ogród. Z czasem wielkość działek ograniczono i zmniejszono, a zabudowę zagęszczono. Rzecz interesująca, że ów średniowieczny układ przestrzenny działek, a nawet budynków, zachował się we Lwowie długo, niejednokrotnie do dziś, i to w prawie niezmienionym stanie. Małe warsztaty rzemieślnicze mieściły się w budynkach mieszkalnych, głównie na parterze. Z czasem rzemieślnicy określonej profesji, np. szewcy, rzeźnicy, piekarze, kowale i in. zaczęli zajmować określone rejony bądź całe ulice, które w związku z tym stosownie nazywano Szewską, Piekarską itp. Niektóre większe warsztaty i przetwórnie, zwłaszcza te ko- 51 rzystające z napędu wodnego lub szczególnie uciążliwe dla mieszkańców, lokowano nad Pełtwią, poza miastem jak młyny, folusze, farbiarnie, rzeźnie, browar. Handel miejski zorganizowany był w sposób dwojaki: sprzedaż detaliczną prowadzono w rynku na straganach, na ławach i w jatkach pod gołym niebem lub w miejscach zadaszonych. Sprzedaż hurtową i transakcje międzynarodowe zawierano w kantorach mieszczących się w domach bogatych kupców w rynku i na sąsiednich uliczkach: Ormiańskiej, Żydowskiej i in. Kramy istniały też w zabudowie śródrynkowej (uliczki: Kramów Bogatych i Pasamonnicza). Już od wczesnego średniowiecza Lwów był ważnym ośrodkiem życia religijnego różnych wyznań, z czym wiązała się budowa wielu klasztorów, cerkwi, kościołów i synagog, nadających swoiste piętno architekturze miasta. Budowle sakralne powstawały zarówno w centrum miasta, jak i na przedmieściach, a dotyczyło to w szczególności klasztorów, którym często towarzyszyły zabudowania gospodarcze. Od początku istnienia miasta zadomowiły się tu zwłaszcza zakony żebracze: Dominikanie i Franciszkanie. Ci ostatni zajmowali się nader ważną działalnością charytatywną, sprawując opiekę nad chorymi i biednymi. Prawie od początku swego istnienia Lwów spełniał ważne funkcje strategiczne i obronne królestwa i należał do najsilniej umocnionych miast Polski. Początkowo miasto otoczone było ze wszystkich stron jedynie wałem ziemnym z ostroko-łem oraz fosami, a od zachodu pogłębionym korytem Pełtwi. Około 1380 r. po wewnętrznej stronie wału zaczęły wyrastać kamienne mury miejskie zwieńczone blankami, z obiegającym je drewnianym krytym gankiem, z wieżami i basztami, o łącznej długości ok. 1700 m. W 1418 r. rozpoczęto budowę drugiego, zewnętrznego, niższego pasa murów, dostosowanych już do użycia broni palnej. W murach tych istniały dwie podwójne bramy z mostami zwodzonymi, przerzuconymi przez fosę: od północy Brama Krakowska i od południa Brama Halicka, obie na osi przebiegającego przez miasto traktu handlowego z Węgier i Krakowa do Halicza i nad Morze Czarne. Z czasem powstały dodatkowe wyjścia z miasta: jedna furta, zwana później Jezuicką (prowadziła do klasztoru Jezuitów), druga Bosacka (wiodła do klasztoru Karmelitów Bosych). W system fortyfikacji włączony był Niski Zamek. Do XIV w. dominowało budownictwo drewniane i temu należy przypisać, że wielki pożar miasta w 1381 r. zniszczy! je niemal doszczętnie. Jedynym zachowanym w całości obiektem była katedra łacińska. 52 po owym pożarze Lwów odbudowywano, a właściwie budowano od nowa, po części z glinobitki (w konstrukcji ryglowej), P części z kamienia i cegły, zwłaszcza w rejonie rynku, gudowano też poza murami miasta, gdzie powstały m.in. klasztor Franciszkanów z kościołem Św. Krzyża, szpital Św. Ducha, szpital Św. Stanisława i in. Wśród architektów i budowniczych owych czasów dominowali Niemcy, a zwłaszcza Ślązacy, w tym szczególnie cenieni byli mistrzowie wrocławscy: Gonzaga, Joachim Grom, Ambrosius Rabisch czy Hanus Blecher. Rozwijały się, każde na swój sposób, obydwa przedmieścia: Krakowskie, dawne podgrodzie, pozostające pod jurysdykcją starostów królewskich, i nowsze Halickie, powstałe w XIV w. Żyli tu głównie rzemieślnicy i drobni handlarze: Rusini, Polacy i Żydzi dostarczający ziemiopłodów (głównie warzyw i owoców) i pełniący różne posługi, m.in. transportowe. Okres świetności miasta doby jagiellońskiej końca XIV, XV i pocz. XVI w. zamyka tragiczny pożar Lwowa w 1527 r. Raz jeszcze płomienie trawią bezpowrotnie dziedzictwo gotyckiej architektury i sztuki, a także bogatej sztuki Wschodu, którą miasto w tym okresie pozyskało. Dzięki swemu geopolitycznemu położeniu i znaczeniu w Rzeczpospolitej Lwów należał do tych miast Polski, obok Krakowa i Gdańska, które w XVI w. przeżywały swój "złoty wiek" i które nie poddało się wpływom reformacji. Przeciwnie, Kościół jak nigdzie w Polsce umacniał tu swe wpływy. Rosło też niepomiernie znaczenie kresowych magnatów, umacniało się i polonizowało mieszczaństwo. Wszystko to sprzyjało rozwojowi miasta, a jego odbudowa po pożarze przebiegała już w duchu Odrodzenia, Architektura Lwowa, podobnie zresztą jak innych miast Polski, była w przewadze dziełem artystów obcych, głównie włoskich (często spolonizowanych), takich jak Piotr Barbona (Piętro Barbone), Piotr Krassowski (Petrus Italus), Paweł Rzymianin (Paolo Romano), Ambroży Przychylny (Nutclauss Neberne) i inni. Z czasem, obok nich zasłynęli mistrzowie miejscowi, m.in. Kapi- nos, Trębacz, Nierychły, Poprawa. Na architekturę tego okresu w sposób szczególny oddziaływała sztuka włoska, i to raczej w wersji lombardzkiej lub weneckiej niż florenckiej. Zaznaczyły się też wpływy niderlandzkie, głównie za sprawą Ślązaków i Holendrów. W dekoracjach dostrzec można nadto wpływ sztuki islamu. W renesansowej architekturze Lwowa szczególne miejsce zajmuje attyka, owa corona muralis, wieńcząca gzymsy ka- 53 mienie mieszczańskich, pałaców, klasztorów i kościołów. Nadawała ona swoiste piętno architekturze tych czasów i tfl osiągnęła szczyty swego rozwoju. Najwybitniejsze dzieła architektury i sztuki lwowskiego renę-1 sansu i manieryzmu, to cerkiew wołoska, kościół Bernardy-1 nów, kaplice Boimów i Kampianów przy katedrze łacińskiej, 1 kamienice "Czarna" i "Królewska" w Rynku, oba arsenały i < wiele innych, opisanych szczegółowiej na kartach tego prze-1 wodnika. Podobnie jak sztuka renesansu, tak i sztuka baroku, zwłasz- ] cza 1 poł. XVII w., pozostawała pod przemożnym wpływem i Kościołów, często pod tym względem ze sobą rywalizujących i pozyskujących wsparcie z zewnątrz. A wspierali ją polscy i J ruscy magnaci, także kolejni władcy: Zygmunt III, Władysław IV, a zwłaszcza Jan III Sobieski, i to mimo czasu licznych wojen. Okres baroku w ogólności wiąże się z ożywioną działalnością zakonów męskich i żeńskich: katolickich, unickich i ormiańskich, z których każdy miał we Lwowie co najmniej jeden klasztor i kościół. Dość wspomnieć, że przed kasatą zakonów w 1774 r. w mieście i na przedmieściach znajdowało się, prócz cerkwi i klasztorów obrządku prawosławnego, aż 48 i kościołów rzymskich i ormiańskich, zarówno parafialnych, 1 jak i zakonnych. W budownictwie sakralnym pojawił się nowy typ kościoła, typu II Gesu. We Lwowie reprezentuje go kościół Jezuitów (161031), później kościół seminaryjny (1644) i in. Budownictwo barokowe rozwijało się także i w 2 poł. XVII w., w czym celowały dwa najbogatsze zakony: Dominikanie, korzystający w owym czasie z protektoratu Potockich (z ich fundacji powstały kościoły i klasztory nie tylko we Lwowie, ale i w Jezupolu, Haliczu, Buczaczu, Tyśmienicy, Latyczowie, Kamieńcu, Śniatynie, Potoku, Tarnopolu i in.), oraz Karmelici, których wspierali książęta Ostrogscy- Zasławscy. Miejskie rezydencje tych ostatnich, podobnie jak pałace Lubomirskich, Sobieskich, Szeptyckich i in., należały do najokazalszych we Lwowie i okolicy. Początek XVIII w. nie sprzyjał budownictwu. Wojna szwedz-; ka, wkroczenie Szwedów do Lwowa w 1704 ?., ogołocenie miasta i jego mieszkańców z majątku, zwłaszcza z kosztowności i dzieł sztuki oraz nałożenie kontrybucji, przyczyniły się do znacznego ogólnego zubożenia, z którego Lwów praktycznie już się nie podniósł. Z okresem rządów Sasów, a potem Stanisława Augusta Poniatowskiego, wiąże się swoista "europeizacja" architektury i 54 Lwów w XVIII w. 1. Ratusz; 2. Katedra łacińska; 3. Kościół i klasztor Jezuitów; 5. Cerkiew Preobrażeńska (d. kościół Trynitarzy); 6. Cerkiew Ormiańska; 7. Kościół i klasztor Dominikanów; 8. Cerkiew wołoska; 9. Arsenał Królewski; 10. Furta Jezuicka; 11. Furta Bośniacka; 12. Brama Krakowska; 13. Brama Halicka; 14. Kościół i klasztor Bernardynów; 15. Kościół Podniesienia Krzyża Św. (zniszcz.); 17. Kościół i klasztor Klarysek; 18. Kościół i klasztor Karmelitów Bosych (później Trzewiczkowych); 19. Kościół i klasztor Franciszkanów (d. Kapucynów); 21. Kościół Oczyszczenia NMP (d, klasztor Karmelitanek Bosych); 22. Kościół i klasztor ss. Miłosierdzia (d. Reformatów); 23. Szpital (d. klasztor Franciszkanek); 24. Wysoki Zamek; 25. Kościół i klasztor Karmelitów; 26. Cerkiew Św. Paraskewji; 27. Cerkiew i klasztor Bazylianów; 28. Cerkiew Św. Mikołaja; 29. Kościół Św. Jana Chrzciciela; 30. Kościół i klasztor Benedyktynek; 31. Kościół MB Śnieżnej; 32. Synagoga; 33. Pałac Lubomirskich. 55 sztuki lwowskiej, przez jej szczególne związki z ośrodkami w Rzymie, a także w Austrii, Czechach i Niemczech. Lata 174070 zapisały się w historii Lwowa rozwojem monumentalnej architektury sakralnej i świeckiej, tworzonej z fundacji kresowych magnatów, a realizowanej przez wielce utalentowanych architektów, którzy we Lwowie znaleźli sprzyjające warunki rozwoju swych talentów. Należy tu wymienić przede wszystkim: Bernarda Meretyna (Bernardo Meretiniego), twórcę wspaniałej katedry Św. Jura (Jerzego), uważanej za najdoskonalsze w skali europejskiej dzieło architektury póź-nobarokowej, oraz spolszczonego Holendra, Jana de Witte'a, twórcę projektu kościoła Dominikanów, porównywanego czasami z wiedeńskim kościołem Św. Karola Boromeusza znakomitym dziełem Fischera von Erlach. Do tych nazwisk dołączyć trzeba także nazwiska znakomitych rzeźbiarzy: Sebastiana Fesingera, Antoniego Osińskiego, Mistrza Pinzla i wreszcie malarzy: Karola Pedrettiego i ks. Benedykta Mazurkiewicza, których dzieła znakomicie wyrażają ideał sztuki barokowej harmonię architektury, rzeźby i malarstwa. Postępujący, począwszy od końca XVII w., upadek gospodarczy Polski i zubożenie mieszczaństwa, i wreszcie rozbiory Polski, zmieniły radykalnie sytuację także w dziedzinie mecenatu artystycznego. Impulsy płynęły odtąd głównie z Wiednia. Odbiło się to natychmiast w architekturze i sztuce Lwowa, który utracił pozycję, jaką zajmował w architekturze polskiej, zwłaszcza w dobie baroku. W 1777 r. podjęto decyzję w sprawie likwidacji średniowiecznych fortyfikacji miejskich. Miasto uzyskało w ten sposób większe możliwości swego rozwoju przestrzennego, zwłaszcza na południe. Umożliwiło to później rozplanowanie pięknych promenad Wałów Hetmańskich i Gubernatorskich. Klasycyzm, który od schyłku XVIII w. stał się dominującym kierunkiem w architekturze europejskiej, we Lwowie zaczął rozwijać się dopiero w 1 poł. XIX w. Ambitne zamierzenia wiedeńczyka, Piotra Nobilego, projektującego w nowym duchu gmach fundacji im. Ossolińskich, nie zostały jednak zrealizowane (dokończył je później Józef Bem). Rozwinął się natomiast historyzm, w tym zwłaszcza neoklasycyzm i neo-gotyk w wydaniu wiedeńskim. Jedną z pierwszych budowli, zrealizowanych w tym stylu, był gmach teatru "Skarbkow-skiego", zbudowany w 1. 183742 według projektu Pichla i Salzmanna. Ewolucja tego kierunku postępowała dalej w 2 poł. XIX w., w okresie wyraźnego ożywienia gospodarczego, i wiązała się z faktem awansowania Lwowa do roli stolicy autonomicznego kraju Galicji (i Lodomerii). Powołanie tu 56 nowych instytucji publicznych urzędów, banków, szkół, muzeów itp. wymagało dostosowania do ich potrzeb sta-j rych obiektów, jak i budowy nowych. W ten sposób powstały gmachy Namiestnictwa, Sejmu Krajowego, Galicyjskiej Kasy Oszczędności, koszary i in. W tym czasie zbudowane zostały także okazałe miejskie rezydencje Potockich, Sapiehów i in. ] Zmieniał się stopniowo wygląd nowego śródmieścia, które wyszło poza dawne mury. Nowo wytyczone ulice zabudowy- 1 wano sukcesywnie kamienicami czynszowymi. Dominująca dotąd 1- i 2-piętrowa zabudowa ustąpiła miejsca 3-4-kon-1 dygnacyjnej, o bardziej urozmaiconej architekturze i efektownej dekoracji fasad. Od schyłku XIX w. Lwów stopniowo ] przeistacza się w miasto nowoczesne, z wyraźnie wyodrębnio- 1 nymi funkcjami poszczególnych dzielnic. Na znaczeniu wy-1 raźnie stracił Rynek, powstało natomiast coś w rodzaju "city", w rejonie dzisiejszego pi. Mickiewicza i al. Swobody, z budynkami banków, towarzystw ubezpieczeniowych, hoteli,! wystawnych magazynów i restauracji. Na kształtowanie architektonicznego i urbanistycznego oblicza miasta niemały wpływ miała działalność lwowskiego środowiska architektów, I zwłaszcza Juliana Zacharjewicza i Władysława Sadłowskie-go, później także Jana Lewińskiego, Tadeusza Obmińskiego, A. Sosnowskiego i in., skupionych na jedynym w Galicji Wydziale Architektury Szkoły Politechnicznej. Potrzeby mieszkaniowe Lwowa u schyłku XIX i na początku XX w. rosły bardzo szybko w związku z gwałtownym wzro-1 stem liczby ludności, rosło też zapotrzebowanie na lokale handlowe i usługowe, w tym także na reprezentacyjne budynki instytucji i urzędów publicznych. O ile jeszcze w 1783 r. Lwów liczył ok. 23 tys. mieszkańców, 1 to w 1857 r. już ok. 71 tys., w 1880 r. ok. 110 tys., a w 1910 r. liczba ta sięgnęła 200 tys. Paradoks polega na tym, że rozwi-j jał się tylko Lwów, podczas gdy prowincja pozostawała sym-j bólem przysłowiowej galicyjskiej nędzy, analfabetyzmu i cywilizacyjnego zacofania. Okres ten w architekturze to trwający ciągle eklektyczny hi- ] storyzm i rozwijająca się stopniowo wiedeńska secesja. Styl ten, w różnych odmianach, dominował nie tylko we wznoszo-j nych w owym czasie gmachach publicznych, takich jak Teatr Wielki (Zygmunt Gorgolewski, 1900), Muzeum Rzemiosł Artystycznych (Leonard Marconi, Kajetan Janowski, 1904), hotel "Imperial" (Witold Rawski, 1885), hotel "Grand" (Leonard Marconi, 1892), hotel "George'a" (H. Hellmer i F. Fel-ler, 1901), Szpital Żydowski (K. Makłowski, 1903), ale także w budownictwie mieszkaniowym, jak np. w kamienicach pod 58 nr 1 (F. Skowron, 1892) i nr 3 (Juliusz Hochberger, 1876) przy ul. Batorego, obecnej Kniazia Romana. W nowym stylu przebudowywano także stare obiekty. W 1898 r. S. Hawryszewicz przebudował kościół Trynitarzy na cerkiew Przemienienia Pańskiego, neoromańską formę otrzymał kościół Franciszkanek (Julian Zacharjewicz, 187688) i in. W tym czasie powstały też m.in.: handlowy pasaż Mikola-scha między ul. Kopernika a ul. Sienkiewicza, obecnie Timi-riazewa; budynek filharmonii przy ul. Chorążczyzny 7, obecnie Czajkowskiego; konserwatorium im. M. Łysenki (Tadeusz Obmiński, 1910) przy ul. Bourlarda, obecnie Bojki, i wreszcie okazały, jeden z najpiękniejszych w owym czasie w Europie, dworzec kolejowy (Władysław Sadłowski, 1904). W stylu, a raczej w duchu, secesji powstały całe ciągi uliczne, zwłaszcza w południowej części śródmieścia. Do takich należy zabudowa lewej strony ul. Sapiehy (obec. Bandery) nr 3545, kamienice przy Ujejskiego (obec. Ustianowycza), Jabłonowskich (obec. Rustawelego), Głębokiej, Sykstuskiej (obec. Żowtnewej), pi. Smolki (obec. Peremohy) i in. Większość kamienic to projekty Jana Lewińskiego, A. Sosnowskiego, M. Ulama, Tadeusza Obmińskiego, Juliana Zacharjewicza, Z. Kędzierskiego i in. Do udanych realizacji zaliczyć trzeba budynek d. bursy (Jan Lewiński, 1910) przy ul. Piotra Skargi (obec. Pirogowa), po przebudowie mieszczący dziś szpital; d. Dom Akademicki (1910) przy ul. Supińskiego 21 (obec. Kociubińskiego), zajęty dziś przez Instytut Poligraficzny im. I. Fedorowa; bursę Towarzystwa Narodnij Dim (1907) przy ul. Kurkowej 14 (obec. Łysenki); bursę Ukraińskiego Towarzystwa Pedagogicznego przy ul. Potockiego 103 (obec. Puszkina), obecnie gmach główny Lwowskiego Instytutu Leśnictwa; gmach towarzystwa ubezpieczeniowego Dnister przy ul. Ruskiej 20 (A. Łuszpiń-ski, Tadeusz Obmiński, Jan Lewiński, 1905) i in. Coraz częściej w architekturze lwowskiej pojawiał się motyw ludowy, zwłaszcza huculski, jak np. w budynku przy ul. Łyczakowskiej 107, projektowanym w 1909 r. przez A. Łuszpiń-skiego, w gmachu hotelu "Narodowego" na rogu ul. Kościuszki i Sykstuskiej (obec. Żowtnewej), projektowanej przez T. Obmińskiego czy w budynku konserwatorium muzycznego im. M. Łysenki (dziś szkoła muzyczna) przy ul. Szaszkiewieża 5 (obec. Melnyczuka). Wpływy secesji praskiej dostrzec można w powstałym w 1912 r. d. Banku Czeskim (dziś także bank) na rogu ówczesnych ulic Jagiellońskiej (obec. Gnatiuka) i ks. Karola Ludwika (później Legionów, obec. al. Swobody). 59 Pod koniec lat dwudziestych osłabło nieco zainteresowanie secesją i modernizmem, a architekci zaczęli zwracać się coraz częściej w stronę konstruktywizmu, którego zapowiedzią stał się projektowany przez R. Felińskiego budynek handlowy przy ul. Szpitalnej 1, dziś centralny dom towarowy ("uniwer-mag"), a także kompleks pracowni i warsztatów Wydziału Mechanicznego Politechniki Lwowskiej przy ul. Ujejskiego (obec. Ustianowycza), wzniesiony w 1. 192527 według projektu W. Minkiewicza. Nowy etap w dziejach lwowskiej architektury otworzyła zorganizowana w 1926 r. wystawa architektoniczna, na której pojawiły się pierwsze projekty taniego, wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego. Ten rodzaj oszczędnego, a zarazem bardziej funkcjonalnego budownictwa reprezentują m.in. bloki mieszkalne przy ul. Na Bajkach 2428 (obec. Kijowska), Stryj skiej 32 i in. Architekturę lat trzydziestych reprezentują budynki d. Towarzystwa Ubezpieczeń Społecznych przy ul. Kurkowej 31, obec. Łysenki (dziś szpital dziecięcy), projektowany przez Alfreda Kamieniobrodzkiego, i biurowiec przy ul. Akademickiej 7 (obec. al. Szewczenki), obecnie siedziba związków zawodowych. Po 1944 ?., w nowej politycznej i społecznej rzeczywistości Lwowa architektura i sztuka zostały podporządkowane idei realizmu socjalistycznego, wyrażanej w swoistego rodzaju hi-storyzmie, nawiązującym zarówno do architektury renesansowej, jak i klasycystycznej, uznawanej za bardziej laicką i postępową w porównaniu np. z architekturą i sztuką gotyku czy baroku. W tym duchu powstało wiele godnych uwagi gmachów publicznych, zwłaszcza obiektów kultury, oświaty i nauki. Trzeba przy tym pamiętać o dwóch faktach: od czasów przedwojennych ludność Lwowa uległa podwojeniu, a zniwelowaniu uległy kontrasty społeczne. Likwidacji uległa prawie cała klasa średnia, kształtująca dotąd oblicze miasta. Pamięć wojny uwidoczniła się najpełniej w ukończonym w 1952 r. monumentalnym, pełnym ekspresji zespole cmentarnym Wzgórza Chwały (s. 190). W tym samym roku urządzono Park Kultury i Wypoczynku im. Chmielnickiego (s. 192). W 1954 r. powstał okazały, klasycyzujący budynek portu lotniczego, w 1957 r. kompleks Technikum Elektrotechnicznego (proj. arch. P. Kont) przy ul. Puszkina 130 (d. Potockiego), w 1958 rozbudowano dom kultury "Lwiwsielmaszu" przy ul. Gródeckiej 199 i kino "Lwiw" w parku Stryj skim. Wiele dawnych gmachów i kamienic czynszowych zostało przebudowanych (niestety, nie zawsze szczęśliwie) i dostosowanych do nowych funkcji. W taki sposób powstał Pałac Pio- 60 nierów, uszkodzony w czasie wojny empirowy gmach d. Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego przy al. Swobody 13 (d. Legionów) został nadbudowany o jedną kondygnację itd. js[owe obiekty powstały także w latach sześćdziesiątych. Należą do nich m.in. gmach Instytutu Weterynarii przy ul. Piekarskiej, kompleks budynków politechnicznych z Wydziałem Chemii na czele przy pi. Chmielnickiego 4 (d. Św. Jura), projektowane przez arch. M. Mikułę i W. Sahajdawskiego, w 1963 r. przy ul. Rustawelego (d. Jabłonowskich) wzniesiono budynek Instytutu Badawczo- Projektowego "Tepłoelektro-projekt" (proj. arch. L. Kuźma-Skorik), w 1965 r. powstał wielopiętrowy, okazały hotel "Lwiw" (proj. arch. A. Konsulów, P. Kont i L. Niwina), w 1969 r. budynek Centrum Obliczeniowego i Obwodowego Urzędu Statystycznego (proj. arch. M. Wendziłowicz) i in. Bardziej nowoczesna jest architektura lat siedemdziesiątych, reprezentowana m.in. przez nowy gmach Instytutu Sztuki Stosowanej i Dekoracyjnej przy ul. Gonczarowa 35 (d. Ży-rzyńskiej), zbudowany w 1973 r. według projektu arch. M. Wendziłowicza oraz budynek Muzeum Historii Przykarpa-ckiego Okręgu Wojskowego, zbudowany w 1974 r. przy ul. Stryj skiej (s. 170). Rozwija się także standardowe, blokowe budownictwo mieszkaniowe nowych osiedli. Udaną w tym względzie realizacją jest zespół mieszkaniowy "Sriblastyj" przy ul. Akad. Patona (proj. arch. Z. Pidlisnyj, L. Niwina i S. Zemjankij). Z nowszych budowli na uwagę zasługują: hotel "Dnister" przy ul. Matejki 6, wzniesiony w 1980 r. (proj. arch. L. Niwina i A. Konsulów), oraz dom towarowy "Okiean" przy ul. Włodzimierza Wielkiego 1, zbudowany w 1982 r. (proj. arch. W. Kamienszczyk i J. Mastyło oraz rzeźbiarz W. Patyk), nowoczesny budynek dworca autobusowego przy ul. Stryj skiej 189 (arch. W. Sahajdawski i M. Stołjarow oraz inż. B. Boj-kiw), Wojewódzki Pałac Pionierów i Uczniów, wzniesiony na Pohulance w 1984 r. (arch. Z. Pidlisnyj, M. Smetana, A. Wa-szczak, inż. W. Sprysa), widowiskowa hala sportowa "Sparta-ka" przy ul. Czerniachowskiego (d. Szymonowiczów), zbudowana w 1986 r. (arch. H. Tracz, inż. M. Kazancew i W. Gabriel), oraz nowe centrum administracyjne Lwowa przy ul. Stryj skiej. PROPONOWANE TRASY ZWIEDZANIA MIASTA 1. PI. Mickiewicza (s. 143) al. Swobody (s. 151) Teatr Wielki (s. 152) ul. Teatralna (s. 157) cerkiew Pre-obrażeńska (s. 115) ul-Ormiańska (s. 144) Katedra ormiańska (s. 104) kościół Dominikanów (s. 82) ul. Podwale (s. 145) Arsenał Królewski (s. 67) Baszta Prochowa (s. 66) Arsenał Miejski (s. 67) cerkiew^ Uspieńska (s. 115) ul. Ruska (s. 147) Rynek (s. 120) katedra łacińska (s. 69) kaplica Boimów (s. 76) i kościół Jezuitów (s. 98) pi. Mickiewicza. 2. PI. Halicki (s. 135) kościół Bernardynów (s. 79) ko-J ściół Klarysek (s. 97) ul. Łyczakowska (s. 140) kościół Św. Antoniego (s. 79) cerkiew Św. Św. Piotra i] Pawła (s. 114) cmentarz Łyczakowski (s. 179) Cmentarz Orląt (s. 183) ul. Piekarska (s. 145) ko-j ściół Zmartwychwstańców (s. 102) kościół Sakramen-tek (s. 102) ul. Kniazia Romana (s. 136) pi. Halicki. 3. Ul. Winniczenki (s. 145) kościół Karmelitów (s. 94) -1 kościół M. B. Gromnicznej (s. 90) kościół Św. Kazimierza (s. 87) Wysoki Zamek (s. 63) ul. Dowbusza kościół Św. Wojciecha (s. 101) skansen (s. 168) ul. Łysenki (s. 141) kościół Franciszkanek (s. 100) I kościół Franciszkanów (s. 96) ul. Łyczakowska. 4. Al. Swobody ul. Gnatiuka (s. 133) ul. Strzelców Siczowych (s. 150) Uniwersytet (s. 157 i 173) park im. Franki (s. 192) katedra unicka (s. 108) Politechnika) (s. 143 i 174) kościół Św. Marii Magdaleny (s. 89) -*l ul. Kopernika (s. 137) kościół Św. Łazarza (s. 88) -Ą ul. Stefanyka (s. 149) Biblioteka, d. Ossolineum (sJ 176) Galeria malarstwa (s. 166) ul. Czajkowskiego! (s. 131) al. Szewczenki (s. 155) pi. Mickiewicza. i 5. PI. 300 1. Wozjednania (159) kościół M.B. Śnieżnej (s.| 92) kościół Benedyktynek (s. 101) Stary Rynek -\ kościół Św. Jana Chrzciciela (s. 85) ul. Chmielnickiego (s. 131) cerkiew Św. Mikołaja (s. 111) cerkiew Sw.| Onufrego (s. 112) cerkiew Piatnyci (s. 113) kościófl Księży Misjonarzy (s. 87) ul. 700 1. Lwowa. 62 WYSOKI ZAMEK Nazwę taką nosi wyniosłe wzgórze o wysokości 400 m n.p.m., z którego roztacza się piękna panorama miasta i okolicy, z resztkami zamku i z kopcem upamiętniającym historyczną Unię Lubelską. Pierwszą historyczną wzmiankę o grodzie na Wysokim Zamku przynosi dotyczący roku 1259 zapis Nestora w jego słynnym Latopisie (kronice), w którym wspomina pożar oddalonego o blisko 150 km Chełma Lubelskiego "... taki byt płomień, iż na wsze strony widziano pożar, jakoż i ze Lwowa patrzący ku polom bełskim widzieli łunę od płomieni wielkiego ognia". Założony przez kniazia (księcia) halickiego Daniłę gród, z drewnianą zabudową, otoczony wałem ziemnym z ostrokołem, w 1261 r. z rozkazu wodza tatarskiego Burun-daja został tych umocnień pozbawiony. Wzniesiono je ponownie już po śmierci Dani-ły, w 1266 ?., gdy rządy w księstwie objął jego syn Lew. Wtedy też zapewne pojawili się w leżącym u podnóża podgrodziu pierwsi niemieccy koloniści z wójtem Bertoldem Stecherem, a w pisanych po niemiecku dokumentach pojawiła się nazwa Lemburg. Niewiele wiemy o grodzie i jego dziejach w okresie walk o Grody Czerwieńskie w początkach i pierwszej polowie XIV w. Prawdopodobnie został on zniszczony w czasie walk w 1351 i 1353 r. Opanowawszy Lwów, król Kazimierz Wielki wnet przystąpił do budowy dużego murowanego zamku, zwanego później Wysokim (castrum supe-rius), w odróżnieniu od zamku starościńskiego, dolnego, leżącego na terenie miasta. O pierwotnej, gotyckiej budowli niewiele wiemy. Była zapewne podobna do innych tego typu warowni wznoszonych na rubieżach Polski. W zamku rezydowali królewscy namiestnicy (burgrabiowie). Pierwszym, znanym z imienia, byl w 1405 r. Zbyszko, później Wojciech z Sulimowa i in. Historia wspomina o Krzyżakach pojmanych pod Grunwaldem i więzionych na zamku. Przez trzy lata więziono na nim Jakuba z Koby-lan oskarżonego o uwiedzenie królowej Anny. Z czasem rola zamku wzrosła, gdy wzmogło się zagrożenie turecko-tatarskie, a także w czasie walk w 1443 i 1498 ?., gdy na Lwów najechał Stefan, hospodar mołdawski. W 1527 r. zamek w części został zniszczony przez pożar. W XVI w. zamek był otoczony kamiennym murem ok. 200 m długości i 2 m grubości. Mur ten tworzył nieregularny, rozszerzony nieco od wschodu, prostokąt, którego naroża wzmacniały cylindryczne baszty (s. 64). Od strony miasta znajdował się podjazd, prowadzący przez zwodzony most nad rowem. Brama zewnętrzna, zamykana dębową kratą, strzeżona była dodatkowo półokrągłą basteją, w przyziemiu kamienną, wyżej ceglaną, zbudowaną w 1. 153537. Za małym dziedzińcem (przygródkiem) w budynku bramnym znajdowała się druga, większa brama wewnętrzna. Prowadziła ona na wielki dziedziniec (120x23 m). Tu zwykle trzymano bydło, trzodę i drób, tu magazynowano drewno, słomę i siano, a także zboże. Wschodnią część dziedzińca zajmował obszerny, dwupiętrowy budynek mieszkalny z drewnianym gankiem krytym gontem. Największa z komnat na piętrze pełniła rlę kaplicy. Na II p. mieścił się m.in. areszt dla szlachty. Na małym dziedzińcu wschodnim znajdowała się studnia (cysterna), domy burgrabiego i straży, piekarnia i ?. W licznych komórkach przy murze i na wieżach przechowywano smolne łuczywa, 63 ? wielki dziedziniec, II budynek mieszkalny, III mały dziedziniec, IV przygródek. 1 brama wjazdowa zewn., 2 brama wjazdowa wewn., 3 furta, baszty, 5 wieża "szlachecka", 6 wieża "hultajska", 7 dom burgrabiego, 8 d. więzienie, 9 piekarnia, 10 cysterna. Wysoki Zamek rzut kule i proch armatni. W połowie XVI w. uzbrojenie zamku stanowiło 5 wielkich i 2 małe działa, 13 hakownic i 5 rusznic, także kusze, włócznie i oszczepy. Z czasem zamek znacznie podupadł. Nie wytrzymał też oblężenia Kozaków pod wodzą Chmielnickiego, którzy po kilkudniowych krwawych walkach zdobyli go 14 października 1648 r. i zniszczyli. Zagrożenie miasta w okresie wojen kozackich pot. XVII w. było na tyle poważne, że w 1653 r. ówczesny komendant Lwowa, gen. Krzysztof Grodzicki, postanowił zamek odbudować. Już w dwa lata później skutecznie oparł się atakującym Lwów wojskom Chmielnickiego i Buturlina. Po raz ostatni w 1695 r. załoga zamku wspierała ogniem artylerii oddziały polskie walczące pod Lesienicami z Turkami. Gdy w 1699 r. Polska odzyskała utraconą wcześniej, potężną twierdzę w Kamieńcu Podolskim, rola zamku lwowskiego zmalała i stopniowo zaczął chylić się ku ruinie. Zajęcie miasta przez Austriaków w 1772 r. przyśpieszyło jego rozbiórkę. Do dziś zachowały się tylko matę fragmenty murów zamkowych. Na wzgórzu Wysoki Zamek godne uwagi są jeszcze dwa obiekty. Pierwszy to kopiec Unii Polsko-Litewskiej, który z inicjatywy Franciszka Smolki (s. 187) rozpoczęto sypać w 1869 ?., w trzechsetną rocznicę jej zawarcia w Lublinie. Drugim obiektem jest kamień ku czci Jana III Sobieskiego, opisany przy omawianiu parku Wysoki Zamek (s. 194). MIEJSKIE Miasto, lokowane w 2 poł. XIV w. na nowym miejscu, otoczono początkowo wałami i głęboką fosą, a od zachodu przekopanym korytem Pełtwi. Z czasem przystąpiono do wznoszenia murów obronnych i innych fortyfikacji. Lwów posiadał podwójny pierścień murów obronnych. MUR WEWNĘTRZNY, wysoki, obiegał miasto wzdłuż dzisiejszych ulic: Podwala, Rohatyńców (d. Sobieskiego), Swobody (d. Hetmańskiej) i Łesi Ukrainki (d. Skarbkowskiej). Wznoszony był od około 1380 r. do 1445 r. i miał ogółem około 1700 m długości. Wjazd do miasta prowadził poprzez zwodzone mosty przerzucone nad fosą, a następnie przez dwie bramy: Tatarską, zwaną też Krakowską (od północy) i Halicką (od południa). Mur wzmocniony był dodatkowo 18 wieżami, które po ukończeniu budowy oddano pod opiekę poszczególnym cechom. Masywne wieże bramne oddano kuśnierzom (Krakowską) i krawcom (Halicką). Z tego obwarowania do dziś zachowały się: fragment muru przy al. Swobody pomiędzy budynkami nr 16 i 18; fragment muru i Wieży Szewców (narożnik południowo-wschodni umocnień) przy ul. Rohatyńców, obok Arsenału Miejskiego (restaurowane w 1980 ?.); zachodnia ściana Arsenału Miejskiego i ośmiokątna Wieża Powroźników i Tokarzy przy ul. Podwale (przylega od strony północnej do Arsenału Miejskiego), odbudowana z ruin w latach siedemdziesiątych; a także inne fragmenty wmurowane w różne budowle. MUR ZEWNĘTRZNY, niski, rozpoczęto wznosić w 1418 r. Wzmocniony został 16 półokrągłymi bastejami, wysuniętymi nieco przed linię muru dla lepszego ostrzału przedpola. Otaczał on miasto z trzech stron, od Bramy Krakowskiej do Bra-? Halickiej. Od zachodu dostępu bronił podmokły, grząski -> Lwów 65 L^xwxi ????? ? ?????, z_/ iyv/ii łxxxiv^^xxxwxx Łuvnwyyuij ????^ ^ł^ouuwU dwie basteje z fragmentami murów. Pierwszą odkryto w 1906 r. przy ul. Sobieskiego 32 (obecnie ul. Rohatyńców), a drugą w 1977 r. przy ul. Podwale (na placyku między cerkwią Uspieńską a Arsenałem Królewskim), podczas wznoszenia tu pomnika Iwana Fedorowa. Basteja, zakonserwowana i częściowo zrekonstruowana, eksponowana jest przed cerkwią I Uspieńską. Po pożarze Lwowa w 1527 r., z umocnień ocalał Niski Zamek i trzy wieże. Wraz z miastem odbudowano jego fortyfikacje, potężniejsze od poprzednich. W murze wysokim przybyło wież i w XVII w. było ich łącznie 25. W 1 poł. XVII w. w murach miasta powstały dodatkowe trzyl furty: Jezuicka (1608) w pobliżu kościoła Jezuitów, Bosacka (1642) obok cerkwi Uspieńskiej, prowadząca przez basteję niskiego muru (odkrytą w 1977 r.) do kościoła Karmelitów Bosych oraz Bernardyńska (do dziś zachowała się wieża przy tej furcie). W tym samym czasie ufortyfikowano część klasztorów położonych poza murami miejskimi. Dotyczyło to szczególnie zespołów klasztornych Bernardynów, Benedyktynek i Karmelitów Bosych. Mury obronne miasta, praktycznie nienaruszone, przetrwały do 2 poł. XVIII w. W 1777 r. zaczęto je jako nieprzydatne, a w dodatku hamujące rozwój przestrzenny miasta, stopniowo rozbierać, a fosę zasypywać, tworząc w tym miejscu planty (Wały Hetmańskie i Gubernatorskie), a także place A Strzelecki, Mariacki i Halicki. O BASZTA PROCHOWA przy ul. Podwale (d. Wały Gubernatorskie) jest jedyną pozostałością fortyfikacji z owych czasów, zachowaną w całości. Powstała w 1. 155456 na wale, wysunięta nieco poza mury miejskie. Przy jej budowie wykorzystano w części kamień pochodzący z przebudowywanego w tym czasie Arsenału Miejskiego. Grube mury, dochodzące przy fundamentach do 3 m, posiadały tylko małe okienka strzelnic, a wejście do środka zabezpieczało troje żelaznych drzwi. Wnętrze posiada trzy kondygnacje, podzielone grodziami na liczne komory. W czasach zagrożeń i wojen baszta pełniła rolę fortecy i służyła do przechowywania materiałów wojennych i prowiantu. W czasach pokojowych wykorzystywana była przez kupców jako magazyn zbożowy. Dziś, po adaptacji dokonanej w 1959 ?., mieści się tu Dom Architekta. 66 pYNÓW, z basztami i włączoną do niego dzwonnicą, otaczał kościół i zabudowania klasztorne od południa i wschodu, łącząc się z murami miejskimi. Zachowała się wieża dzwonnicy oraz fragment murów, restaurowany w 1976 r. W tymże roku przy obecnej ul. Winniczenki, w trakcie budowy przejścia podziemnego do pi. Mytnego odsłonięto inny fragment murów z Basztą Gliniańską (1618). Ongiś przez bramę w tej baszcie wiodła droga na wschód, tzw. Traktem Gliniańskim (obecnie ul. Łyczakowska). ARSENAŁ MIEJSKI, ul. Podwale 5. Pierwszy arsenał zbudowano we Lwowie już w 1430 ?., lokując go w międzymu-rzu. Za zachodnią ścianę posłużył mu wewnętrzny, wysoki mur obronny z XIV w. Drugi z kolei arsenał w tym miejscu, zbudowany w 1. 155556, zniszczył pożar w 1571 r. Obecny, masywny, trójkondygnacyjny budynek, ze sklepieniami krzyżowymi parteru, o długości 53 m, z małymi prostokątnymi oknami, kryty dwuspadowym dachem pochodzi z 1. 1574 75. Dawniej budowlę zdobiły polichromie, a w dwóch niszach ściany południowej znajdowały się popiersia generałów Krzysztofa Arciszewskiego i Pawła Grodzickiego. Na tejże ścianie zachowały się, umieszczone w 1799 ?., kartusze herbowe miasta (z 1665 r.) oraz Sobieskich i Jabłonowskich. W XVIXVII w. z arsenałem sąsiadowała ludwisarnia, w której odlewano spiżowe lufy armat i kule żelazne. Dziś obok arsenału znajdują się zrekonstruowane dwie wieże wysokich murów (s. 65). Po restauracji arsenału, dokonanej w 1981 ?., umieszczono w nim oddział Muzeum Historycznego z kolekcją broni białej i palnej (s. 167). ARSENAŁ KRÓLEWSKI, ul. Podwale 13. Budowany był od 1639 r. do poł. XVII w. Wzniesiony został z kamienia i cegły, jako magazyn amunicji dla przygotowywanej przez króla Władysława IV Wazę wielkiej wyprawy przeciwko Turcji. Budowniczym arsenału był, wybitny w owym czasie, inży-nier-fortyfikator, a zarazem topograf, gen. Paweł Grodzicki, komendant twierdzy lwowskiej. Wyróżnia się południowa fasada budynku (od strony cerkwi Uspieńskiej) o lekkiej konstrukcji, z łukowatym portalem parteru, ozdobionym lufami dwóch kamiennych armat, z otwartą loggią arkadową na pierwszym piętrze oraz barokowym frontonem na trzeciej kondygnacji. Wschodnią fasadę budynku, od strony dzie- 5- 67 uzinca ^?. ruuwaiej, ozuauia launy uaiunuwy ????. \jdqc. nie w arsenale mieści się obwodowe archiwum historyczne. NISKI ZAMEK. W obrębie miasta istniał ongiś zamek zwany Niskim. Wzniesiony w XIV w. i włączony w system fortyfikacji miejskich, tworzył ich północno-zachodni narożnik. Po pożarze w 1381 r. odbudował go książę Władysław Opolczyk. Był tu także mały gotycki kościół Św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Zamek był siedzibą starosty grodzkiego, a, także, po Wysokim Zamku, drugą rezydencją królewską. Bywali w nim królowie polscy, poczynając od Władysława Jagiełły, a kończąc na Zygmuncie III Wazie (w 1621 ?.). Po kolejnym pożarze, w 1573 r. zakończono jego przebudowę w stylu renesansowym. Z czasem opuszczony, zwolna popadał w ruinę. Po zajęciu Lwowa przez Austriaków, w końcu XVIII w. został ostatecznie rozebrany na budulec, z którego wzniesiono okoliczne domy. Na terenie d. zamku zbudowano później gmach teatru "Skarbkowskiego" oraz budynki przy obecnej al. Swobody (d. ul. Hetmańskiej): nr 20 (d. Muzeum Przemysłu Artystycznego) i nr 22 oraz 24 (budynki mieszkalne). KOŚCIOŁY BAZYLIKA ARCHIKATEDRALNA p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, pi. Katedralny (d. pi. Kapitulny), H5 Katedra lwowska, zwana też katedrą łacińską, jest głównym ośrodkiem życia religijnego mieszkających tu Polaków. Otwarta codziennie w godz. 63012 (w niedzielę do 14) i 18-2030. Jest jednym z najstarszych, gotyckich zabytków Lwowa. Jej obecny wygląd jest wynikiem przebudowy, zainicjowanej w 2 poł. XVIII w. przez arcybiskupa Wacława Sierakowskiego. Świątynia jest budowlą murowaną z cegły i otynkowaną, dwuwieżową (wieża południowa nie została ukończona), trójnawową w układzie halowym. Nawa główna ma 37,5 m długości, a wydłużone, zamknięte ośmioboczną absydą prezbiterium ma 29,5 m. Łączna szerokość trzech naw wynosi 22,7. Wieża, łącznie z barokowym hełmem, ma 64 m wysokości. Dzieje katedry tacza się nierozerwalnie z historią diecezji, której byta ośrodkiem. Pierwsi biskupi lwowscy pojawili się tu już w połowie XIV w., wkrótce po zajęciu Ziemi Czerwieńskiej przez Kazimierza Wielkiego. Godnością tą, początkowo wyłącznie tytularną, obdarzano z reguły przedstawicieli zakonu Dominikanów lub Franciszkanów. Starania o przeniesienie arcybiskupstwa z Halicza (od 1391 r.) do Lwowa uwieńczone zostały pozytywną decyzją z 1412 r. antypapieża Jana XXIII zawartą w bulli In eminenti specula. Pierwszym metropolitą lwowskim był w 1. 141236 arcybiskup Jan Rzeszowski. On to w 1414 r. przeniósł swoją siedzibę do Lwowa. W 1429 r. Władysław Jagiełło erygował kapitułę, bogato ją uposażając. W 1593 r. powstał archidiakonat, w 1620 r. kustodia. W pot. XVII w. powstały trzy dalsze pratatury scholasteria (1640), kantoria (1669) oraz kancelaria (1672). W 1772 r. liczba kanonii wzrosła do 16 gremialnych. Warto wspomnieć, że wśród kanoników lwowskiej kapituły byt, jeszcze przed wstąpieniem do zakonu Jezuitów, Piotr Skarga (15361612), późniejszy rektor kolegium (uniwersytetu) w Wilnie. Od zakończenia II wojny światowej arcybiskupi lwowscy przebywali w prokatedrze w Lubaczowie i zarządzali tylko częścią archidiecezji, znajdującą się w granicach Polski. W 1991 r. papież Jan Paweł II ustanowił arcybiskupem metropolitą lwowskim obrządku łacińskiego ks. biskupa dra Mariana Jaworskiego oraz mianował dwóch biskupów pomocniczych, w tym ojca Władysława Rafała Kiernickiego, proboszcza katedry lwowskiej. Początki kościoła sięgają lat czterdziestych XIV w. Powstał wówczas (ok. 1344 r.) pierwszy, drewniany kościół Trójcy Przenajświętszej, który spłonął w 1350 r. w czasie 69 najazdu litewskiego. W dziesięć lat później, z fundacji Kazimierza Wielkiego rozpoczęto budowę nowej świątyni, pomyślanej już jako kościół katedralny ustanowionego tu w 1359 r. biskupstwa. W latach osiemdziesiątych pracami kierował mistrz Niczko, a po jego śmierci, w 1. 13841404 budową kierował wrocławski mistrz Mikołaj GanJ secke (Gąska?). W tym czasie zakończono budowę pierwszej części kościoła trzy! przęsłowego prezbiterium z absydą. W 1405 r. biskup przemyski Maciej w obecności arcybiskupa halickiego Jakuba Strzemienia (z ruska zwanego Strepą) dokonał uroczystego poświęcenia nowej świątyni, do której przeniesiono także parafię z małego kościoła Matki Boskiej Śnieżnej. Wznoszenie korpusu nawowego zakończono w 1455 ?., ? w 1479 r. wrocławski murator Joachim Grom zakończył sklepienia trzech naw. Uroczystej konsekracji katedry dokonał w 1481 r. arcybiskup Jan Wątróbka Strzelecki. Oprócz przybywających stopniowo kaplic (Św. Piotra i Św. Pawła w 1395 ?., Buczackich w 1440 r. i in.), w 1493? zbudowano zakrystię po północnej stronie prezbiterium. Jeszcze przed zakończeniem budowy, we wnętrzu katedry zaczęły pojawiać się znakomite dzieła sztuki gotyckiej rzeźbiona grupa Męki Pańskiej na belce tęczowej oraz pod tym samym wezwaniem obraz z ołtarzem (z ok. 1480 r.) i in. W 1500 r. zamontowano stalle, 2 ołtarze i orga-1 ny, później dwie ambony, z których oddzielnie głoszono kazania: po niemiecku na mszy porannej i po polsku w czasie sumy. Katedra wielokrotnie była miejscem podniosłych uroczystości, religijnych i patriotycznych. Jeszcze w trakcie budowy, w 1434 r. odprawiono tu egzekwie za zmarłego w pobliskim Gródku króla Władysława Jagiełłę. Tu w 1440 r. wracający z soboru florenckiego metropolita kijowski Izydor odprawił nabożeństwo w intencji dokonanej wła-1 śnie unii Kościołów Wschodu i Zachodu. Tu w 1485 r. Kazimierz Jagiellończyk z syna-J mi: Janem Olbrachtem i Aleksandrem modlili się przed wyjazdem do Kołomyi dla odebrania hołdu lennego od hospodara Mołdawii, Stefana Wielkiego. Przed obrazem Matki Boskiej, przeniesionym z kaplicy Domagaliczów i umieszczonym na tę okazję w ołtarzu wielkim, 1 kwietnia 1656 r. król Jan Kazimierz w obecności nuncjusza papieskiego Piotra Vido, senatorów i przedstawicieli wszystkich stanów, składał pamiętne ślubowanie: "...Ciebie za Patronkę moją i za Królową państw moich dzisiaj obieJ ram. I siebie, i moje królestwo polskie, księstwo litewskie, ruskie, pruskie, mazowieckie, żmudzkie, inflandzkie i czernihowskie, wojska obydwu narodów i ludy wszystkie Twojej osobliwej opiece i obronie polecam i o Twoją pomoc i miłosierdzie w tym nieszczęśliwym i przykrym królestwie mego stania przeciw nieprzyjaciołom świętego rzymskiego Kościoła pokornie błagam..." Pożar miasta w 1527 r. poważnie zniszczył katedrę, powodując min. runięcie sklepień prezbiterium. Odbudowano je szybko dzięki staraniom arcyb. Bernarda Wilczka. W] pięć lat po pożarze, w odbudowywanej świątyni odbyt się synod prowincjonalny me-1 tropolii lwowskiej. Z czasem wnętrze stawało się renesansowo-manierystyczne. W 1600 r. katedra posiadała 17 ołtarzy, a w połowie XVIII w. 32, a także kilka stojących na cmentarzu przy-katedralnym (m.in. mauzoleum Boimów). W 1. 176076 z inicjatywy arcyb. Wacława Sierakowskiego, a pod kierunkiem Macieja Polejowskiego, przeprowadzono zasadniczą przebudowę katedry w stylu barokowym. W 1760 r. zlikwidowano ołtarz Przemienienia Pańskiego w prezbiterium, a na jego miejscu ustawiono tron biskupi, zlikwidowano ganek i kratę osłaniającą sakra-mentarium. W 1765 r. rozebrano (nie bez sprzeciwu magistratu) kaplice Domagaliczów, Wolfowiczów, Rajecką, Zamoyskiego i Pirawskiego. W 1766 r. przystąpiono do budowy nowego ołtarza głównego. Wzniesiono też dwie nowe wieże, z których wy-? kończono tylko jedną, przykrywając ją barokowym hełmem. Przebudowano zakrystie, dodano galerie w prezbiterium, a jego sklepienia i ściany pokryły freski Stanisława Stroińskiego (177175) tematycznie nawiązujące do życia Marii oraz przedstawiające różne sceny rodzajowe (w tym m.in. śluby Jana Kazimierza). W 1779 r. przeprowadzono przebudowę naw bocznych i bocznych kaplic. Z 32 do 18 zmalała liczba ołtarzy. Usunięto także lub przeniesiono wiele nagrobków i płyt pamiątkowych. Sprzed kościoła usunięto liczne tu niegdyś jatki i kramy. W 1802 r. przybyła kuta 70 Katedra Wniebowzięcia NMP (łacińska) ambona, a w 1839 r. nowe organy (wyk. Roman Ducheński). W połowie XIX w. położono tynki na murze zewnętrznym. Jeszcze przed końcem XIX w. przeprowadzono renowację wnętrza katedry. W 1. 1892 98 przywrócono prezbiterium charakter gotycki (neogotycka loża i chór, porta-le> opaski okienne i in.). Zamalowano freski Stroińskiego, pozostawiając jedynie malowidło przedstawiające arcyb. Wacława Sierakowskiego w gronie duchowieństwa i S2lachty (postać w kontuszu jest konterfektem znakomitego malarza). Wprowadzono akże witraże, jedne z najładniejszych na ówczesnych ziemiach polskich. Znajduje się srod nich witraż przedstawiający położenie kamienia węgielnego pod budowę kate-*?> Wykonany wg rysunku Józefa Mehoffera, śluby Jana Kazimierza wg szkicu Lep- 71 szego, obrona Lwowa wg projektu Batowskiego, patroni Polski i Matka Boska OstroJ bramska wg szkicu Jana Matejki, Matka Boska Podkamieniecka, Św. Konstantyn i inj W zewnętrznym murze prezbiterium, po obu stronach absydy, umieszczono żelazna kule armatnie, pochodzące z czasów oblężenia Lwowa przez Turków w 1672 r. WNĘTRZE KATEDRY (Por. rzut katedry) 1. Prezbiterium Obecny barokowy ołtarz główny pochodzi z 1. 176671. ? ołtarzu tym do zakończenia II wojny światowej znajdował siej słynącymi cudami obraz Matki Boskiej Łaskawej. Namalo-1 wany w 1598 r. przez Józefa Szolc-Wolfowicza jako epitafium Katarzyny Domagaliczównej, umieszczony pierwotnie na zeJ wnętrznym murze katedry od strony nie istniejącego dzig cmentarza, nosił nazwę obrazu Matki Boskiej Murkowej.j Otoczony powszechnym kultem, został w 1645 r. przeniesiony do nowo zbudowanej tuż za prezbiterium kaplicy Do-j magaliczów. W związku z wyburzeniem kaplicy, w 1765 rl obraz umieszczono w ołtarzu głównym. W 1773 r. na postaci Matki Boskiej nałożono ładną sukienkę, wykonaną przezj Piotra Challiera, a w 1776 r. przyozdobiono przysłanymi z Rzymu koronami papieskimi. Po wojnie obraz przeniesiono! do Tarnowa, a w 1974 r. do prokatedry w Lubaczowie. Wj 1983 r. papież Jan Paweł II w czasie pobytu w Polsce dokonał powtórnej koronacji obrazu. Obraz, który aktualnie znajduje się w ołtarzu, jest wierną kopią oryginału. Na zasłonie, opuszczanej w określonych porach roku kościelnego, znajduje się obraz Wniebowzięcia NMP pędzla Marcina Jabłońskiego. Cztery rokokowe figury, dzieło Macieja' Polejowskiego z 1. 1766-69, przedstawiają Ojców Kościoła; Zachodniego: Św. Św. Augustyna, Grzegorza, Ambrożego i Hieronima. Dębowe stalle, ze złoconymi rzeźbami apostołów, pochodzą z XVII w. Na ścianie, obok wejścia do zakrystii, umieszczono marmurowy pomnik-epitafium, dłuta Piotra Polejowskiego (1769), poświęcony pamięci sześciu arcybiskupów lwowskich; XVI XVIII w., fundacji arcyb. Wacława Sierakowskiego. Uwagę zwracają renesansowe pomniki nagrobne wojewody ruskiego Stanisława Żółkiewskiego (ojca sławnego hetmana); i Mikołaja z Felsztyna Herbuta, starosty lwowskiego i kaszte-j lana przemyskiego, a później wojewody lwowskiego. Tul także wykonane z marmuru i brązu epitafium Leona i Jadwigi Sapiehów, dzieło rzeźbiarza Antoniego Popiela (pocz. XX w.),1 Ambona, wykonana w 1802 r. z kutego żelaza i złoconego brązu, jest dziełem lwowskiego artysty-rzemieślnika Zacha. 72 Katedra łacińska rzut 2. Kaplica Św. Józefa (d. kaplica Zamoyskiego) Manierystyczny ołtarz z XVI w., zdobiony maureską, jest dziełem Jana Białego. Alabastrowe figury aniołów, przeniesione z innego ołtarza, rzeźbił Jerzy Pfister. Na ścianie po lewej epitafium bpa Tomasza Pirawskiego (zm. 1625), autora szczegółowego opisu diecezji lwowskiej. Po prawej pełnopo-staciowe, alabastrowe pomniki arcybiskupów Jana Zamoyskiego (zm. 1614) i Jana Tarnowskiego (zm. 1669), dłuta lwowskiego rzeźbiarza Aleksandra Prochenkowicza (XVII w.). Między pomnikami alabastrowy, XVII-wieczny relief przedstawiający Chrystusa ze Św. Tomaszem oraz klęczącą postać bpa Tomasza Pirawskiego. 3. Kaplica Św. Kazimierza D. kaplica Buczackich p.w. Najświętszego Sakramentu, powstała w 1440 r. W 1587 r. została na polecenie arcyb. Jana Dymitra Solikowskiego przebudowana i przekazana Towarzystwu Jezusowemu. W 1 pol. XVIII w. kaplicę zamieniono na mauzoleum książęcego rodu Wiśniowieckich. Pochowano w nim kasztelana Janusza Wiśniowieckiego wraz z żoną Teofilą z Leszczyńskich. W 1. 173340 kaplica otrzymała nowy, barokowy ołtarz ozdobiony figurami Aarona i Salomona oraz Św. Św. Piotra i Pawła, rzeźbionymi przez Chrystiana Seyne-ra. Znajdowała się tu dawniej kopia słynnego obrazu Rubensa Zwiastowanie oraz obraz Luca Giordano Powrót syna marnotrawnego. W ołtarzu znajduje się obraz przedstawiający Św. Kazimierza, królewicza. Z kaplicy (a najlepiej z prezbiterium) przejść można do Wielkiej Zakrystii (Kapitularza), o pięknym, krzyżowym sklepieniu. Znajduje się tu okazały, manierystyczny ołtarz (XVI w.), 73 ufundowany przez patrycjuszowską rodzinę Zapałów, a wy. konany z czarnego i białego marmuru, z dużą płaskorzeźbą ? czerwonego marmuru, przedstawiającą Chrystusa na krzyżu i stojących pod nim Marię i Jana. Na ścianach znajdowały się portrety biskupów lwowskich, królów i szlachty. Z sąsiedniej, tzw. Małej Zakrystii, wejście po schodach prowadzi do Skarbca Katedralnego, niestety w ciągu burzliwych dziejów Rzeczypospolitej ciągle ogałacanego z wielkiej wartości sprzętów i naczyń liturgicznych złotych i pozłacanych kielichów, monstrancji, relikwiarzy, puszek, ampułek i innych precjozów, o których wspominają kroniki kościelne. 4. Kaplica Chrystusa Miłosiernego (Matki Boskiej Nieustającej Pomocy), zwana była również kaplicą Ubogich lub Dziadowską. Zbudowana w XVIXVII w., przebudowana w XVIII w., restaurowana w 1. 190405, uzyskała secesyjny wystrój (T. Dykas, L. Drexlerówna, S. Dębicki, W. Kryciński). U wejścia do kaplicy tablice epitafijne kanonika Piotra Milewskiego (zm. 1641) i jego ojca Piotra (zm. 1634). 5. Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej, zwana d. kaplicą Matki Boskiej Kupieckiej. W ołtarzu obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, ofiarowany w 1869 r. przez F. Witkowską. Wyżej XVI-wieczny obraz cechowy Matki Boskiej w otoczeniu aniołów. Tu także wykonany z czarnego marmuru nagrobek Pawła Grodzickiego (zm. 1645), generała artylerii koronnej, budowniczego lwowskiego arsenału królewskiego. Nagrobek ufundował brat Pawła, Krzysztof Grodzicki, także generał artylerii, komendant Lwowa w czasie słynnej obrony miasta w 1648 r. 6. Kaplica Chrystusa Ukrzyżowanego Zbudowana w XVII w., przebudowana w XVIII w. otrzymała rokokowy wystrój. W ołtarzu znajdował się srebrny relikwiarz z relikwiami patrona budowy katedry, franciszkanina, Jakuba Strzemienia (zwanego z ruska Stropą), arcybiskupa halickiego w 1. 13911409, od czasu beatyfikacji dokonanej w 1790 r. przez papieża Piusa VI patrona Lwowa i archidiecezji lwowskiej. Po ostatniej wojnie relikwie przewieziono do Tarnowa, a później do prokatedry w Lubaczowie. Nad ołtarzem krucyfiks, wybitne dzieło rzeźby gotyckiej, wykonane w pracowni Wita Stwosza i przywiezione do Lwowa w 1473 r. Pomniki nagrobne arcybiskupów: po lewej Wacława Hieronima z Bogusławie, hr. Sierakowskiego (zm. 1780), po pra- 74 wej Fryderyka Onufrego Kickiego (zm. 1797) oraz Józefa Bil-czewskiego (zm. 1923). Ten ostatni jest dziełem Piotra Wojtowicza. Empirowe epitafium Andrzeja Skarbka (zm. 1833). W ołtarzu bocznym obraz Przemienienie Pańskie (XVIII w.). Obok ołtarza wykonany z czarnego marmuru pomnik Katarzyny z Ossolińskich Jabłonowskiej, kasztelanowej wiślickiej (1806), dzieło rzeźbiarza Hartmana Witwera. Fresk Chrystus na Górze Oliwnej pędzla Józefa Choynickiego, ucznia Stanisława Stroińskiego. Obraz Serce Jezusa malował Lezerges. 7. Kaplica Matki Boskiej i Św. Antoniego W ołtarzu piękny, cenny obraz cechowy Madonny z Dzieciątkiem (XVII w.). Na zasłonie obraz bł. Jana z Dukli, malowany przez Józefa Choynickiego. Powyżej obraz Św. Maksymiliana Kolbe, poniżej obraz Sw. Antoniego pędzla Alojzego Reichana. Na ścianie obraz przedstawiający męczeństwo Św. Józefata Koncewicza. 8. Kaplica Najświętszego Sakramentu Powstała w XVII w., a swój obecny, barokowy wystrój zawdzięcza przebudowie dokonanej w XVIII w. W barokowym ołtarzu obraz Zdjęcie z Krzyża, z obu stron rzeźbione figury Św. Św. Piotra i Pawła oraz Jessego i Dawida. W sklepieniu fresk Stanisława Stroińskiego przedstawiający adorację Najświętszego Sakramentu. Przy ścianie popiersie arcyb. Franciszka K. Wierzchlejewskiego (zm. 1884), rzeźbione przez Tadeusza Barącza. Po przeciwnej stronie epitafium wojewody czernihowskiego Mikołaja Krosnowskiego (zm. 1723). 9. Kaplica Kampianów (Jezusa Ubiczowanego) Jes^bez wątpienia najpiękniejszą, a z artystycznego punktu widzenia najcenniejszą kaplicą w katedrze. Powstała z przebudowy d. kaplicy Strumiłłów (Paweł Rzymianin, ok. 1597), dokonanej w 1. 161929 przez wrocławianina Jerzego Pfistera i Henryka Horsta, na mauzoleum pa-trycjuszowskiej rodziny Kampianów i spokrewnionych z nimi Ostrogórskich i Groswajerów. Ściany kaplicy, wykładane ciemnoszarym marmurem i śnieżnobiałym alabastrem, zdobi manierystyczna dekoracja rzeźbiarska, przedstawiająca m.in. popiersia Kampianów (Marcina i Pawła), Marcjana Groswajera oraz małżonków Marc-jusza i Zuzanny Ostrogórskich, a także tablice epitafijne i in. Większość z nich ufundowana została przez Bartłomieja Zi-morowicza, burmistrza i znakomitego dziejopisarza Lwowa. " ołtarzu obraz Biczowanie Chrystusa (szkoła flamandzka, 75 XVII w.). Uwagę przykuwają dwie rzeźbione w ciemnoczerwonym marmurze figury apostołów Piotra i Pawła. Na skle-j pieniu fresk przedstawiający scenę Koronowanie cierniem. Na zewnętrznej fasadzie kaplicy, we wnękach, trzy płaskoi rzeźbione sceny grupowe, przedstawiające Złożenie ChryĄ stusa do grobu, Zmartwychwstanie i Spotkanie z Marią Magdaleną (Jerzy Pfister, Henryk Horst). Wyżej, nad niszami, trzy owalne medaliony z alegorycznymi przedstawieniami- Wierności (pies warujący na sarkofagu), Przemijania (ptak* na wazonie) i Nieśmiertelności (feniks nad urną). 10. W kruchcie pod chórem muzycznym, podtrzymywanym] przez cztery empirowe kolumny, po prawej XVI-wieczny, reJ nesansowy nagrobek patrycjusza Stanisława Hanela (zm.) 1570), a ponad nim umieszczone tu w 1902 r. marmurowej epitafium zmarłej w Paryżu pisarki, Klementyny z Tańskich] Hoffmanowej (17981845), autorki Pamiętników po dobrej-matce i wielu powieści dla dzieci i młodzieży. Po lewej brązowa tablica epitafijna arcyb. Jana Skarbka (zm. 1733), a ni4 żej renesansowy, piaskowcowy nagrobek starosty jaworskie-[ go, Baltazara Bzowskiego (zm. 1574). W XVIII w. dobudowano trzy przedsionki do wejść: głównego i dwóch bocznych. Na co dzień używane jest wejście! przez kruchtę południową. Na uwagę zasługują jeszcze dwa ołtarze w nawach: a) Ołtarz Przemienienia Pańskiego (nawa prawa, południo-; wa, obok kaplicy Chrystusa Ukrzyżowanego). W ołtarzu] obraz Przemienienia Pańskiego, a w zasłonie Chrystus w Ogrójcu. Obydwa namalowane przez Józefa Choynickiego.l Niżej obraz Serca Jezusowego, autorstwa Lezergesa. Po le4 wej stronie ołtarza marmurowy pomnik Katarzyny Jabłonow-, skiej, dzieło Hartmana Witwera z 1806 r. b) Ołtarz Trójcy Świętej (nawa lewa, północna, obok kaf plicy Najświętszego Sakramentu). W ołtarzu dwa stare, ce-l chowe obrazy: Św. Trójcy, w złoconych szatach, i niżej mały obraz Matki Boskiej. Obok ołtarza, we wnęce uma-pomnik rodziny Ustrzyckich. KAPLICA BOIMÓW (Kaplica Ogrójcowa) Stanowi najwspanialszy zabytek manierystycznej architektur)! i rzeźby Lwowa. Wzniesiona została wśród innych (z czasen* wyburzonych) kaplic na nie istniejącym dziś, przykatedralJ nym cmentarzu, jako kaplica grobowa (mauzoleum) wywof dzącej się z Węgier, bogatej i wpływowej, kupieckiej rodzin* 76 Kaplica Boimów fasada Boimów. Budowę kaplicy rozpoczął w 1609 r. nawrócony na katolicyzm Jerzy Boim wraz żoną, Jadwigą Niżniowską. Prace ukończył jego syn Paweł, przy wsparciu spokrewnionych z rodziną Melchiora i Mikołaja Szolc-Wolfowiczów, Katarzyny Breslerowej i Mikołaja Massarsego. Za twórcę tego dzieła uważa się Andrzeja Bemera, przy udziale Jana Pfistera i Hanusza Szolca. Autorem zaś ideowego (teologicznego) projektu dekoracji rzeźbiarskiej był zapewne zaprzyjaźniony z Boimami ks. Walenty Wargocki, dziekan kapituły katedralnej. "race murarskie ukończono w 1611 ?., ? bogatą dekorację rzeźbiarską w 1615 r. W tym też roku arcyb. Jan Próchnicki dokonał uroczystej konsekracji kaplicy. 77 z pozornym tamburem, występującym tylko w elewacjach zewnętrznych. Korpus kaplicy powstał na planie kwadratu, ? I osadzonym na nim pozornym tamburem i kopułą, na której umieszczono latarnię zwieńczoną figurą siedzącego pod krzy-1 żem Chrystusa Frasobliwego. Wewnątrz manierystyczną smukłość kaplica osiągnęła przez wsparcie kopuły na pendentywach (żagielkach), stanowiących przejście od kwadratu do kopuły, a także przez olbrzymi ołtarz sięgający kopuły. W kopule tej Jerzy Pfister umieścił popiersia proroków, ewangelistów, ojców Kościoła i aniołów, zaś w latarni Trójcę Świętą. Zachodnią, główną fasadę, rozdzieloną gzymsami na kondygnacje, pokrywa bogaty detal rzeźbiarski i charakterystyczny ornament "okuciowy", znamionujący wpływy renesansu niderlandzkiego. Został on nałożony na pierwotną pilastrową ścianę, podobną do elewacji płn. i wsch. Górną (trzecią) kondygnację zdobi okrągłe okno z umieszczonym w nim krzyżem i kamiennymi rzeźbami Marii i Jana. Rzeźby i płaskorzeźby drugiej, niższej kondygnacji, przedstawiają sceny Pasji (Pojmanie, Sąd, Biczowanie, Upadek pod Krzyżem i in.), ze sceną Zdjęcie z krzyża pośrodku. Parter, rozczłonkowany kolumnami, zdobią figury Św. Piotra (z kluczem) i Św. Pawła (z mieczem) oraz medaliony. Na ścianie północnej (od strony prezbiterium katedry) dwa okrągłe okna, nad którymi znajduje się malowidło przedstawiające Matkę Boską i Chrystusa (Ecce Homo). Wyżej relief ze sceną walki Św. Jerzego ze smokiem. Na ścianie wschodniej (od strony ul. Halickiej) XVII-wieczny fresk, przedstawiający fundatorów kaplicy Jerzego i Jadwigę Boimów. KOŚCIÓŁ ŚW. ANNY, ul. Gródecka, F-Pierwotny drewniany, powstał w 1507 ?., w miejscu krwawo stłumionego buntu czeladników krawieckich, jaki wybuchł z końcem XV w. na ówczesnym Krakowskim Przedmieściu. W 1509 r. kościół został spalony przez atakujących miasto Moł-dawian, a na jego miejscu w 1599 r. stanął nowy, murowany kościół należący do cechu krawców. W 1671 r. za zgodą afl cyb. Wojciecha Krycińskiego przejęli go augustianie, którzy wkróce zbudowali obok swój klasztor. W 1730 r. uzyskał swój obecny, barokowy wygląd, a także barokowy wystrój wnętrza, w tym ołtarze. Po kasacie zakonu przez Austriaków w 1783 ?., kościół stał się kościołem filialnym, a około 1820 rl 78 arariainym. isjaszior zamieniono na szKolę i pomieszczenia Lrafialne. W 1824 i 1863 r. przeprowadzono restaurację kościoła. Wtedy też dobudowano dzwonnicę. Po II wojnie światowej zamieniono go na sklep meblowy. ICOŚCIÓŁ ŚW. ANTONIEGO (d. Franciszkanów), ul. Łyczakowska 49, J5 W 1617 r. franciszkanie uzyskali zgodę magistratu na budowę drugiego po Św. Krzyżu klasztoru, tym razem zlokalizowa-nego na Przedmieściu Łyczakowskim. Powstałe wówczas drewniane zabudowania klasztoru i kościoła zostały zniszczone w okresie wojen kozackich. Budowę nowego kościoła rozpoczęto w 1669 r. Jego obecny wygląd jest wynikiem przebudowy dokonanej z fundacji kasztelana krakowskiego, księcia Janusza Antoniego Wiśniowieckiego w 1718 r. Barokowy, trzynawowy w układzie bazylikowym, kościół posiada skromną fasadę, z wysuniętym portalem, podzieloną podwójnymi pilastrami. Szczyt ozdabiają barokowe wazy i polichromia niszy. Barokowe rzeźby ołtarzowe są dziełem Tomasza Huette-ra. Przy schodach wiodących do kościoła, w pol. XVIII w. ustawiono rokokową statuę Najświętszej Marii Panny Niepokalanego Poczęcia, a na przykościelnym dziedzińcu rzeźbę Św. Antoniego Padewskiego, patrona konwentu. Obie znakomite rzeźby są prawdopodobnie dziełem Sebastiana Fesingera. Skromna w swym architektonicznym kształcie, klasycysty-czna dzwonnica wzniesiona została w 1818 r. Po kasacie zakonu przez Austriaków, do kościoła Św. Antoniego przeniesiono w 1786 r. parafię z pobliskiego kościoła Paulinów p.w. Św. Św. Piotra i Pawła. Ten ostatni przekazano unitom. Kościół jest czynny we wtorki o godz. 900 i niedziele o godz. 1800. KOŚCIÓŁ ŚW. ANDRZEJA I KLASZTOR BERNARDY- fl NÓW, pi. Wozjednania 3 (Zjednoczenia), d. pi. Bernardyński, H5 Jeden z najpiękniejszych kościołów Lwowa, zachwycający swą zgrabną sylwetą i bogato dekorowaną fasadą, nawiązującą do najlepszych wzorów manierystycznej architektury włoskiej i niderlandzkiej. Pierwszy kościół pod tym wezwaniem i klasztor Bernardynów Powstały ok. 1460 ?., w okresie aktywności misyjnej zakonu i 79 działalności fanatycznego Kaznodziei, jana z is.apisiraiiu. ??. dowie te wkrótce zostały spalone przez Rusinów. W 1602 rl bernardyni wyjednali zgodę króla Zygmunta III na budowd nowego kościoła. Na jego lokalizację ponownie wybrano pla^ w sąsiedztwie Bramy Halickiej, a wśród sponsorów budoww znaleźli się Sieniawscy, Żółkiewscy i Zamoyscy, a także mej tropolita lwowski, arcyb. Jan Dymitr Solikowski. Budowę kościoła, wg planów Pawła Domiciniego (później wymienia się także Ambrożego Przychylnego i wrocławianina Andreasa Bemera), prowadzono do 1630 r. i w tym też roku dokonano jego konsekracji. W 1609 r. prezbiterium zamknięto absydą, w 1613 r. zasklepiono nawę, a w rok później ozdabiano ją malowidłami. ? 1615 r. zbudowano kryptę. Kościół, murowany z ciosów kamiennych, jest budowlą trzyj nawową w układzie bazylikowym (nawa główna wyższa od naw bocznych), orientowaną, czteroprzęsłową, z wydłużonym nieco prezbiterium, zamkniętym trójboczną absydą. Fasada zachodnia, podzielona gzymsami na trzy kondygnacje, z wysokim frontonem i charakterystyczną ornamentyką "okuciową", zdradza silne wpływy manieryzmu niderlan-: dzkiego. Fasadę zdobią liczne dekoracyjne woluty, obeliski, fryz metopowy i in., a także rzeźby, podporządkowane pewl nemu programowi ideowemu. Oto w niszy szczytu posągi Chrystusa ukazującego rany; po bokach herby Polski (Orzeł)! i Litwy (Pogoń); wyżej figura Boga Ojca i Gołębica, symbol lizująca Ducha Św.; postacie Ojców Kościoła. W zwieńczeniu krzyż. Poniżej, w niszach drugiej kondygnacji ustawiono figurę Madonny i posągi świętych Piotra i Pawła. Dwuspadowy dach wieńczy mała wieżyczka sygnaturki. Bal rokowa, wolno stojąca wieża, nakryta miedzianym hełmem a latarnią, powstała w 1734 r. Wewnątrz kościoła pierwotnie znajdował się manierystycznji ołtarz główny (ok. 1619) z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem i z rzeźbami Św. Antoniego Padewskiego i Św. Beri narda. Przebudowa i barokizacja wnętrza przeprowadzona w 11 173840 wprowadziła nowe elementy. Były nimi m.in. nowe ołtarz główny, poświęcony bł. Janowi z Dukli, z rzeźbami Najświętszej Marii Panny, Św. Anny, Św. Tekli i Św. Anto* niego Padewskiego oraz ołtarze boczne: Najświętszej Marii Panny i Św. Antoniego (ok. 1736). W 1737 r. wykonano ołtaf rze Trzech Króli i Sw. Andrzeja. Później powstały ołtarzf Świętego Krzyża, Św. Jana z Kapistranu i Św. Piotra z ????? tary i wreszcie ołtarze Św. Michała i Św. Anny (1739). WszyJ 80 t Kościół i klasztor Bernardynów stkie te ołtarze, a także pochodzący z Jarosławia ołtarz Jezusa Ukrzyżowanego,- są dziełem znakomitych artystów, snycerza i rzeźbiarza, Tomasza Huettera i Konrada Kotschenreite-ra. Kilka obrazów ołtarzowych namalował brat zakonny Benedykt Mazurkiewicz, który jest także autorem znakomitych polichromii sklepienia, przedstawiających apoteozę Sw. Franciszka z Asyżu. Jego autorstwa są także malowidła ścian bocznych. Freski te powstały w 1. 173840. Malowidła w przedsionku powstały nieco później. Ich autorem jest Stanisław Stroiński. Na uwagę zasługują XVII-wieczne rzeźby świętych i proroków nad łukami nawy głównej; marmurowa rzeźba bł. Jana z Dukli (ok. 1608) w kaplicy jego imienia; przepiękne, bogato rzeźbione, barokowe stalle w chórze zakonnym za ołtarzem głównym (dzieło mistrza Pawła z Bydgoszczy, 1. 1640 44); metalowa balustrada chóru (1612) i in. W 1860 r. w ołtarzu głównym umieszczono obraz Matki Boskiej (wizerunek jest kopią Matki Boskiej z Foligno) z bł. Janem z Dukli, namalowany przez Zofię Fredrówną, córkę znakomitego komediopisarza. W 1990 r. kościół został przekazany w użytkowanie cerkwi prawosławnej. Przylegający do kościoła kompleks zabudowań klasztornych i wolno stojąca dzwonnica, otoczone murem obronnym z basztami od średniowiecza (zwłaszcza w okresie wojen kozackich i tureckich) stanowiły jeden z elementów systemu obronnego miasta. Mimo przebudów, klasztor zachował wiele stylowych elementów architektonicznych. Po II wojnie światowej umieszczono w nim szkołę muzyczną, biura i archi- Lwów 81 10 ? ? ? ? ? ? 1 ? Aj ?' ? ? ? fi ? 0 10m 1---------------------------1 Kościół Św. Andrzeja rzut wa miejskie i Ukrainy wraz z częścią zbiorów Ossolineum i innych bibliotek (s. 176). Znajdujące się dawniej w klaszto-' rze relikwie bł. Jana z Dukli zostały po wojnie przeniesione zrazu do Rzeszowa, a później do kościoła Bernardynów w rodzinnej Dukli. Na placu przed kościołem wznosi się kamienna kolumna osa-i dzona na cokole. Pierwotnie wieńczyła ją figura klęczącego Jana z Dukli, z uniesionymi w górę w modlitewnym geście ramionami (w takiej postaci miał się ukazać, jak głosi podanie, Bohdanowi Chmielnickiemu). Pomnik, ufundowany przez Seweryna Michała Rzewuskiego, rzeźbił Sebastian Fesinger. W okresie ateizacji życia społecznego figurę zdjęto, zastępując ją elementem zdobniczym. KOŚCIÓŁ BOŻEGO CIAŁA I KLASZTOR DOMINIKANÓW, pi. Stauropigijski 1 (d. pi. Dominikański), H4 Jest jednym z najwspanialszych w środkowej Europie kościo-| łów barokowych, często porównywanym ze słynnym kościo- ? łem Karola Boromeusza w Wiedniu. Po II wojnie światowej budynek klasztorny zamieniono na muzeum religii i ateizmu (s. 171). W kościele jeszcze kilkanaście lat temu był magazyn cementu. Później kościół włączono do muzeum. Od niedawna z nazwy muzeum wykreślono słowo ateizm. Dominikanie, którzy do Lwowa przybyli prawdopodobnie ok. 1234 ?., założyli tu klasztor i zbudowali drewniany kościół. Kościół ten spłonął w czasie wojny w latach czterdziestych XIV w. W 1378 r. z fundacji księcia Władysława Opolczyka powstał nowy, murowany z cegły. Także i on został zniszczony pożarem w 1407 r. W dwa lata później, Mikołaj Benka i Anna z Żabokruków ufundowali nowy, murowany, w stylu 82 Kościół Bożego Ciała (Dominikanów) gotyckim. W XVI w. kilkakrotnie niszczony był pożarami, a w 1745 r. jako grożący zawaleniem został rozebrany. Na jego miejscu z fundacji Józefa Potockiego, hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego, zaczęto wznosić nowy, wg projektu Jana de Witte'a, wybitnego wojskowego architekta, generała artylerii i komendanta twierdzy w Kamieńcu Podolskim. Głównym budowniczym był znany we Lwowie mistrz Marcin Urbanik. Kościół, w obecnym kształcie zbudowany w 1764 r. (sąsiadująca ze świątynią dzwonnica w 1865 ?.), przedstawia się nam jako budowla centralna, założona na planie krzyża greckiego wpisanego w elipsę, orientowana, o osi dłuższej ze wschodu na zachód. Całość wieńczy potężna kopuła z latarnią. Zwraca uwagę monumentalna fasada zachodnia, o żywej rytmice wklęsło-wypukłych płaszczyzn, rozdzielonych kolumnami i gzymsami, z licznymi otworami okiennymi. Wieńczą ją rzeź-
83 Kościół Bożego Ciała rzut by figuralne, a nad naczółkiem portyku gorejące słońce, symbol Eucharystii. Do głównego wejścia z balkonowym portalem i do obu wejść bocznych prowadzą kamienne schody. Wewnątrz podwójne kolumny wspierające galerię (empory), a eliptyczny tambur, rozczłonkowany ośmioma jońskimi kolumnami, dźwiga sklepienie kopuły. Nad gzymsem umieszczono 18 posągów świętych zakonu Dominikanów. Prostokątne prezbiterium otacza rząd sześciu kaplic. Centralne miejsce prezbiterium zajmował piękny, rokokowy, wolnostojący ołtarz główny ze słynnym obrazem Madonny (XIII w., szkoła bizantyjska), ofiarowany zakonowi w 1260 r. przez ks. Konstancję, żonę Lwa (obecnie w bazylice Dominikanów Św. Mikołaja Biskupa w Gdańsku). Po obu stronach cztery drewniane, pozłacane rzeźby Ewangelistów. W głębi prezbiterium, za ołtarzem, usytuowany jest chór kapłański, w którym znajdował się ołtarz z obrazem Św. Marii Magdaleny, pędzla J. P. Eisenmengera (1818). W kaplicy Św. Jacka, ufundowanej w 1764 r. przez Mikołaja Potockiego, znajdowała się gotycka figura Madonny (XIV/XV w.). Z licznych ongiś nagrobków zachowały się dwa: Artura Grottgera (zm. 1867), jednego z najwybitniejszych polskich malarzy i grafików, oraz empirowy, wykonany z kararyjskiego marmuru nagrobek Józefy hr. Dunin- Borkowskiej (zm. 1841), dzieło słynnego duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvald- sena. Wiele wspaniałych nagrobków rycerskich z XVI XVII w. znajduje się w krypcie pod kościołem. 84 KOŚCIÓŁ BRYGIDEK, ul. Gródecka (d. ul. Kazimierza Wielkiego 24), G^ Siostry zakonne Św. Brygidy przybyły do Lwowa w 1614 r. fundatorką klasztoru i jego pierwszą przełożoną była Anna poradowska. Klasztor, położony na przedmieściu, kilkakrotnie był niszczony, m.in. w czasie wojny 1648 i 1704 r. Jeszcze przed 1731 ?., z inicjatywy Michała Koniecpolskiego, zbudowano nowy klasztor i niewielki, barokowy, jednonawowy kościół p.w. Św. Piotra Apostoła. Po kasacie zakonu w 1782 r. klasztor zamieniono na więzienie, słynne później "Brygidki". Znajdujący się w rozbudowanym kompleksie budynków kościółek pełnił do 1939 r. rolę kaplicy więziennej, obsługiwanej przez księży misjonarzy. Smutną sławę więzieniu przysporzyło w czasie II wojny światowej NKWD i gestapo. Także i dziś mieści się tu więzienie. KOŚCIÓŁ ŚW. JANA CHRZCICIELA, ul. Użgorodzka 1 (d. ul. Św. Jana), H3, 4 Uchodził za najstarszy w mieście, ufundowany jakoby jeszcze przez księcia Lwa dla dominikanów, sprowadzonych w XIII w. przez księżnę Konstancję. Przeprowadzone przez architektów w 1978 r. i w 1. 198485 badania wskazują jednak, że kościół został wzniesiony w połowie lub drugiej połowie XIV w. Była to gotycka, jednona-wowa świątynia, o wymiarach 8x6 m, zakończona kwadratową absydą. W XVII i XVIII w. dobudowano do niej dwie boczne kaplice. Pożar w 1799 r. zniszczył kościół, który do Kościół Św. Jana Chrzciciela rzut 85 1836 r. pozostawał w ruinie. Odbudowa i kolejne remonty w 1. 1855 i 1860 nie uratowały świątyni, która popadła w rujn i dopiero jej gruntowna odbudowa i renowacja według Piaę nów Juliana Zacharjewicza, przeprowadzona w 1. 188687" nadała kościołowi nową, neoromańską formę. Podobny Wy' strój otrzymało wnętrze. Zachowało się kilka obrazów z ?? łowy XVII w. p W kościele przez długi czas mieścił się magazyn. II KOŚCIÓŁ ŚW. ELŻBIETY, pi. Kropiwnickiego (ukr. Kro-pywnyćkoho), d. pi. Bilczewskiego, D6 Kościół Św. Elżbiety Jeden z największych w mieście, zbudowany w stylu neogoty-l ckim w 1. 190312 według projektu arch. Teodora Talow-skiego, usytuowany w najwyższym punkcie śródmieścia, do-] kładnie na wododziale Wisły i Dniestru. Murowany z cegły na planie krzyża łacińskiego, trzynawowy 86 w układzie halowym, z trzema wieżami zakończonymi lglica-fflj. Posiadał wspaniałe organy, jedne z największych w przedwojennej Polsce. W kaplicy Św. Huberta witraże i malowidła Kazimierza Sichulskiego. Rzeźba Św. Józefa dłuta Piotra Wojtowicza (1917). p0 wojnie zamieniony na magazyn żywności, z wolna popadał w ruinę, a cenne wyposażenie uległo zniszczeniu. KOŚCIÓŁ ŚW. KAZIMIERZA I KLASZTOR SIÓSTR MIŁOSIERDZIA, (pierwotnie Reformatów) ul. Krzywo-nosa 1 (d. ul. Teatyńska), H, I4 Pierwszy klasztor dla franciszkanów-reformatów, wraz z drewnianym kościółkiem p.w. Św. Rocha i Św. Katarzyny, ufundował w 1630 r. ruski starosta Lwowa, Andrzej Mniszech. Zabudowania spłonęły w 1648 r. w czasie oblężenia miasta przez wojska kozackie pod wodzą Chmielnickiego. Na jego miejscu, w 1660 r. powstał nowy, barokowy, murowany z cegły kościół (konsekrowany w 1664 ?.), ? także nowy klasztor, z fundacji Mikołaja Bieganowskiego i jego żony Urszuli z Krosnowskich. W 1782 r. władze austriackie przeniosły reformatów do klasztoru po karmelitach bosych, a w rok później opuszczone pomieszczenia oddały zakonowi Sióstr Miłosierdzia, które w sąsiedztwie prowadziły sierociniec. Dziś cały zespół zajmuje jednostka wojskowa. KOŚCIÓŁ ŚW. KAZIMIERZA I D. KLASZTOR KSIĘŻY MISJONARZY, ul. Zamarstynowska 9, G 3 Pierwszy kościół w tym miejscu, podówczas ormiański, p.w. Świętego Krzyża, ufundował w 1639 r. lwowski kupiec Izaak Agopsowicz. Budowla przypisywana jest Pawłowi Rzymianinowi. Później kościół objęli przybyli z Włoch Teatyni, którzy utworzyli tu kolegium papieskie dla katolików obrządku ormiańskiego. W 1744 r. powstał klasztor, a przebudowany kościół otrzymał rokokowy wystrój. W 1747 r. Teatyni sprzedali kościół i klasztor księżom misjonarzom ze zgromadzenia Św. Wincentego a Paulo. W 1784 r. Austriacy dokonali kasaty zakonu i seminarium teologicznego, a klasztor zamieniono na sąd garnizonowy i więzienie. Kościół zaczął pełnić rolę kaplicy więziennej. Obecnie w kościele mieszczą się magazyny filmowe. 87 KOŚCIÓŁ SW. ŁAZARZA, ul. Kopernika 27, F6 Powstał z fundacji bezdzietnego małżeństwa znanego działającego we Lwowie włoskiego architekta Ambrożego Przychylnego i Zuzanny Brzeskiej. W 1621 r. przekazali ?? swój majątek na budowę kościoła i szpitala dla ubogich. Pracami budowlanymi, wg projektu A. Przychylnego, kierowali Jakub Boni i Marcin Godny. Pierwszy w 1621 r. stanął szpital (w okresie międzywojennym znajdowało się tu przytulisko dla starców), później, w I 163540 zbudowano barokowy, nieco surowy w swym obliczu kościół. Jest to skromna, jednonawowa budowla z dwoma kwadratowymi w planie wieżami, usytuowanymi po obu stronach absydy (jedyne tego typu rozwiązanie we Lwowie). Położony na wzgórzu, otoczony murem zespół miał, podobnie jak inne świątynie poza średniowiecznym miastem, obronny charakter. W murze szpitalnym umieszczono średl niowieczne płaskorzeźby ze scenami obrazującymi przypowieść o Jezusie i Łazarzu. Obok kościoła znajduje się stara studnia przyozdobiona kamiennymi rzeźbami lwów, podtrzymujących kartusze herbowe lwowskich patrycjuszy Szolc--Wolfowiczów. Lwy znajdowały się ongiś przy ratuszu. Obecnie, kościół stanowi salę koncertową chóru dziecięcego "Dudarik". KOŚCIÓŁ ŚW. MARCINA, ul. Dekabrystów 8 (d. ul. Św. Marcina), H2 Pierwszy kościół p.w. Św. Marcina Biskupa oraz klasztor Karmelitów Trzewiczkowych (drugi ich konwent we Lwowie) ufundowany został w 1637 r. przez Aleksandra Zborowskiego, z życzeniem prowadzenia przez nich szpitala dla kilkunastu starych żołnierzy. Budowę ukończono w 1658 r. W 1700 r. pożar zniszczył kościół. Nowa fundacja Jana Rubczyńskiego z 1736 r. pozwoliła na zbudowanie do 1753 r. obecnego, barokowego kościoła, mul rowanego z cegły, jednonawowego, krytego dwuspadowym dachem z małą sygnaturką. Fasadę zdobią gzymsy, pilastry, nisze i wazony oraz ganek. Rokokowy wystrój wnętrza tworzą m.in. freski, pędzla Stanisława Stroińskiego i Józefa Majera, restaurowane później w 1886 r. przez Kopystyńskiego. Znajdował się tu ongiś ołtarz główny, autorstwa Tomasza Huettera, z posągami Ojców Kościoła oraz wykonany przez Pinzla polichromowany krucyfiks, a także cenny relikwiarz z relikwiami Św. Marcina. Boczne ołtarze wykonał Antoni 3^ Sztyl. W dwa lata po kasacie zakonu (1784) ustanowiono przy kościele parafię. Nieczynną po ostatniej wojnie świątynię przekazano obecnie baptystom. KOŚCIÓŁ ŚW. MARII MAGDALENY, ul. Bandery 8), jg d. ul- Leona Sapiehy, F6 Kościół Św. Marii Magdaleny Pierwszy kościół seminaryjny (dzisiejsze prezbiterium z ośmioboczną absydą) oraz klasztor ufundowane zostały przez Annę Pstrokońską w 1600 r. dla dominikanów (drugi ich konwent we Lwowie). Zostały one wzniesione w 1. 160912 przez architektów Marcina Godnego i Alberta Kielara. W 1635 r. powstał nowy, monumentalny ołtarz autorstwa Al- 89 berta Kielara. Na początku XVIII w. cały zespół klasztorny spłonął. Odbudowę kościoła, połączoną z rozbudową o obecną, głów. ną, trzynawową część w układzie bazylikowym, dokonał w 1 175358 architekt Marcin Urbanik. Barokowa fasada ? dwoma wieżami, przykrytymi daszkami, ozdobiona została pilastrami oraz gzymsami, wspartymi na półkolumnach dory. ckich na pierwszej kondygnacji, jońskich na drugiej i koryn-ckich na trzeciej. Pomiędzy frontonem a wieżami umieszczono rokokowe rzeźby Św. Dominika i Św. Jacka, przypisy, wane Sebastianowi Fesingerowi. W 1763 r. arcybiskup Wacław Sierakowski ustanowił przy kościele parafię. W 1857 r Agenor Gołuchowski ufundował nowy ołtarz główny, a w 1890 r. wieże otrzymały istniejące do dziś hełmy. Już w czasach powojennych kościół zamieniono na salę koncertową muzyki organowej. Budynek klasztorny, po kasacie zakonu w 1786 ?., spełniał różne funkcje, m.in. więzienia dla kobiet, a od czasów międzywojennych służy Politechnice. KOŚCIÓŁ MATKI BOSKIEJ GROMNICZNEJ I SEMINARIUM RZYM.-KAT. (pierwotnie zespół Karmelitanek Bosych), ul. Winniczenki 30 (d. ul. Czarnieckiego), I4 W 1641 r. wojewoda Jakub Sobieski, ojciec późniejszego króla Jana III, ufundował karmelitankom bosym klasztor i kościół p.w. Matki Boskiej Loretańskiej (z Loreto). Pierwszy stanął kościół, jeszcze przed 1644 ?., zbudowany według projektu Jana Babtysty Gisleniego, nadwornego architekta Wazów. Wzorowany na rzymskiej świątyni Św. Zuzanny, był jednym z najładniejszych barokowych kościołów Lwowa, o świetnie wyważonych proporcjach i okazałej, rozczłonkowanej , zbudowanej z kamiennych ciosów i cegły fasadzie. Otrzymała ona m.in. monumentalny portyk wejściowy i konchowy portal oraz pilastry: w porządku toskańskim na pierwszej kondygnacji i w porządku jońskim na drugiej, oddzielone belkowaniem. W tympanonie kartusz, na którym herby fundatorów. Rozpoczęta w 1644 r. budowa klasztoru przerywana była wielokrotnie najazdami i zniszczeniami. Zaczęły się od najazdu Chmielnickiego w 1648 r. i trwały do wiedeńskiego zwycięstwa Jana III Sobieskiego w 1683 r. Dokończono wówczas zdobienie fasady kościoła, m.in. wstawiając w nisze drugiej kondygnacji figury Św. Józefa i Św. Teresy (Andrzej Szwa- 90 Kościół Oczyszczenia NMP ner, 1688), a na pierwszej kondygnacji wazy. Budowę zespołu pod kierunkiem Tomasza Dubińskiego zakończono ostatecznie w 1692 r. Zbudowany na planie łacińskiego krzyża kościół otrzymał na skrzyżowaniu nawy i transeptu niewielką kopułę z sygnaturką. Po kasacie zakonu kościół przejściowo (od 1782) należał do franciszkanów, a klasztor do szarytek. W 1792 r. kościół zamieniono na magazyn wojskowy, a w klasztorze powstało seminarium duchowne. Po rewindykacji kościoła, w 1842 r. ukończono jego gruntowny remont, a także wyposażono w nowe dekoracje i sprzęty. W barokowym ołtarzu głównym umieszczono obraz Alojzego Rejchana Ofiarowanie Najświętszej Marii Panny (1843). Autorstwa Rejchana były także obrazy Św. Jana Kantego i Św. Jana Nepomucena, umieszczone w ołtarzach bocznych. Kościół otrzymał nowe wezwanie Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny (Matki Boskiej Gromnicznej) i rozpoczął pełnienie funkcji świątyni seminaryjnej (łacińskiej). W 1979 r. w zabytkowym zespole umieszczono Wojewódzki Urząd Jakości, Metrologii i Standaryzacji. 91 KOŚCIÓŁ MATKI BOSKIEJ OSTROBRAMSKIEJ, ?|| Łyczakowska, M6 Ładnie usytuowany na stoku wzgórza, w sąsiedztwie ????? Łyczakowskiego, na wschodnich rogatkach "starego" Lwowa, jest kościołem wotywnym, ufundowanym przez społeczeństwo lwowskie, z inicjatywy i przy wsparciu arcyb. Bole-ij sława Twardowskiego, w podzięce Matce Boskiej za opieka nad Lwowem w okresie walk o miasto w 1. 191820. Zbudowany w 1. 193134 na wysokim tarasie, według pro-J jektu prof. Tadeusza Obmińskiego, w formie starochrześci-J jańskiej bazyliki, z wolno stojącą, smukłą, 60 m wysoką dzwonnicą. Nad portalem wejściowym znajduje się otwarta kapliczka, w której umieszczono mozaikowy wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej. W 1991 r. przekazany został cerkwi ukraińsko-bizantyjskiej. Kościołem opiekowali się oo. salezjanie, którzy i dziś nawią-j żują do tradycji tego kościoła we Wrocławiu. W ich koścield p.w. Najświętszego Serca Jezusowego przy pi. Grunwaldzkim znajduje się kapHca z ołtarzem przypominającym fasadę lwow^ skiego kościoła, w którym umieszczono kopię obrazu M. BJ Ostrobramskiej, a także epitafia poległych w obronie Lwowa żołnierzy. KOŚCIÓŁ MATKI BOSKIEJ ŚNIEŻNEJ, ul. Śnieżna li (ukr. Śniżna), H4 Niewielki, stojący na pagórku kościółek, wzniesiony został przed 1340 r. przez kolonistów niemieckich i jest najstarszym lwowskim kościołem katolickim. Do czasu zbudowania ka-] tedry był kościołem parafialnym. Przebudowywany po pożarach w 1623 i 1683 ?., zatracił wiele pierwotnych cech stylowych. W 1772 r. arcyb. Wacław Sierakowski utworzył z koś| cioła kolegiatę. Odnowiono wnętrze, przyozdabiając je polichromią, malowaną prawdopodobnie przez Mariana Stroińskiego. W 1785 ?., po zniesieniu przez Austriaków kolegiat, kościół znów stał się parafialnym. Ostatniej przebudowy dokonano w 1. 188892 w stylu neoro-1 mańskim, według projektu Juliana Zacharjewicza. Ostatnie zmiany widoczne są zwłaszcza w malowidłach wnętrza i orna-;; mentach ołtarza. Obecnie w kościele mieści się salon wystawowy lwowskich fotografików. Przed kościołem umieszczono, zabraną sprzed kościoła księży misjonarzy, rokokową rzeźbę Niepokalanego Poczęcia NMP z XVIII w., prawdopodobnie dłuta mistrza Pinzla. 92 Kościół Matki Boskiej Śnieżnej rzut KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA (d. Trynitarzy), ul. Gruszew-skiego 2 (d. ul. Św. Mikołaja), H6 Drugi konwent Trynitarzy we Lwowie powstał dzięki fundacji Mikołaja Strzałkowskiego z 1694 r. Obok klasztoru, pod kierunkiem ojca Kazimierza od Serca Jezusowego (Grona-ckiego), wzniesiono w 1. 173945 murowany, barokowy kościół p.w. Trójcy Przenajświętszej i Św. Mikołaja Biskupa. Jego fasadę rozczłonkowują pilastry i zdobią woluty, a fryzy dzielą ją na trzy kondygnacje. Trój nawowe, trój arkadowe, przestronne wnętrze jest bogato ozdobione sztukaterią wykonaną około 1746 r. przez ojca Łukasza od Św. Feliksa (Pie- czyckiego). Z tego okresu, jak świadczą umowy zawarte z Sebastianem Fesingerem w 1745 i 1746 ?., pochodzi ołtarz główny. Rokokowa ambona została wykonana w kształcie Łodzi Kościół Św. Mikołaja rzut 93 ą Kościół Św. Mikołaja i stary Uniwersytet Piotrowej. W nawach bocznych pięć rokokowych ołtarzy oraz przeniesiony z katedry, manierystyczny ołtarz (1595) z rzeźbami w alabastrze, przedstawiającymi sceny pasyjne, fundacji Jana Szolc-Wolf o wicza. W 1751 r. obok kościoła wzniesiono nowy klasztor z rokokowym frontonem. Po kasacie zakonu w 1784 ?., kościół w 1786 r. zamieniono na parafialny, a klasztor na probostwo. W 1796 r. przed kościołem stanęła barokowa rzeźba Św. Jana Nepomucena. W 1. 184244 wzniesiono obok gmach Uniwersytetu i stąd kościół stał się uniwersyteckim. Po ostatniej wojnie kościół zamieniono wpierw na cerkiew, później zamknięto. W 1990 r. cały zespół przekazano cerkwi prawosławnej, z przeznaczeniem kościoła na cerkiew, klasztoru zaś na siedzibę władz soboru, usuniętego przez unitów z zespołu Św. Jura. 23 KOŚCIÓŁ NAWIEDZENIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY I KLASZTOR KARMELITÓW TRZEWICZKO- WYCH (d. Karmelitów Bosych), ul. Winniczenki 20 (d. ul. Czarnieckiego), I4 Pierwsza fundacja dla karmelitów bosych we Lwowie powstała w 1613 r. Dzięki niej wzniesiono zespół klasztorny na Krakowskim Przedmieściu. Warto wspomnieć, że konwent lwów-' ski wniósł znaczny wkład w unię Ormian z Kościołem rzym.-j -kat. Tu w kościele, 24 października 1630 r. katolickie wyzna- 94 nje wiary złożył ormiański arcybiskup Lwowa, Mikołaj Toro-sowicz. Obecną lokalizację uzyskał klasztor w 1631 r. za sprawą króla Zygmunta III, a książę Aleksander Zasławski-Ostrogski ustanowił nową fundację, wspartą potem przez króla Władysława IV i biskupa Piotra Gembickiego. Zespół klasztorny wzniesiono w 1. 163442. Kościół p.w. Św. Michała Archanioła zbudowano według projektu Jana Pokorowicza, na pomniejszonym planie prototypowej świątyni barokowej rzymskiego kościoła Jezuitów II Gesu. Przylegające do trójprzęsło- wej nawy rzędy kaplic tworzą wrażenie naw bocznych. Również do prezbiterium przylegają kopułowate kaplice p.w. Jezusa Miłosiernego z prawej strony i Św. Tomasza Judy z lewej. W prezbiterium, pod kopułą wspartą na ośmiu kolumnach, znajduje się wolno stojący, wykonany z czarnego i różowego marmuru, ołtarz typu tempietto, znakomite dzieło Aleksandra Prochen-kowicza. W ołtarzu umieszczono obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (XV w., szkoła bizantyjska). W czasie oblężenia Lwowa przez Chmielnickiego w 1648 ?., klasztor został spalony. Odbudowywano go w latach sześćdziesiątych XVII w. W tym czasie cały zespół otoczono murem obronnym (fragment zachował się do dziś, od strony ul. Darwina, d. Karmelickiej). Zbudowano też arsenał. Tak ufortyfikowany wytrzymał oblężenia w 1. 1672 i 1695, lecz w 1704 r. został zniszczony przez Szwedów. Zespół odbudowano na początku lat trzydziestych XVIII w. Freski na ścianach i sklepieniu kościoła, ze sceną gloryfikacji Św. Jana od Krzyża i Św. Teresy z Avila założycieli zakonu Karmelitów Bosych, namalował w 1. 173132 włoski artysta Giuseppe Carlo Pedretti, przy udziale swego lwowskiego ucznia B. Mazurkiewicza. Rzeźby tych świętych znajdują się w rokokowym ołtarzu kaplicy Św. Tadeusza Judy wykonanym przez mistrza Pinzla i Antoniego Sztyla. Przedsionek z chórem organowym oddzielono od nawy żelazną, kutą kratą. Na ścianach obok przedsionka znajdowała się rzeźba grupowa Ukrzyżowanie, z drewnianym, polichromowanym krucyfiksem i figurami Marii i Św. Jana Ewangelisty (XVII/XVIII w.). W ołtarzach bocznych obrazy świętych karmelitów, malowane przez artystę zakonnego G. Czajkowskiego. Po kasacie zakonu, w 1. 178489 w klasztorze przebywali reformaci, zmuszeni do opuszczenia własnego zespołu. Potem, do 1945 ?., zespół był w posiadaniu karmelitów trzewiczko-wych. Stopniowo zmieniała się fasada kościoła. W 1839 r. zbudowano od strony północnej wieżę, nakrytą namiotowym dachem. 95 Drugą, od południa wieżę, wzniesiono w 1906 r. i wówczas obydwie otrzymały barokowe zwieńczenia-hełmy, wykonatw według projektu Władysława Halickiego. Skromna fasada ozdobiona jest jedynie pilastrami i fryzami oraz znajdującym; się w niszach dwoma osiemnastowiecznymi rzeźbami Sw Jana od Krzyża i Św. Teresy z Avila. W 1. 186970 polichromia kościoła została uzupełniona i częściowo przemalowana. W 1871 r. kościół otrzymał nowe wezwanie Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. W 1877 r. wstawiono nowe, dębowe stalle, wykonane według projektu Władysława Halickiego. Wśród licznych nagrobków i epitafiów wyróżniają się m.in. nagrobek-pomnik gen. Józefa Dwernickiego (zm. 1857), dłuta Parysa Filippiego (1864); rokokowy, z czarnego marmuru nagrobek kasztelana Piotra Branickiego (zm. 1762); pomnik Józefa Dunin-Borkowskiego (zm. 1843) i Felicji Bo-berskiej (zm. 1889), rzeźbiony przez Lewandowskiego. W murze klasztornym płyta z herbem króla Jana III Sobieskiego. W zakrystii, a także klasztorze, znajdowały się ongiś cenne obrazy i portrety, a biblioteka klasztorna posiadała cenny zbiór starych ksiąg i rękopisów. Opuszczając po ostatniej wojnie Lwów, karmelici zabrali z kaplicy Jezusa Miłosiernego obraz Chrystusa dźwigającego Krzyż (obecnie w kościele na Piasku w Krakowie). Po odnowieniu, od kilku lat w kościele mieści się muzeum nauki i techniki. KOŚCIÓŁ NIEPOKALANEGO POCZĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY I KLASZTOR FRANCISZKANÓW (d. Kapucynów), ul. Korolenki 1 (d. ul. Franciszkańska), I-iż -4,5 Kościół i klasztor dla kapucynów wzniesione zostały z fundacji (1708) Elżbiety Zofii z Lubomirskich Sieniawskiej. Surowa reguła zakonu nakazywała budowę skromnych i oszczędnych obiektów. Tak powstał barokowy, jednonawowy kol ściół i klasztor, które to obiekty po rozwiązaniu zakonu W; 1784 r. przejęli franciszkanie (w tym samym czasie franciszkanom odebrano dwa zespoły klasztorne Św.. Antoniego i Św. Krzyża). Po pożarze w 1830 r. kościół odbudowano, a właściwie przebudowano, do 1838 r. Dziś jest to budowla trzynawowa w układzie bazylikowym, z barokowym wyposa" żeniem wnętrza. Skromną fasadę świątyni ozdabiają pilastrjl oddzielające nawy i wysunięty portal, nad którym między dwoma półkolistymi oknami umieszczono relief Matki Bo*j 96 skiej- Całość wieńczy trójkątny fronton. W czasie restauracji rzeprowadzonej w 1902 ?., fasadę uzupełniono dekoracyjnymi wolutami. Zachował się obraz Św. Rocha, pędzla Marcina Altomonte'a, nadwornego malarza Jana III Sobieskiego, oraz osiemnastowieczne nagrobki Józefa Ponińskiego (zm. liii) i Anny Kornhóff (zm. 1782). Należy wspomnieć, że w tym konwencie zaczynał swój franciszkański żywot późniejszy święty, Maksymilian Maria Kolbe (właśc. Rajmund Kolbe, 18941941). W 1907 r. rozpoczął naukę w niższym seminarium franciszkańskim we Lwowie, po trzech latach rozpoczął nowicjat z imieniem Maksymilian, potem ukończył szkołę średnią. W 1912 r. udał się do Rzymu, gdzie studiował filozofię i teologię. Tam uzyskał tytuł doktora i złożył śluby zakonne, przybierając imię Maria. W 1918 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Znany z działalności w Japonii, a przede wszystkim z Niepokalanowa. Dziełem jego życia było założenie Milicji Niepokalanej. Za swoją działalność i poświęcenie swego życia w Oświęcimiu (w bunkrze głodowym zajął miejsce innego więźnia, skazanego na śmierć) został beatyfikowany w 1971 r. przez Pawła VI i w 1982 r. kanonizowany przez Jana Pawła II. Obecnie kościół jest zamknięty, a w klasztorze mieści się szpital zakaźny. KOŚCIÓŁ NIEPOKALANEGO POCZĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY I D. KLASZTOR KLARYSEK, pi. Mytny, d. pi. Cłowy, I5 Siostry bernardynki, zwane też klaryskami, przybyły do Lwowa w 1482 r. i zamieszkały w drewnianych początkowo pomieszczeniach na Przedmieściu Halickim, nieopodal klasztoru Bernardynów. W 1583 r. zbudowano im murowaną kaplicę p.w. Św. Anny. Równocześnie z budową kompleksu klasztornego dla bernardynów rozpoczęto w pobliżu wznoszenie zespołu klasztornego dla bernardynek. Budową tą od 1607 r. kierował Paweł Rzymianin. Położone poza murami miasta klasztory odczuły oblężenie Lwowa w 1. 1648, 1656 i 1672 r. Około 1748 r. nastąpiła rozbudowa zespołu klasztornego w stylu barokowym. Kościół przebudowano na trzynawowy. Sklepienia otrzymały freski malowane przez Marcina Stroińskiego. Po kasacie zakonu w 1782 r. znajdujący się tu cudowny obraz Matki Boskiej Bolesnej przekazany został do kościoła Bernardynów. W klasztorze krótko zamieszkiwały siostry bazylianki. Wkrótce potem kościół zamknięto, a w klasztorze umieszczono wpierw urząd celny, a później skład tyto- Lwów 97 niowy. Funkcje sakralne przywrócono świątyni w 1900 r ustanawiając ją kościołem gimnazjalnym. Na krótko przed wojną, w 1. 193839 przeprowadzono jego restaurację, a przy okazji zbudowano prostą w swej konstrukcyjnej formie wieżę (proj. arch. Jan Łobos). Dziś w kościele mieści się galeria sztuki współczesnej, a w klasztorze biura. KOŚCIÓŁ ŚW. ŚW. PIOTRA ? PAWŁA I D. KLASZTOR JEZUITÓW, ul. Teatralna U (d. ul. Rutowskiego), H5 Jeden z największych i najładniejszych barokowych kościołów Lwowa. Zamknięty po wojnie, zamieniony na magazyn książek i druków (czasopism), w którym zgromadzono m.in. część zbiorów Ossolineum. Nie konserwowany, z wolna popada w ruinę. Jezuici przybyli do Lwowa w 1584 ?., sprowadzeni przez arcybiskupa Jana Dymitra Solikowskiego. Pierwszym przeorem klasztoru został Marcin Laterna, spowiednik i sekretarz osobisty króla Stefana Batorego (później także Zygmunta ? Wazy). Po długotrwałym sporze z gminą żydowską o teren, pod budowę kościoła i klasztoru wybrano ostatecznie miejsce po spalonym dworze Mikołaja Mielnickiego, wojewody podlaskiego. Prace budowlane rozpoczęto w 1610 r. od poświęcenia przez arcyb. Jana Zamoyskiego kamienia węgielnego. Przerywano je wielokrotnie i dopiero w 1618 r. ruszyły żwawiej za sprawą zaangażowanego do budowy architekta włoskiego, jezuity Giacomo Briano (15861649). W 1624 r. gotowa była kaplica boczna (dzisiejsza kaplica Dzie-duszyckich). Dzięki hojnej darowiźnie Elżbiety z Gostomskich Sieniawskiej, żony! marszałka wielkiego koronnego Prokopa Sieniawskiego, w 1629 r. prace budowlane nabrały tempa i w 1630 r. arcyb. Pruchnicki dokonał konsekracji kościoła. W 1734 r. kościół został częściowo zniszczony przez groźny pożar, ale wkrótce potem został odbudowany ze środków przekazanych przez Elżbietę z Potockich Szczuczynę, staroś-J cinę wolnicką. Ona także finansowała odbudowę wieży. Wieża ta, najwyższa w owym czasie we Lwowie, w 1754 r. otrzymała zegar. Planowano także wykorzystać ją w charakterze obserwatorium astronomicznego, ale plan ten upadł w związku z kasatą zakonu w 1773 r. W 1830 r. wieżę rozebrano w obawie, by nie podzieliła losu wieży ratuszowej, która niespodziewanie zawaliła się w 1826 r. W 1. 174060 i w 1773 r. dokonano zasadniczych zmian wyposażenia we wnętrzu ko-i ścioła. Powstał wówczas wielki ołtarz (1747), ołtarze boczne (1754 i 1759) i in., a sklepienia pokryły freski wykonane przez Jana Ecksteina z Brna (174050). Kościół jest budowlą trzynawową, 44 m długą, 22,5 m szero-l ką i 26 m wysoką i podobnie, jak wiele tego typu świątyń je^l zuickich, wzorowaną na kościele II Gesu w Rzymie. Fasada wschodnia, na pierwszej kondygnacji rozczłonkowana' sześcioma korynckimi pilastrami, posiada trzy wejścia z trze-1 ma piaskowcowymi portalami. Nad wejściem głównym nie- 98 Kościół Św. Św. Piotra i Pawła rzut wielka galeryjka, z której wejście na chór muzyczny. Podobne galeryjki nad pozostałymi wejściami, nad którymi półokrągłe otwory okienne. We wnękach figury świętych zakonu Jezuitów. Wewnątrz barokowy ołtarz główny. Nad nim krucyfiks (1616) o dużej wartości artystycznej. W ołtarzu nawy bocznej (prawej) obraz Św. Stanisława Kostki. W ołtarzu nawy lewej znajdował się dawniej cudowny obraz Matki Boskiej Pocieszenia, w 1945 r. przewieziony do Krakowa, od 1974 r. we Wrocławiu w kościele Jezuitów przy al. Pracy 26. Obrazy olejne patronów zakonu Św. Św. Franciszka Ksawe-rego i Ignacego Loyoli. Przy filarach barokowe i rokokowe epitafia Jabłonowskich, Kaznowskich i Dzieduszyckich. W zakrystii znajdowało się dawniej kilka portretów, malowanych przez jezuitę Fryderyka Rinna (ok. 1810). Od północy do kościoła przylega zbudowane w 1723 r. nowe kolegium jezuickie (wcześniej kolegium jezuickie, za sprawą króla Jana Kazimierza, przekształcono w uniwersytet). Po kasacie zakonu w 1778 r. w gmachu umieszczono najpierw siedzibę namiestnika, a później sądy. KOŚCIÓŁ I KLASZTOR SIÓSTR SACRE COEUR, pi. Św. Jura (poprzednio pi. Chmielnickiego), E6 Skromny, jednonawowy kościół w stylu neoromańskim, ufundowany przez arcyksięcia Ferdynanda d'Este i arcyb. 7* 99 Franciszka Pistka, zbudowany wraz z klasztorem w 1855 r. ty 1893 r. dokonano jego przebudowy według projektu J. Le^ wińskiego. W klasztorze mieściła się elitarna szkoła i internan dla dziewcząt. Po wojnie klasztor przebudowano dla potrzeb Instytutu Poli-l technicznego. Dziś znajduje się tu jego biblioteka. KOŚCIÓŁ SERCA PANA JEZUSA I KLASZTOR FRA? CISZKANEK, ul. Łysenki 45 (d. ul. Kurkowa), J4 Zespół zbudowany w 1. 187688 w.stylu neoromańskim, we^ dług projektu Juliana Zacharjewicza. Po stacjonującej tu jednostce wojskowej obiekt remontowa*! ny jest na sale wystawowe. KOŚCIÓŁ ŚWIĘTEJ RODZINY I KLASZTOR REFORMATÓW, ul. Szewczenki 66 (d. ul. Janowska), E4 Zespół zbudowano w 1900 r. w stylu neorenesansowo-baro-i kowym. Obecnie obiekt zajmuje fabryka szkła: kościół zamieniona na klub, a klasztor na biura. KOŚCIÓŁ ŚW. TERESY I KLASZTOR SS. BOSKIEJ OPATRZNOŚCI, ul. Bandery 30, d. ul. Leona Sapiehy,! D, E6 Niewielki, skromny, jednonawowy kościół powstał w 1855 r.| wraz z klasztorem i zakładem wychowawczym dla dziewcząt, f Obecnie mieszczą się tu zakłady mechaniczne Instytutu Poli-| technicznego. KOŚCIÓŁ ŚW. WAWRZYŃCA I KLASZTOR BONIFRATRÓW, ul. Łyczakowska 26, J5 Pierwotny jednonawowy kościół pod tym wezwaniem wznieć siono w 1536 r. Hojna fundacja Jana Sobieskiego, wówczas starosty jaworskiego i chorążego wielkiego koronnego, doko-; nana w 1659 ?., pozwoliła na budowę w 1. 168896 nowego) zespołu klasztornego szpitala, według projektu inż. Benoit. Po kasacie zakonu w 1785 r. cały kompleks zamieniono na szpH tal garnizonowy. Gruntowna przebudowa w końcu XVIII w,| zmieniła jego barokowe oblicze, pozostawiając jedynie fal sadę od ul. Łyczakowskiej. 100 ICOŚCIOŁ SW. WOJCIECHA, ul. Dowbusza (d. ul. Sw. ?Wojciecha), J4 pierwotny, drewniany kościół Św. Wojciecha Biskupa i Męczennika został ufundowany w 1602 r. przez Piotra Moskalika. ty 1. 170203 wzniesiono z kamienia i cegły nowy, jednonawowy kościół w stylu barokowym, połączony z internatem dla kleryków (w 1704 r., w czasie oblężenia Lwowa kwaterował tu król szwedzki Karol XII). W 1747 r. arcyb. Mikołaj tyyżycki przekazał kościół z klasztorem sprowadzonym do Lwowa księżom lazarystom, zwanym w Polsce misjonarzami. Do kasaty zakonu w 1784 r. prowadzili oni przy kościele niższe seminarium duchowne. Później zabudowania klasztorne i kościelne zamieniono na magazyny i dopiero w 1906 r. przywrócono kościołowi funkcje sakralne. Po II wojnie światowej znów utworzono tu magazyny. KOŚCIÓŁ WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH I KLASZTOR BENEDYKTYNEK, ul. Wiczewa 2 (d. pi. Benedyktyński), Zespół klasztorny Benedyktynek powstał w 1. 159397, zbudowany według planów Pawła Rzymianina, m.in. dzięki wsparciu Adama i Katarzyny Saporowskich w 1595 r. Położony u podnóża Wysokiego Zamku, na skraju średniowiecznego miasta, podobnie jak klasztor Bernardynów został zamieniony na swoistą twierdzę. Obronny charakter całego założenia podkreślają wysokie i grube mury obronne z przyporami i oknami-strzelnicami, a także masywna bryła jedno-nawowego kościoła. Po pożarze w 1623 ?., w ciągu czterech lat dokonano przebudowy przedłużając kościół o jedno przęsło i łącząc go z klasztorem. Przebudowie uległo wnętrze, w którym zbudowano chór muzyczny. Z tego okresu pochodzi także wieża kościelna w kształcie baszty obronnej, zachowana do dziś w niezmienionym stanie. Górną część trzykondygnacyjnej wieży zdobi gzyms i fryz oraz zwieńczenie z manierystyczną attyką. Nad portalem wykusz z rzeźbą. Rzeźby umieszczono też pośrodku każdej ze ścian. W XVIII w. przy wejściu na dziedziniec klasztorny umieszczono barokową bramę ozdobioną malowidłami i rzeźbami, zmieniono dekorację fasad budynków i in. Prowadzona przez benedyktynki szkoła uratowała klasztor przed austriacką kasatą. W latach trzydziestych naszego stulecia dla jej potrzeb od strony południowej dobudowano nowe skrzydło. 101 Po 11 wojnie światowej benedyktynki przeniosły się do klasztoru Cystersów w Krzeszowie na Dolnym Śląsku. ObecniJ kościół jest zamknięty, a w klasztorze mieści się szkoła mila cyjna. KOŚCIÓŁ P.W. ZAŚLUBIN NAJŚWIĘTSZEJ MARn PANNY I ŚW. JÓZEFA ORAZ KLASZTOR SAKRĄ,1 MENTEK, ul. Marczenki 9 (d. ul. Sakramentek), I, J6 1 Siostry benedyktynki od Nieustającej Adoracji Najświętsze^ go Sakramentu, zwane potocznie sakramentkami, przybyły do Lwowa jeszcze przed 1711 r. Ustanowioną w 1721 r. przet wojewodę smoleńskiego Franciszka Cetnera i arcybiskupi lwowskiego Jana Skarbka fundację dla zakonu wsparli Stanisław Leszczyński i Helena Czetwertyńska. Zbudowany wkrótce potem kościół został zniszczony w la! tach trzydziestych XVIII w. W 1743 r. rozpoczęto budowę nowego, murowanego kościoła, którego jednak nie wykończono przed końcem XVIII w. Prowadzenie przez sakramentki pensji dla panien (do 1928) uratowało zakon przed likwidacją po 1772 r. Już w czasach monarchii austriackiej kontynuowano budowę kościoła (1. 18751904), który otrzymał neobarokową formę według projektu A. Minasiewicza. Wyróżnia się imponująca, rozczłonkowana pilastrami i niszami fasada, z dwoma jakby cfl lindrycznymi wieżami po bokach i wysoką wieżą dzwonnicy pośrodku. Trzynawowe wnętrze wyposażono m.in. w neoba-rokowy, marmurowy ołtarz główny i dębowe stalle. W 1946 r. siostry zakonne wyjechały na Śląsk, a w 1972 rl osiadły we Wrocławiu. Zespół klasztorny adaptowano na obiekt sportowy. KOŚCIÓŁ ZMARTWYCHWSTANIA PANA JEZUSA 1 KLASZTOR ZMARTWYCHWSTAŃCÓW, ul. Piekarska 59, J6 Zespół wzniesiono w 1877 r. budując kościół na planie łacińskiego krzyża. W klasztorze przed ostatnią wojną mieścił się internat dla uczniów szkół średnich. Obecnie mieści się tu szpital wojskowy. KOŚCIÓŁ ŚW. ZOFII, ul. I. Franki 121 (d. ul. Św. Zofii),; H9 Pierwszy kościółek ufundowany został w 1574 r. przez Zofię 102 Hanlową, wdowę po lwowskim kupcu Stanisławie. z,e środków tej samej fundacji w 1. 15951614 zbudowano nowy, je-dnonawowy kościół, który spłonął w 1672 r. w czasie oblężenia miasta przez Turków. W 1765 r. został on odbudowany w stylu barokowym, a około 1789 r. poddany restauracji dzięki funduszom przekazanym przez Jana i Apolonię Łukiewi-czów, właścicieli pobliskiego majątku. Z woli fundatorów w Igl7 r. kościół został przekazany Siostrom Miłosierdzia z klasztoru przy ul. Teatyńskiej. Przed II wojną światową był to kościół parafialny. Dziś nieczynny. Już w 1782 ?., w okresie zaboru austriackiego rozpoczęło się kasowanie klasztorów i odbieranie zakonom kościołów oraz przemieszczanie konwentów do innych obiektów. Na podstawie dekretu cesarza Józefa II z 1784 r. przeprowadzono sekularyzację większości dóbr zakonnych, likwidując przy okazji wiele obiektów sakralnych. Nie zachowały się do dziś, wyburzone na przełomie XVIII i XIX w.: kościół Św. Ducha z pocz. XV w. na pi. Św. Ducha (obecnie pi. I. Podkowy); kościół Św. Katarzyny Aleksandryjskiej z XIV w., znajdujący się na terenie dawnego Zamku Niskiego i pełniący rolę kaplicy zamkowej; kościół Św. Krzyża i klasztor Franciszkanów, zbudowany w XV w. w sąsiedztwie Niskiego Zamku. W 1848 r. budynek klasztorny przebudowano na szkołę, a kościół na teatr niemiecki; kościół Św. Marka z XVII w. przy ul. Stryjskiej; kościół Nawiedzenia NMP i klasztor Karmelitów Trzewi-czkowych przy ul. Batorego (obecnie Kniazia Romana). Po kasacie zakonu w klasztorze utworzono tzw. więzienie karmelickie, a kościół z 1727 r. nie zachował się; kościół Podniesienia Krzyża Świętego z 1534 ?., znajdujący się na pi. Halickim; kościół Św. Stanisława Biskupa i Męczennika z XIV w. przy dawnej ul. Św. Stanisława (boczna ul. Legionów); kościół Trójcy Przenajświętszej i klasztor Trynitarzy (patrz cerkiew Preobrażeńska, s. 115). Przebudowane zostały następujące obiekty: kościół Św. Agnieszki i klasztor Karmelitanek Trzewicz-kowych (patrz Ossolineum, s. 149); kościół Św. Krzyża i klasztor Teatynów z 1733 r. przy ul. 103 ieatyńskiej (obecnie Krzywonosa), na koszary artylerii; kościół Św. Wawrzyńca i klasztor Bonifratrów z XVII \yj przy ul. Łyczakowskiej, na szpital wojskowy; kolegium Pijarów z kaplicą, otwarte w 1758 ?., po kasacie zakonu zamienione na szpital miejski. Przekazano unitom: kościół Św. Katarzyny Sieneńskiej i klasztor Dominika-nek (patrz cerkiew Św. Ducha, s. 111); kościół Św. Św. Piotra i Pawła (patrz cerkiew pod tym samym wezwaniem). Totalna likwidacja kościołów i klasztorów dokonana została jednak dopiero w okresie rządów komunistycznych. W 1990 r. czynne były we Lwowie tylko dwa kościoły rzymskokatolickie: katedra i kościół Św. Antoniego. Wszystkie klasztory i pozostałe obiekty sakralne przeznaczono na różne cele użytkowe, kościoły głównie na magazyny. Niektórym z nich przywraca się stopniowo funkcje sakralne. KATEDRA ORMIAŃSKA P.W. WNIEBOWZIĘCIA NAJŚW. MARII PANNY, ul. Ormiańska 7, H4 Jedna z najwspanialszych, a zarazem najstarszych świątyń Lwowa, przez wieki stanowiła główny ośrodek życia religijnego osiadłych w Polsce Ormian. Budowla niejednolita stylowo, składa się z trzech części pochodzących z różnych okresów historycznych: najstarszej, wschodniej z XIV w. i zdradzającej silne wpływy architektury Armenii; środkowej, zbudowanej w XVII w., z wyraźnymi cechami renesansu; część zachodnia, najmłodsza, powstała w XIX w. Późniejsze, wie-! lokrotne przebudowy zatarły wiele cech stylowych, nie pozbawiły jednak całego kompleksu katedralnego swoistego, właściwego architekturze Wschodu uroku. Budowę katedry, założonej na planie równoramiennego krzyża ormiańskiego, rozpoczęto w 1363 i kontynuowano do 1370 r. Wśród budowniczych, zapewne Ormian, wymienia się także nazwisko Włocha Dorchiego, a wśród fundatorów m.in. Jakuba, syna szachinszacha, obywatela Kaffy. Dziś najstarszą część katedry tworzy zbudowane z kamiennych ciosów prezbiterium, z kopułą wspartą na 12-bocznym tambu-rze, wypełnioną glinianymi naczyniami, zapewne dla polepszenia akustyki. Nawa, zbudowana w XVII w., pierwotnie sklepiona kolebkowo, dziś posiada strop kasetonowy. 104 1 Katedra ormiańska Wniebowzięcia NMP Ok. 1723 ?., dzięki hojnej subwencji Krzysztofa Augustynowicza, dyrektora sądów ormiańskich, a zarazem brata arcybiskupa katedra została w części przebudowana i barokizo-wana. Powstały wtedy nowe ołtarze, ambona, tron biskupi i in., a także nowa zakrystia. W 1. 190828 przeprowadzono gruntowną renowację katedry (arch. Franciszek Mączyński), w trakcie której odkryto fragmenty starych rzeźb, a przede wszystkim gotyckich fresków z końca XIV i pocz. XV w., przedstawiających m.in. Jana Ewangelistę i Jakuba z Compo-stelli. Tuż przed I wojną światową wnętrze kopuły ozdobiono 105 zaprojektowaną przez Jozera Mehoffera, a sprowadzoną ? Wenecji mozaiką, przedstawiającą Trójcę Św. W 1928 r. wy. konano nowy ołtarz główny, tron biskupi, marmurową ??] bonę, balustradę i,in. W katedrze zgromadzono wiele wybitnych dzieł sztuki sakralnej: rzeźb, obrazów, wot itp. Wśród nich malowidła ścienne J. H. Rosena Pogrzeb Św. Odilona oraz obrazy olejne Pokłon pasterzy, Ustanowienie Najśw. Sakramentu i Chrystus na krzyżu wszystkie z lat 192829. Wśród licznych nagrobków wyróżnia się nagrobek (koło zakrystii) zmarłego w 1551 r. we Lwowie Szczepana, Wielkiego Patriarchy Armenii. Stojąca obok wieża-dzwonnica, zniszczona w części pożarem w 1527 ?.; została w 1571 r. odbudowana przez Piotra Italusa (Krassowskiego), później kilkakrotnie restaurowana. Jej zwieńczenie pochodzi z końca XIX w. Od pd. katedrę otacza krużganek, z którego wejść można na mały brukowany dziedziniec. Zachowała się tu mała kaplica (grota) Chrystusa Ukrzyżowanego z barokowymi rzeźbami. Liczne płyty nagrobkowe z inskrypcjami w języku armeńskim, łacińskim i polskim. Po stronie wsch. inny malowniczy zaułek, zwany dziedzińcem Św. Krzysztofa, z wysoką kolumną i figurą świętego (1726). Po stronie pn., pomiędzy katedrą a dawnym klasztorem Benedyktynek ormiańskich (zał. 1682), znajdował się cmentarz, po którym pozostały resztki kamiennych nagrobków. Tu dwie rzeźby grupowe: Chrystus ze Św. Tomaszem i Św. Zofia z córkami. Obecnie w katedrze magazyn sakralnych obrazów, rzeźb i in. Katedra ormiańska Wniebowzięcia NMP rzut 106 ICOŚCIÓŁ EWANGELICKO-AUGSBURSKI, ul. Zielona 40 9,16 pierwotnie był to kościół klasztorny, zbudowany w 1685 r. orzy ufundowanym wcześniej, bo w 1678 r. przez hetmana Stanisława Jabłonowskiego klasztorze Dominikanów Obserwantów. Barokowy, dwuwieżowy kościół otrzymał wezwanie Św. Urszuli. Wnętrze ozdobiły freski malowane przez Józefa jyfarry'ego. Po kasacie zakonu przez władze austriackie w 1784 ?., kościół przekazano parafii ewangelicko-augsburskiej i dostosowano do potrzeb kultowych protestantów. W 1878 r. przeprowadzono restaurację świątyni. Obecnie mieści się tu magazyn. CERKWIE ARCHIKATEDRALNA CERKIEW ŚW. JURA (Św. Jej rzego), pi. Św. Jura, E5 Do 1946 r. archikatedralna cerkiew grekokatolicka (unicka),; potem sobór prawosławny. W 1990 r. świątynię ponownie ob-] jęli unici. W 1991 r. papież Jan Paweł II ustanowił metropo-] litą lwowskim obrządku bizantyjsko-ukraińskiego (aktualna^ nazwa unitów) kardynała M. Lubacziwskiego, zwierzchnika wszystkich unitów od 1984 r. Cały, otoczony murem zespół, prócz katedry obejmuje nadto: dzwonnicę, budynki kapituły oraz pałac metropolity. Wznosi się w miejscu, na którym w końcu XIII w. stalą niewielka, drewniana cerkie-, wka, ufundowana przez kniazia Lwa Daniłowicza. Zniszczona, być może w czasie na-, jazdów tatarskich, została w 1. 13631437 zastąpiona nową, murowaną z kamienia i cegły, krytą dwuspadowym dachem, z niewysoką wieżą-dzwonnicą. Chylącą się ku ruinie świątynię rozebrano w 1744 ?., by zastąpić ją nową, budowaną dzięki staraniom arcybiskupa Anatazego Szeptyckiego, unickiego metropolity lwowl skiego. Projektantem i realizatorem dzieła w 1. 174459 został znany architekt Bernard Meretyn, po nim w 1. 175964 dzieło kontynuował Sebastian Fesinger. Wystrój zewnętrzny ukończono ostatecznie w 1772 r., za rządów arcybiskupa Leona SzepM ckiego. Monumentalna budowla, najdoskonalsze, jak twierdzą niektórzy, dzieło europejskiego późnego baroku, łączy układ podłużny trójnawowy z centralnym (s. 109), założonym na planie krzyża greckiego (z ramionami na osi wschód zachód, nieco przedłużonymi) i z pięcioma kopułami: czterema nad kaplicami w nawach bocznych (osłoniętymi zewnątrz murami i prawie niewidocznymi) oraz kopułą centralną na masywnym, kwadratowym w planie tamburze, wspartym wewnątrz czteroma masywnymi filarami. Wokół naw bocznych przebiegają galerie (empory). Pełną ekspresji fasadę główną, uformowaną z wklęsło-wypu-kłych powierzchni, zdobioną pilastrami, łamanymi gzymsami i in. wieńczy okazała balustrada z wazonami i rzeźba grupowa przedstawiająca Św. Jerzego na koniu w walce ze smo-: kiem. Do wejścia, ujętego monumentalnym portalem flanko^ 108 Sobór Św. Jura Chrystusa malowany przez E. Englerta (1835). Uwagę zwracają także barokowe ołtarze boczne (6). W zespole obiektów wokół katedry wyróżnia się pałac metropolity, wzniesiony w 1772 r. wg projektu Sebastiana Fesinge-ra: Rokokowa architektura pałacu, krytego mansardowym dachem z lukarnami, zawiera elementy klasy cysty czne (portyki z kolumnami toskańskimi), widoczne zarówno od strony dziedzińca, jak i ogrodów pałacowych. Bogaty wystrój malarski i rzeźbiarski wnętrz z 1. 177576 (w tym kaplicy) jest dziełem J. Szczurowskiego, S. Ugnickiego i S. Gradolewskie-go, pracujących pod kierownictwem architekta F. Kulczyckiego. 110 ]4fa dzwonnicy (1865) zawieszono dzwon z 1341 ?., dzieło miejscowych ludwisarzy. Budynek kapituły do 1817 r. zajmowali oo. bazylianie. Bramy w otaczających zespół katedralny murach zdobią rzeźby dłuta Michała Filewicza. Ze wzgórza piękny widok miasta i górującego nad nim Wysokiego Zamku. Sobór bizantyjsko-ukraiński Św. Jura rzut CERKIEW I KLASZTOR SS. BAZYLIANEK, ul. Franki 56 (d. Zyblikiewicza), H7 Jednonawową cerkiew w stylu neoromańskim wzniesiono w 1882 r. Obecnie mieści się tu schronisko turystyczne (baza "Lwiwska"). CERKIEW ŚW. DUCHA, ul. Kopernika 36, G6 Niewielki, jednonawowy, zakończony półokrągłą absydą, barokowy kościółek powstał w 1. 172229 przy klasztorze ss. Dominikanek. Po kasacie zakonu klasztor zamieniony został na seminarium grekokatolickie, a kościół stał się cerkwią P-w. Św. Ducha (1783). Po zniszczonej w okresie II wojny światowej budowli pozostała jedynie wieża- dzwonnica. W wieży mieścić się ma muzeum "Rusałki Dniestrowej". CERKIEW ŚW. MIKOŁAJA, ul. Chmielnickiego 28 (d. ul. Żółkiewska), H3 111 Powstała jako jedna z pierwszych we Lwowie, w 2 pol. XIII w. wymieniana po raz pierwszy w 1292 r. Prawdopodobnie byłg miejscem pochówku pierwszych książąt (kniaziów) halickich jako cerkiew nadworna. Zbudowana z ciosów kamiennych na planie krzyża, z kwadratową nawą i prezbiterium zamkniętym od wschodu półokrągłą absydą, z prostokątnym przedsionkiem zachodnim i dwoma kaplicami, przylegającymi od północy i południa. W swym obecnym kształcie architektonicznym pochodzi z okresu gruntownej przebudowy, dokonanej w końcu XVII w., po pożarze w 1623 r. W 1776 r. przebudowano zakrystię. Kolejny pożar w 1788 r. zniszczył m.in. kryty gontem dach, kopułę i dzwonnicę nad kruchtą. Odbudowana już w 1800 ?., otrzymała nową, owalną kopułę nad nawą główną, podobną kopułą przykryto absydę, a fasadę ozdobiono pilastrami. V^ XVIII w. cerkiew otrzymała rokokowy wystrój, w tym ikonostas. W 1924 r. i w 1. sześćdziesiątych-siedemdziesiątych przeprowadzono restaurację świątyni. Obecnie czynna cerkiew prawosławna. CERKIEW I KLASZTOR ŚW. ONUFREGO (Bazylianów), ul. Chmielnickiego 36 (d. ul. Żółkiewska), H3 Po ostatniej wojnie, do 1990 r. mieściło się tu muzeum Iwana Fedorowa, pierwszego ruskiego drukarza. Dziś czynna cerkiew bizantyjsko- ukraińska. W miejscu obecnej świątyni, już w końcu XIII w., w czasach panowania Lwa Daniłowicza, istniała drewniana cerkiewka, przy której w 2 połowie XV w. stanął rozbudowany dzięki fundacji Stefana Dropana klasztor Bazylianów. Po pożarze w 1518 r. nową, murowaną cerkiew ufundował około 1550 r. wojewoda kijowski, książę Konstanty Ostrogski. Kilkakrotnie niszczona i odbudowywana. W 1680 r. składa się z dwóch odrębnych części tzw. wielkiej cerkwi i przylegającej do niej od północy tzw. małej cerkwi, jak zwano wówczas kaplicę Św. Trójcy. Kaplica ta została w 1701 r. rozbudowana i otrzymała piękny barokowy portal. W trakcie kolejnej przebudowy w 1776 ?., przeprowadzonej pod kierunkiem F. Kulczyckiego, obie części połączono, a później w 1. 182124 rozbudowano prezbiterium i zakrystię (architekt F. Treszer). Ostateczny kształt zawdzięcza rozbudowie na pocz. XX w., * wyniku której powstały trzy nawy. Nawy boczne otrzymały kopuły. Najcenniejszymi zabytkami cerkwi są zachowane polichromie z XVII i XVIII w., rokokowy ołtarz główny z baldachimem 112 ikonostas (Krasnopuszcza) z obrazami 12 Apostołów i in., piękne dzieło snycerskie, bogato ornamentowane i złocone. Budynek klasztoru wzniesiono w 1683 r. Całość otoczona była murem obronnym ze strzelnicami. Jego fragmenty zachowały się do dziś. W 1820 r. dobudowano dzwonnicę. Na przycerkiewnym cmentarzu w 1583 r. pochowano Iwana Fedorowa. CERKIEW PIATNYCI (Św. Paraskewji), ul. Chmielnickiego 63 (d. ul. Żółkiewska), H2 Powstała w 1645 r. z fundacji hospodara Mołdawii, Wasyla Łupuły, w miejscu starszej budowli. Cerkiew Św. Paraskewji (Piatnyci) Zbudowana z ciosów piaskowcowych, jednonawowa, o grubych murach i małych oknach, zamknięta ośmioboczną absydą, z masywną kwadratową w planie wieżą od zachodu, zwieńczoną hełmem (1908) pełniła w przeszłości funkcje obronne. Na murze południowym kamienny herb hospodara słońce, księżyc i korona. Najcenniejszym zabytkiem sztuki staroruskiej jest wspaniały ikonostas w stylu bizantyjskim. Drewniany, pozłacany, bogato rzeźbiony zawiera ponad 70 ikon. Mistrzostwo wykona- Lwów 113 Cerkiew Św. Paraskewji rzut nia i stosowane techniki wskazują na autorstwo znanego lwowskiego malarza i portrecisty, F. Seńkowicza lub jego uczniów (2 pol. XVI lub pocz. XVII w.). W 1870 ?., w trakcie prac renowacyjnych, dolną część ikonostasu uzupełniono nowymi obrazami malowanymi przez A. Kaczmarskiego. Naruszoną kompozycję malarską zmieniono w 1982 r. w trakcie konserwacji, przywracając ikonostasowi pierwotny wygląd. Freski wewnątrz cerkwi wykonał w końcu XVIII w. lwowski malarz Łukasz Doliński. Dziś czynna cerkiew prawosławna. ?? CERKIEW ŚW. ŚW. PIOTRA I PAWŁA, ul. Łyczakowska 43 82, K5 Pierwotnie kościół, zbudowany około 1668 ?., przebudowany w XVIII w. w stylu barokowym. Od 1750 r. do kasaty zakonu w posiadaniu oo. paulinów, od 1786 r. cerkiew prawosławna. Skromne, jednonawowe wnętrze z kolebkowym stropem zdobiły ongiś freski Łukasza Dolińskiego (później zamalowane). Ikonostas, rokokowa ambona i trzy ołtarze z XVIIIXIX w. Obecnie czynna cerkiew prawosławna. AC CERKIEW PRAWOSŁAWNA, ul. Korolenki 3 (d. ul. Franciszkańska), I5 Pięciokopułowa rosyjsko-bizantyjska budowla z 1900 r. Obecnie zajmuje ją szpital. 114 cERKIbW PREOBRAZENSKA (cerkiew Przemienienia pańskiego), ul. Krakowska 21, H4 pierwotnie kościół i klasztor Trynitarzy, zbudowany w 1729 r. Ryła to jedna z najwspanialszych budowli barokowych Lwo-wa> dzieło znakomitych architektów Bernarda Meretyna i Jana de Witte'a. po kasacie zakonu kościół zamieniono na bibliotekę uniwersytecką, a w klasztorze pomieszczono gimnazjum i część Uniwersytetu. W czasie ostrzału artyleryjskiego w 1848 r. część budynków uległa uszkodzeniu. Podarowane Ukraińcom, zajęte zostały przez stowarzyszenie "Matyca Ruska". Na początku XX w. w klasztorze urządzono "Narodny Dim", kościół już jako gre- kokatolicki został przebudowany w stylu klasycystycznym wg proj. S. Hawryszkiewicza. Od 1990 r. ponownie czynna cerkiew bizantyjsko-ukraińska. Cerkiew Preobrażeńska rzut CERKIEW USPIEŃSKA (ZAŚNIĘCIA NMP), ZWANA TEŻ CERKWIĄ WOŁOSKĄ, ul. Ruska 7, H5. W 1421 ?., w miejscu dzisiejszej cerkwi, stał gotycki kościół, murowany z kamienia i cegły. Po wielkim pożarze w 1527 r. jego miejsce zajęła świątynia ufundowana przez hospodara wołoskiego, Aleksandra Łopuszanina, a zbudowana wg projektu Piotra Krassowskiego. Także i ona padła w 1571 r. pastwą płomieni. W 1591 ?., z inicjatywy działającego we Lwowie Bractwa Stawropigijskiego (założonego w 1581 r. przez Konstantego Ostrogskiego) rozpoczęto prace przy wznoszeniu nowej, okazałej cerkwi. Dzieło czynnie wsparli m,in. het- 8> 115 Cerkiew Uspieńska (Wołoska) man Szahajdaczny, hospodarowie wołoscy Paweł, Jaremi i Szymon Mohyła, a nawet car moskiewski Fiodor. Autorem projektu architektonicznego i głównym budowniczym był Paweł Rzymianin, któremu od 1597 r. pomagał teść, Wojciech Kapinos, a od 1598 r. Ambroży Przychylny, który w 1629 r. (w 11 lat po śmierci Pawła) dokończył dzieła. W dwa lata później nastąpiła konsekracja cerkwi. Cała wykonana z ciosów wapiennych budowla, utrzymana w stylu renesansu, zawiera wiele elementów charakterystycznych dla architektury staroruskiej. Fasadę rozczłonkowują toskańskie pilastry, między którymi symetrycznie rozmiesz- 116
czono niewielkie okna z archiwoltami. Pod wydatnym gzymsem biegnie fryz dorycki, zdobiony tryglifami i metopami. płaskorzeźby nawiązują do tematyki biblijnej. Fryz jest dziełem Jakuba i Konstantego Kulczyckich. Przestronne, trójnawowe, w układzie bazylikowym wnętrze wyraża znakomite wyczucie proporcji i ładu architektonicznego. Nawy rozdzielone są dwoma parami toskańskich kolumn, które jednocześnie wspierają środkową kopułę cerkwi jedną z trzech, położonych na głównej osi świątyni. Sklepienia nawy krzyżowe, nawiązują do architektury gotyckiej. Od strony wschodniej, na całej szerokości, cerkiew zamyka półokrągła absyda, od zachodu kruchta z chórem muzycznym. Najcenniejszym obiektem w cerkwi jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, malowany w 1635 r. przez Mikołę Pietrach-nowicza, zawieszony na ścianie nad wejściem od ul. Ruskiej. Ołtarz główny, ołtarze boczne i ikonostas (M. Filewicz, F. Olędzki, ok. 1773 r.) reprezentują dojrzałe rokoko. Wysoką wartość posiadają XVII-wieczne obrazy cechowe, m.in. Matki Boskiej, Św. Mikołaja i Madonny. Obrazy Drogi Krzyżowej z 1. 180752 są dziełem Marcina Jabłońskiego. Portret fundatora cerkiewnej dzwonnicy i kaplicy Trzech Świętych, Konstantego Korniakta, zawieszony na galerii malowany przez Łukasza Dolińskiego (XVIII/XIX w.). Witraże z 1930 r. W podziemiach cerkwi grobowiec Konstantego Korniakta. Cerkiew Uspieńska rzut 117 Tuż przy absydzie wznosi się okazała, na modłę włoską zaprojektowana, założona na planie kwadratu o boku 6 m, wysoka na 66 m dzwonnica, zwana także wieżą Korniakta. Jej budowniczym w 1. 157278 był Piotr Barbon, a fundatorem Konstanty Korniakt (15171603), podówczas najbogatszy lwowski patrycjusz (zob. kamienica Korniakta w Rynku s. 124). Podczas oblężenia Lwowa przez Turków w 1672 r., dzwonnica została częściowo zniszczona ogniem artylerii. Odbudowana w 1695 r. przez Piotra Bebera, została podwyższona o czwartą kondygnację, zwieńczoną barokowym hełmem z czterema narożnymi wieżyczkami. Po pożarze w 1779 r. raz jeszcze została odbudowana i wzmocniona. W 1783 r. zawieszono na niej 2-metrowej średnicy dzwon "Kirył", dzieło lwowskiego ludwisarza Teodora Polańskiego. Bezpośrednio do cerkwi i dzwonnicy przylega Kaplica Trzech Świętych. Zbudowana w 1. 157890 wg projektu Piotra Krassowskiego z fundacji Konstantego Korniakta, nawiązuje stylem do architektury bizantyjskiej i przypomina typowe drewniane cerkiewki. Wieńczą ją trzy kopuły wsparte na ośmiokątnych podstawach. W środkowej części podzielonej pilastrami fasady znajduje się piękny, rzeźbiony w białym wapieniu portal (XVI w.) z kolumnami, fryzem i misternym ornamentem z motywami liści akantu, winorośli i in. Po zniszczeniach wywołanych pożarem, kaplicę odbudował w 1671 r. własnym sumptem Aleksy Bałaban, o czym przypomina kamienna tablica nad wejściem. Wyżej XVI-wieczny obraz (ikona) Przemienienie Pańskie. Wewnątrz m.in. złocone, imitujące mozaikę, obrazy i bogata ornamentyka rzeźbiarska z XVIXVII w. Obecnie czynna cerkiew prawosławna. SYNAGOGI Jedyna czynna dziś we Lwowie synagoga (bożnica) znajduje się przy ul. Michnowskich (d. Króla Leszczyńskiego), D^, 5. W podwórzu posesji nr 27 przy ul. Blacharskiej (obecnie ul. Fedorowa) mieściła się dawniej słynna synagoga "Złotej Róży", zbudowana w 1582 r. z fundacji Izaaka Nachmanowi-cza przez włoskich architektów. Została ona zburzona przez Niemców w 1943 r. Po wojnie, na jej ruinach, zbudowano salę gimnastyczną. Podobny los spotkał starą synagogę (zbudowaną w 1630 r.) przy d. ul. Bożniczej (obecnie ul. Sanśka) oraz tzw. synagogę postępową, wzniesioną w 1845 r. na Starym Rynku. RYNEK ŚREDNIOWIECZNEGO MIASTA Rynek tworzy centrum miasta lokowanego w połowie XIV w., już w czasach Kazimierza Wielkiego, a odbudowanego po wielkim pożarze w 1527 r. Prostokątny plac, o wymiarach 142x 129 m, otacza zwarta zabudowa 44 kamienic, pochodzących z różnych okresów historycznych i reprezentujących różne style architektoniczne. ? wśród nich skromne, trzy- lub czterokondygnacyjne kamienice mieszczańskie, jak też okazałe rezydencje patrycjuszow-skie i magnackie. Dominuje, rzecz jasna, architektura renesansowa z okresu "złotego wieku" Lwowa, a obok niej późniejsza, barokowa, klasycystyczna i secesyjna. Partery i piwnice wielu domów kryją relikty architektury gotyckiej XV i pocz. XVI w. Środek placu zajmuje okazały budynek ratusza, siedziba rady miejskiej. RATUSZ, H5 Według utrzymującej się tradycji, ratusz, jako siedziba rady i wójta, powstał w okresie rządów Władysława Opolczyka (137278). Być może nastąpiło to jeszcze wcześniej, wkrótce po lokacji miasta. Wzmianki źródłowe wymieniają rok 1381. Pod koniec XV w. rozpoczęto budowę murowanego budynku, pod który w sierpniu 1489 r. kamień węgielny położył królewicz Jan Olbracht. Znani byli z imienia budowniczowie wieży: mistrz murarski Hans Stecher i cieśla Kapinos. Główna część ratusza powstała w 1. 14911503, a całość ukończono w rok później. Pożar miasta w 1527 r. spowodował zniszczenie dachu i górnych partii wieży, spłonęły też otaczające ratusz kramy i jatki. Odbudowa przebiegała sprawnie i do 1532 r. odbudowano wieżę. W 1561 r. rozpoczęto budowę nowego skrzydła wschodniego. Na pocz. XVII w., za sprawą burmistrza Marcina Kampiana powstała nowa wieża (ukończona ostatecznie w 1619 ?.), mająca 58 m wysokości. Ratusz stanowił wówczas centralną część sporego bloku śród- 120 '13 ipi>p!zpcu9 D>|SMO>|DJ '1=1 m '1=1 CO Ol O g I cc lo o 8 IR O a r1 o ?1=1
D>tsqjes U. ????? < cc a 121 rynkowego, zabudowanego kamieniczkami, kramami i jatkami, od których dzieliła go wąska uliczka zw. Pasamonniczą Po zachodniej stronie ratusza stanął pręgierz w oryginalnym kształcie dwóch, odwróconych do siebie plecami, kamiennych postaci: Temidy z wagą i przepaską na oczach (symbolizującą Sprawiedliwość) i Kata, przedstawionego w polskim stroju mieszczańskim i z uniesionym w górę mieczem. Przy głównym, południowym wejściu, na wysokim cokole umieszczono, ufundowanego przez Stanisława Szolca i wykutego w 1. 158991, kamiennego lwa trzymającego kartusz herbowy z herbami Lwowa i Rzeczypospolitej. Z czasem owego lwa zastąpiły rzeźby dwóch innych lwów. W 1618 r. umieszczono tu tablicę z inskrypcją ku czci rajcy Jana Juliana Lorencowicza, zaangażowanego w głośnej onegdaj historii pojmania, a potem uwolnienia starego Bartłomieja Uberowi-cza z rąk krewkiego szlachcica Niemirycza. W średniowieczu przed ratuszem znajdowała się też kamienna miara zboża, a także obmurowana sadzawka, wykorzystywana przeważnie przez handlarzy ryb. Do nowszych czasów przetrwał natomiast znajdujący się od północy budyneczek kordegardy żołnierskiej, później odwach garnizonu lwowskiego. Wewnątrz ratusza znajdował się obszerny przedsionek, sala radnych, skarbiec (w 1574 ?., w okresie bezkrólewia przechowywano tu koronę i berło królewskie), izba sądowa, tzw. Izba Czterdziestu Mężów i in., w piwnicach, prócz składów, istniało więzienie, przy czym najcięższe (loch) mieściło się pod wieżą. Od XV w. znajdował się na niej zegar, a na wysokości piątego piętra, na ścianie frontowej (pd.) umieszczono kamienną płaskorzeźbę orła z herbem Wazów pośrodku. Od pn. wieżę zdobiła płaskorzeźba łodzi wiosłowej, symbol handlu czarnomorskiego; od wsch. herb miasta, od zach. zaś obraz Św. Rocha, patrona strzegącego przed zarazą morową. W 1656 r. umieszczono na wieży obraz Św. Stanisława Kostki. W 1704 ?., gdy miasto zajęli Szwedzi, nastąpił kres świetności Lwowa. Doświadczył tego i ratusz, który zaczął chylić się ku ruinie. W 1721 r. wymieniono zegar (zastępując go w 1788 r. innym, wymontowanym z kościoła Jezuitów). Po zajęciu Lwowa przez Austriaków w 1772 r., stopniowo usunięto z ratusza pamiątki z czasów Rzeczypospolitej, w tym wiele obrazów i portretów zasłużonych burmistrzów, rajców i in. W 1826 r. niespodziewanie runęła wieża ratuszowa, co przyspieszyło decyzje o budowie nowego ratusza. W 1827 r. uro- 122 czyście wmurowano kamień węgielny i postawiono fundamenty budynku, zaprojektowanego w stylu klasycystycznym przez Józefa Markla i Franciszka Treschera. Wpierw powstało skrzydło południowe, później północne. Zbudowano też 65-metrową wieżę, na której umieszczono nowy, specjalnie w tym celu sprowadzony z Wiednia zegar. Uroczyste poświęcenie i otwarcie ratusza odbyło się w październiku 1835 r. W 1848 ?., w czasie pamiętnych wydarzeń Wiosny Ludów, ratusz został ostrzelany ogniem austriackiej artylerii. Pożar, który wtedy wybuchł, strawił nie tylko budynek z cennym wyposażeniem, ale poważnie uszkodził wieżę. Odbudowany do 1851 ?., przetrwał do dziś, choć w czasach najnowszych pozbawiono go wielu detali architektonicznych i polskich pamiątek. Rynek lwowski jako centralny plac średniowiecznego miasta był miejscem wielu wydarzeń historycznych i patriotycznych. Tu w 1387 r. Władysław Jagiełło odebrał hołd lenny wojewody wołoskiego Aleksandra, podobny w 1436 r. Władysław Warneńczyk od wojewody Eliasza. Tu ścinano głowy buntującym się przeciwko Rzeczypospolitej hospodarom mołdawskim w 1564 r. Stefanowi Tomży, w 1578 r. Iwanowi Podkowie, później Jankule... Tu w 1614 r. dzielono między żołnierzy zdobyte w Moskwie klejnoty carów, tu świętowano triumfy i opłakiwano klęski wojsk polskich w wojnach z Tatarami i Turkami. Tu w 1848 r. formowała się Gwardia Narodowa, tu gromadzili się robotnicy na pierwszą, obchodzoną we Lwowie manifestację 1-Majową. Tu w listopadzie 1918 r. proklamowano Wolną Ukrainę Zachodnią, a w listopadzie 1920 r. Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski, przyjmował defiladę obrońców Lwowa z okazji nadania miastu Orderu Virtuti Militari, tu świętowano wyzwolenie Lwowa w 1944 r. Na Rynku, w czterech jego narożnikach, znajdują się cztery empirowe studnie z rzeźbami: Adonisa, Amfitryty, Diany i Neptuna, wykonane w 1793 r. przez Hartmana Witwera. Pierzeja wschodnia Nr 2 kamienica Bandinellich, zbudowana w końcu XVI w., z zachowanym zrębem gotyckich murów, przez kupca i aptekarza Hieronima Wedelskiego w stylu włoskiego renesansu. W XVIII w. była własnością Roberta Bandinellego, wnuka słynnego florenckiego rzeźbiarza Bartolo-meo Bandinellego. Robert zasłużył się miastu, reorganizując w 1627 r. pocztę lwowską. W 1. 1737 123 39 kamienicę przebudowano, portal przerobiono na wejście do sklepu, a główne wejście do kamienicy przeniesiono na ul. Stauropigijską (d. Dominikańską). Nr 3 kamienica Wilczków. Początkowo w posiadaniu pa-trycjuszowskiej rodziny Wilczków. W 1713 r. stała się własnością Rzewuskich. W 1. 177172 przebudowana według projektu arch. Piotra Polejowskie-go. W pewnym okresie mieszkał tu Stanisław Skarbek, fundator noszącego jego imię Starego Teatru. W dekoracji fasady wyróżnia się balkon podtrzymywany przez kariatydy, z kutą w żelazie balustradą (P. Senkowicz i J. Ziajka). Rzeźby F. Olędzkiego Chwała (attyka) i Geniusz (balkon). Szczyt frontonu zdobi kartusz herbowy. Nr 4 kamienica "Czarna", zwana też kamienicą Anczow-skich lub Lorencowiczów. Uchodzi za jeden z najładniejszych zabytków architektury mieszczańskiej. Po pożarze Lwowa w 1527 r. powstał w tym miejscu piętrowy dom zwany Kijowskim lub Kosznarows-kim. Uległ on następnemu pożarowi w 1571 r. Kolejna kamienica powstała w 1. 158889, zbudowana przez Piotra Krassowskiego dla Tomasza de Alber-ti. Nadbudowana przez kolejnego właściciela (od 1596 r.) Jana Lorencowicza, kupca i aptekarza. Później w posiadaniu doktora Marcina Anczowskie-go, który sfinansował zasadniczą przebudowę kamienicy. W trakcie restauracji przeprowadzonej w 1. 167579 pod kierunkiem arch. Marcina Gradowskiego, fasada otrzymała manierystyczną elewację z tzw. diamentową rustyką, figury Matki Boskiej, Św. Marcina i Św. Stanisława Kostki oraz barokową at-tykę. Wśród kolejnych właścicieli wymienić można Potockich, Oleksińskich i Nikorowiczów. W 1884 r. nadbudowano czwartą kondygnację. Od 1911 r. stanowi własność miasta, przeznaczona dla Muzeum Historycznego m. Lwowa (s. 167). Nr 5 kamienica Hanlowska. Zbudowana około 1577 r: przez Piotra Krassowskiego dla rodziny Hanlów. Żyjąca w 2 poł. XVII w. Zofia Hanlowa znana była we Lwowie z działalności filantropijnej i z fundacji kościoła Św. Zofii. W ostatnich wiekach kamienicę nazywano Łukasiewiczowską. Nr 6 kamienica "Królewska" lub Korniaktów. Zbudowana została na dwóch parcelach Augustyńskiego i 124 Portal kamienicy "Królewskiej" Tarłowskiego, około 1580 r. przez Piotra Barbona (być może przy udziale Pawła Rzymianina) dla pochodzącego z Krety kupca, Konstantego Kor-niakta (około 1520 1603). Z końcem XVI w. rodzina Korniaktów, handlująca węgierskim i mołdawskim winem, miodem, a także suknem, skórami i futrami była najbogatszą w mieście. Sam Konstanty, ożeniony z Anną Dzieduszycką, zasłynął jako mecenas sztuki i fundator kilku znaczących budowli. Od 1623 r. właścicielami są karmelici, a w 1640 r. kamienicę kupił wojewoda Jakub Sobieski. Jego syn, od 1674 r. król Polski, Jan III, często tu przebywał. W 1678 r. budynek został gruntownie przebudowany i zamieniony na okazałą rezydencję (zwaną "małym Wawelem"). Tu w sali audiencyj-nej w 1686 r. podpisano wieczysty pokój między Rosją a Polską. Po śmierci króla Jana III w 1696 r. przez parę lat kamienica należała do Rzewuskich, a od 1804 r. do Aleksandra Chodkiewicza, który stworzył tu pokaźną bibliotekę, galerię malarstwa i kolekcję numizmatów. W 1816 r. kamienicę nabyła Helena Ponińska. W 1910 r. powstało w niej Muzeum Narodowe im. króla Jana III. Mimo przebudowy zachowało się sporo elementów architektonicznych z minionych okresów. Należy do nich m.in. piękna, renesansowa attyka zdobiona kamienną fi- 125 gurą króla i tigurami rycerzy, uwagę przykuwa wewnętrzny, trzykondygnacjowy, arkadowy dziedziniec. Dziś w kamienicy mieszczą się sale wystawowe Muzeum Historycznego m. Lwowa (s. 167). Nr 7 kamienica Krauzowska (później Szembekowska). Zbudowana na przełomie XVI i XVII w., z czasem stała się własnością Rzewuskich. Zwraca uwagę umieszczona w niszy statua Niepokalanej. Nr 8 kamienica Bernatowiczowska, zwana tak od nazwiska starej i bogatej rodziny kupców ormiańskich. Wzniesiona została w XVI w. Obecna empirowa fasada (arch. Bauman) pochodzi z pocz. XIX w. Nr 9 Pałac Arcybiskupi. Stoi w miejscu, które od 1376 r. było własnością arcybiskupów halickich, podarowany im przez księcia Władysława Opolczyka. W 1405 r. stała tu rezydencja księcia Świdrygajły, brata króla Władysława Jagiełły. Później rezydował w niej arcybiskup Jan Rzeszowski. W 1634 r. arcyb. Stanisław Grochowski zbudował na jej miejscu nową, wielkopokojową, jedną z najokazalszych w mieście rezydencję arcybiskupów lwowskich (pełniła tę rolę do 1832 ?.). Później mieściło się w niej seminarium duchowne. Tu w 1673 r. zmarł król Michał Korybut Wiśniowiecki. Zachował się portal z dwoma kolumnami, podtrzymującymi tablicę fundacyjną z inskrypcjami. Nr 10 kamienica Lubomirskich. Zbudowana w 1695 ?., w latach sześćdziesiątych XVIII w. przebudowana wg projektu Jana de Witte'a, a być może przy udziale B. Meretyna, M. Urbanika, S. Fesingera otrzymała jednolity stylowo, rokokowy wystrój zewnętrzny, zdradzający wpływy sztuki francuskiej. W kamienicy przed jej przebudową mieszkał poeta Szymon Szymonowie (15581629), jeden ze współtwórców Akademii Zamojskiej, autor pisanych po łacinie panegiryków, wierszy religijnych, sielanek i dramatów. Po zajęciu Lwowa przez Austriaków w 1772 ?., aż do 1821 r. rezydowali w niej namiestnicy Galicji. Po 1895 r. mieściła się tu sie: dziba ukraińskiej "Proświty". Pierzeja południowa Nr 11 kamienica Goslarowska. W XVII w. pełniła rolę zajazdu. Restaurowana w 1. 18991900. Nr 12 kamienica należąca dawniej do rajcy miejskiego 126 jodoJca Ulaza ^UJaczaj i stąd zwana Justglacow-ska. Wśród elementów dekorujących fasadę zwracają uwagę maszkarony, przedstawiające wąsate postacie polskiej szlachty. ^? 14 kamienica Massarowska, zwana Wenecką. Pierwotnie gotycka, przebudowana w 1589 r. w stylu włoskiego renesansu (arch. Paweł Rzymianin, przy współudziale Pawła Szczęśliwego), w XVII w. należała do jedynego w historii Rzeczypospolitej konsula weneckiego (i kupca zarazem) Antonio de Massaro. Przebudowana częściowo w XIX w. (ostatnia, czwarta kondygnacja). Zachował się portal, nad którym płaskorzeźba z herbem Wenecji uskrzydlonym lwem z otwartą księgą i inskrypcją "Pax tibi Evangelista Marce 1600" (Pokój Tobie, ewangelisto Marku). Nr 15 kamienica Mistrzszymonowska. Pierwotna, gotycka, przebudowana w XVI w. i później. Zachowane fragmenty gotyckiej kamieniarki okien. Nr 16 kamienica Mieszkowskiego. Pierwotna z XV w. należała do rajcy Jakuba Mieszko wskiego. Podobnie jak poprzednia (nr 15) zawiera sporo detali gotyckich (m.in. gotyckie, sklepione piwnice). Nr 17 kamienica Francweningowska. Zbudowana w XV w., w poł. XVI w. była własnością Franciszka Weninga, rajcy i burmistrza Lwowa. W 1. 1655 1771 stanowiła własność miasta. Przebudowana w XVIII w. w stylu rokokowym. Nr 18 kamienica Guttetera. Zbudowana w poł. XVI w., do historii przeszła z racji urządzanych w jej wnętrzach wystawnych przyjęć i bankietów z okazji koronacji Zygmunta III Wazy. Uchodzi za jedną z najładniejszych w Rynku. Nr 19 kamienica Pełczyńska. W XVI w. własność patry-cjuszowskiej rodziny Pełków. Nr 20 kamienica Krakowska, zwana też Kasperowską. Zwraca uwagę balkon z rokokową dekoracją (XVIIIXIX w.). Nr 21 kamienica Ubaldinich. Początkowo własność rajcy Andrzeja Dąbrowskiego, później rodziny Ubaldinich i in. Na parterze dwa zamurowane renesansowe portale z XVI w. Nr 22 kamienica Jelonkowska. Zbudowana w XVI w., własność Pawła Jelonka, w poł. XVI w. burmistrza Lwowa. Restaurowana w 1. 189395. 127 Pierzeja zachodnia Nr 23 narożna kamienica zwana Szolcwolfowiczowską Zbudowana około 1630 r. w stylu manierystycz-nym. Należała do znanej rodziny Szolc-Wolfowi-czów. Fasada rozczłonkowana pilastrami w p0_ rządku jońskim i korynckim, bogato omamento-wana (głowy anielskie, lwie maski i in.). Na trzeciej kondygnacji, w narożnej wnęce rzeźba gj-?. powa Chrzest Chrystusa, a na kartuszach łacińskie sentencje "Ubi charitis, ibi Deus" (Gdzie miłość tam Bóg) i "Time Dominum et recede a mało" (Bój się Pana i odrzuć zło). Nr 24 kamienica Gieblowska, później zwana Massarow-ską i Gordonowską. Zbudowana w XV w., po pożarze w 1527 r. przebudowana w stylu renesansowym. Nad portalem rzeźba chłopca na lwie. Od stycznia do marca 1707 r. zamieszkiwał tu Piotr Wielki, prowadząc z Polakami negocjacje w sprawie wspólnej kampanii przeciwko Szwedom. W 2 poł. XVIII w. kamienica stanowiła własność Szeptyckich. Na pocz. XX w. dokonano pewnej przeróbki, m.in. renesansową attykę zastąpiono szerokim parapetem. Płaskorzeźby są dziełem Zygmunta Kurczyńskiego (1920). Dziś w kamienicy mieści się oddział Muzeum Historycznego m. Lwowa. Nr 25 kamienica Jakubszolców, z XVI w. W tymże wieku mieściła się tu drukarnia Filipowicza. Nr 26 kamienica Janszolcowska, z XVXIX w. Nr 27 kamienica Forbachowska, zwana tak od pochodzącego z Wrocławia Adama Forbacha, XVIXIX w. Nr 28 kamienica Heppnerowska lub Doktorowska. Wzniesiona w 1510 r. dla burmistrza Pawła Dominika Heppnera. Później własność rodu lekarzy Napne-rów. Zwraca uwagę renesansowy portal z kanelowa-nymi kolumnami, a także obramienia okien na górnych kondygnacjach. Wewnątrz gotycki portal. Nr 29 pałac Korytowskiego. Dom powstał z połączenia dwóch kamienic, Zimorowiczowskiej i Dybowi-czowskiej, Pierwszą zbudowano na miejscu XVI-- wiecznego domu Kampianów. Mieszkał tu Jan Bartłomiej Zimorowicz (15971677), poeta, historyk i burmistrz Lwowa. Drugą część posesji zajmował dom Stanisława Dybowickiego, lekarza króla Zygmunta III Wazy. W 1768 r. przebudowa- 128 no obydwie kamienice na pałac dla Felicjana Korytowskiego, komendanta garnizonu lwowskiego. Pasaż w tym budynku, łączący Rynek z kościołem Jezuitów, nazwano imieniem znanego lwowskiego cukiernika, Dominika Andreollego, od 1803 r. właściciela kamienicy, który w pasażu prowadził cukiernię. jsfr 30 kamienica Regulusowska. W poł. XVI w. należała do rajcy Jakuba Reguły. Stylowa, rokokowa elewacja z XVIII w. Nr 31 kamienica Mazanczowska, zbudowana w XVI w. W okresie międzywojennym należała do rodziny Baczewskich, znanych wytwórców wódek i likierów. Obecny wygląd zawdzięcza przebudowie dokonanej w 1923 r. pod kierunkiem arch. Bronisława Wiktora. Fasadę zdobią rzeźby Zygmunta Kurczyńskiego. Kr 32 kamienica Zipperów zbudowana w miejscu starych budowli w 1912 r. według projektu Michała Łuże-ckiego w stylu modernistycznym. Dziś mieści się tu dom towarowy (Uniwermag). Pierzeja północna Nr 33 kamienica Kiliańszczyńska z XVII w. Należała do aptekarza Jana Kiliansta. Obecną rokokową postać otrzymała w XVIII w. według projektu Bernarda Meretyna. Nr 34 kamienica Awensztokowska, później Hanuszow-ska. Zbudowana w 1767 r. według projektu Józefa Kosińskiego, należała do rodziny znanych lwowskich kuśnierzy Awensztoków. Nr 35 kamienica Majdaszewiczowska. Przebudowana w 2 poł. XVIII w. w stylu barokowym. Nr 36 kamienica Gielazynów. Zbudowana w 1778 r. w stylu późnobarokowym. Przebywał w niej książę Józef Poniatowski w czasie służby w armii austriackiej (do 1789 ?.). Nr 37 kamienica Groswajerów. Należała do burmistrza Lwowa, Marcina Groswajera, zasłużonego w czasie obrony miasta obleganego przez Kozaków pod wodzą Bohdana Chmielnickiego w 1648 r. W XVIII w. należała do ormiańskich kupców Derza- chariasiewiczów. Nr 38 kamienica Wilczkowska z XVIIXIX w. Nr 39 kamienica Tołłoczków z XVIIXIX w. Lwów 129 Nr 40 kamienica Zuchorowiczowska z XVII w. Własność różnych rodzin mieszczańskich. W 2 pol. XVIII w przebudowana na rokokowy pałacyk rezydencję przeora bazylianów z klasztoru Św. Onufrego Nr 41 kamienica Grenzowska lub Karwowska z XVlI-_ XIX w. Nr 42 kamienica Kwartnikowska, zwana też Siedmioro cką z XVIIIXIX w. Nr 43 kamienica Rottendorfowska. Zbudowana w 1778 r. w stylu barokowym, należała do różnych rodzin ormiańskich. Nr 44 kamienica Boczkowiczowska, zwana tak od zamieszkującej ją w XVIII w. zamożnej rodziny Bocz-kowiczów. Nr 45 kamienica zbudowana około 1790 r. (z zachowanym zrębem gotyckim z XV w.) na miejscu dwóch istniejących wcześniej domów należących do Ku-dliczów i Hallerowiczów. Uchodzi za jeden z najładniejszych domów w stylu empire. Restaurowana w XIX w. ULICAMI STAREGO LWOWA UL. CHMIELNICKIEGO (od 1950 ?.), d. ul. Żółkiewska (od XVIII w.), H-4 do J1 Biegnie od pi. 300-lecia Wozjednania (Zjednoczenia), d. pi. Krakowskiego, na północny wschód. Do końca XVIII w. zwana była traktem lub Drogą Wołyńską. Nr 5 budynek mieszkalny, zbudowany w 1913 ?., według projektu A. Pillera. Nr 28 cerkiew Św. Mikołaja (s. 111), obok niej d. Ruska "Matyca". Nr 36 cerkiew Sw. Onufrego (s. 112). Opodal cerkwi, koło wiaduktu kolejowego znajdował się najstarszy klasztor i kościół ormiański Św. Anny oraz kościół Św. Jakuba, obydwa zlikwidowane w 1784 r. Nr 48 d. koszary kawalerii. Nr 56 budynek mieszkalny, zbudowany w 1895 r. według proj. J. i K. Schulzów. Nr 63 cerkiew Św. Paraskewji (s. 113). W jej sąsiedztwie stała dawniej cerkiewka ss. Czerniczek (Ba-zylianek), rozebrana w 1809 r. Nr 86 d. klasztor ss. Felicjanek. Nr 90 d. browar Karola Kiselki. Nr 98 tzw. Rogatka Żółkiewska. Za nią po lewej stała kiedyś, zbudowana w 1668 ?., ? zburzona w 1802 r. cerkiewka Św. Barbary na Tarnawce. Nr 100 d. rezydencja Baczewskich, a obok znana wytwórnia wódek i likierów. UL. CZAJKOWSKIEGO (od 1946 ?.), d. ul. Chorążczyzna, H5 do G6 Prowadzi od ul. Stefanyka (d. Ossolińskich) do al. Szewczenki (d. ul. Akademickiej). Dawna nazwa wiąże się ze Stefanem Potockim, chorążym wielkim koronnym, który w XVIII w. posiadał w pobliżu swą posiadłość. Obecna nazwa na cześć 9* 131 wielkiego kompozytora rosyjskiego Piotra Czajkowskiego nawiązuje do znajdującej się przy ulicy filharmonii państwo-; wej. Nr 1 d. szkoła im. Królowej Jadwigi. Nr 2 i 4 d. kawiarnia Schneidera. Nr 7 secesyjny budynek Filharmonii Państwowej im. S. Ludkiewicza, zbudowany w 1910 r. według projektu W. Sadłowskiego. Nr 17 i 19 d. wydawnictwo "Słowa Polskiego" z drukarnią, później dyrekcja lasów państwowych. W nie zachowanym dworku przy tej ulicy mieszkał i tworzył w 1. 185676 Aleksander hr. Fredro. UL. CZERNYSZEWSKIEGO (od 1950 ?.), d. ul. Kraszewskiego (od 1897 ?.), G5 do F6 Ciągnie się od ul. Słowackiego do ul. Matejki. Nr 5 budynek d. konsulatu rosyjskiego, później własność Schleicherów. Nr 9 kamienica Belków, zbudowana według projektu M. Kowalenka. Nr 11 kamienica Zofii Jełowieckiej, zbudowana według projektu L. Ramułta. Nr 15 kamienica Rakowskich, zbudowana według projektu Zagórskiego i Marconiego. Nr 17 pałac księcia Adama Lubomirskiego, zbudowany według projektu Z. Kędzierskiego i L. Marconiego. UL. DRAHOMANOWA (od 1946 ?.), d. ul. Mochnackiego (od 1895 ?.), ?6 do G7 Biegnie od al. Szewczenki (d. ul. Akademickiej) do ul. Ko- ciubińskiego (d. ul. Supińskiego). Pierwotnie zwana Kalecką Górną, później, do 1895 ?., ul. Garncarską. Nr 1 budynek parafii Św. Mikołaja. Nr 3 Biblioteka Uniwersytecka (s. 178). Nr 12 d. siedziba Ukraińskiego Towarzystwa Pedagogicznego. Nr 17 d. willa Wieczyńskich, później ks. Sanguszkowej i Marii hr. Tyszkiewiczowej. Nr 19 d. willa Moraczewskiego, po I wojnie światowe] konsulat niemiecki. Nr 40 d. willa dr. Emila Dunikowskiego. Nr 42 Muzeum Sztuki Ukraińskiej (s. 170). 132 UL. DRUKARSKA, H4 prowadzi od Rynku do pi. Daniły Halickiego (d. pi. Strzeleckiego). W 1. 1871 1949 nosiła nazwę Grodzickich. Nr 3 dom "Pod Matką Boską", należący ongiś do Stanęła Szolca, zbudowany około 1543 ?., w obecnej postaci z 1897 ?., przebudowany według projektu J. Lewińskiego. Nr H budynek mieszkalno- administracyjny, zbudowany w 1912 r. według projektu M. Makowicza. UL. FEDOROWA, H^4, 5 Ciągnie się od pi. Stauropigijskiego (d. Dominikańskiego) do ul. Starojewrejskiej (d. Boimów). Swą obecną nazwę nosi od 1949 r. Jest jedną z najstarszych w mieście. Od 1387 r. do 1871 r. nazywała się Żydowską, później, do 1949 r. Blacharską. Nr 1 dom należał pierwotnie do zgromadzenia Dominikanów. Nr 4 kamienica d. Lwowskiego Towarzystwa Lekarskiego. Nr 8 budynek mieszkalny z XVIIXX w. Nr 10 d. pałac księcia Kaliksta Ponińskiego z 1580 ?., wcześniej dom Sobieskich. Nr U i 15 budynki (z dodatkowymi wejściami) byłego Instytutu Stauropigijskiego, opisane przy ul. Ruskiej 15. Nr 27 i 29 budynki mieszkalne, w obecnym kształcie z pocz. XX w., zbudowane według projektu L. Re- isa i A. Schleyena. Przez sień posesji nr 27 przejście do d. synagogi (s. 119). Nr 28 i 30 - - budynki mieszkalne z XVIIXIX w. Ul. GNATIUKA (d. Jagiellońska), G5 Prowadzi od al. Swobody (d. Legionów) do pi. Peremohy (Zwycięstwa), d. pi. Smolki. Do 1871 r. nosiła nazwę ul. Jezuickiej, w 1. 18711944 ul. Jagiellońska, 194491 ul. Gorkiego. Nr 1 gmach d. Galicyjskiej Kasy Oszczędności, zbudowany w 1891 r. według projektu J. Zacharjewicza, w miejscu stojącego tu dawniej Hotelu Angielskie- m g- Nr 2 narożny budynek u zbiegu z al. Swobody (d. ul. Le- 133 glonów), zajmuje okazały budynek d. Praskiego Banku Kredytowego, zbudowany w 1912 ?., zdradzający wpływy praskiej secesji. Dziś mieści się tu bank. Nr 3 gmach d. Galicyjskiego Banku Kredytowego, później Wiedeńskiego Banku Związkowego, zbudowany według projektu F. Księżarskiego. W budynku tym miało swoją siedzibę Galicyjskie Towarzystwo Łowieckie, założone w 1878 r. przez Włodzimierza Dzieduszyckiego. Wydawało ilustrowany dwutygodnik "Łowiec". Nr 5 i 7 d. kamienice księżnej Teresy Sapieżyny, później własność S. Sokołowskiego i spółki. Nr 11 d. kamienica Maurycego Wurma, w podwórzu której mieścił się dawniej Teatr Żydowski. Nr 20 i 22 zabytkowe kamienice w stylu berlińskiej secesji (Jugend-Still), zbudowane w 1911 r. według projektu F. Kasslera i R. Felińskiego. Parter zajmują dziś kasy biletowe kolei państwowych. UL. GRÓDECKA (ukr. Gorodoćka), G4 do A7 Ciągnie się od al. Swobody (d. pi. Gołuchowskich) w kierunku zachodnim, w stronę Gródka (Jagiellońskiego) i jest jedną z najdłuższych, a przy tym głównych w mieście. W 1. 196490 nosiła nazwę 1 Trawnia (1 Maja). Jej pierwszy odcinek, od al. Swobody do rozwidlenia w ul. Szewczenki (d. ul. Janowską), nosił przed wojną nazwę ul. Kazimierza Wielkiego, wcześniej (do lat trzydziestych) ul. Kazimierzowskiej, a w XIX w. ul. Św. Anny. Drugi odcinek to d. ul. Gródecka (od 1871 ?.). Godne uwagi: słynne więzienie "Brygidki" (patrz kościół Brygidek, s. 85), kościół Św. Anny (s. 78) oraz pod nr 83 cyrk (projektowali architekci A. Bachmatów i M. Kaniewski, 1963 ?.). UL. GRUSZEWSKIEGO (ukr. Hruszewśkogo), d. ul. Św. Mikołaja (od 1871 ?.), w 1. 194591 ul. Szczerbakowa, H6 Prowadzi od ul. Drahomanowa (d. ul. Mochnackiego) do ul. Franki (d. ul. Zyblikiewicza). Nr 2 kościół Św. Mikołaja (s. 93). Nr 4 ogromny, austriacko-koszarowy gmach, wzniesiony w 1. 184244, w którym do 1920 r. mieścił się Uni- 134 wersytet Lwowski. Potem, uczelniany gmach zwano Starym Uniwersytetem (s. 173). PL. HALICKI (ukr. Hałyćka PI.), H5 powstał w końcu XVIII w. po rozebraniu murów miejskich, zrównaniu wałów i zasypaniu fosy w sąsiedztwie dawnej Bramy Halickiej (istniała do 1775 ?.). Ozdobą placu jest stu- dnia-fontanna z rzeźbą Świtezianki (T. Błotnicki). Nr 6 na parterze kamienicy Walichiewicza mieściła się w okresie międzywojennym popularna kawiarnia "Centralna". Nr 10 d. kamienica Ulanieckich (XVII w.), później Bie- siadeckich, przebudowana w XX w., dziś siedziba Lwowskiej Biblioteki Obwodowej. Nr 15 d. Bank Hipoteczny, zbudowany w 1872 r. według projektu F. Pokutyńskiego, w miejscu dawnego "Zajazdu pod Tygrysem". UL. HALICKA (ukr. Hałyćka), H5 Biegnie od Rynku do pi. Halickiego. Jedna z najstarszych w mieście, wymieniona pod tą nazwą w 1384 r. Posesje nr 3, 5, 7, 9, 15 zajmują domy mieszkalne z XVII XIX w. Nr 10 kamienica "Pod Łabędziem" z XVIIXIX w. Nr 19 i 21 budynki mieszkalne i administracyjne z pocz. XX w., zbudowane według projektu J. Zacharje-wicza i J. Sosnowskiego (rzeźby S. Kurczyńskie- go)-Nr 20 budynek mieszkalny z przełomu XVIII i XIX w. PL. KATEDRALNY (w 1. 194991 pi. R. Luksemburg), d. pi. Kapitulny (od 1828 ?.), ?5 Nr 1 Katedra łacińska (s. 69). Nr 2 budynek, w którym w 1. 1909U mieściła się siedziba polskich konspiracyjnych ugrupowań wojskowych, w tym Związku Polskich Drużyn Strzeleckich. Bywał tu m.in. Józef Piłsudski, który w 1. 190814 jako komendant główny Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego przebywał ze swym sztabem we Lwowie, mieszkając przy ul. Ka-deckiej 6 (obecnie Gwardyjska). 135 UL. KLEPAROWSKA (od 1825 ?.), F4 do E2 Biegnie od ul. Szewczenki (d. ul. Janowskiej), za wiaduktem kolejowym łącząc się z ul. Warszawską. W 1. 195590 nosiła nazwę ul. Kuźniecowa. Zaraz, na początku, po lewej Góra Wiśniowskiego. Do 1895 r nosiła nazwę Góry Straceń lub Góry Hyclowej. Nazwana tak od nazwiska działacza niepodległościowego Teofila Wiśniowskiego, wraz z Kapuścińskim powieszonego przez Austriaków 31 lipca 1847 r. Nr 27 d. Dom Inwalidów, zbudowany w 1. 185563 według planów wiedeńskiego architekta Teofila Han-sena w stylu neoromańskim z dwukolorowej cegły) ozdobiony rzeźbami Cypriana Godebskiego i Abla Periera, z przeznaczeniem dla inwalidów wojennych i weteranów. Dziś mieści się tu szkoła techni-czno-pożarnicza. Nr 29 lasek zwany Kortumówką, od pierwszego właściciela, hr. Kortuma. Z czasem powstała tu strzelnica wojskowa, później sportowa. Nr 30 okazały hotel "Rosija", zbudowany w 1976 r. według proj. O. Hukowicza i L. Zajcewa. Nr 39 kompleks nowoczesnych obiektów sportowych, zbudowanych na początku lat osiemdziesiątych, według nagrodzonych projektów O. Hukowicza, B. Kriukowa i L. Zajcewa. UL. KNIAZIA ROMANA (d. ul. Batorego), H5, 6 Do poł. XVIII w. nosiła nazwę ul. Garbarskiej, później zwana była Przedmieściem Halickim, od 1885 r. ul. Batorego, w 1. 1944 91 ul. Watutina. Biegnie od pi. Halickiego do ul. Franki (d. Piłsudskiego). Nr 1 d. Pałac Sprawiedliwości, zajmowany początkowo przez Wyższy Sąd Krajowy. Gmach zbudowany został w 1892 r. według planów F. Skowrona, na miejscu d. klasztoru Karmelitów Bosych, zlikwidowanego w 1784 r. Szczyt frontonu wieńczy statua Sprawiedliwości dłuta L. Marconiego. Przed wojną mieścił się tu Sąd Apelacyjny, dziś zakłady Instytutu Politechnicznego. Nr 3 d. Wyższe Gimnazjum im. Franciszka Józefa, zbudowane w 1876 r. według projektu J. Hochbergera w stylu klasycystycznym. Na środkowym ryzalicie na wysokości 2 piętra, we wnękach umieszczone były pierwotnie posągi Kopernika, Mickiewicza, 136 Czackiego, Ossolińskiego, Śniadeckiego i Długosza wszystkie dłuta T. Barącza. Przed wojną w budynku mieściły się wydziały karne Sądu Apelacyjnego, dziś zakłady naukowe Instytutu Politechnicznego. jsfr 6 mieściło się tu studio lwowskiej rozgłośni Polskiego Radia, uruchomione w 1930 r. Tu powstawały głośne przed wojną audycje Radia Chorych (od 1931 ?.), ? przede wszystkim Wesołej Lwowskiej Fali (od 1932 ?.). Stacja nadawcza znajdowała się przy ul. Ponińskiego 12. jsfr 30 d. Miejska Ludowa Szkoła Żeńska im. Klementyny Tańskiej i Towarzystwo Szkoły Ludowej. Nr 32 d. popularna restauracja "Łowiczanka". Nr 34 róg ul. Fredry (d. Hawryluka) d. kamienica Le-wakowskich. W kamienicy tej mieszkał, tworzył i zmarł w 1876 r. Seweryn Goszczyński. W latach trzydziestych znajdował się tu pensjonat "Polonia". UL. KOPERNIKA, H5 do F7 Jest jedną z głównych arterii śródmieścia Lwowa, prowadząca od pi. Mickiewicza (d. pi. Mariackiego) do ul. Wojtowicza (d. ul. Pełczyńskiej). W XVIII w. nosiła nazwę Sokol-niczej, później do 1871 r. w części ul. Dolnej, dalej Św. Łazarza. W 1944 r. do ul. Kopernika dołączono ul. Tomickiego (obie nazwy od 1871 ?.). Nr 1 d. kamienica Mikolascha. W latach trzydziestych mieścił się w niej m.in. konsulat jugosłowiański. Między ul. Kopernika a d. ul. Krętą prowadził tzw. Pasaż Mikolascha, zbudowany według projektu J. Lewińskiego i J. Zacharjewicza, przykryty szklanym dachem, wspartym na lekkiej ażurowej konstrukcji stalowej, długości ok. 120 m i szerokości ok. 18 m. W pasażu, wieczorami bogato iluminowanym, a zimą ogrzewanym, mieściły się restauracje i kawiarnie, kina "Ton" i "Uciecha", sklepy, apteka (jako pierwsza uzyskała w 1853 r. oświetlenie lampą naftową skonstruowaną przez I. Łukasiewicza) i in., tworząc niezwykle urokliwy, tłumnie odwiedzany zakątek miasta. Nr 2 narożny gmach d. Galicyjskiego Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, zbudowany w 1. 187491 według projektu J. Zacharjewicza. 137 Nr 3 d. budynek włoskiego Towarzystwa Asekuracyj. nego. Znajdowała się tu później znana restauracja Kafki i Szkowrona. Dziś budynek bankowy. Nr 9 d. kino "Kopernik". Nr 15 d. pałac Romana hr. Potockiego, jeden z najpięk-niej szych tego typu we Lwowie, zbudowany w stylu wczesnego klasycyzmu francuskiego, a w 18801 przebudowany w formie neorenesansowej przez J. Cybulskiego według projektu Ludwika d'Auver-gne. Obecnie Pałac Ślubów. Nr 20 budynek d. Dyrekcji Dóbr Państowych. W 1876 r. powstała tu prywatna szkoła, od 1901 r. na prawach szkoły państwowej jako Liceum Żeńskie im. Wiktorii Niedziałkowskiej. Nr 23 okazała d. willa Syroczyńskiego. Nr 25 d. szpital dla ubogich. Nr 27 kościół Św. Łazarza (s. 88). Nr 34 narożny gmach dyrekcji poczt (wejście od ul. Słowackiego). Nr 36 wieża-dzwonnica po cerkwi Św. Ducha (s. 111). i Nr 40a d. pałac Władysława księcia Sapiehy, zbudowany w stylu francuskiego neorenesansu przez A. Kuh-na w końcu XIX w. Dziś siedziba Ukraińskiego Towarzystwa Ochrony Pomników Historii i Kultury. Nr 42 d. pałac hr. Wandy Bielskiej, zbudowany w 1923 r. w stylu secesyjnym przez I. Bagińskiego. Dzii Dom Nauczyciela. Nr 43 d. siedziba dyrekcji tramwajów. Nr 54 d. koszary żandarmerii, zbudowane w 1890 r. UL. KRAKOWSKA (od 1441 ?.), ?-4 Od Rynku do pi. 300-lecia Wozjednania (Zjednoczenia), d. pi. Krakowski. Istniała już w XIV w. i wówczas zwała się Tatarską. Nr 1, 3, 5, 7, 9, 14, 15 i 17 budynki mieszkalne z XVII XIX w. Nr 4 budowla z 1 poł. XIX w., z rzeźbami P. Ewteliego. Nr 21 cerkiew Preobrażeńska (s. 115). Nr 22 budynek mieszkalny z XVIIXIX w., przebudowany w 1891 r. przez architekta I. Lewińskiego. Nr 24 budynek mieszkalny z XVIIIXIX w. (arch. P-Polejowski), przebudowany w 1894 r. przez arch. S. Reumera. 138 jsfr 34 budynek mieszkalny z pocz. XIX w., z dekoracją empirową. ljl. ŁESI UKRAINKI (od 1944 ?.), d. ul. Skarbkowska (od 1871 ?.), G, H4 Ciągnie się od al. Swobody (d. Hetmańskiej) do ul. Podwale. jsTr 1 Ukraiński Teatr Dramatyczny im. Marii Zańko-wieckiej. Mieści się w klasycystycznym gmachu tzw. teatru "Skarbkowskiego", zbudowanego w 1. 183343 według projektu L. Pichla i J. Saltzma-na, ze środków Fundacji Stanisława hr. Skarbka. Do czasu otwarcia położonego opodal Teatru Wielkiego (1900), teatr "Skarbkowski" był główną sceną Lwowa, na której wystawiano dramaty i opery i w którym urządzano koncerty muzyczne. Tu m.in. występowali gościnnie N. Paganini i F. Liszt, tu koncertował M. Łysenko i wielu innych. Później salę teatralną zamieniono na kino i dopiero w 1940 r. przywrócono jej pierwotną funkcję. Nr 10 budynek d. klasztoru Benedyktynek ormiańskich, a później ormiańska szkoła żeńska. Nr 12 i 14 d. budynki kapituły ormiańskiej z XVII XIX w. Nr 21 budynek d. ormiańskiego zakładu wychowawczego, założonego w 1865 r. przez arcyb. M. Torose-wicza. Nr 39 dawna drukarnia, później żeńskie seminarium nauczycielskie, od 1899 r. Akademia Handlowa. UL. ŁOMONOSOWA (d. ul. Długosza), H6, 7 Do 1885 r. nosiła nazwę ul. Kumickiej. Później nazwana na cześć Jana Długosza, znakomitego XV-wiecznego dziejopisarza, arcybiskupa lwowskiego, zmarłego w 1480 r. Obecną nazwę otrzymała w 1944 ?., na cześć wybitnego rosyjskiego uczonego Michaiła Łomonosowa. Biegnie od ul. Szczerba-kowa (d. Św. Mikołaja) do ul. Kociubińskiego (d. ul. Supiń-skiego). Nr 2 i 4 zajmuje gmach tzw. starego uniwersytetu i wejście do uniwersyteckiego ogrodu botanicznego. Nr 6 budynek dawnego instytutu mineralogiczno-che- micznego, zbudowanego w 1892 ?., według projektu Risoriego. 139 Nr 11 d. willa znakomitego architekta, Juliusza Hochber* gera. Nr 17 d. zakład wychowawczy dla dziewcząt ukraińskiej ss. bazylianek. Nr 25 d. kamienica Supińskich, w której mieszkał j zmarł w 1893 r. Józef Supiński, powstaniec listopadowy, znany ekonomista i honorowy obywatel Lwowa. Dom należał później do Eugeniusza Romera, wybitnego geografa i kartografa, współtwórcy firmy wydawniczej "Książnica-Atlas". UL. ŁYCZAKOWSKA, 15 do M6 Od XV w. do pol. XVIII w. nosiła nazwę Drogi Gliniańskiej. Od 1786 r. Łyczakowskiej (wyższej i niższej) i od 1871 r. Łyczakowskiej. Nazwana od folwarku Lutzenhof, założonego w XVI w. w rejonie dzisiejszego kościoła Św. Antoniego. W I 194490 nosiła nazwę ul. Lenina. Nr 2 budynek d. archiwum map, zaprojektowany przez W. Przetockiego. Nr 22 i 24 d. szpital Hoffmana. Nr 26 szpital garnizonowy w d. klasztorze i szpitalu Bonifratrów, ufundowanym w 1659 r. przez króla Jana III Sobieskiego. Kościół Św. Wawrzyńca zbudowano w 1536 r. Obok budynek d. oddziału zakaźnego z 1890 r. Nr 35 d. zakład dla głuchoniemych p.w. Św. Trójcy, założony w 1830 ?., ? w 1901 r. przeniesiony na ul. Św. Zofii. Budynek wzniesiono w 1851 ?., rozbudowano w 1880 r. i nadbudowano w 1900 r. Nr 38 d. szkoła Św. Antoniego. Budynek wzniesiony w 1875 r. ozdabiały dawniej popiersia Piramowicza, Kopczyńskiego i Konarskiego. Nr 42 d. szpital dziecięcy Św. Anny, założony przez księżnę Jadwigę Sapieżynę, zbudowany w 1878 r. według projektu arch. J. K. Janowskiego. Obok pawilon szpitalny zbudowany w 1884 r. według projektu J. Lewińskiego. Nr 49 kościół Św. Antoniego (s. 79). Nr 76 koszary. Nr 82 cerkiew Św. Piotra i Pawła (s. 114). Nr 107 d. sanatorium, zbudowane w 1909 r. według projektu A. Łuszpińskiego w stylu późnej secesji, z dekoracją nawiązującą do motywów huculskich. kościół Matki Boskiej Ostrobramskiej (s. 92). 140 tjl. ŁYSENKI (od 1945 ?.), d. ul. Kurkowa (od 1871 ?.), j^-4 do J5 po 1871 r. zwana ul. Strzelnicką. Biegnie od ul. Winniczenki (d. Czarnieckiego) do ul. Leśnej. jsfr 1 budynek d. Towarzystwa naukowego im. Tarasa Szewczenki. Nr 12 zespół koszarowy. jsfr 14 d. bursa ukraińskiego Towarzystwa "Narodny Dim", zbudowana w 1907 r. w stylu późnej secesji. Nr 1517 d. pałac Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego, w którym mieściły się ongiś słynne zbiory Biblioteki Poturzyckiej. Nr 2123 d. strzelnica Towarzystwa Strzeleckiego. Teren zakupiony w 1775 r. przez członków milicji miejskiej, został zagospodarowany przed końcem XIX w. Nr 31 d. sanatorium Towarzystwa Ubezpieczeń Społecznych (proj. arch. A. Kamieniobrodzki, pocz. lat trzydziestych XX w.), dziś okręgowy szpital dziecięcy. Nr 9 d. zakład opiekuńczy dla chłopców Św. Antoniego, założony w 1850 r. przez ks. Kaliksta Orłowskiego, ks. Antoniego Monastyrskiego i Honoratę hr. Borecką. Nr 45 kościół p.w. Serca Pana Jezusa ss. Franciszkanek, (s. 100). Nr 4749 d. zakład ss. Rodziny Marii dla nieuleczalnie chorych. PL. MICKIEWICZA (od 1944 ?.), d. pi. Mariacki (od 1862 ?.), H5 Centrum współczesnego Lwowa, z którego wybiegają główne, reprezentacyjne aleje i ulice miasta: Swobody, Kopernika, Szewczenki, Wałowa i Rohatyńców. Sąsiaduje o krok z podobnym w charakterze pi. Halickim. Centrum to powstało w połowie XIX w., po likwidacji obwarowań miejskich. W 1. 18841905 obmurowano i zasklepiono koryto płynącej tu Pełtwi (podobnie jak w obecnych alejach Swobody i Szewczenki). Dominantą placu jest pomnik Adama Mickiewicza (s. 189), wokół którego odbywają się uroczyste zgromadzenia, wiece !tp. Tu właśnie Józef Piłsudski 22 listopada 1920 r. dekorował miasto krzyżem Virtuti Militari za udział w obronie Lwowa w 1918 r. 141 Plac Mickiewicza Opodal studnia-fontanna z kolumną, na której stalą statua Madonny (Haulmann, 1862), od której plac przyjął swą dawną nazwę. Wokół placu okazałe, secesyjne w przewadze kamienice, powstałe z końcem XIX i na początku XX w. Nr 1 hotel "Inturist", dawny hotel "George'a", zbudowany w 1901 ?., ? zaprojektowany w stylu wiedeńskiego neorenesansu przez znaną spółkę architektów H. Hellmera i F. Fellnera. Fasadę ozdabiają alegoryczne rzeźby Ameryki, Afryki, Europy i Azji dłuta P-Wojtowicza oraz płaskorzeźba ze Św. Jerzym, pochodząca z istniejącego w tym miejscu dawnego zajazdu Hoffmanów. W tym zajeździe w 1848 r. znajdowała się kwatera generałów J. Bema i J. Dwernickiego. Dwukrotnie gościł w nim H. Balzac. Nr 8 budynek mieszkalny, zbudowany w 1. 191322 według projektu J. Cybulskiego i F. Kaslera. 142 UL. MICKIEWICZA, G5 do F6 po końca XVIII w. zwana Drogą Świętojurską, w poł. XIX w. ??. Cesarską, później do 1871 r. ul. Św. Jura, a następnie pi. Mickiewicza. Biegnie od pi. Peremohy (Zwycięstwa) do pi. Św. Jura, skrajem parku im. I. Franki. Kr 1 d. Bank Krajowy. Kr 2 d. Bank Związkowy. Kr 6 d. Kasyno Narodowe, zbudowane w 1898 r. według projektu spółki architektów wiedeńskich H. Hellmera i F. Fellnera. Dziś Dom Uczonych. Kr 7 Muzeum Heleny Kulczyckiej, wybitnej malarki ukraińskiej (s. 172). Kr 11 d. kamienica Jana Styki, artysty malarza, inicjatora i współtwórcy Panoramy Racławice. Dziś mieści się tu m.in. Muzeum Aleksego Nowakowskiego, wybitnego malarza ukraińskiego (s. 172). Kr 16 d. pałac Gołuchowskich (proj. Okman, 1865). Kr 1820 d. kamienica ks. Ponińskiego. Kr 26 budynek d. Towarzystwa Kółek Rolniczych. Kr 28 budynek d. Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Rzemieślniczej "Skała", założonego w 1868 r. przez ks. Jadwigę Sapieżynę. UL. BANDERY, d. ul. Leona Sapiehy, F6 do D6 Do 1886 r. nosiła nazwę ul. Nowy Świat, potem Leona Sapiehy, a w 1. 19611991 ul. Myru (Pokoju). Prowadzi od ul. Kopernika do ul. Gródeckiej. Nr 1 d. koszary żandarmerii, zbudowane w 1890 r. według projektu J. K. Janowskiego. W okresie międzywojennym siedziba komendy wojewódzkiej, powiatowej i miejskiej Policji Państwowej. Nr 8 kościół Św. Marii Magdaleny, dziś sala koncertowa (s. 89). Nr 12 gmach główny Instytutu Politechnicznego, d. Politechniki Lwowskiej, zbudowany w 1. 187377 według projektu profesora architektury ówczesnej Szkoły Politechnicznej, Juliana Zacharjewicza. Okazały budynek był jednym z pierwszych we Lwowie, reprezentujących eklektyzm w architekturze, stanowiąc wzorzec dla wielu wzniesionych później gmachów publicznych i kamienic mieszczańskich. Sześciokolumnowy portyk wieńczy at-tyka z trzema alegorycznymi rzeźbami L. Marco- 143 niego, przedstawiającymi Inżynierię, Budownic. two i Mechanikę. Nr 30 kościół Św. Teresy i d. klasztor ss. Boskiej Opatrzności (s. 100). Nr 55 d. szkoła im. Konarskiego. UL. ORMIAŃSKA (od 1871 ?.), ukr. Wirmenśka, H4 Ciągnie się od pi. Stauropigijskiego (d. pi. Dominikańskiego) do ul. Teatralnej (d. ul. Rutowskiego) i należy do najczęściej odwiedzanych zakątków Lwowa. Od średniowiecza zamieszkiwali tu prawie wyłącznie Ormianie, nadając ulicy niepowtarzalne piętno Wschodu. Nr 1 i 3 zajmują budynki d. Domu Narodowego. Nr 79 zespół katedry ormiańskiej z 2 poł. XIV w., z przybudówkami z XVIIXX w., dzwonnicą i d. pałacem arcybiskupów ormiańskich (s. 104). Nr 8 dom mieszkalny z XVII w., przebudowany w pocz. XIX w. w stylu klasy cysty cznym, dekorowany rzeźbami J. Schimsera. Nr 13 budynek d. Prokuratorii (urzędu) Skarbu, tzw. pałac Mirów, przebudowany w 1783 r. (P. Guibaut), ze wspartym na konsolach balkonem z rokokową dekoracją. Nr 20 kamienica z końca XVI w., zbudowana przez włoskiego architekta Piotra z Lugano, przebudowana w 1898 r. przez J. Lewińskiego. Zwraca uwagę stylowy portal. Nr 21 kamienica z XVII w., przebudowana w pocz. XIX w. w stylu empire, ozdobiona rzeźbami H. Witwera. Nr 23 trzypiętrowa kamienica, zbudowana w XVII w., w XIX w. została przebudowana w stylu empire. Mieściła się tu Szkoła im. Piramowicza. Zwraca uwagę bogata dekoracja fasady w postaci reliefowego, alegorycznego przedstawienia znaków Zodiaku, Czterech Pór Roku i postaci uskrzydlonego Chronosa (G. Krasucki, ok. 1860 r.) PL. PEREMOHY (Zwycięstwa), d. pi. Smolki, E7 Do 1885 r. pi. Jezuicki, potem do 1946 r. pi. Smolki. Rozchodzą się stąd ulice Mickiewicza, Kościuszki, Gnatiuka i inne. Na środku placu znajdował się pomnik Franciszka Smolki, dłuta Tadeusza Błotnickiego. Nr 3 d. siedziba Starostwa Grodzkiego. 144 v[r 4 w tym budynku mieszkał F. Smolka (181094). Później mieściła się tu Dyrekcja Policji. K[r 5 d. Bank Rolny. UL- PIEKARSKA (od 1690 ?.), ukr. Pekarśka, 15 do K6 Biegnie od ul. I. Franki (d. Piłsudskiego) do ul. Miecznikowa (do cmentarza Łyczakowskiego). jsTr 2 d. Hotel "Metropol". Nr U d. willa Richtera, zbudowana według projektu E. Kellera, później własność K. S. Jakubowskiego i s-ki. d. pałac Siemieńskich, zbudowany w pocz. XIX w., przebudowany w 1873 r. w stylu francuskiego neo- renesansu przez J. Lewińskiego i A. Wagnera. Obecnie szkoła i internat. d. Czytelnia Katolicka. d. pałac hr. Comello, zbudowany w 1. 181030, dziś gł. gmach Instytutu Weterynaryjnego (s. 174). kompleks klinik zbudowanych wg projektu Braun- seisa. kościół i klasztor Zmartwychwstańców (s. 102). d. przytułek dla dzieci im. Św. Józefa, zbudowany w 1870 r. Obecnie Instytut Medyczny (s. 174). ? 19 Nr 28 Nr 50 Nr 52 Nr 67 Nr 69 UL. PODWALE, ukr. Pidwalna, 15 do H- Do 1871 r. ul. Zbrojowni wyższa i niższa, potem Podwale. Prowadzi od ul. Wałowej do pi. Daniły Halickiego (d. pi. Strzeleckiego). Nr 2 i 4 budynek d. gimnazjum wyższego, od 1818 r. jako gimnazjum dominikańskie, od 1850 r. gimnazjum wyższe, zatwierdzone w 1885 r. jako szkoła niemiecka. Nr 5 Arsenał Miejski (s. 67). Nr 6 budynek straży pożarnej, zbudowany w 1899 r. Nr 7 d. siedziba Towarzystwa "Sokił". Nr 13 Arsenał Królewski (s. 67). Baszta Prochowa, na d. Wałach Gubernatorskich (s. 66). UL. WINNICZENKI, d. ul. Czarnieckiego, 1-4, 5 Do 1871 r. w części nosiła nazwę ul. Pańskiej, w końcowej pi. Arcybiskupiego. W 1. 18711944 miała nazwę od nazwi- ? Lwów 145 ska wybitnego dowódcy, Stefana Czarnieckiego, hetmana polnego i wojewody kijowskiego, zwycięzcy spod Żółtym Wód, Zborowa i Beresteczka. W 1. 194491 nosiła nazwę ? Radzieckiej (ukr. Radiańska). Biegnie wschodnim skrajenj średniowiecznego miasta, od pi. Wozjednania (d. pi. Bernardyńskiego) do ul. Krzywonosa (d. ul. Teatyńskiej). Od strony zach. znajdują się d. Wały Gubernatorskie, założone w 1821 r. Nr 8 w tej kamienicy zbudowanej na pocz. XIX w. w stylu klasy cysty cznym, ozdobionej rzeźbami A. Schimsera, mieszkała początkowo rodzina znanych lwowskich litografów i drukarzy Pillerów. Później mieściło się tu Galicyjskie Towarzystwo Muzyczne (założone w 1866 ?.), przekształcone w 1880 r. konserwatorium. Nr 12 d. siedziba zasłużonego wydawnictwa "Książnica--Atlas". Wydawnictwo to, jako spółka akcyjna ?-Zjednoczone Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze "Książnica- Atlas" Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych rozpoczęło działalność w 1924 ?., z połączenia Książnicy Polskiego Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych (zał. 1916) i Spółki Akcyjnej "Atlas" (zał. 1921). Od 1946 r. we Wrocławiu. W 1952 r. wydawnictwo zostało upaństwowione i weszło w skład Państwowego Przedsiębiorstwa Wydawnictw Kartograficznych w Warszawie jako Wydział Produkcyjny (obecnie Oddział) we Wrocławiu. Nr 14 d. Pałac Namiestnikowski, zbudowany w 1821 r. w stylu klasycystycznym, z jońskimi kolumnami. W latach międzywojennych rezydencja wojewodów lwowskich. Nr 18 d. gmach Namiestnictwa, zbudowany w 1. 1877 80 według projektu F. Księżarskiego. W okresie międzywojennym siedziba Urzędu Wojewódzkiego, dziś Wojewódzkiej (Obwodowej) Rady Narodowej . Nr 20 kościół i klasztor Karmelitów Bosych (s. 94). Nr 26 dawna (od 1873) siedziba Towarzystwa im. Tarasa Szewczenki, dziś Instytut Nauk Społecznych. Nr 30 kościół i seminarium rzym.- kat. (s. 90). Nr 32 d. pałac arcybiskupi rzym.-kat., zbudowany w 1844 r. z fundacji bpa Franciszka Piszteka, według projektu arch. Jana Salzmana. Przebudowany w 1886 r. 146 ,M UL. RUSKA, H5 ojggnie od Rynku do ul. Podwalnej (d. Podwale). Należy do najstarszych ulic Lwowa, a swą nazwę, sięgającą czasów lokacji miasta w XIV w., zawdzięcza zamieszkującym tu w średniowieczu Rusinom. r/arnienica pod nr 1, w dzisiejszej postaci barokowa (przebudowana w XVIII w.), była pierwotnie siedzibą lwowskiego Stauropigialnego Bractwa Prawosławnego, założonego w 1551 r. przez księcia Konstantego Ostrogskiego. Religijna działalność Stowarzyszenia oparta była na pewnej autonomii, zagwarantowanej statutem nadanym mu przez patriarchę au-tiocheńskiego Joachima, rozszerzonej przez patriarchę Konstantynopola Jeremiasza (obowiązywała do 1687 ?.). Tu, jak też w sąsiednich kamienicach (nr 3 i 5), znajdowała się ruska szkoła, a w XVI XVII w. także znana drukarnia I. Fedoro-wa, drukująca teksty religijne i in. W 1885 r. powstało Muzeum Stauropigialne (z wejściem od ul. Fedorowa, d. Blacharskiej), założone przez prof. W. Szaraniewicza. Posiadało ono niezwykle cenną kolekcję dokumentów, a także liczne starosłowiańskie i staroruskie manuskrypty i starodruki (w tym m.in. gramatykę grecką, drukowaną we Lwowie w 1591 ?.), naczynia, szaty i in. sprzęty liturgiczne. Zbiory muzealne zostały w 1915 r. wywiezione przez Rosjan. Na pocz. XX w. w kamienicy mieściło się ukraińskie Towarzystwo Społeczno--Oświatowe "Proświta". Nr 2 kamienica z XVI w., przebud. w XIX w., z zachowanymi gotyckimi fragmentami. Nr 4 kamienica z XVIIXIX w., z zachowanymi fragmentami gotyckich sklepień. W podwórzu w XIX w. znajdowała się winiarnia. Nr 6 kamienica z XVIXVIII w. Nr 8 barokowa kamienica z XVIII w. Nr 10 w obecnej postaci z XVII w., zachowała resztki gotyckich sklepień, renesansowy portal i opaski okienne. Zabytkowy charakter mają też sąsiednie kamieniczki (nr 12 i 14), obie z XVII w., później przebudowane i pozbawione wielu stylowych ornamentów. Nr 20 w XVII w. znajdowała się tu rezydencja biskupów ruskich. W 1905 r. powstał w tym miejscu gmach ukraińskiego Towarzystwa Ubezpieczeniowego "Dniestr" (projektował J. Lewiński), jeden z najlepszych przykładów lwowskiej architektury secesyjnej. Dziś mieści się tu poliklinika miejska. u zbiegu ul. Ruskiej z ul. Pidwalną (dawniej ul. 10* 147 Podwale) znajduje się zespół cerkwi Uspienski*; (s. 115). ] UL. RUSTAWELEGO, d. ul. Jabłonowskich, 16 do H.7 Do 1871 r. nosiła nazwę ul. Stanisława Jabłonowskiego, hetmana wielkiego koronnego. Nazwę Jabłonowskich otrzymała w 1871 ?., od posiadłości rodziny Jabłonowskich, składającej się z pałacu i pięknego ogrodu, powstałych w XVII w. Obecna nazwa od 1944 r., na cześć wielkiego gruzińskiego poety Szoty Rustawelego. Biegnie od ul. Zielonej do ul. Stryjskiej.' Nr 3 d. sierociniec im. arcyksiężnej Walerii, zbudowany w 1890 r. Nr 5 d. koszary piechoty, w miejscu pałacu Jabłonowskich, wykupionego przez władze austriackie w 1778 r. Nr 7 Biuro Konstrukcyjne "Teploelektroprojekt", zbudowane w 1963 r. według projektu arch. L. Kuź-my- Skoryka. Nr 11 koszary i plac musztry. Na terenie tym w 1877 r. zorganizowano pierwszą we Lwowie Wystawę Krajową. Nr 30 d. Kasyno Oficerskie. UL. SERBSKA (od 1871 ?.), ukr. Serbska, H5 Prowadzi od Rynku do pi. Wozjednania (d. pi. Bernardyński). Nr 3, 5, 7, 9, 11 budynki mieszkalne z XVIXIX w. Nr 13 budynek mieszkalny zbudowany w 1911 r. według projektu A. Pillera. UL. SŁOWACKIEGO (od 1872 ?.), G5, 6 Prowadzi od ul. Kopernika do ul. Strzelców Siczowych. Nr 1 okazały gmach poczty głównej i urzędu telegrafi-czno-telefonicznego, wzniesiony w 1891 r. według projektu F. Saltza. Nr 3 neorenesansowa kamienica, wzniesiona według projektu braci Schulzów. Nr 8 d. siedziba Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarczego. Nr 14 tzw. Łazienki Diany, zbudowane w 1880 r. w stylu neorenesansowym, według projektu J. K. Janowskiego. Nr 1618 d. pałac hr. Dunin-Borkowskich. 148 Ł SlAKUJt,WKiiJSiv/\ ^a. ui. Boimuwj, nj Biegnie od ul. Teatralnej (d. Rutowskiego) do ul. Arsenal- kiej (d. Za Zbrojownią). W 1. 194591 nosiła nazwę ul. Frunzego. posesje pod nr 2, 4, 7, 10, 17, 18, 20 i 28 zajmują budynki mieszkalne z XVIIXIX w. ?^? 5 kamienica "Pod Lwami" z XVIIXIX w. Nr 22 i 24 kamienice mieszkalne z XVII w., zbudowane przez architekta Ambrożego Przychylnego, przebudowane w końcu XIX w. Nr 31 budynek mieszkalny z XVII w., przebudowany w 1924 r. według projektu W. Derdackiego i W. Re-wuckiego. Nr 34 i 36 budynki mieszkalne z 1633 ?., przebudowane w końcu XIX w. Nr 35 budynek mieszkalny z XVII w., przebudowany w XIX w. UL. STEFANYKA (od 1946 ?.), d. ul. Ossolińskich (od 1827 ?.), G6 Nr 2 Biblioteka Narodowa Ukraińskiej Akademii Nauk (s. 176). Pierwszą wzniesioną tu w 1. 167177 budowlą był kościół Św. Agnieszki z klasztorem Karmelitanek. Kościół był jednym z pierwszych w Polsce zbudowanych na planie owalu. Ponad absydą nawy głównej, na sześciu filarach połączonych arkado wo, umieszczono kopułę. Świątynię przebudował w 1. 174344 B. Merderer. Po kasacie zakonu, klasztor przerobiono na magazyn wojskowy. Zrujnowany zespół klasztorny zakupił w 1817 r. Józef Maksymilian hr. Ossoliński, z myślą adaptowania go na bibliotekę powstałej wówczas Fundacji. W 1827 r. przyjęto do realizacji projekt odbudowy i adaptacji pomieszczeń opracowany przez inż. Józefa Bema (wówczas dymisjowanego kapitana polskich wojsk inżynieryjnych, późniejszego sławnego generała). On też w 1. 182730 bezinteresownie nadzorował pierwszy etap budowy biblioteki. Po nim przebudową kierowali J. Salzman (183040) i W. Szmidt (1841 50). Główną fasadę, od ul. Ossolińskich, wzbogacono klasycystycznym ryzalitem z czterema korynckimi kolumnami oraz portykiem i trójkątnym frontonem. Podobny, klasy cysty czny portyk z czterema wolno stojącymi korynckimi kolumnami i trójkątnym frontonem, doskonale harmonizującym 149 0 l ????? Koscioia, wzniesiono przy potnocno-za-chodniej fasadzie od ul. Kopernika. Później, zgodnie z projektem J. Bema, dobudowano skrzydło wschodnie tworząc w sumie klasycystyczny paląc. Przed głównym wejściem pomnik W. Stefanyka (s. 191). Nr 3 Galeria Obrazów (s. 166). W 1960 r. wzniesiono nowy gmach galerii malarstwa. Nr 11 jeden z ostatnich eklektycznych budynków we Lwowie, wzniesiony w 1893 r. według projektu A. Kuhna. W budynku tym znajdowało się dawniej Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. UL. STRZELCÓW SICZOWYCH (ukr. Siczowych Stril-ciw), d. ul. 3 Maja, G5 Do 1885 r. nosiła nazwę ul. Maiera, potem 3 Maja i uchodziła za jedną z elegantszych w mieście, zabudowana na przełomie XIX i XX w. secesyjnymi w przewadze kamienicami. Kolejną nazwę ul. 17 Wereśnia (Września) otrzymała w 1944 ?., dla upamiętnienia daty wkroczenia Armii Czerwonej w 1939 r. Ciągnie się od ul. Gnatiuka (d. Jagiellońskiej) do ul. Słowackiego. Nr 1 d. kamienica księżnej Teresy Sapieżyny. Nr 2 gmach d. Galicyjskiej Kasy Oszczędności, wzniesiony w 1891 r. według projektu J. Zacharjewicza, w stylu późnego neorenesansu. Nr 3 gmach b. Dyrekcji Kolei Państwowych, zbudowany w 1885 r. w stylu neorenesansowym według projektu W. Rawskiego. Fasadę zdobi posąg Merkurego, dłuta L. Marconiego. Później hotel "Imperial", dziś biuro projektów "Gołowlwiwbud". 1 Nr 4 d. kamienica Krzeczonowiczów. Nr 5 d. kamienica Mieczysława Pawlikowskiego, mieściła słynną Bibliotekę Pawlikowskich, włączoną później do zbiorów Ossolineum. Nr 6 pałac nr. Stanisława Badeniego, konserwatywnego polityka galicyjskiego, od 1883 r. posła do Sejmu Krajowego, po 1895 r. wieloletniego marszałka Sejmu, zasłużonego w dziele odzyskania Wawelu z rąk austriackich i pierwszej jego renowacji. Nr 7 budynek założoneg o w 1902 r. Akcyjnego Banku Związkowego. Nr 8 budynek d. (od 1902 ) Starostwa Lwowskiego. 150 j^j. ? gmacn u. ????? /\usrro-węgiersKiego, zuuuuwany pod koniec XIX w. w stylu neorenesansowym. Nr 11 tzw. kamienica Ehrlicha. Na parterze mieściła Salon Sztuk Pięknych, na I p. Kawiarnię Amerykańską. Nr 12 d. kamienica Romaszkanów, zbudowana w 1913 r. według projektu R. Felińskiego. Na parterze mieści się dziś restauracja "Festiwalowa". Nr 13 d. kamienica Tennerów, później siedziba banku. Nr 14 d. kamienica Brykczyńskiego, zbudowana według projektu J. Zacharjewicza, później Galicyjski Bank Kredytowy. Nr 16 gmach d. Towarzystwa Asekuracyjnego, zbudowany według projektu J. Hochbergera. AL. SWOBODY (Wolności), H5 do G-^l Jest główną, reprezentacyjną ulicą miasta, przy której mieszczą się hotele, kawiarnie i sklepy. Planty, dawne Wały Hetmańskie, nad zasypanym w XIX w. łożyskiem Pełtwi, dzielą al. Swobody na dwa, biegnące równolegle pasma wschodnie i zachodnie, które na pd. wiąże pi. Mickiewicza, a na pn. zamyka gmach Teatru Wielkiego, Opery i Baletu. Strona wschodnia to dawna ul. Hetmańska (od 1871 ?.), strona zachodnia nosiła nazwę ks. Karola Ludwika, zmienioną w 1917 r. na ul. Legionów. W 1. 194491 al. Lenina. Nr 13 u zbiegu z al. Szewczenki (d. ul. Akademicką), wczesnoklasycystyczna kamienica, powstała na miejscu d. pałacu Kossakowskich, własność początkowo bankierów Hausnera i Violanda i zwana stąd Hausnerowską. Później siedziba Galicyjskiego Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. W 1. 180911 powstało skrzydło południowe, od strony ul. Kopernika, w 1. 182122 część frontowa. Jej stylową fasadę przyozdabiają rzeźby H. Wi-twera i A. Schimsera. W latach czterdziestych XX w. nadbudowano ostatnią, czwartą kondygnację. Nr 8 d. hotel "Victoria". Nr 13 budynek d. hotelu "Grand" (L. Marconi i E. Her- matnik, 1898), dziś hotel "Werchowyna". Nr 15 gmach d. Galicyjskiej Kasy Oszczędności, zbudowany w 1891 r. według projektu J. Zacharjewicza, dziś Muzuem Etnografii i Rzemiosł Artystycznych (s. 168). Nr 16 Pałac Pionierów i Młodzieży Szkolnej. 151 Centrum Nauk Społecznych i Politycznych (d. Muzeum Rzemiosł Artystycznych) Nr 18 budynek d. Szkoły Rzemiosł Artystycznych (projektował arch. W. Sadłowski, 1892), obecnie siedziba Rady Gospodarki Narodowej Lwowskiego Rejonu Ekonomicznego- Nr 20 stylowy gmach d. Muzeum Rzemiosł Artystycznych (L. Marconi i L. Zychowicz, 18901904), po II wojnie światowej, do 1990 r. Muzeum Lenina, dziś Centrum Nauk Społecznych i Politycznych. Nr 21 budynek d. hotelu "Bristol", dziś hotel "Perszotra-wnewyj". PAŃSTWOWY AKADEMICKI TEATR OPERY I BALETU IM. I. FRANKI, al. Swobody (d. Teatr Wielki, pi. Gołuchowskich), G4 Teatr zachwyca swą piękną, charakterystyczną dla okresu hi- {???^111? ?^??-? ??? w. ??????????, imwiijz,uj4cą uo UZiei joskiego renesansu. Polakom przypomina nadto znakomite inscenizacje, wielkich aktorów i wybitnych reżyserów, którzy zapisali się złotymi zgłoskami w historii polskiego teatru (s. 42). W miejscu obecnego budynku stał niegdyś pałac Gołuchowskich sąsiadujący od wschodu z okazałym gmachem fundacji Skarbkowskiej, mieszczącej m.in. także zasłużoną dla kultury narodowej scenę. ponieważ okres zastrzeżony aktem fundacyjnym hr. Fryderyka Skarbka dla utrzymania teatru w gmachu fundacji dobiegał końca, w 1896 r. Rada Królewskiego Stołecznego m. Lwowa podjęła uchwałę o budowie nowego Teatru Wielkiego (i kilku innych obiektów publicznych), odpowiadającego randze miasta i ambicjom jego mieszkańców. Rozpisano też ogromną, jak na owe czasy, sięgającą 10 min zł pożyczkę, z której ponad 1 min zł przeznaczono na budowę teatru. Opracowanie projektu architektonicznego i nadzór nad budową powierzono Zygmuntowi Gorgolewskiemu, ówczesnemu dyrektorowi Państwowej Szkoły Przemysłowej i radcy rządowemu. Prace budowlane rozpoczęte w 1897 r. zakończono w 1900 r. W ich wyniku powstał jeden z najwspanialszych gmachów te-atralno-operowych w Europie, mogący konkurować z podobnymi w Wiedniu, Monachium czy Paryżu. Uwagę widza przykuwa południowa, główna fasada gmachu, silnie rozczłonkowana i bogato dekorowana, zwieńczona brązowymi, uskrzydlonymi postaciami Geniusza (środkowa, ze złoconą, w łuk wygiętą gałązką palmową), Dramatu (z lewej) i Muzyki (po prawej). Elewację parteru zdobi rustyka, a do wnętrza prowadzi troje dębowych drzwi dwumetrowej szerokości, których portale tworzą kolumny z doryckimi kapitelami, podtrzymującymi tryglifowy fryz dorycki. Wyżej, ponad gzymsem oddzielającym parter od pierwszego piętra, piękna loggia, w której półkoliście zakończone trzy okna wsparte na potrójnych kolumnach z jońskimi kapitelami. Nad łukami okiennymi, kute w kamieniu przez Wójcika alegoryczne postacie. Po obu stronach loggi, w niszach dwie kamienne rzeźby niewiast symbolizujące: Tragedię (z mieczem w ręku) dłuta Antoniego Popiela i Komedię (z maską) dłuta Tadeusza Barącza. Rząd kolumn o kapitelach kompozytowych podtrzymuje architraw, nad którym wsparty na konsolach gzyms wieńczący kondygnację i piękna attyka ozdobiona tarczami herbowymi i posągami dwunastu muz. Apollina z orszakiem Muz dostrzec też można na dwóch reliefach umieszczonych na cokołach uskrzydlonych posągów Dramatu i Muzyki. Od- 153 \==? 'ETW ??&? ?? F ??? $? ? ? ?? fji5 ?????
? -------------'UH
Teatr Wielki sunięty nieco w głąb naczółek dwuspadowego dachu zdobi dorycki tympanom (około 20.m dług. i 4,2 m wys.), który wypełniają piękne, nadnaturalnej wielkości, alegoryczne rzeźby dłuta Antoniego Popiela. Wyobrażają one swoiste przesłanie sztuki scenicznej, ową "lekcję życia", której młodemu chłopcu udziela siedzący na sfinksie starzec. Wesołe strony życia (po prawej) wyrażają tańcząca para, bachanalia i oswojona pantera jako symbol kultury, łagodzącej dziką naturę. Lewa strona wyraża ludzkie dramaty: porwanie i uwiedzenie dziewicy, śmierć na polu bitwy (umierający żołnierz i opłakująca go niewiasta). Orzeł, tarcza i miecz symbolizują cnoty męstwa i ofiary życia za Ojczyznę. Całość budowli wieńczy kryta miedzianą blachą kopuła z latarnią i masztem flagowym. Równie, a może jeszcze bardziej interesująco jest bogato dekorowane wnętrze teatru: przedsionek, westybul i klata schodowa prowadząca do parteru, lóż parterowych oraz lóż I, II' III piętra. Nad wejściem do parteru umieszczono rzeźby dłuta Piotra Wojtowicza, przedstawiające Tragedię i Komedię. Tu także wspaniałe stiuki i sztukaterie, a także medaliony pierwotnie przedstawiające J. Niemcewicza, F. Bohomolca, F. Zabłockiego, A. Fredry, J. Kraszewskiego, J. Korzeniowskiego, J- 154 jCarnmskiego i w. Bogusławskiego. Fryz z malowanych na płótnie kamei i płaskorzeźb (E. Pietsch) przedstawiał herby polski oraz alegorie dramatu, radości i smutków. Mad wejściem do amfiteatru obraz Rybkowskiego przedstawiający emblematy mieszczaństwa lwowskiego. Inne obrazy: Wiosna, Jesień i Zima A. Popiela; Ziemiaństwo Z. Rozwadowskiego; Lato i Rycerstwo Rybkowskiego. Obok wejścia ??-???? Nowożytna Kotowskiego, a naprzeciwko Muzyka Antyczna W. Krycińskiego. Podobnie bogato dekorowane jest foyer I piętra, gdzie uwagę zwracają M. Harasymowicza Cztery Pory Roku oraz alegorie Europy, Azji, Afryki i Ameryki, a także alegoryczne rzeźby p. Wojtowicza Miłość, Zazdrość, Pycha i Macierzyństwo. W niszach znajdowały się kiedyś popiersia F. Chopina, S. Moniuszki, J. Elsnera i K. Kurpińskiego. Strop salonu zdobią plafony malowane przez S. Dębickiego: w środkowym alegoria Poezji, w zachodnim Taniec, we wschodnim Muzyka. Nadto alegorie Miłości, Nienawiści, Sprawiedliwości i Mądrości oraz scena z Balladyny J. Słowackiego. Pełen przepychu jest także wystrój amfiteatru. Dekoracja rzeźbiarska, sztukaterie i malowidła są dziełem M. Harasymowicza, P. Wojtowicza, E. Podgórskiego i J. Giovanettie-go, którym pomagali uczniowie lwowskiej Szkoły Przemysłowej. Uwagę przykuwa grupa Geniusza i Anioła wieńczących herb Lwowa (P. Wojtowicz) pośrodku górnej ramy proscenium; plafon nad sceną przedstawiał Chwałę Polski; inne malowidła alegoryczne wyobrażają m.in. Grację, Muzykę, Taniec, Niewinność, Iluzję, Prawdę i in., także portrety sławnych aktorek i aktorów. AL. SZEWCZENKI (d. ul. Akademicka i pi. Akademicki), H5, 6 Biegnie od pi. Mickiewicza (d. pi. Mariackiego) ku południowi, do małego placyku, gdzie zbiegają się m.in. ulice Fredry (d. Hawryluka), Hercena (d. Łozińskiego) i Drahomanowa (d. Mochnackiego). Do 1871 r. ulica i plac nosiły nazwy Św. Jana, od barokowej figury Św. Jana Nepomucena, która stała przy małym moście nad Pełtwią. W 1871 r. ulica i plac otrzymały nazwy Akademickich. Na pocz. XX w. przykryto koryto Pełtwi płynącej środkiem ulicy 1 przez plac. W 1961 r. wprowadzono nazwę al. Szewczenki, nie wydzielając oddzielnej nazwy na plac. Na początku alei, narożnik z pi. Mickiewicza, znajduje się hotel "Inturist", d. hotel "George'a". 155 Nr 3 d. kino "Europa", dziś "Ukrajma". Nr 6 d. znana jadłodajnia Zofii Teliczkowej. Nr 7 u zbiegu z ul. Czajkowskiego (d. ul. Chorążczy. zny) w stylowej, secesyjnej kamienicy Segala, pro-jektowanej przez M. Ulama (1907), miał swoją siedzibę Oddział Banku Cukrownictwa S. A. w Poznaniu. Dawniej mieściła się tu też kawiarnia Schneidera, miejsce spotkań lwowskiej bohemy, artystów, aktorów i pisarzy z kręgów Młodej Polski. Częstymi gośćmi bywali tu J. Kasprowicz, L. Staff J. Żuławski, L. Solski, M. Pawlikowski i in. Nr 8 w budynku mieściły się przed wojną biura PLL LOT oraz kino "Chimera", dziś kino "Kijew". Nr 13 d. Kasyno Literackie, zbudowane w 1874 r. według projektu L. Wierzbickiego. Przebudowane, o zmienionej fasadzie, mieściło do niedawna szkołę instruktorów politycznych. Przed budynkiem stał kiedyś pomnik K. Ujejskiego (s. 189). Na rogu al. Szewczenki (wówczas ul. Akademickiej) i ul. Fredry (poprzednio Hawryluka, wejście pod nrem 9) znajdowała się kawiarnia "Szkocka", która przeszła do historii jako ulubione miejsce spotkań i dyskusji naukowych lwowskich matematyków: Stefana Banacha, Hugona Steinhausa i ich kolegów H. Auerbacha, S. Ulama, W. Orlicza, W. Niklibor-ca, J. Schreiera, S. Ruziewicza, S. Mazura, M. Kaca i in. Założyli oni "Księgę Szkocką" słynny zbiór zadań i problemów matematycznych, zapisywanych w przechowywanym w kawiarni notatniku. Za rozwiązanie problemu przyznawano pospołu rozmaite, dowcipnie obmyślane nagrody. M.in. za rozwiązanie "problemu nr 153", postawionego w 1936 r. przez S. Mazura, nagrodą miała być żywa gęś. Otrzymał ją w 46 lat później szwedzki matematyk P. Enflo. Zbiór zadań otwierał wpis S. Banacha (sierpień 1935 ?.), zamykał zaś problem sformułowany przez H. Steinhausa w maju 1941 r. Nr 17 gmach d. Izby Przemysłowo-Handlowej, wzniesiony w 1912 r. w stylu wiedeńskiej secesji. Dekoracja rzeźbiarska elewacji jest dziełem Z. Kur- czyńskiego. Przed wojną mieściła się tu Giełda Pieniężna i Towarowa. Nr 19 d. Pałac Targów, zbudowany w 1911 ?., dziś biurowiec. Nr 25 d. kawiarnia "Roma", obecnie jadłodajnia ?? dzieci. Nr 29 -- kino im. Szczorsa (dawny pi. Akademicki), na- 156 przeciwko stał pomnik Aleksandra hr. Fredry, w 1956 r. przewieziony do Wrocławia (s. 189). UL. TEATRALNA ( od 1944 ?.), d. ul. Rutowskiego (od 1914 ?.), ?5 do G4 Ciągnie się od pi. Mickiewicza (d. pi. Mariackiego) do pi. 300-lecia Wozjednania (Zjednoczenia), d. pi. Krakowskiego. jsjr 6 kamienica z 1. 190911, zbudowana według projektu I. Lewińskiego i A. Pillera. Nr 10 budynek wzniesiony w 1774 ?., z późnobaroko-wymi formami oraz klasycystycznym portykiem. Na balkonie barokowe, kamienne figury Marsa i Wenus dłuta P. Ewteliego (1850). Na I p. mieściła się słynna kawiarnia "Sztuka", której ściany ozdabiały obrazy znanych polskich malarzy. przejście na pi. Podkowy, ukr. Pidkowy (od 1946 ?., d. pi. Św. Ducha, od 1821 ?.), na którym d. budynek Straży (Odwach), zbudowany w 1829 r. wg projektu M. Brezaniego, dziś kwiaciarnia "Trojada". Nr 11 kościół Jezuitów (s. 98). Nr 13 d. klasztor i kolegium Jezuickie (s. jak wyżej). Nr 14 budynek administracyjny z końca XIX w. Nr 18 okazały, klasycystyczny, 3-kondygnacyjny budynek, ze słabo zaznaczonym ryzalitem i czterema doryckimi kolumnami podtrzymującymi trójkątny fronton, z balkonem wspartym na konsolach w kształcie głów kobiecych i lwów. Zbudowany w 1830 r. według planów W. Rawskiego, mieścił początkowo Muzeum Dzieduszyckich, dziś Muzeum Przyrodnicze (s. 170). Nr 22 pierwotnie klasztor Trynitarzy (pocz. XVIII w.), później zajmowany przez pierwszy Uniwersytet Lwowski. Przebudowany w 1. 185262 według projektu W. Szmidta przy udziale S. Hawryszewi-cza, mieścił "Narodnyj Dim", dziś Dom Oficerów. UL. UNIWERSYTECKA (d. ul. Marszałkowska), G5 Nr 1 dawny gmach Sejmu Galicyjskiego, w 1. 192039 Uniwersytet Jana Kazimierza, dziś budynek główny Uniwersytetu im. Iwana Franki (s. 173). Jeden z pierwszych gmachów publicznych, jakie powstały we Lwowie po uzyskaniu przez Galicję auto- 157 nomii i po ustanowieniu we Lwowie siedziby Sejrnu Krajowego. Zbudowany w 1. 187781 według projektu J. Hochbergera, w stylu neorenesansu wie-deńskiego, imponuje swą monumentalnością i doskonałym wkomponowaniem w otoczenie, które stanowi rozległy park, noszący obecnie imię Iwana Franki (s. 192). Środek bogato rozczłonkowanej fasady tworzy ryzalit z loggią, nad którą attyka zwieńczona rzeźbami T. Riegera, przedstawiającymi symboliczne postacie Galicji, Wisły i Dniestru. Cztery figury nad gzymsem dłuta R. Trembeckiego i J. Mikulskiego. Znajdujące się niżej rzeźby symbolizujące Pracę i Oświatę są dziełem T. Riegera. Wewnątrz obszerny westybul o dwubiegowych schodach zdobiły rzeźby R. Trembeckiego: Mieszka, Kazimierza Wielkiego, Jarosława i Włodzimierza Wielkiego. Salę posiedzeń sejmowych ze 152 miejscami poselskimi i lożą marszałkowską, po przeniesieniu tu Uniwersytetu, przebudowano na aulę. Ścianę za lożą marszałkowską zdobił fryz malowany przez Henryka Rodakowskiego, przedstawiający we wnękach Wiarę, Mojżesza, Likurga, Solona, Justyniana i Pracę, w polach między wnękami alegoryczne malowidła Sztuk Pięknych, Nauki, Przemysłu, Handlu i Rolnictwa. W dawnej sali posiedzeń Wydziału Krajowego wisiało ongiś wspaniałe płótno Jana Matejki Unia Lubelska, a w tzw. Sali Marszałków Konstytucja 3 Maja, a także portrety marszałków: Alfreda hr. Potockiego i Mikołaja Zy-blikiewicza, również pędzla Jana Matejki; Ludwika hr. Wodzickiego, pędzla Henryka Siemiradzkiego; Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego, Leona ks. Sapiehy i Jana hr. Tarnowskiego, malowane przez Henryka Rodakowskiego; Eustachego ks. Sanguszki, Andrzeja hr. Potockiego i Stanisława hr. Bade-niego, malowane przez Kazimierza Pochwalskiego. UL. WAŁOWA, H5 Nazwę tą nosi od 1918 r. Biegnie od pi. Mickiewicza do Podwala. Nr 1 tzw. kamienica o czterech frontach (od ulic Wałowej, Teatralnej, Rohatyńców i Krawieckiej). Nr 4 d. szkoła im. Piramowicza, założona w 1879 r. 158 xjr 9 budynek mieszkalno-administracyjny, zbudowany w 1. 190911 według projektu J. Zacharjewicza i J. Sosnowskiego (rzeźby S. Kurczyński) w stylu modernistycznym, zdradzającym wpływ konstruktywizmu. p 11 budynek mieszkalny (projektował arch. A. Schle-yen) zbudowany w 1910 ?., należący pierwotnie do F. Bałutowskiego, założyciela Muzuem Przemysłowego. Mr 13 kamienica zbudowana w 1. 190313 według projektu arch. W. Derdackiego i W. Minkiewicza. Parter zajmuje dziś bar "Staryj Lwiw". Nr 14 d. kamienica Walichiewicza. Na parterze kawiarnia "Centralna". PL. WOKZALNY (pi. Dworcowy), C5 Plac przed Głównym dworcem kolejowym, od 1933 do 1946 r. noszący nazwę pi. Wilsona. Ul. Wokzalna (od 1944 ?.), dawniej (od 1930 r.) al. Focha, łączy plac z ul. Gródecką. Perspektywę placu zamyka okazały gmach dworca kolejowego, wzniesionego w 1904 r. według projektu W. Sadłowskie-go. Zbudowany w stylu secesji wiedeńskiej był w swoim czasie najokazalszym i najnowocześniejszym dworcem w Polsce. Dwie hale ze stali i szkła przykrywają pięć peronów, połączonych podziemnymi przejściami. Dwa duże westybule mieszczą kasy biletowe i poczekalnie. Zniszczenia wojenne i późniejsze przebudowy pozbawiły gmach wielu oryginalnych detali architektonicznych i malowideł, zdobiących wnętrza (ongiś bogata dekoracja secesyjna na ścianach). PL. WOZJEDNANIA (Zjednoczenia), od 1946 ?., d. pi. Bernardyński, od 1650 ?., ?5 Powstał po likwidacji i części umocnień wokół klasztoru Bernardynów, który, choć położony na zewnątrz murów miejskich, stanowił integralną część systemu fortyfikacji Lwowa. Dominantę placu stanowi oczywiście sam kościół Bernardynów z piękną manierystyczną fasadą, wolno stojącą dzwonnicą, sąsiadującym z nimi klasztorem (zob. s. 79) i kolumną, na której stała figura bł. Jana z Dukli, ustawiona już w 1649 r. na pamiątkę uwolnienia od oblężenia Lwowa przez wojska kozackie pod wodzą Chmielnickiego w 1648 r. Nr 1 i 2 zajmują d. kamienice Spenadla z pocz. XX w., zbudowane w miejscu tzw. Ogrodu pod Słowikami. 159 Nr 4 dom d. Towarzystwa Kupieckiego. Na fasadzie, narożniku II p. statua Madonny. Nr 5 budynek d. Hotelu Warszawskiego. Nr 7 budynek d. Hotelu Krakowskiego. UL. ZIELONA (ukr. Zełena), J6 do J8 Ciągnie się od ul. Franki (przed II wojną światową ul. Pi}. sudskiego) w kierunku pd.-wsch., aż do rogatki Sichowskiej. Do XVIII w. zwano ją Drogą Wołoską. Od 1792 r. nosiła nazwę ul. Zielonej, od 1938 r. ul. gen. Rozwadowskiego, a od ostatniej wojny ponownie ul. Zielonej. Nr 8 d. sierociniec im. Franciszka Józefa, założony w 1855 r. Nr 9 kościół ewangelicki (s. 107). Nr 12 d. pałac Sieniawskich, a później Czartoryskich. W latach trzydziestych XX w. siedziba Towarzystwa Ubezpieczeń Społecznych, dziś okręgowa stacja sanitarno-epidemiologiczna. Nr 13 d. pałac hr. Russockiego. Nr 22 d. pałac hr. Zamoyskich. Nr 24 d. pałac hr. Dzieduszyckich. STARE OSIEDLA LWOWA BIŁOHORSZCZE położone w zachodniej części miasta, 7 km od centrum. Uroczysko "Belohoszcz" występuje w dokumencie Kazimierza Wielkiego. Nazwę swą może zawdzięczać "białym gościom", czyli dominikanom, którzy już ok. 1234 r. przybyli do Lwowa. W 1423 r. tereny te zakupił i zagospodarował Jan Som-merstein z Zamarstynowa. Z czasem powstała tu wieś, włączona przed wojną do "Wielkiego Lwowa". GÓRA WRONOWSKICH CYTADELA Tonące w zielem sadów i ogrodów wzniesienie o trzech wierzchołkach (góry: Kaleczą, Pełczyńska i Szemberka) w południowej części miasta, zabudowane i to już od XVII w. letnimi domami patrycjuszy, później willami lwowskiej burżuazji i rezydencjami ziemiaństwa. Mieszkali tu m.in. Bożkowie, Tołłoczkowie, Ostrogórscy, a także znakomity XVII-wieczny poeta i kronikarz Lwowa, a zarazem jego burmistrz Bartłomiej Zimorowicz. W 1607 ?., gdy powstał projekt otoczenia przedmieść systemem gigantycznych fortyfikacji, Górze Kaleczęj, jak ją wówczas nazywano, wyznaczono szczególną rolę. Projekt, jako zbyt kosztowny, upadł ale stale do niego wracano. Nie przeszkodziło to w trwałym zagospodarowaniu góry, na zboczach której pojawiali się wciąż nowi właściciele. W 1791 r. teren zakupił znany kolekcjoner i mecenas sztuki, dr Stanisław Wronowski, od którego pochodzi nazwa góry. W 1. 185254 Austriacy zbudowali tu potężny gmach koszarowy, otoczony rowem i czterema flankującymi cytadelę ceglanymi bastionami (blokhauzami). Powyżej, przy ul. Pelczyńskiej (obecnie Wojtowicza) od 1821 r. istniało popularne kąpielisko miejskie, wykorzystujące dwa naturalne stawy Pełczyński i Panieński. KLEPARÓW Położony w pn.-zach. części miasta, wokół Kortumowej Góry (379 m), nazwę swą zawdzięcza folwarkowi "Klopper- Lwów 161 hof', założonemu ok. 1430 r. przez Andrzeja Kloppera, lwowskiego kupca i bankiera. W XVI w. znany był z winnic. Przed ostatnią wojną było tu duże kąpielisko wojskowe. KORTUMÓWKA Tereny d. posiadłości Ernesta von Kortuma, sekretarza króla Stanisława Augusta, późniejszego radcy gubernialnego. Znana ze strzelnicy wojskowej. KOZIELNIKI Dawna wieś nad Żubrzą, na pd. od centrum, nadana w 1400 i przez króla Władysława Jagiełłę zakonowi Franciszkanów (konwent Św. Krzyża). KULP ARKÓW Osiedle w pd. części miasta, powstałe jeszcze w średniowieczu, wokół folwarku zwanego "Goldberghof", którego spolszczona, utrzymująca się do dziś nazwa, przeniesiona została na sporą część miasta. Tereny te, pierwotnie zalesione, ok. 1425 r. nabył Paweł Goldberg. Po wykarczowaniu lasu po obu stronach Drogi Stryjskiej, prowadzącej na południe powstał wspomniany folwark, a z czasem kilka mniejszych osiedli. Sławę zawdzięczał Kulparków przede wszystkim dużemu zakładowi dla obłąkanych, przeniesionemu w rejon ul. Kulparkowskiej w 1875 r. ze szpitala powszechnego we Lwowie. Tuż za d. Rogatką Stryjską, na Wulce, po zach. stronie Drogi Stryjskiej, znajdowały się dawniej tereny parku Towarzystwa Zabaw Ruchowych i boisko LKS "Pogoń". Po drugiej stronie Drogi stadion LKS "Czarni". ŁYCZAKÓW Nazwę tę nosi dawniej ubogie, wschodnie przedmieście, ciągnące się wzdłuż ul. Łyczakowskiej, przy drodze do Tarnopola. Z czasem wtopione w jednolity organizm miejski, zasłynęło z położonego tu cmentarza Łyczakowskiego (s. 179) i Cmentarza Orląt (s. 183), a także parku Łyczakowskiego, zwanego też parkiem Głowackiego. Znajdują się tu kliniki medyczne, szpital chorób zakaźnych, koszary i in. Nazwa wywodzi się od istniejącego tu w średniowieczu folwarku "Ltit-zenhof". Pd.-wsch. tereny za cmentarzem Łyczakowskim no- 162 sZą nazwę Mazurówki i Cetnerówki (w XVIII w. posiadłość Ignacego Cetnera, wojewody bełzkiego). Znajduje się tu 0gród botaniczny Uniwersytetu. pERSENKÓWKA W 1687 r. część gruntów kulparkowskich, dzierżawionych wcześniej przez mieszczanina Kosnera ("Kosnerówka") i innych, wykupił Jakub Persing, od którego wzięła się nazwa persenkówka. Z czasem powstał tu tor wyścigów konnych im. F. Jurkiewicza, uważany za jeden z najładniejszych w przedwojennej Polsce i drugi co do rangi po torze służewie-ckfm w Warszawie. Obok niego istniał jeszcze jeden tor na Jałowcu, gdzie odbywały się zawody organizowane przez 14 pułk ułanów Jazłowieckich. Persenkówka była terenem najbardziej zaciętych walk w obronie Lwowa w 1918 r. Dla ich upamiętnienia wzniesiono tu pomnik (dziś nie istniejący) według projektu arch. Rudolfa Indrucha. SKNIŁÓW Osiedle w pd.-zach. części miasta, w pobliżu lotniska. Pierwsze lotnisko cywilne powstało tu jeszcze w latach dwudziestych. Od 1922 r. PLL LOT utrzymywały regularne połączenia z Warszawą, od 1930 r. z Czerniowcami i Bukaresztem, a od 1931 r. także z Sofią i Salonikami. Także i dziś mieści się tu międzynarodowy port lotniczy. WINNIKI Stare osiedle w granicach administracyjnych Lwowa, położone 8 km na wschód od centrum, przy drodze do Tarnopola, dawniej wieś, a później miasteczko, przed wojną włączone do Lwowa, po wojnie samodzielne, od wielu lat znów z nim połączone. Ód wieków z osadą związane były dwie kolonie niemieckie Weinbergen i Unterbergen. Wieś, wymieniana już w pol. XIII w., była ośrodkiem upraw winnej latorośli. W dokumentach pojawia się w 1418 r. z racji sporu o wieś, toczonego przez Waśka Mosenczyca i Jana Ber-neczyma, a rozstrzygniętego przez Iwana z Obychowa, kasztelana szremskiego i starosty generalnego ruskiego, na korzyść wspomnianego Berneczyma. W 1459 r. wojewoda podolski i starosta trembowelski Hryczko z Pomorzan, ówczesny właściciel Winnik, zezwolił mieszkańcom wsi i Lwowa na wy- ii* 163 rąb drzew w lesie, ciągnącym się między tymi miejscowością, mi. W 1569 r. król Zygmunt August ganił burmistrza i rajców lwowskich za zabranie gwałtem Aleksandrowi Łagodowskie-mu jego dóbr w Winnikach i polecił je zwrócić. Około 1750 r sufragan lwowski Samuel Głowiński zapisał wieś pijarom których sprowadził do Lwowa. Od czasów austriackich pó współczesne Winniki znane są z dużej fabryki wyrobów tytoniowych. Barokowy kościół rzym.-kat., wzniesiony w 1738 r. z fundacji Marianny z Potockich Tarłowej, wojewodziny lubelskiej. Od 1766 r. pełnił funkcję kościoła parafialnego, dziś nieczynny. W kościele tym znajdował się słynący łaskami obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Pod chórem, obok wejścia tablica epitafijna z napisem: "Tu leży serce Edwarda Bratkowskiego, podkomorzego Augusta III, króla polskiego i elektora saskiego, starosty a potem dziedzica mikłaszowskiego. Zmarł 1778 r." Znajdują się tu także cerkiew p.w. Zmartwychwstania Chrystusa Pana oraz pozamieniane na magazyny: kościół ewangelicki (od 1783 r.) i bożnica. ZAMARSTYNÓW Nazwa Zamarstynów jest spolszczoną i zniekształconą nazwą d. folwarku "Sommersteinhof", założonego w 1423 r. przez lwowskiego patrycjusza Jana Sommersteina, na wykupionych od miasta 12 łanach leżących na pn. od miasta, przy drodze do Hołoska Wielkiego. W XVI w. powstały tu dwa inne folwarki Zarzecze i Wola, które dały początek osiedlom o tej samej nazwie. W sto lat później kolejny właściciel Zamarsty-nowa, Zybult Wurcel, zbankrutował i oddał majątek w zastaw rodzinie Sieniawskich. Później, na krótko posiadał go Dąbrowski i wreszcie nabył go Stanisław Szembek, ożeniony z najstarszą z córek Wurcela. Zamarstynów, o czym wspominają kronikarze Lwowa, nie cieszył się najlepszą reputacją. Częste były konflikty między miastem a dzierżawcami. W 1604 r. wybuchł tu bunt chłopów pod wodzą Stanisława Sta-chyry. Leżące w sąsiedztwie dwa folwarki powstały jeszcze przed założeniem Zamarstynowa. Pierwszy założył w 1402 r. Piotr Zimmermann. W aktach sądowych z 1413 r. występuje jako folwark Hołosko. Później powstała tu osada zwana Hoło-skiem Wielkim. Drugi folwark założył w 1422 r. Jan Zimmermann, dając początek Hołosku Małemu. 164 NIESIENIE cozległa, północno-wschodnia część przedwojennego Lwo-wa. Wieś Zniesienie istniała tu już w XV w. W latach trzydziestych, wraz z przysiółkami Na Błotach, Na Pomiarkach, js[a Tarnawie i in., została włączona do miasta i zabudowana. ???\ MUZEA GALERIA OBRAZÓW, ul. Stefanyka 3 (d. ul. Ossoliń skich), G6 Otwarta codziennie (z wyjątkiem poniedziałków) w godz 1119. Powstała dzięki utworzonej w 1902 r. fundacji, a w lutym 1907 r. została udostępniona publiczności. W ciągu wielu lat zgromadzono w niej ponad 10 tys. obrazów, rzeźb i grafik od XV w. do czasów współczesnych. Dziś należy do największych tego typu galerii Ukrainy. Posiada kilka oddziałów. Galeria lwowska posiada wspaniały zbiór sztuki zachodnioeuropejskiej: włoskiej, flamandzkiej, niderlandzkiej, hiszpańskiej, francuskiej, austriackiej, niemieckiej, a także rosyjskiej oraz największą poza Polską kolekcję dzieł sztuki polskiej (obrazy, rzeźby, grafiki) od gotyku po XX w. Ozdobą kolekcji są obrazy Tycjana Portret Antonio Grimani, Goyi Maja na balkonie i Canaletta Widok Drezna. Wśród plejady malarzy polskich, których dzieła są eksponowane w galerii, należy wymienić przede wszystkim Antoniego Brodowskiego Portret Aleksandra Batowskiego, Epizod z wojen kozackich, Olgę Boznańską Autoportret, Dzieci, Portret malarza, Józefa Brandta Poskromienie koni, Pożegnanie, Jana Cybisa Pejzaż, Józefa Chełmońskiego Na saniach, Juliana Fałata Roztopy, Śnieg, Wojciecha Gersona Władysław Łokietek pod Ojcowem, Artura Grottgera Nokturn, Ukrainka, Portret młodej kobiety, Władysława Jarockiego Zimowe słońce, Juliusza Kossaka Koń nad zabitym jeźdźcem, Wojciecha Kossaka Wiosna, Aleksandra Kotsisa Śmierć matki, Portret starego górala, Babcia, Zawiedziona dziewczyna, Stary chłop, Dzieci z osiołkiem, Wilhelma Leopolskiego Śmierć Acerna, Tadeusza Makowskiego Myśliwy w chłopskiej izbie, Jacka Malczewskiego Autoportret, Jana Matejki Portret dzieci, Jan Żyżka pod Kutna Horą, Karol Gustaw z Szymonem Sta-rowolskim u grobu Władysława Łokietka na Wawelu, Widok Bebeka pod Konstantynopolem, Józefa Mehoffera Śpiewacz- 166 ??; Dzieci-sieroty, Piotra MichałowsKiego ?????????? w parku, Aleksandra Orłowskiego Jeździec na koniu, Witolda pruszkowskiego Wiosna, Włodzimierza Przerwy-Tetmajera Tamci w wiejskiej izbie, Henryka Rodakowskiego Portret córki, Ferdynanda Ruszczyca W świat, Wiosna, Kazimierza Sichulskiego Baba z kogutem, Henryka Siemiradzkiego Chrystus i Samarytanka, U źródła, Za przykładem bogów, Wacława Szymanowskiego Opowieść górala, Leona Wyczółkowskiego Grenada, Georginie, Stanisława Wyspiańskiego Portret dziewczynki. MUZEUM HISTORYCZNE, Rynek 4, 6 i 24, H-^l, 5 Otwarte codziennie (z wyjątkiem środy) w godz. 1018. Muzeum powstało w 1940 r. z połączenia dawnego Muzeum Historycznego m. Lwowa, założonego w 1893 r. i od 1929 r. zajmującego kamienicę pod nrem 4, oraz byłego Muzeum Narodowego im. króla Jana III, zajmującego kamienicę pod nrem 6. Selektywnie dobrane eksponaty, uzupełnione nowymi (od 1939 ?.), akcentują głównie rolę Rusinów i Ukraińców w dziejach miasta. Obecne zbiory liczą ponad 300 tys. eksponatów: znalezisk archeologicznych, rozmaitych pamiątek historycznych, dokumentów, obrazów, rzeźb, grafik i fotografii. Część z nich udostępniono we wszystkich 36 salach wystawowych Muzeum. MUZEUM STAREJ BRONI "ARSENAŁ", ul. Podwale 5, H5. Oddział Muzeum Historycznego. Od 1981 r. mieści się w starym Arsenale Miejskim (zob. s. 67). Czynne codziennie (z wyjątkiem środy) w godz. 1018. Ekspozycja, w chronologicznym układzie od X do XIX w., prezentuje broń białą i palną. Zobaczyć tu można miecze, kindżały, noże, szable, pałasze, szpady, rapiery, bagnety, kordziki, a także łuki, kusze, włócznie, halabardy i in., używane w różnych okresach, w różnych wojnach i przez różne armie. Oglądać można miecz krzyżacki, który trafił do Lwowa wraz z innymi trofeami po bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. Wśród zbroi rycerskich wyróżnia się zbroja husarska. Równie bogata jest kolekcja broni palnej: pistoletów, karabinów i armat. Wśród tych ostatnich armaty zdobione herbem Lwowa, wykonane przez mistrzów Polańskiego i Gerlego w szczytowym okresie ich produkcji we Lwowie w XVIXVII w. 167 1VHJZ^CU1V1 ?114 UkJJK/\r 11 1 KZ^HMIUSL AK1 IS1YCZ NYCH, al. Swobody 15 (d. Legionów), G5 Otwarte codziennie (z wyjątkiem poniedziałków) w godz 1018. Muzeum mieści się we wspaniałym, zabytkowym gmachu d. Galicyjskiej Kasy Oszczędności, wzniesionym w 1. 18749j' według projektu wybitnego architekta, profesora Politechniki Lwowskiej, Juliana Zacharjewicza. Zbiory należą do Instytutu Krajoznawstwa, Folkloru i Etnografii im. M. T. Rylskiego AŃ Ukrainy. W głównej mierze pochodzą z kolekcji d. Muzeum Przemysłu Artystycznego (zał. 1874) i d. Muzeum Etnograficznego. Posiada m.in. bogate zbiory porcelany japońskiej, miśnieńskiej, berlińskiej i polskiej, głównie z manufaktur w Korcu i Baranówce; wyroby ze szkła i ceramikę, wśród nich fajanse francuskie, holenderskie i polskie; wyroby artystycznego ślusarstwa i kowalstwa polskiego XVIIXIX w.; tkaniny (w tym koptyjskie IIIVIII w.), kobierce i kilimy; meble (w tym gdańskie); wyroby sztuki ludowej, w tym huculskie wyroby z mosiądzu i drewna, a także piękne hafty (bogata kolekcja A. Prusiewicza). Uzupełniają je współczesne wyroby radzieckiego rzemiosła artystycznego i twórczości ludowej. MUZEUM MEBLI I PORCELANY, Rynek 10, H5 Otwarte codziennie (z wyjątkiem poniedziałków) w godz. 1018. Muzeum, mieszczące się w zabytkowych wnętrzach d. pałacu Lubomirskich, jest oddziałem Muzeum Etnografii i Rzemiosł Artystycznych. MUZEUM BUDOWNICTWA LUDOWEGO, ul. Czarna Góra 1, K-^ Otwarte codziennie (z wyjątkiem poniedziałków) w godz. 1018. Skansen położony jest w Gaju (parku) Szewczenki na stokach Lonszanówki. Dojazd samochodem z ul. Łyczakowskiej ulicą Charkowską (d. Herninga) do parkingu, dalej pieszo. W skansenie (ryc. 169) zgromadzono w dziewięciu zespołach (sektorach) obiekty drewnianego budownictwa wiejskiego z okolic Lwowa, także Polesia, Wołynia, Podola, Bukowiny, Przed- i Zakarpacia. Reprezentują sztukę huculską, bojkow-ską, łemkowską. Są to chaty, budynki gospodarskie, młyny, 168 Muzeum Budownictwa Ludowego cerkiewki (w tym cerkiew Św. Mikołaja z 1763 r. ze wsi Krzywki, przywieziona do Lwowa w 1930 ?.). MUZEUM-??????, ul. Stauropigijska 3 (d. Dominikańska), H4 Otwarte codziennie (z wyjątkiem niedziel i świąt) w godz. 10 18. Stara, zabytkowa apteka Karola Sklepińskiego, powstała jeszcze na początku XVIII w. Od 1966 r. w jej wnętrzu mieści się pierwsze na Ukrainie Muzeum Aptekarstwa. Zgromadzono w nim wiele cennych, oryginalnych eksponatów obrazujących dzieje lwowskiej i galicyjskiej farmacji od XVI do XIX w.: stępy, moździerze, tygle, retorty, butle, prasy do 169 wyroou taoieteK i in., także stare ieKopisy, totokopie zielni ków i wiele podobnych wydawnictw. Zwracają uwagę stare meble, a także freski sklepienne, przedstawiające personifi. kacje czterech żywiołów: Powietrza (Aer), Ognia (Egnis) Wody (Aqua) i Ziemi (Terra). MUZEUM SZTUKI UKRAIŃSKIEJ, ul. Drahomanowa 42 (d. Mochnackiego), G7 Otwarte codziennie (z wyjątkiem piątków) w godz. 1118. Do II wojny światowej mieściło się tu Muzeum im. Andrzeja Szeptyckiego, założone przez niego w 1912 ?., gromadzące zbiory związane ze sztuką sakralną (obrazy, ikonostasy, naczynia liturgiczne i in.). Dziś muzeum, znacznie powiększone o zbiory pochodzące z różnych kolekcji i zlikwidowanych cerkwi, posiada wiele cennych, unikatowych eksponatów. Należą do nich m.in. cenne rękopisy, starodruki, inkunabuły i autografy, kolekcja starych ikon halickich i wyrobów snycerskich z XIVXVIII w., a także bogaty zbiór dzieł (obrazy, rysunki, grafiki) ukraińskich twórców XIX i XX w.: Tarasa Szewczenki, Konstantego Trutowskiego, Korniła Ustijanowi-cza, Iwana Tusza, Aleksego Nowakowskiego i in. oraz współczesnych: Wasyla Kasijana, Heleny Kulczyckiej, Antoniego Monastyrskiego, Józefa Bokszaja i in. Kolekcja wyrobów rękodzieła artystycznego: stroje ludowe, kilimy, hafty, ceramika, wyroby z drewna, metalu i szkła. MUZEUM PRZYRODNICZE, ul. Teatralna 18 (d. Rutow- skiego), H4 Otwarte codziennie (z wyjątkiem poniedziałków) w godz. 1018. Muzeum kontynuuje tradycje d. Muzeum Prehistorycznego, Etnograficznego i Przyrodniczego im. Dzieduszyckich, utworzonego z fundacji Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego, marszałka Sejmu Galicyjskiego. Muzeum to, pierwsze tego typu na ziemiach polskich, szczyci się wieloma cennymi okazami, wśród nich okazem nosorożca, wydobytym z osadów rzecznych koło Staruni. Interesująca kolekcja ptaków, zbiory mineralogiczne i in. Zobacz także s. 157. MUZEUM HISTORII WOJSK PRZYKARPACKIEGO OKRĘGU WOJSKOWEGO, ul. Stryjska 48a, G8 Czynne codziennie (z wyjątkiem poniedziałków i wtorków) w godz. 1217. 170 Mieści się w nowoczesnym, wzniesionym w 1974 ?., budynku zaprojektowanym przez O. Hukowicza i A. Symbircewa. MUZEUM RELIGII, pi. Stauropigijski 1 (d. pi. Dominikański), H^l Otwarte codziennie (z wyjątkiem czwartków) w godz. 1018. Mieści się w d. kościele i klasztorze Dominikanów (s. 82). Do 1990 r. funkcjonowało jako Muzeum Historii Religii i Atei-zmu, a ekspozycje jego były podporządkowane mottu: Religia to opium dla mas. MUZEA WYBITNYCH LUDZI MUZEUM IWANA FRANKI, ul. I. Franki 152 (d. ul. Po-nińskiego), H9 Otwarte codziennie (z wyjątkiem wtorków i śród) w godz. 10-18. Muzeum utworzono w 1940 r. w domu, w którym przez 14 lat (190216) mieszkał wielki ukraiński pisarz, poeta, publicysta, uczony, działacz społeczny Iwan Franko (1856 1916). Liczne pamiątki (fotografie, dokumenty, obrazy, rzeźby, rysunki), prywatna biblioteka i pierwsze edycje jego utworów. MUZEUM IWANA TRUSZA, ul. I. Trusza 28 (d. Obwodowa), C9 Otwarte codziennie (z wyjątkiem czwartków i piątków) w godz. 1018. Dom stanowi filię Muzeum Sztuki Ukraińskiej. Mieszkał tu w 1. 191041 znakomity ukraiński malarz I. Trusz (1869 1941). Zachowała się jego pracownia, sporo obrazów i szkiców (pejzaże, portrety i sceny rodzajowe z życia Hucułów), a także rzeczy osobiste. MUZEUM HELENY KULCZYCKIEJ, ul. Mickiewicza 7, F5 Otwarte codziennie (z wyjątkiem czwartków i piątków) w godz. 1018. W 1. 193867 mieszkała tu H. Kulczycka, znana malarka ukraińska. 171 MUZEUM ALEKSEGO NOWAKOWSKIEGO, ul. Mickiewicza 11, F6 Otwarte codziennie (z wyjątkiem czwartków i piątków) ?, godz. 1018. W 1. 191335 mieszkał tu malarz ukraiński A. Nowakowski, po którym zostało sporo pamiątek i kilka jego płócien. ?Cg4 WYŻSZE UCZELNIE UNIWERSYTET IM. IWANA FRANKI, ul. Uniwersytecka 1, G5. Początkowo Akademia Jezuicka, Almae Mater Leopoliensis, ustanowiona 20 stycznia 1661 r. aktem fundacyjnym wydanym przez króla Jana Kazimierza, na osnowie założonego w 1608 r. kolegium jezuickiego. Akt erekcyjny został potwierdzony przez Augusta III, a papież Klemens XIII w bulli zatwierdzającej Akademię zezwolił na nadawanie stopni doktora teologii, prawa kanonicznego i filozofii. Akademia przetrwała do 1773 ?., do czasu kasaty zakonu Jezuitów. Na bazie zlikwidowanej Akademii powstało Liceum Lwowskie, a także Szkoła Medyczna (Collegium Medicum) kształcąca chirurgów oraz tzw. Akademia Stanowa (Collegium Nobilium) kształcąca synów szlacheckich. Dekretem cesarza Józefa II z 1784 r. utworzono z nich niemieckojęzyczny uniwersytet i gimnazjum. W 1805 ?., po przyłączeniu Krakowa do Galicji, przeniesiono tam część Uniwersytetu Lwowskiego, natomiast we Lwowie utworzono w 1809 r. Liceum Lwowskie. Istniało ono do 1817 r. W tym samym roku reaktywowano Uniwersytet. W 1. 18441920 mieścił się w budynkach przy ul. Św. Mikołaja (dziś ul. Gruszewskiego 4), zwanych później Starym Uniwersytetem. Po 1870 r. stopniowo repolonizowany, w krótkim czasie stał się znaczącym ośrodkiem polskiej nauki i kultury. Od 1919 r. nosił imię Jana Kazimierza, od 1920 r. zajmuje gmach d. Sejmu Galicyjskiego (s. 134). W 1939 r. przejęty przez Ukraińców, od 1940 r. nosi imię swego wychowanka, wybitnego ukraińskiego poety, pisarza, uczonego i działacza społecznego Iwana Franki. Dziś na 14 wydziałach kształci w 64 specjalnościach ok. 13 tys. studentów. Posiada dużą i cenną bibliotekę (s. 178), własne wydawnictwo, muzeum, ogród botaniczny, a także obserwatoria astronomiczne i geofizyczne oraz stacje terenowe: agrobiologiczną w Karpatach i geologiczną na Podolu. Utrzymuje rozległe kontakty naukowe ze światem, w tym m.in. z Uniwersytetem im. Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie. 173 INSTYTUT POLITECHNICZNY, ul. Bandery 12, E, F6 Powstał w 1844 r. na bazie d. Szkoły Realnej, założonej w 1817 r. Do 1877 r. był austriacką, niemieckojęzyczną Akademią Techniczną. Od 1877 r. w nowym, do dziś zajmowanym gmachu. W 1. 1877 1921 nosił nazwę Szkoły Politechnicznej. Jej pierwszym rektorem był prof. Julian Zacharjewicz, wybitny lwowski architekt. W 1. 192139 uczelnia nosiła nazwę Politechniki Lwowskiej, od 1939 ?., po przejęciu jej przez władze ukraińskie nosi nazwę Lwowskiego Instytutu Politechnicznego. Znacznie rozbudowana, jest największą, czternastowydziałową uczelnią techniczną Ukrainy, kształcącą w ok. 50 specjalnościach ponad 25 tys. studentów. Posiada dużą bibliotekę, liczne pracownie, laboratoria i warsztaty. INSTYTUT MEDYCZNY, ul. Piekarska 69 Powstał w okresie II wojny światowej z dawnego Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza. Obecnie na 5 wydziałach kształci ok. 3,5 tys. studentów. Instytut posiada kilka klinik, laboratoria i specjalistyczną bibliotekę. INSTYTUT WETERYNARYJNY, ul. Piekarska 50 Założony w 1881 r. jako Szkoła Weterynaryjna, w 1896 r. przekształcony w Akademię Weterynaryjną, a później Akademię Medycyny Weterynaryjnej. W obecnej, zmienionej strukturze działa od 1939 r. Posiada wydziały weterynaryjny i zootechniczny. Nowy, główny gmach uczelni zbudowany został w 1960 r. według projektu arch. J. Żółtowskiego. INSTYTUT GOSPODARKI ROLNEJ, pi. Św. Jura Uczelnia powstała w 1947 r. na bazie dawnych wydziałów agrotechniki, gospodarki leśnej i gleboznawstwa Politechniki Lwowskiej, stanowiących kontynuację d. Akademii Rolniczej w Dublanach pod Lwowem, założonej w 1845 r. (de facto w 1856 ?.), a w 1. 18781901 będącej Wyższą Szkołą Rolniczą. Akademia w Dublanach została w 1919 r. włączona do Politechniki Lwowskiej. INSTYTUT LEŚNICTWA, ul. Puszkina 103 Nawiązuje do tradycji założonej w 1874 r. Krajowej Szkoły Gospodarstwa Lasowego, przekształconej w 1908 r. w Wyż- 174 szą Szkołę Lasową (do 1918 r. jedynej polskiej uczelni leśnej). UKRAIŃSKI INSTYTUT POLIGRAFICZNY im. I. F. Fe-dorowa, ul. Pod Hołoskiem 19 KONSERWATORIUM MUZYCZNE im. M. W. Łysenki, ul. Niżankowskiego (ukr. Niżankiwśkoho) 5 Powstało w końcu 1939 r. z połączenia istniejącego od 1903 r. Ukraińskiego Instytutu Muzycznego im. M. W. Łysenki i d. konserwatorium Polskiego Towarzystwa Muzycznego. Dziś na 7 wydziałach kształci ok. 600 studentów. INSTYTUT HANDLOWO-EKONOMICZNY, ul. Tuhan--Baranowskiego 10 Mieści się w nowym budynku, wzniesionym w 1960 r. według projektu arch. T. Timczenki. INSTYTUT WYCHOWANIA FIZYCZNEGO, ul. Kościuszki 11 Założony w 1946 r. Na 3 wydziałach kształci się około 2,5 tys. studentów. INSTYTUT SZTUKI UŻYTKOWEJ I DEKORACYJNEJ, ul. Kubijowicza 38 BIBLIOTEKI BIBLIOTEKA NAUKOWA UKRAIŃSKIEJ AKADEMII NAUK im. W. S. Stefanyka, ul. Stefanyka 2 Jest to dawna Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Mieści się w kompleksie d. klasztoru Karmelitanek z kościołem Św. Agnieszki, przebudowanym dla potrzeb Fundacji Ossolińskich w 1 pol. XIX w. (s. 149). Inicjatorem i twórcą tej wielce dla polskiej kultury i nauki zasłużonej instytucji, Biblioteki i Wydawnictwa, dziś znajdującej się we Wrocławiu, był Józef Maksymilian hr. Ossoliński (17481826), pisarz, badacz literatury i działacz społeczny, a nade wszystko wielki patriota. On to 18 października 1816 r. ogłosił "Ustanowienie Familijne Biblioteki Publicznej pod imieniem Ossolińskich we Lwowie", które w czerwcu 1817 r. zyskało formalną aprobatę cesarza Franciszka I, a 13 listo-, pada 1817 r. dało początek Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich, zwanemu potocznie Ossolineum. W 1823 r. podporządkowano mu, na zasadzie wyodrębnionej całości, utworzone przez ks. Jerzego Lubomirskiego Muzeum Lubomirskich. W sporządzonym na dwa lata przed śmiercią testamencie zawarta została ostatnia wola J. M. Ossolińskiego: "Wszystkie moje księgi drukowane, rękopisma, zbiory rycin, map, medali, obrazów i posągów, słowem wszystko co do umiejętności i sztuk ściąga się, a po moim zgonie w mojej własności znajdzie się, na założenie publicznej biblioteki w mieście stołecznym Galicji Lwowie odkazuję i przeznaczam..." Zgodnie ze statutem Fundacji, kontrolę nad Zakładem pełniły stosowne Wydziały Stanowe jako organy wykonawcze Sejmu Galicyjskiego. Funkcje kuratorów pełnili deputaci, wybierani z grona posłów. W 1. 183542 pełnił ją Aleksander hr. Fredro. Stale też Biblioteka powiększała swe zbiory o przekazywane jej darowizny. W ten sposób włączone zostały księgozbiory O. Balzera, Jabłońskich, Pawlikowskich, Ponińskich, Skarb- 176 ków i in. oraz archiwa Lubomirskich, Mniszków, Sapiehów, Stadnickich, ormiańskie, Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego, Towarzystwa Sztuk Pięknych i in. przez cały czas swego istnienia we Lwowie Biblioteka miała pod każdym względem polski charakter i realizowała zadania związane z rozwojem nauki i kultury polskiej. Po wkroczeniu w 1939 r. Armii Czerwonej do Lwowa rozpoczęto akcję tzw. koncentracji, polegającą na gromadzeniu w jednym miejscu książek i innych druków polskich, dokumentujących polskie życie na kresach wschodnich. Do Biblioteki przy ul. Ossolińskich (dziś Stefanyka 11) zwożono książki z bibliotek miejskich, szkolnych, klasztornych, dworskich i prywatnych z całej Małopolski Wschodniej (Zachodniej Ukrainy). Były to m.in. księgozbiory: W. Abrahama, Badenich, W. Baworow-skiego, arcyb. J. Bilczewskiego, J. Chrystowskiego, oo. Franciszkanów, gimnazjum im. Stefana Żółkiewskiego, Instytutu Teologicznego UJK, kapituły ormiańskiej we Lwowie, biblioteki krystynopolskiej, S. Krzyżanowskiego, magistratu m. Lwowa, Muzeum Dzieduszyckich, O. Ortwina, J. G. Pawlikowskiego, J. Poratyńskiego, W. Pytkowskiej, J. Rozwadowskiego, arcyb. Józefa Teodorowicza, biblioteki wojskowej DGO Lwów i in. Przypuszczalnie zwieziono 11,2 min książek. W lutym 1940 r. utworzono bibliotekę lwowskiego oddziału Akademii Nauk USRR w Kijowie. Do biblioteki tej włączono w całości księgozbiory bibliotek: Ossolineum, im. Bawo-rowskich, Narodnego Domu, "Stadionu", Gminy Żydowskiej oraz Towarzystwa Naukowego im. T. Szewczenki. Wyłączono natomiast zbiory d. Muzeum Lubomirskich, przekazując je Galerii Miejskiej. Po zajęciu Lwowa przez Niemców w czerwcu 1941 r. Ossolineum zostało przejęte przez Staats-bibliothek. Opuszczając Lwów w 1944 r. Niemcy wywieźli w 60 skrzyniach najcenniejsze zbiory. Porzucone w Zagrodnie k. Złotoryi na Dolnym Śląsku zostały w 1945 r. odnalezione i później włączone do zbiorów ossolińskich we Wrocławiu. Po ponownym wkroczeniu wojsk radzieckich do Lwowa w lipcu 1944 r. reaktywowano bibliotekę jako filię Biblioteki Akademii Nauk USRR. W 1. 194647 władze ukraińskie przekazały Polsce ok. 270 tys. książek, zaledwie 1/3 zbiorów. Do dziś pozostaje we Lwowie połowa rękopisów (m.in. część rękopisów Adama Mickiewicza, Władysława Reymonta, Juliusza Słowackiego, Aleksandra Fredry, Gabrieli Zapolskiej i in.), większość autografów (ok. 10 tys.), dokumenty i pamiątki osobiste (listy królów i hetmanów, wybitnych uczonych itd.), 80% map i al- 12 Lwów 177 bumów, 90% rysunków i sztychów, 90% muzykaliów, ar* chiwa Ossolineum oraz 80% zbiorów prasy i czasopism. W latach sześćdziesiątych część księgozbioru uzyskanego w trakcie "koncentracji" przewieziono z ul. Stefanyka do zamkniętego wcześniej i zdewastowanego kościoła Jezuitów. Znaczna liczba książek i czasopism uległa tu zniszczeniu. \y wyniku podjętych na początku lat osiemdziesiątych zabiegów, część zbiorów udało się uratować. Zostały one przekazane do zbiorów głównych i do Archiwum m. Lwowa, mieszczącego się w d. klasztorze Bernardynów. Znajduje się tu ok. 200 tys. książek, w tym ok. 70% polskich. W kościele Jezuitów pozostaje nadal ok. 1 min egzemplarzy, w tym 600 tys. polskich książek i ok. 50 tys. czasopism, a także książki i czasopisma ukraińskie i radzieckie. Te dwa zbiory stanowią Dział Literatury Wymiennej i Rezerwowej Biblioteki Naukowej im. Stefanyka we Lwowie. Od lat władze polskie czynią starania (jak dotąd bezskutecznie) o pozyskanie pozostających we Lwowie zbiorów ossolińskich, wychodząc z założenia, że Zakład Narodowy im. Ossolińskich przez cały czas swego istnienia miał charakter polski i realizował zadania związane z rozwojem nauki i kultury polskiej. BIBLIOTEKA UNIWERSYTECKA Mieści się we własnym budynku przy ul. Drahomanowa 3 (d. ul. Mochnackiego). Jest najstarszą z publicznych bibliotek lwowskich, założona wraz z otwarciem Uniwersytetu jeszcze w 1785 r. na osnowie wiedeńskich zbiorów Garellich, które z czasem uzupełniano księgozbiorami likwidowanych klasztorów, a także zakupami i darowiznami. Początkowo mieściła się w kościele potrynitarskim przy ul. Krakowskiej. Częściowo spalona w czasie artyleryjskiego ostrzału miasta przez Austriaków w 1848 ?., w cztery lata później została przeniesiona do budynku uniwersyteckiego przy d. ul. Św. Mikołaja, a w 1901 r. do obecnych pomieszczeń. Biblioteka chlubiła się wieloma starymi rękopisami i starodrukami, a wśród nich jedynym polskim zabytkiem muzyki lutniczej pochodzącym z 1560 r. zapisem kompozycji Be-kwarka i in.; herbarzem Erazma Kamyna z tekstem Jana Długosza, wydanym w 1575 r. w Poznaniu; rękopisami arabskich Ibadytów z XVIIXIX w.; iluminowanymi rękopisami ormiańskimi z XVIIXVIII w., rękopisami starocerkiewnymi i in.; wieloma pierwodrukami dzieła Mikołaja Reja i innych luminarzy polskiej kultury i nauki. Wykaz ważniejszych bibliotek miasta na s. 215. 178 CMENTARZ ŁYCZAKOWSKI Wejście od ul. Miecznikowa (d. Św. Piotra), ?6 Wśród cmentarzy Europy, które w sposób szczególny wiążą się z historią i kulturą Polski i Polaków, cmentarz Łyczakowski we Lwowie zajmuje miejsce wyjątkowe, podobnie jak cmentarz na Rossie w Wilnie (zał. 1769) czy późniejsze: Powązkowski w Warszawie (zał. 1790), Pere- Lachaise w Paryżu (1803) i Rakowiecki w Krakowie (zał. 1803). Zbliżone daty powstania tych cmentarzy (podobnie jak wielu innych, tu nie wspomnianych) nie są przypadkowe. Wiążą się one z gwałtownym rozwojem miast i wzrostem liczby ich ludności pod koniec i na pocz. XIX w. Ciasnota dotychczasowych, na ogół małych, przykościelnych cmentarzy, zmusiła do szukania nowych miejsc grzebalnych poza murami i granicami miast. Nie inaczej było i we Lwowie. Dekretem cesarza Józefa I z 1783 r. zamknięto istniejące nekropolie, a w 1786 r. oficjalnie otworzono cmentarz na znacznie od ówczesnego centrum miasta oddalonym Łyczakowie. Wkrótce też powstały cmentarze i w innych dzielnicach miasta: Gródecki (zamkn. 1875), Żółkiewski (zamkn. 1856) i Stryjski (zamkn. 1893). W 1888 r. powstał największy z nich, cmentarz Janowski (zamkn. 1980). W okresie 200 z górą lat na cmentarzu Łyczakowskim pochowano około pół miliona ludzi, przeważnie Polaków, ale także Ukraińców, Austriaków, Niemców, Żydów, Ormian, Rosjan i in. Na nagrobkach odnaleźć można napisy w językach: łacińskim, greckim, ukraińskim, rosyjskim, francuskim, słowackim, czeskim, węgierskim, nie wspominając polskiego. Fakt, iż Lwów z jego wielonarodową, wielowyznaniową i wielokulturową społecznością był także jednym z głównych XIX i XX-wiecznych ośrodków polskiego ruchu niepodległościowego, a także jednym z głównych centrów życia naukowego i kulturalnego Polaków znajduje tu, jak mało gdzie, swój wyraz. Około 20 tys. wybitnych Polaków pochowanych na tym cmentarzu czyni go jedną z najważniejszych polskich nekropolii Cmentarzy Ojczyzny. 179 Cmentarz Łyczakowski A. Cmentarz Łyczakowski: 1. S. Goszczyński, 2. J. Ordon, 3. M. Konopnicka 4. S. Banach, 5. W. Bełza, 6. G. Zapolska, 7. Mauzoleum Baczyńskich, 8. A. Grot tger, 9. I. Franko, 10. K. Szajnocha, U. Cmentarzyk powstańców listopadowycl 183031, 12. A. Rehman, 13. B. Wysłouch, 14. W. Kętrzyński, 15. F. Smolka, 16 P. Stefanyk, 17. B. Dybowski, 18. Cmentarzyk powstańców styczniowych 186364. B. Cmentarz Obrońców Lwowa: 19. Symboliczny Grób Nieznanego Żołnierza, 20. Pont' ??? Chwały, 21. Katakumby, 22. Kaplica. ? Austriacki Cmentarz Wojskowy. D. Ra dziecki Cmentarz Wojskowy. 180 Cmentarz Łyczakowski, o powierzchni ok. 40 ha, ma założenie typowo parkowo- krajobrazowe, o czym zadecydowało jego położenie w malowniczym, pagórkowatym terenie z tarasami i urozmaiconą zielenią. Projektanci, Konrad Bauer, a przede wszystkim Tytus Tchorzewski, znakomicie wykorzystali warunki naturalne, wytyczając aleje, ścieżki i pola grobowe. Stanowią one piękną oprawę wielu kaplic, grobowców i nagrobków, często o dużych walorach plastycznych i artystycznych: obelisków, kolumn, rzeźb i płaskorzeźb zmarłych, alegorycznych i symbolicznych itp. postaci, nawiązujących do tradycji i sztuki antycznej i chrześcijańskiej. Są one dziełem znakomitych artystów, rzeźbiarzy i architektów różnych nacji, czynnych we Lwowie w XIX i pocz. XX w.: Hartmana Wi-twera (zm. 1827), Antona Schimsera (zm. 1826), i jego brata Johanna (Jana) Schimsera (zm. 1856), Leopolda Schimsera (zm. 1888), syna Jana, a także ich uczniów i współpracowników: Piotra Kozakiewicza, Juliana Markowskiego, Abla Pe-riera i jego syna Henryka, Gabriela Krasuckiego, Pawła Eu-tele'a, Antoniego Kurzawy i in. (firma Schimsera wykonała m.in. w 1902 r. granitową kolumnę Adama Mickiewicza). Nadto spotkać można piękne pomniki, kute w rodzimym i specjalnie sprowadzanym kamieniu przez Cypriana Godebs-kiego (zm. 1909), Juliusza Gorgolewskiego (zm. 1911), Parysa Filippiego (zm. 1874), Leonarda Marconiego (zm. 1899), Ludwika Tyrowicza (zm. 1930), Aleksandra Zagórskiego (zm. 1944), Lunę Drexlerówną (zm. 1933) i in. W latach siedemdziesiątych zaczęły pojawiać się nagrobki wykonane przez współczesnych rzeźbiarzy i kamieniarzy ukraińskich (Ewhen Dzyndra, Łuka Bihanycz, Petro Kulik iin.). Wśród okazałych, rodzinnych kaplic grobowych (wzniesiono ich 24 i tylko jedna, kaplica Dzieduszyckich, została zniszczona w 1944 r.) wyróżniają się kaplice Dunin-Borkowskich (z 1812 i 1880 ?.), mauzoleum Barczewskich (zbud. w 1885 r. przez pracownię L. Schimsera wg projektu W. Halickiego) i mauzoleum Baczewskich (zbudowane w 1883 r. według projektu J. Schultza). Panteon wielkich i zasłużonych ludzi obejmuje zarówno całe kwatery, jak i pojedyncze, okazałe lub skromne i często zapomniane groby. Spoczywają tu: Żołnierze Kościuszki Zachowały się tylko cztery groby, na czele z gen. Benedyktem Kołyszko (1749 1834). 181 Żołnierze Napoleona Pochowanych jest ich tu kilkunastu, a wśród nich m.in. gen Wincenty Szeptycki (17821836), gen. Józef Korczak-Szurri lański (zm. 1839) i rotmistrz ułanów Józef Sas-Czułowski (17761863), uczestnik słynnej szarży pod Somosierra (1808). Powstańcy listopadowi 183031 W 50 rocznicę powstania władze miasta wydzieliły 5-arową specjalną kwaterę dla weteranów powstania listopadowego (do dziś jedyną na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej), zwaną cmentarzykiem "Żelaznej Kompanii". W 1. 1881__ 1916 zostało tu pochowanych 47 powstańców (niektórzy z rodzinami). Groby w czterech rzędach z żelaznymi krzyżami i białymi tabliczkami. W centrum kwatery znajduje się wzniesiony w 1886 r. przez rzeźbiarza Henryka Periera tzw. "Sarkofag Żelaznej Kompanii". Na niskim cokole usytuowany jest sarkofag, okryty częściowo sztandarem i wawrzynem, na górze orzeł i czako ułańskie, z przodu wieniec z godłami Polski, Litwy i Rusi, niżej cytat z Wergiliusza: "???????? aliąuis nostris, ex ossobus ultor" (oby z naszych kości powstał jakiś mściciel) i napis "Weteranom Wojska Polskiego z 1830/31 r." Wśród spoczywających w kwaterze uczestników listopadowego zrywu znajdują się m.in.: Bogusław Longchamps de Berier (180888), pochodzenia francuskiego, reprezentant rodu wielce zasłużonego dla kultury polskiej; Onufry Hieronim Kunaszowski (180685), autor znanej biografii Życiorysy uczestników powstania listopadowego (1880); Henryk Bogdański (1804-87), autor cenionych pamiętników z Galicji; Józef Reitzenheim (180983), syn wysokiego rangą urzędnika austriackiego, uczestnik powstań listopadowego i styczniowego. Przyjaciel i biograf Juliusza Słowackiego. Autor wielu pomników wybitnych Polaków na cmentarzu Montmar-tre w Paryżu. Ponad 140 powstańców listopadowych spoczywa w innych kwaterach cmentarza. Są to głównie zmarli przed 1880 ?., pochowani w grobowcach rodzinnych lub własnych. Są wśród nich S. Goszczyński, J. Ordon, gen. Józef Smiechowski, Józef i Leszek Dunin-Borkowscy, Alfred Młocki (180482), pisarz i społecznik; August Bielowski (180676), autor dzieła Monumenta Poloniae Historica, od 1869 r. dyrektor Ossolineum i in. Powstańcy styczniowi 186364 Kwaterę dla powstańców styczniowych na cmentarzu Łycza- 182 kowskim wyznaczyły władze miasta już w końcu lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, na wniosek istniejącego od 1888 r. Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania polskiego z lat 1863/64. Kwatera, zwana "górką powstania 1863" lub "cmentarzykiem powstańców styczniowych", położona jest we wsch. części cmentarza. Na początku znajduje się pomnik W. Szydłowskiego, otoczony 7 mogiłami, dalej w 18 rzędach groby z żelaznymi krzyżami (łącznie 230 grobów). Obok wejścia uwagę przykuwa grób Benedykta Dybowskiego- Obrońcy Lwowa 191820 Cmentarz Obrońców Lwowa, zwany też Cmentarzem Orląt, zajmuje specjalnie w latach dwudziestych XX w. wydzieloną kwaterę, przylegającą do cmentarza Łyczakowskiego od strony Pohulanki. Projekt architektoniczny jest dziełem Rudolfa Indrucha, który jako student Politechniki Lwowskiej wygrał w 1921 r. konkurs na Mauzoleum Obrońców Lwowa, rozpisany przez Towarzystwo "Straż Mogił Polskich Bohaterów". W ciągu kilkunastu lat budowy wzniesiono tu: Kaplicę Orląt w kształcie rotundy, katakumby, kolumnadę z łukiem tryumfalnym. Na skrzydłach katakumb wzniesiono pomnik lotnikom amerykańskim (1925) oraz żołnierzom francuskim (1938), poległym w walkach za Polskę. Łącznie pochowano tu do 31 sierpnia 1939 r. 2859 żołnierzy, z których blisko 23% to chłopcy do 17 lat owe bohaterskie Lwowskie Dzieci, owe Orlęta Lwowskie... Do 31 lipca 1944 r. pochowano dalszych 15 obrońców Lwowa. Wśród tu pochowanych znajdują się gen. Wacław Iwaszkiewicz (zm. 1922), gen. Tadeusz Rozwadowski oraz brygadier Czesław Mączyński (zm. 1935), były Komendant Obrony Lwowa. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż z Cmentarza Orląt ekshumowano prochy jednego z Nieznanych Obrońców Lwowa i po przewiezieniu do Warszawy, uroczyście, z udziałem społeczeństwa i władz państwowych (m.in. prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, ministra spraw wojskowych Władysława Sikorskiego i marszałka Józefa Piłsudskiego), pochowano 2 listopada 1925 r. w Grobie Nieznanego Żołnierza, który odtąd stanowi symboliczny pomnik ku czci bezimiennie poległych na wojnie żołnierzy oraz symbol ofiarnego poświęcenia dla Ojczyzny. Niestety, Cmentarz podzielił los wielu narodowych pamiątek. W końcu sierpnia 1971 r. czołgami zburzono kolumnadę Pomnika Chwały, zniszczono mogiły, nadbudowano katakumby 183 i zamieniono je na zakład kamieniarski i szlifiernię płyt lastri-kowych, wywieziono znajdujące się przy łuku tryumfalnym dwa lwy dłuta Starzyńskiego (jeden obecnie umieszczony jest przy drodze z Winnik do centrum miasta; drugi: przy drodze do Żółkwi). Pozostał tylko uszkodzony łuk tryumfalny z napisem: "Mortui sunt ut liberi vivamus" Polegli, byśmy mogli żyć wolni. Staraniem wielu osób, a przede wszystkim pracowników krakowskiego "Energopolu", podjęto w 1. 1989__ 90 prace porządkowe. Z urządzonego tu wysypiska śmieci i zwałowiska ziemi wydobyto i odtworzono znaczną część grobów oraz zbudowano nowy, symboliczny Grób Nieznanego Żołnierza. Równocześnie dla zachowania narodowej pamięci o Cmentarzu i jego grobach, z inicjatywy Senatu Politechniki Wrocławskiej, kolegium rektorów wrocławskich szkół wyższych i Towarzystwa Miłośników Lwowa, 11 listopada 1988 r. na cmentarzu Św. Rodziny we Wrocławiu wmurowano kamień węgielny pod nowy pomnik Orląt Lwowskich... Zasłużeni Wspomnieliśmy, że cmentarz Łyczakowski kryje prochy wielu zasłużonych dla Polski ludzi. Z listy Bene Merentium (dobrze zasłużonych) wybraliśmy z konieczności tylko niektórych (część grobów oznaczono na planie): 1. Oswald Balzer (18581933), wybitny historyk prawa, prof. Uniwersytetu Lwowskiego Jana Kazimierza, członek PAU, założyciel i pierwszy prezes Towarzystwa dla Popierania Nauki Polskiej we Lwowie. 2. Stefan Banach (18921945), wybitny matematyk, współtwórca lwowskiej szkoły matematycznej, profesor UJK, członek PAU, autor monumentalnej monografii Theorie des operations lineaires (1932) i pojęcia "przestrzeni Banacha" w teorii przestrzeni liniowo-metrycznych. 3. Władysław Bełza (18471913), poeta, literat i publicysta; autor wierszy dla dzieci, słynnego Katechizmu polskiego dziecka: Kto ty jesteś? Polak mały. Jaki znak twój? Orzeł Biały. Gdzie ty mieszkasz? Między swemi. W jakim kraju? W polskiej ziemi... 4. Bolesław Czerwiński (185788), poeta, literat, dziennikarz. Autor słów pieśni rewolucyjnej proletariatu polskiego Czerwony sztandar. 5. Wacław Borzemski (18681935), profesor gimnazjalny, twórca organizacji "Orzeł Biały" i Sokolnictwa polskiego. 6. Benedykt Dybowski (18331930), światowej sławy zoolog, lekarz, badacz Syberii. Za udział w powstaniu styczniowym zesłany nad Bajkał, później przebywał na Kamczatce, 184 na Wyspy Komandorskie wprowadził po raz pierwszy renife-ry, które zapewniły mieszkańcom dostatek żywności. Po powrocie z zesłania profesor Uniwersytetu Lwowskiego, członek PAU. Autor pionierskich prac o faunie Bajkału. 7. Mieczysław Gębarowicz (18931984), profesor Uniwersytetu i Politechniki we Lwowie, uznany historyk sztuki, ostatni polski dyrektor lwowskiego Ossolineum. Spoczywa w rodzinnym grobowcu Klamutów. g.Seweryn Goszczyński (180176), poeta, przedstawiciel nurtu romantycznego, autor powieści poetyckiej Zamek Kaniowski (1828), liryk rewolucyjnych (tzw. humańskich) i powstańczych; do literatury wprowadził tematykę góralską (poemat Sobótka, 1834). Autor powieści Król zamczyska, 1842. Twórcą pomnika nagrobnego jest J. Markowski. 9. Zygmunt Gorgolewski (18451903), wybitny architekt lwowski, autor projektu architektonicznego Teatru Wielkiego. 10. Artur Grottger (183767), malarz i grafik, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli romantyzmu w sztuce polskiej. Twórca cykli rysunkowych poświęconych tragediom narodowym {Warszawa I i Warszawa II, Polonia, Lithuania i Wojna). Autor licznych ilustracji, a także obrazów olejnych i portretów. Projektantem i wykonawcą pomnika nagrobnego był P. Filippi (1873). 11. Antoni Kalina (18461906),. wybitny językoznawca, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, członek AU. Współzałożyciel i pierwszy prezes Towarzystwa Ludoznawczego. 12. Wojciech Kętrzyński (18381918), historyk, etnograf, publicysta. Powstaniec styczniowy. Od 1876 r. dyrektor Ossolineum, członek PAU. Wybitny badacz dziejów Warmii i Mazur. Nowy nagrobek ufundowało mu ostatnio społeczeństwo miasta Kętrzyna, nazwanego tak na jego cześć po II wojnie światowej. 13. Maria Konopnicka (18421910), znakomita pisarka i poetka, autorka patriotycznego hymnu Rota (Nie rzucim ziemi...), napisanego w 1908 r. Pierwotnie pochowana w grobowcu Michalskich, od 1922 r. na obecnym miejscu. Oryginalna rzeźba pisarki, dłuta L'. M. Drexlerównej zaginęła w okresie II wojny światowej i została zastąpiona nową, wykonaną w 1950 r. przez ukraińskiego rzeźbiarza Wołodymyra Skołoz-dra. 14. Stanisław Królikowski-Poraj (18531924), lekarz weterynarii, chirurg, profesor Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie, twórca oryginalnych narzędzi chirurgicznych, założyciel "Przeglądu Weterynaryjnego". 185 15. Ksawery Liske (183891), wybitny historyk, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, współzałożyciel i pierwszy prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego, założyciel i redaktor "Kwartalnika Historycznego". 16. Hiacynt Łobarzewski (181462), botanik, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, założyciel i dyrektor Ogrodu Botanicznego we Lwowie, autor pionierskich studiów w zakresie geografii roślin. 17. Walery Łoziński (183761), powieściopisarz i publicysta, pierwszy z wybitnych Polaków pochowanych na cmentarzu Łyczakowskim. Jego empirowy pomnik, pierwszy wzniesiony ze składek publicznych, w kształcie Stelli z sokołem na dębowej gałęzi, z reliefem głowy pisarza i z rulonem, na którym wypisano tytuły trzech jego dzieł: Szlachcic chodaczkowy, Zaklęty dwór i Czarny Mątwi). Nadto lira, gęsie pióro i gałązka wawrzynu jako symbole twórczości artystycznej tego wybitnego lwowianina. 18. Władysław Łoziński (18431913), brat Walerego, historyk, pisarz i publicysta, członek AU, redaktor "Dziennika Literackiego" i "Gazety Lwowskiej". 19. Antoni Małecki (18211913), filolog i literaturoznawca, badacz życia i twórczości A. Mickiewicza i J. Słowackiego, pierwszy kierownik katedry literatury i języka polskiego na Uniwersytecie Lwowskim, pierwszy polski rektor uniwersytetu, zasłużony w dziele jego polonizacji. 20. Karol Mikuli (181997), muzyk, prezes Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego i dyrektor konserwatorium we Lwowie; wydawca dzieł wszystkich F. Chopina (17 tomów). 21. Julian Niedźwiedzki (18451918), geolog, profesor Politechniki Lwowskiej, członek AU; współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. 22. Julian Ordon (181087), uczestnik powstania listopadowego 1830/31, w czasie obrony Warszawy komendant reduty na Woli. Jego bohaterską postawę opiewał Adam Mickiewicz w wierszu Reduta Ordona. Po upadku powstania służył m.in. we włoskich oddziałach G. Garibaldiego. Po samobójczej śmierci we Florencji ciało sprowadzono do Lwowa. Autorami pomnika, wzniesionego w 1896 ?., są J. Markowski ? T. Barącz. 23. Roman Piłat (18461906), polonista, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, współtwórca i pierwszy prezes Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza. 24. Antoni Popiel (18651910), znakomity rzeźbiarz, autor pomników A. Mickiewicza i K. Ujejskiego we Lwowie, 186 X. Kościuszki w Waszyngtonie i in., a także wielu rzeźb dekoracyjnych, m.in. w Teatrze Wielkim. 25. Antoni Rehman (18401917), geograf, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, badacz pd. Afryki. 26. Edmund Riedl (18541916), znany kupiec lwowski, współzałożyciel powstańczej, antyrosyjskiej Konfederacji Narodu Polskiego (zał. 1876, rozwiązanej przez władze austr. 1878). W grobowcu rodzinnym Riedlów spoczywa także S. Banach. 27. Franciszek Smolka (181099), prawnik i polityk; za działalność konspiracyjną w Stowarzyszeniu Ludu Polskiego aresztowany w 1841 i w 1845 r. skazany na śmierć. Później ułaskawiony, poświęcił się działalności społecznej. Z jego inicjatywy powstał po 1869 r. Kopiec Unii Lubelskiej na Wysokim Zamku. W 1. 188193 wybrany prezydentem parlamentu wiedeńskiego. Pochowany wraz z żoną. Żeliwny pomnik projektował J. J. Nalborczyk. 28. Franciszek Stefczyk (18611924), działacz społeczny, twórca pierwszej na ziemiach polskich wiejskiej spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowej (1890), z której z czasem rozwinął się ruch spółdzielczości wiejskiej, zw. Kasami Stefczyka. 29. Karol Szajnocha (181868), wybitny historyk i pisarz, autor słynnych, kilkutomowych Szkiców Historycznych, w 1. 185358 kustosz Biblioteki Ossolińskich. Jego nagrobek, dzieło P. Filippiego i A. M. Periera, należy do najpiękniejszych pomników nagrobnych cmentarza Łyczakowskiego. Wzniesiono go w 1868 r. w kształcie ściętego ostrosłupa, zwieńczonego orłem, z marmurowym popiersiem zmarłego umieszczonym w niszy, flankowanego postaciami: muzy Historii Klio, trzymającej rozwinięty zwój, na którym widnieją tytuły jego dzieł Jadwiga i Jagiełło, Obrazy łechickie, Śmierć Czarnieckiego i Obyczaje pierwotnych Słowian, oraz muzy Tragedii, Melpomeny, przy której tarcza z herbami Polski, Litwy i Rusi. 30. Kazimierz Twardowski (18661938), jeden z najwybitniejszych polskich filozofów, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, członek AU; twórca lwowskiej szkoły filozoficznej, pionier badań w zakresie psychologicznej teorii pojęć; założyciel Polskiego Towarzystwa Filozoficznego (1904). 31. Bolesław Wysłouch (18551937), działacz społeczny i publicysta, jeden z twórców ruchu ludowego w Polsce, współorganizator Stronnictwa Ludowego, pierwszej partii chłopskiej (późniejszej PSL); redaktor i wydawca "Przeglądu Społecznego" i "Przyjaciela Ludu", pierwszego polskiego politycznego pisma ludowego. 187 32. Maria Wysłouchowa (18581905), żona Bolesława, pu_ blicystka, działaczka społeczna i oświatowa, redaktorka pisma kobiecego "Zorza". 33. Stanisław Zakrzewski (18731936), historyk, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, członek PAU, prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego w 1. 192332, senator Rzeczypospolitej w 1. 192835. 34. Gabriela Zapolska (18571921), właśc. Maria Śnieżko--Błocka, 2 voto Janowska; pisarka, publicystka i aktorka, przedstawicielka nurtu naturalistycznego w literaturze, autorka powieści obyczajowych, m.in. słynnej komedii Moralność pani Dulskiej, napisanej we Lwowie w 1906 r. 35. Rudolf Zuber (18581920), geolog, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, członek AU; badacz stratygrafii Karpat, a także złóż ropy naftowej w wielu krajach świata. Według jego wskazań odwiercono znane źródło mineralne w Krynicy "Zuber". Z inicjatywy Fundacji Kultury Polskiej, w 1989 r. ministrowie kultury Polski i ówczesnej Ukraińskiej SRR powołali wspólną komisję d.s. rewaloryzacji cmentarza Łyczakowskiego. Komisja, której współprzewodniczą ze strony polskiej prof. Alfred Jahn, a ze strony ukraińskiej prof. Emanuel Myśko, uznała za niezbędne nadanie cmentarzowi Łyczakowskiemu (łącznie z kwaterami wojennymi 191820) statusu obiektu zabytkowego, podlegającego ochronie prawnej. Ustalono też, że prace konserwatorskie na cmentarzu prowadzić będzie w nadchodzących latach krakowski Oddział PP Pracownie Konserwacji Zabytków. POMNIKI Z wzniesionych do 1939 r. licznych ongiś we Lwowie pomników zachowały się do naszych czasów następujące: Adama Mickiewicza na pi. Mickiewicza (d. Mariackim). Pomnik dłuta lwowskiego rzeźbiarza Antoniego Popiela, w formie granitowej kolumny osadzonej na cokole, przy której postać poety z brązu, nad nią "Geniusz" z wieńcem wawrzynu, na szczycie płonący znicz. Pomnik odsłonięto w 1905 ?., w 50 rocznicę śmierci Wieszcza. Jana Kilińskiego, park Stryjski (d. park Kilińskiego). Pomnik legendarnego, warszawskiego szewca, przywódcy ple-bejskiego powstania w 1794 ?., wykonany przez Juliana Markowskiego, w obecnym miejscu ustawiony w 1894 ?., w stulecie insurekcji kościuszkowskiej, a przy okazji otwarcia wielkiej Wystawy Krajowej. Bartosza Głowackiego, park Łyczakowski (d. park Bartosza Głowackiego). Pomnik dowódcy oddziału kosynierów w ataku na rosyjskie armaty w bitwie pod Racławicami w 1794 r. Wykonany przez J. Markowskiego, odsłonięty w 1906 r. Pomnik Obrońców Lwowa, cmentarz Łyczakowski (s.183). Kopiec Unii Lubelskiej, Wysoki Zamek (s. 63). Trzy pomniki zostały przewiezione do Polski: Aleksandra hr. Fredry, znakomitego komediopisarza, dłuta L. Marconiego, odsłonięty na pł. Akademickim w 1897 r. W 1956 r. przewieziony do Wrocławia, ustawiony na Rynku przed ratuszem. Króla Jana III Sobieskiego, dzieło Tadeusza Barącza, ustawiony pierwotnie przy Wałach Hetmańskich, po wojnie przewieziony do Warszawy i ustawiony w parku Wilanowskim, później przewieziony do Gdańska i ustawiony na pi. Drzewnym. Kornela Ujejskiego, poety w szczególny sposób związanego ze Lwowem. Pomnik, dłuta Antoniego Popiela, odsłonięto we Lwowie w 1901 r. na ul. Akademickiej. Po II wojnie 189 światowej przewieziony do Szczecina i ustawiony na pi. Zwycięstwa, w pobliżu Bramy Portowej. Po 1939 r. powstały m.in. następujące pomniki: Włodzimierza Lenina, na skwerze przed Teatrem Wielkim, przy al. Swobody (d. Wały Hetmańskie). Brązowe popiersie ustawione na granitowym cokole przedstawiało Lenina przemawiającego z trybuny na pi. Czerwonym w Moskwie do oddziałów wyruszających w maju 1920 r. do walki z Polakami i na podbój Europy. Pomnik zdemontowano w 1990 r. Zespół pomników na Wzgórzu Chwały, ul. Pasieczna, w sąsiedztwie parku Łyczakowskiego. Jest to cmentarz wojenny, na którym znajdują się mogiły żołnierzy rosyjskich poległych w okresie I wojny światowej, w 1. 191415 oraz żołnierzy radzieckich z okresu II wojny światowej. Na prawo od wejścia pomniki Matki Ojczyzny i Przysięga. Dalej w rogu cmentarza pomnik żołnierza ze sztandarem. W środkowej Alei Bohaterów groby 26 Bohaterów Związku Radzieckiego. Po obu stronach alei groby oficerów i żołnierzy różnych narodów b. Związku Radzieckiego. Twórcami całego zespołu architektonicznego, w tym bramy wejściowej, rzeźb itp., powstałego w 1. 194652, są architekci A. Natalczenko, G. Szwecko- Winecki i I. Persikow oraz rzeźbiarze M. Łysenko, W. Forostecki i in. Pomnik czołgistów, ul. Łyczakowska, opodal Wzgórza Chwały. Pomnik ustawiony na cokole czołg, jest dziełem arch. A. Afanasjewa. Powstał w 1949 r. ku czci czołgistów poległych w czasie walk o Lwów w 1944 r. Ich nazwiska widnieją na tablicach umieszczonych na kamiennym cokole. Pomnik Wojennej Chwały Sił Zbrojnych ZSRR, Park Kultury i Wypoczynku im. Bohdana Chmielnickiego. Tworzą go monumentalne brązowe postacie kobiety i żołnierza, 30-metrowy obelisk oraz granitowy niur ozdobiony spiżowymi płaskorzeźbami. Odsłonięty w 1970 r. pomnik jest dziełem rzeźbiarzy D. Krwawicza, E. Myśko, J. Motyki, plastyka O. Pirożkowa i architektów M. Wendziłowicza i A. Ograno-wicza. Iwana Fedorowa, pierwszego ruskiego drukarza, wzniesiony w 1977 r. opodal Arsenału Królewskiego. Rzeźbiarze W. Borysenko i W. Podolski oraz arch. A. Konsulów. Iwana Franki, park im. I. Franki, wzniesiony w 1964 r. Rzeźbiarze W. Borysenko, D. Krwawicz, E. Myśko, W. Od-rechiwski, J. Czajka i arch. A. Szuliar. W. Stefanyka, ul. Stefanyka, wzniesiony w 1979 ?., dłuta W. Skołozdra i arch. M. Wendzyłowicza. 190 Łesi Ukrainki, ul. R. Sorge, wzniesiony w 1971 r. Rzeźbiarz L. Buganicz i arch. W. Bliusiuk. ? Pomnik studentów i wykładowców Politechniki, poległych w czasie II wojny światowej, ul. Myru 12, wzniesiony w 1976 r. Rzeźbiarze W. Popowicz, I. Chmiliar i R. Łynka. Pomnik medyków, poległych w czasie II wojny światowej, ul. Piekarska 52, wzniesiony w 1975 r. Rzeźbiarz I. Ku-sznir i arch. A. Ogranowicz. ??3^v PARKI Lwów jest znany jako miasto zieleni. Posiada wiele parków i terenów zielonych, położonych głównie na otaczających centrum miasta wzgórzach. Jeszcze przed I wojną światową istniały projekty połączenia ich w jedno wielkie corso parkowe, otaczające miasto pierścieniem ok. 60 km długości. Ulubionym miejscem spacerów były i są planty przy al. Swobody, d. Wały Hetmańskie (s. 151). Najbliżej centrum miasta leży park im. Iwana Franki. Położony w rejonie ulic Uniwersyteckiej, Mickiewicza,' Matejki, Czernyszewskiego i Słowackiego, nosił w przeszłości nazwy Ogrodu Jezuickiego, Ogrodu Miejskiego i Parku Kościuszki. Do 1773 r. był własnością lwowskiego kolegium Jezuitów, którzy mieli tu folwark ("Wulka Jezuicka"). Z czasem powstał tu ogród założony w stylu francuskim, z rozbudowanymi parterami i klombami kwiatowymi. Po kasacie zakonu i przejęciu terenu przez miasto, w 1855 r. przekształcono go w park w stylu angielskim według projektu Banera, ówczesnego zarządcy ogrodów miejskich. Kompozycja parku nawiązuje do układu urbanistycznego, którego dominantę stanowi gmach d. Sejmu Galicyjskiego, dzisiejszy gmach główny Uniwersytetu im. I. Franki. W 1. 189496 ustawiono tu na kamiennych cokołach popiersia zasłużonych dla Lwowa: Jana Dobrzańskiego, Jana Nepomucena Kamińskiego, księcia Leona Sapiehy, Artura Grottgera, Samuela Głowińskiego i Józefa hr. Dunin-Borkowskie-go. W 1. 190139 od strony ul. Mickiewicza, opodal pałacu Gołuchowskich, stał pomnik Agenora hr. Gołuchowskiego, trzykrotnego namiestnika Galicji. Istniał tu także mały pawilon restauracyjny. Na skraju parku, naprzeciwko Uniwersytetu wznosi się dziś okazały pomnik Iwana Franki (s. 190). Na terenach d. cmentarza Stryjskiego i w rejonie ulic Wojtowicza i Stryjskiej znajduje się Park Kultury i Wypoczynku im-Bohdana Chmielnickiego, otwarty w 1952 r. Na terenach parku wzniesiono kilka obiektów, m.in. w części północnej ki" 192 no "Drużba" (ul. Wojtowicza 43a), a w środkowej patac młodzieży "Romantik". Zbudowano tu też stadion "Junost", a w części południowej powstały Muzeum Historii Wojsk Przykarpackiego Okręgu Wojskowego (ul. Stryjska 48a) i Pomnik Wojennej Chwały Sił Zbrojnych ZSRR. W sąsiedztwie, po południowej stronie ul. Stryjskiej, położony jest park Stryjski, przed wojną zwany powszechnie parkiem Kilińskiego. Założony w 1877 r. przez miejskiego inspektora ogrodów i parków Róhringa znakomicie wykorzystuje warunki naturalne i należy do najładniejszych w Europie ze względu na bogactwo rodzimej i egzotycznej zieleni. W 1894 r. stanął tu pomnik Jana Kilińskiego (s. 189). Także w 1894 r. z okazji Powszechnej Wystawy Krajowej, a dla uczczenia stulecia powstania kościuszkowskiego, została namalowana i tu udostępniona w rotundzie panorama Racławice. To wybitne malowidło (płótno o wymiarach: 15 m wysokości, 120 m długości i o powierzchni 1800 m2), dzieło Jana Styki i Wojciecha Kossaka oraz innych malarzy, przedstawia zwycięski atak na wojska rosyjskie kosynierów dowodzonych przez Tadeusza Kościuszkę w bitwie pod Racławicami 4 kwietnia 1794 r. Po wielu dramatycznych losach, zakończeniu prac konserwatorskich, Panorama Racławicka (Oddział Muzeum Narodowego) została udostępniona w 1985 r. we Wrocławiu, w rotundzie przy ul. Purkyniego 11. Na terenach wystawowych, w 1. 192138 corocznie organizowano Międzynarodowe Targi Wschodnie (s. 27). W 1952 r. zakończono porządkowanie parku. Przy centralnym wejściu od ul. Parkowej wzniesiono lekką, arkadową bramę (arch. G. Szwecko-Wi-niecki). W parku otwarto: restaurację "Sputnik" i "Łybedź" (łabędź), bar "Wieża" oraz kino "Lwów". Przy ul. Snopkowskiej znajduje się park Żelazna Woda, położony na stokach wąwozu z ongiś stawem z żelazistymi źródłami (od których park wziął nazwę). Jeszcze przed wojną urządzono tu nowoczesne kąpielisko. Obecnie znane jako basen pływacki "Dynama" (ul. Stusa 1). W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych powstało wiele obiektów sportowych, m.in. stadion "Drużba" na 40 tys. miejsc, a wokół niego, między ulicami Snopkowską i Stusa a Zieloną, założono park Ukraina (d. Drużba). W południowej części miasta leży park Pohulanka, dojście ul. Pohulanka. Jego zachodnią część zwano dawniej Węglińskim Laskiem. Przy ul. Łyczakowskiej położony jest, założony jeszcze w 1892 r. park Łyczakowski, zwany też dawniej parkiem im. Barto- 13 Lwów 193 sza Głowackiego. Na skraju parku od 1906 r. stoi pomnik Bartosza Głowackiego (s. 189). Na północ od ul. Łyczakowskiej, znaczny obszar zajmuje park im. Tarasa Szewczenki. Jego południowo-zachodnia część nosiła nazwę Kajzerwaldu, a teren obok w kierunku wschodnim, zwano Lonszanówką. Urządzono tu Muzeum Budownictwa Ludowego (s. 168). Szczególne miejsce wśród terenów zielonych Lwowa zajmuje park Wysoki Zamek, położony na stokach wzgórza o tej samej nazwie, na którym znajdował się Zamek zw. Wysokim (s. 63). Na szczycie wzgórza usypano Kopiec Unii Lubelskiej, z którego roztacza się panorama miasta. Na tarasie wzgórza! wysuniętym od kopca w kierunku północno-wschodnim, w 1883 r. umieszczono, zachowany do dziś, pamiątkowy kamień ku czci króla Jana III Sobieskiego, który 24 sierpnia 1675 ?., na polach widocznych stąd Lesienic, siłami 6 tys. polskiego wojska rozgromił idącą na Lwów 40-tys. armię tatarską. W parku stacja telewizyjna i restauracja "Wysoki Zamek". ??^?
POLSZCZYZNA LWOWA Bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych nastąpiły przymusowe przesiedlenia (ekspatriacja) mieszkańców Lwowa i w ogóle kresów wschodnich, które dotknęły przede wszystkim Polaków, ale także Ukraińców. Niemały ich odsetek w wyniku zawieruchy wojennej, z różnych zresztą przyczyn, znalazł się w diasporze na wszystkich prawie kontynentach. Znaczna część Polaków została przesiedlona na Dolny i Górny Śląsk, gdzie utworzyła duże skupiska, m.in. w Bytomiu, Gliwicach, a zwłaszcza we Wrocławiu, przenosząc na nowy grunt także ów "lwowski bałak". Swoisty język kresowy, a zwłaszcza piosenka lwowska, lwowski humor i słownictwo, żywe są nadal wśród lwowiaków rozrzuconych po świecie, nie mówiąc już o nielicznej, 20-tysięcznej Polonii mieszkającej we Lwowie. Język polski mieszkańców Lwowa, jak i polszczyzna kresów dawnej Rzeczypospolitej, przedstawia osobliwe zjawisko, będące przedmiotem badań językoznawców, w tym w ostatnich latach Zofii Kurzowej (15 poz. liter.). Południowo-wschodnia odmiana dialektu kresowego kształtowała się na obszarze narodowościowo, kulturalnie i wyznaniowo, a także językowo mieszanym. Największe jednak, wzajemne oddziaływanie występowało między etnicznymi żywiołami polskim i ruskim (ukraińskim) wykształcając swoisty dialekt. Do końca XV w. udział ukrainizmów w języku polskim był stosunkowo niewielki, a polszczyzna kresowa ściśle związana była z dialektem małopolskim. Istotny wpływ języka ukraińskiego na język polski rozpoczyna się w XVI w. Prestiż języka ukraińskiego związany był z używaniem na Rusi języka cerkiewnego oraz przekonaniem, iż język ruski jest najstarszym pośród języków słowiańskich. Oprócz rutenizmów, ukrainizmów, pojawiły się w języku polskim wyrazy orientalne, a także zaznaczyły się wpływy greckie, niemieckie, litewskie, a nawet irańskie i rumuńskie, często za pośrednictwem języka ruskiego. Dalszy, znacznie nasilony, wpływ języka ukraińskiego na 13* 195 polszczyznę nastąpił w XVII w. Jego wpływy zaznaczyły się nie tylko na kresach południowo-wschodnich, ale także na ziemiach rdzennie polskich. W okresie wojen kozackich i tureckich w XVII w., wraz z językiem ukraińskim do polszczyzny kresów przeniknęło także słownictwo turecko-osmańskie i tatarsko-kipczackie. W XVIII w., w okresie oświecenia, w polszczyźnie kresowej uwidocznił się dialekt kulturalny i swoisty język miejski. W tym czasie Mazowsze i kresy południowe były głównym ośrodkiem kształtowania języka polskiego. Nastąpiła też integracja i unifikacja polskiego języka literackiego. Przez cały XIX i XX w. postępował rozwój języka południo-wokresowego. Coraz bardziej uwidoczniały się dążenia dialektu kulturalnego do naśladowania języka ogólnego. W gwarze miejskiej zaznaczał się coraz większy prowincjonalizm i coraz większy wpływ języka ukraińskiego, zwłaszcza wśród warstw mniej wykształconych. DIALEKT KULTURALNY LWOWA O dialekcie tym pisze Z. Kurzowa: "Dialekt kulturalny Lwowa opierał się na żywej tradycji językowej, panującej w tych polskich warstwach społecznych, które przekazywały od wieków zwyczaje języka kulturalnego. Warstwą tą w mieście była inteligencja, oprócz niej szlacheckie ziemiaństwo, które zwłaszcza po I wojnie światowej ściągnęło do miasta". Język polskiej inteligencji "był nacechowany większym piętnem lokalnym w porównaniu z innymi dialektami kulturalnymi". I dalej: "Największe piętno wywierały na słownictwie dialektu kulturalnego regionalizmy i to zarówno te wyłącznie lokalne, jak mające szerszą nieco geografię wschodniopolską lub po-łudniowopolską". A oto przykłady regionalizmów w tej odmianie języka: meszty półbuciki, krawatka krawat, nakastlik szafka nocna, rynka rondel, drzewko choinka wigilijna, rączka obsadka, harbuz dynia, duszone kartofle ziemniaki puree. GWARA MIEJSKA, TZW. BAŁAK LWOWSKI "Na tle innych gwar miejskich języka polskiego gwara miejska Lwowa znajdowała się w położeniu szczególnym, ponieważ wyrosła na terytorium językowo mieszanym i nie posiadała naturalnego zaplecza w postaci okolicznej gwary ludowej, z której by się wywodziła" stwierdza Z. Kurzowa. 196 Język ten tworzyła ludność podmiejska przedmieść i osad takich, jak Łyczaków, Zamarstynów, Kleparów, Kulparków i in., które zamieszkiwali Polacy, Ukraińcy, Żydzi i in. Znaczny był też wpływ języka niemieckiego, który przypisać można zarówno dawnym kolonistom niemieckim, jak i żywiołowi austriackiemu w okresie blisko 150 lat zaboru. W mniejszym stopniu ujawnił się wpływ języka żydowskiego, być może ze względu na pewną hermetyczność tego środowiska. Bałak lwowski oparty jest na osobliwym słownictwie, jedynym w swoim rodzaju konglomeracie słów i zwrotów niezrozumiałym dla obcych. Oto niektóre z nich, podane za cytowaną Z. Kurzową: absztyfikant starający się, adorator, zalotnik ali wo! ależ nie, skądże, wykluczone, mowy nie ma a o! wymawiane a uo, a wo: a kogo ja widzę bajerować kłamać, bujać, zawracać głowę bajtlować mówić, paplać, zagadywać, okłamywać (niem.: beuteln) bałak mowa, rozmowa bałakać mówić, rozmawiać, opowiadać (ukr.: bałakaty) bańdzioch brzuch, często duży, tłusty batiar rzadziej baciar lub baciarz andrus, łobuz, ulicznik (węgier.: betyar włóczęga) batiarnia zbiorowisko batiarów, hołota, gawiedź besztać robić ostre wymówki, łajać, krzyczeć binia dziewczyna, zwłaszcza ta, z którą chodzi kawaler (batiar), także: dziunia, karolka, łola chawira mieszkanie, dom ciumać całować czochrać się drapać się, zwykle po głowie ćmaga wódka, też: baczeski, bajura, hara durnowaty trochę głupi, głupkowaty durny głupi, naiwny, szalony fajny dobry, pierwszorzędny (niem.: fein) fest bardzo, mocno frygać jeść, zajadać geszeft interes, zarobek (niem.: Geschaft, żyd.: geszeft) harmider zgiełk heca zabawa, komiczne zajście, niespodzianka (niem.: Hetze szczucie, polowanie) hecować stroić żarty, nabierać kogoś hulać iść, udać się, biec jo tak (niem.: ja) joj okrzyk wydawany przy jęczeniu, biadaniu (ukr.: joj) kałapućkać mieszać, bełtać 197 katulać toczyć coś okrągłego, turlać (ukr.: katuliaty toczyć się) kikać, kikować patrzeć, spoglądać (żyd.: kiken, niem.: kucken) kimać spać, drzemać klapać dużo, głośno mówić kucać się bać się luftować wietrzyć (niem.: luften) łachować się wyśmiewać się, wydrwiwać magulać bić, dawać lanie makabunda wagabunda, awanturnik mecyje specjał morowy o człowieku godnym uznania, odważnym na hal pal w pośpiechu, bez zastanowienia na odwertkę na odwrót na poćmaku po ciemku nachapać nagromadzić, nakraść odfastrygować się porzucić swoją dziewczynę, narzeczoną pluskwa zwada, kłótnia, draka, rozróba podfruwajka młodziutka dziewczyna, podlotek przy kia jstrować się przylgnąć, przyczepić się do kogoś rajdać długo rozmawiać z kimś znajomym, plotkując (niem.: reden mówić, rozmawiać, ukr.: rajdaty plotkować) rejwach, rajwach rozgardiasz, zamieszanie, zgiełk (żyd.) serdeczny duży, potężny smytrać kraść szac piękny, ładny, elegancki (niem.: Schatz skarb, ukochany) szlajać się wałęsać się, włóczyć się (niem.: schleichen łazić) szpanować naciągać, napinać, widzieć, patrzeć, zauważać (niem.: spannen naciągać, czatować, śledzić) sztama zgoda, przyjaźń z odcieniem poufałości sztemp wstyd szwendać się chodzić tu i tam, kręcić się, chodzić bez celu ta partykuła nawiązująca: ta dzie ale skąd, ta coś też!, ta idź!, ta joj okrzyk zdziwienia, zaskoczenia taskać, taszczyć nieść wcinać jeść za frajer za darmo zasuwać iść, jechać szybko, udawać się dokądś zicher na pewno, akurat, w sam raz (niem.: sicher pewnie). 198 Dla niewtajemniczonych trudne do pojęcia są także pewne związki wyrazowe: Anglik z Kołomyi fałszywy elegant batiar zza drąga chuligan, mętny typ ciężki frajer człowiek naiwny, głupiec durnowaty pomidor głupiec fujara z Mościsk safanduła mahoniowe powietrze świeże, czyste powietrze raptus nerwus człowiek porywczy, nerwowy sam miód coś bardzo dobrego, a także całe zwroty: brać pod pic kłamać, koloryzować być ciętym być zagniewanym całuję rączki wymawiane caji ronczki (przy powitaniu) dać do wiwatu dogodzić sobie drzeć łacha wyśmiewać się, przedrzeźniać drzeć mordę krzyczeć iść na hinter iść na wagary (niem.: hinter poza) iść za frajer nie płacić za wstęp mieć z kimś na pieńku mieć do kogoś urazę, pretensję opowiadać głodne kawałki opowiadać rzeczy nieprawdziwe popamiętać ruski miesiąc dotkliwie odczuć, pamiętać długo sprawić manto zbić szukać szpargi szukać zaczepki, okazji do zwady świecić oczami za kimś wstydzić się trzymać fason zachowywać się jak należy trzymać sztamę być w dobrych stosunkach. BAŁAK W LWOWSKIM RADIU Znakomitym przykładem "lwowskiego balaku" były dialogi Szczepka i Tońka, opracowywane głównie przez Wiktora Budzyńskiego, a prezentowane w latach trzydziestych na antenie lwowskiego radia w "Wesołej Lwowskiej Fali", w wykonaniu Kazimierza Wajdy (Szczepka) i Henryka Vogelfangera (Tońka). W audycjach tych, słuchanych przez miliony naszych rodaków, występował też "radca Strońć" (Jerzy Kora-biowski, właśc. Wilhelm Wind) oraz para prezenterów żydowskiego humoru, Aprikosenkranz (Mieczysław Monderer) i Untenbaum (Adolf Fleischer). LWOWSKA PIOSENKA Nastrój przedmieścia i lwowskiej ulicy, niepowtarzalny klimat przedwojennego Lwowa, najlepiej oddaje piosenka. Ro- 199 dowód lwowskiej piosenki sięga 2 poł. XIX w. Pierwsze ich drukowane zbiory to: Liryk polski, wydany pod koniec XIX w. w Chicago oraz Śpiewające przedmieście. Piosenki wiersze, melodie w opracowaniu Jakuba Rollauera, wydane we Lwowie w 1911 r. Ostatni wydany ich zbiór to Antologia... J. Wasylkowskiego (42 poz. lit.). Najdłuższą lwowską piosenką jest Marsz lwowskich dzieci 30 Pułku piechoty, znany też pod tytułem W dzień deszczowy i ponury (1908). Oto jego fragmenty: W dzień deszczowy i ponury Z Cytadeli idą z góry Szeregami lwowskie dzieci, Idą tułać się po świecie. Z dala widać już niestety. Wieże kościoła Elżbiety, Może uda się, że powrócę zdrów I zobaczę znwu Lwów! Piosenki lwowskie to bogate słownictwo, łączące żart i humor. Niżej cytujemy fragmenty tylko niektórych: Ta joj mnie nazywają, Gdzie tylko zjawię się. Uśmiech na ustach mają, Taj przezywają mnie. Ta joj, ta Józku! Ta nie rób hecy! Skąd przybywasz, zaraz mów! Widać, że masz tęgi plecy, Z twojej giemby widać Lwów! Zamarstynów i Kliparów, Tam, gdzie naszej wiary ćma, Pozdrów lwowskich tam batiarów, Takich Józków, jak i ja! BAL U WETERANÓW Dzisiaj bal u weteranów Kużdy zna tych panów. Bo tam co niedzieli, 200 Jest zabawy wieli. A kumitet wstępu bierzy Czterdzieści halerzy, Bo si tak należy, Taj już, taj już! A muzyczka inu, anu, A muzyczka rżnie! Bo przy tej muzyczce, Goście bawią się (wesoło!) Wszystko jedno, czy to męska, Czy to damska jest, Byle tylko rżnęła fest, a fest! W STRYJSKIM PARKU W Stryjskim Parku, na festyni Tam zabawa klawo płyni, Tam kucharek cała sić, Tam si bedzi ćmagi pić! TANGO ŁYCZAKOWSKIE Na Łyczaków, gdy wylizisz, ta joj! Wszędzi słyszysz, iii wlizi, ten świst. Łyczakowski hymn, już muzyczka gra, Spiwa z nami naszej wiary ćma: Hulaj braci fajno, gdy harmonia gra! Bier baby pod pachy! Bóg ci zdrowi da! Wszeńdzi braci hulaj, Gródek, Kliparów! Puszczaj i katulaj! Ta ni ma jak nasz Lwów! u bombacha U Bombacha fajna wiara Wcina precli, ćmi cygara. Oj, ridiridi ri, Cha? Cha! Ruchaj! Ruchaj! Och, ta joj! Nasza wiara jest morowa Jeden kradni, drugi chowa! Oj, ridiridi itd. 201 Kto si z naszy wiary śmiej i Naj gu naglą krew zalej i! Oj, ridiridi itd. A kto z nami trzyma sztamy Temu lepi jak u mamy! Oj, ridiridi itd. HULAM SOBI BEZ ULICY Hulam sobi bez ulicy, Gwizdam sobi sztajer, A tu patrzy z moją Mańką Suni jakiś frajer! Ja du niego przystępuji, Aby on si spalił. A on na to prosto w mordy Jak mi nie wywalił! I na zakończenie, jedna z najpopularniejszych i najbardziej znanych lwowskich piosenek: LWÓW JEST JEDEN NA ŚWIECIE Piosenka Szczepka i Tońka z filmu Włóczęgi. Znana także pod tytułem Tylko we Lwowie. Słowa: Emanuel Schlechter, muzyka: Henryk Wars. Niech inny sy jadą, dzie mogą, dzie chcą, Do Widnia, Paryża, Londynu, A ja si zy Lwowa ni ruszym za próg, Ta mamciu, ta skarż mnie Bóg! Bo gdzie jeszcze ludziom tak dobrze, jak tu? Tylko we Lwowie! Gdzie pieśnią cię budzą i tulą do snu? Tylko we Lwowie! Czy bogacz, czy dziad, tam jest za pan brat, I kużdyn ma uśmiech na twarzy, A panny to ma~ słodziutkie, ten gród, Jak sok, czekolada i miód! Więc gdybym miał kiedyś urodzić się znów, Tylko we Lwowie! Bo ni ma gadania i co chcesz to mów, Ni ma jak Lwów! 202 Możliwe, że więcej ładniejszych jest miast, Lecz Lwów jest jedyny na świecie! I z niego wyjechać, ta gdzie ja bym mógł! Ta mamciu! Ta skarż mnie Bóg! Bo gdzie jeszcze ludziom ... itd. HUMOR DAWNEGO LWOWA Znamienny w polskiej historii jest fakt, iż po nieudanych zrywach powstańczych pojawiali się humoryści i komediopisarze, którzy śmiechem leczyli frustracje. Przykładem może być twórczość Aleksandra Fredry we Lwowie po powstaniu listopadowym czy twórczość satyryków i fraszkopisarzy Jana Lama, Chochlik- Zagórskiego i M. Rodoć-Biernackiego po powstaniu styczniowym. Tego typu twórczość cieszyła się w Galicji wielką swobodą, szczególnie w okresie autonomii w latach 18611918. W 1. 18341918 ukazało się w Galicji 70 czasopism humorystycznych, z czego 50 w samym Lwowie. Listę otwiera wydawany od 1834 r. we Lwowie, przez Juliana A. Kamińskiego, kwartalnik "Śmieszek", pierwszy polski periodyk humorystyczny. Od 1866 r. działał we Lwowie Jan Lam, powieściopisarz i publicysta, uznany za twórcę polskiej powieści satyrycznej, autor powieści: Wielki świat Capowic (1869), Kronikarz w Galicji (1870), Głowy do pozłoty (1873), Idealiści (1876), Dziwne kariery (1881). Po powstaniu styczniowym ukazuje się we Lwowie, w różnych okresach, wiele rozmaitych pism humorystyczno-satyry-cznych: "Bąk", "Biesiada Humorystyczna", "Cięgi", "Chochlik", "Humorysta", "Kometa", "Krzykacz", "Makabun-da", "Stańczyk", "Szczutek" (przez 27 lat), "Śmigus" (ok. 30 lat), "Wesoły Kurierek", "Zagłoba" i in. Jak podaje Tadeusz Krzyżewski (14 poz. lit.): "Były lata, jak np. r. 1895, gdy w samym tylko Lwowie wychodziło równocześnie pięć czasopism, które prof. Karol Estreicher określił mianem naśmiewczych ("Szczutek", "Śmigus", "Zagłoba", "Humorysta", "Wesoły Kurierek"). Absolutny rekord w skali światowej, jeżeli zważymy, że miasto miało wówczas tylko 150 tysięcy mieszkańców i było stolicą prowincji austriackiej liczącej 6 min obywateli. Tym bardziej trzeba podziwiać wyjątkową, iście gargantuiczną chęć do żartów i kpin, która wyraziła się przede wszystkim w tak masowej akcji wydawania wesołych czasopism". 203 Po I wojnie światowej ukazują się we Lwowie wznowiony "Szczutek" (191829) oraz nowe pisma "Kabaret" i "Pocię-giel". W ostatnim przedwojennym dziesięcioleciu wydawano pisma "Hulaj dusza", "Komik Polski", "Wesoła Fala" i in. OKOLICE LWOWA Okolice Lwowa należą do dwóch różnych, posiadających własne oblicza regionów geograficznych: Wołynia i Podola. Także i do leżących na południu Karpat odległość wydaje się niezbyt wielka. Podole, rozprzestrzeniające się na południowy wschód od Lwowa, to kraina łagodnych wzgórz, pięknych dolin i jarów Bohu, Zbrucza,'Seretu, Lipy i innych oraz lewobocznych dopływów głównej rzeki tego regionu Dniestru. A za Dniestrem, na południu, za malowniczym Podkarpaciem i Pokuciem gęsto zalesione pasma Karpat z Gorganami i Czarnohorą na czele, rozcięte głębokimi dolinami Stryja, Świcy, Łomnicy, Bystrzycy, Prutu i Czeremoszu. Podole, opiewane przez H. Sienkiewicza w Trylogii, to urocze, bogate historią miasta, miasteczka i osady, to Trembowla, Makulińce, Budzanów, Strussów, Skałat, Grzymałów, Czortków, Jazłowiec, Husiatyń, Sidorów i chyba najciekawsze Kamieniec Podolski i Buczacz. To także malownicze ruiny zamków Czarnokozińce nad Zbruczem, Żwaniec nad Dniestrem, Paniowce nad Smotryczem, Międzybóż nad Bohem, a przede wszystkim najpotężniejsza twierdza dawnej Rzeczpospolitej w Kamieńcu Podolskim. Podole, to wreszcie urzekająca przyroda spalonego słońcem półstepu i żyznych lessowych czarnoziemów uprawianych przez mieszkańców tych ziem, chlubiących się najstarszym spośród słowiańskich językiem, bogatym folklorem i chwytającą za serce pieśnią ludową i porywającym tańcem kołomyj -ką. Leżąca na północny wschód od Lwowa kraina, to Wołyń o odmiennym typie krajobrazu. Jego część północna, pełna rzek, jezior, bagien, moczarów i trzęsawisk, z pagórkami wydm porośniętych kępami karłowatych sosen nosi nazwę Polesia Wołyńskiego. Część południowa, nieco wyższa, falista, obfitująca w lasy, o urzekającym krajobrazie, w okolicach Krzemieńca zwana bywa "Szwajcarią Wołyńską". Ziemia ta kryje wiele pamiątek przeszłości dalszej i bliższej. 205 Sporo tu, zwłaszcza nad leniwie płynącym Horyniem, zamczysk, grodów (horodyszcz) i mogił, niemych świadków toczonych na tych ziemiach wojen. Wśród starych osad i miast na czoło wysuwają się: Włodzimierz Wołyński, średniowieczna stolica księstwa włodzimierskiego, Łuck nad Styrem, dawna stolica województwa wołyńskiego i siedziba biskupstwa, ze starą katedrą i ruinami upamiętnionymi zjazdem w 1429 r. króla Władysława Jagiełły, wielkiego księcia Witolda i cesarza niemieckiego Zygmunta; Równe, Krzemieniec, z którym kojarzy się słynne liceum, Ostróg nad Wilią, a u jej ujścia do Horynia gniazdo rodowe książąt Ostrogskich, także Wiśniowiec, Łopuszna, Zasław, Zieleńce, Dederkały i wiele innych, znanych z historii Polski. Wśród miejscowości, położonych w niedalekiej odległości od Lwowa i dobrze z nim skomunikowanych (kolej, autobus), na naszą szczególną uwagę zasługują: NIESTIEROW (dawna Żółkiew), 27 km na pn.-zach., w kierunku Lublina. Miasto założone przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego w 1603 r. i później ufortyfikowane murami i wałem ziemnym. Od 1740 r. siedziba rodu Sobieskich, od 1878 r. własność książąt Radziwiłłów. Po II wojnie światowej miasto nazwano imieniem M. Niestierowa (18621942), wybitnego malarza ukraińskiego. Renesansowo-barokowy kościół parafialny z wolno stojącą dzwonnicą, ufundowany w 1604 r. przez S. Żółkiewskiego a przebudowany w 1677 r. przez Jana III Sobieskiego. Barokowe ołtarze: główny i boczne. W prezbiterium marmurowe sarkofagi Stanisława Żółkiewskiego i jego syna Jana. Ponadto nagrobki Reginy Herbut-Żółkiewskiej (żony Stanisława) i Zofii Daniłowicz, babki króla Jana III Sobieskiego, oraz pomnik Jakuba Sobieskiego (zm. 1646). W kościele znajdowały się też dawniej wspaniałe obrazy Kaestlera: Bitwa pod Chocimiem i Bitwa pod Kłuszynem, a także obrazy nadwornego malarza Sobieskich Altomonte'a Jan III pod Wiedniem i Bitwa pod Parkanami. Wśród epitafiów epitafium Pawła Wojańskiego (zm. 1636) i Wojciecha Głogowskiego (zm. 1626). W bocznym ołtarzu znajdował się ongiś obraz Matki Boskiej pędzla Carlo Dolci. Kościół i klasztor Dominikanów, ufundowane w 1655 r. Kościół i klasztor Bazylianów, ufundowane przez króla Jana III Sobieskiego i bpa Szumlańskiego, pierwszego biskupa unickiego Lwowa. Kościół przebudowany w XIX w. 206 Ruiny zamku zbudowanego w końcu XVI w. przez S. Żółkiewskiego, rozbudowanego później przez Jana III Sobieskiego na okazałą rezydencję. Istniała tu także, zniszczona przez Niemców, synagoga, jedna z najokazalszych w przedwojennej Polsce, zbudowana w 1687 r. z fundacji Sobieskich. RUDKI, 38 km na pd.-zach. od Lwowa. W miejscowym, barokowym, XVII-wiecznym kościele znajduje się krypta, w której w 1876 r. pochowany został Aleksander hr. Fredro, największy polski komediopisarz. W odległości 2 km od miasteczka znajduje się Beńkowa Wisznia, rodzinna posiadłość Fredrów. Tu w 1793 r. urodził się Aleksander Fredro, który od 1815 r. sam gospodarował w rodzinnym majątku. Z tamtych czasów zachował się pałacyk, w którym mieści się technikum weterynaryjne. HORODOK (D. GRÓDEK JAGIELLOŃSKI), 31 km na zach. od Lwowa, przy szosie do Przemyśla. W mieście tym w 1434 r. zmarł król Władysław Jagiełło. PIDHIRCI (PODHORCE). Wieś w obwodzie tarnopolskim. Od 1400 r. należała do Podhoreckich, od początku XVII w. własność Koniecpolskich. W 1682 r. Stanisław Koniecpolski zapisał Podhorce królewiczowi Jakubowi Sobieskiemu, synowi Jana III, a w XIX w. przeszły w posiadanie Rzewuskich. Po bezpotomnej śmierci Leona hr. Rzewuskiego zapisem testamentowym posiadłość otrzymał w 1865 r. książę Ei. Sanguszko. Pałac w Podhorcach, wzniesiony staraniem Stanisława Koniecpolskiego w 1. 163540, jest dziełem architektów francuskich Andrea deli Aqua i Guillaume'a le Vasseur de Beau-plan. Zbudowany w typie palazzo in fortezza, w stylu francuskiego renesansu, należał do najokazalszych rezydencji magnackich na kresach. Hrabia Wacław Rzewuski, hetman, kasztelan krakowski i wojewoda, w 1. 175467, zgromadził w nim wspaniałą kolekcję dzieł sztuki, pokaźną bibliotekę, a zwłaszcza niezwykle cenne militaria, w tym czterdzieści kompletnych zbroi husarskich (największy tego typu zbiór w Europie) i liczne trofea spod Wiednia. W galerii malarstwa znajdowało się wiele cen- 207 nych płócien, w tym m.in. Polowanie na dzika P. Rubensa Zuzanna i starcy Tintoretta, Prometeusz i Charitas Guido Re! niego, Nimfy i satyr Luca Giordano i wiele innych obrazów (oryginałów i kopii) mistrzów włoskich i flamandzkich Sztukę polską prezentowały m.in. obrazy Szymona Czechowicza. Całość uzupełniały zabytkowe meble (w tym gdańskie), a także wiele pamiątek po Janie III Sobieskim i królowej Marii Kazimierze (Marysieńce). Pałac podhorecki został splądrowany i częściowo ogołocony przez wojska rosyjskie w XVIII w., część wyprzedano na licytacji. Poważne straty powstały w okresie I wojny światowej. Część kolekcji wywieziono do Rosji, gdzie zaginęła w okresie rewolucji. Niewielka część trafiła do majątku Sanguszków w Gumniskach pod Tarnowem. Po II wojnie światowej pałac został spalony. Później w części odbudowany, dziś mieści szpital. Z Podhorców blisko (7 km) do Oleska (zob. s. 209). BIERIEŻANY (Brzezany). Najwygodniej szosą iwano-fran-kowską do Rohatyna (63 km), skąd na wschód szosą tarnopolską 32 km do Brzeżan. Niewielkie miasteczko, założone w 1530 r. przez Mikołaja Sieniawskiego na prawie magdeburskim nadanym przez Zygmunta I Starego. W XVIXVII w. zamieszkiwane przez dużą, bogatą kolonię Ormian. Resztki dawnego zamku Sieniawskich. W renesansowym kościele zamkowym monumentalny, renesansowy, rzeźbiony w alabastrze grobowiec rodzinny Sieniawskich, znakomite dzieło wrocławianina, Jana Pfistera. Dawny klasztor i kościół Bernardynów, zbudowane w 1683 r. Niedaleko Brzeżan dawny renesansowy pałac Potockich "Raj". W Brzeżanach urodził się w 1886 r. marszałek Edward Rydz--Śmigły. HALICZ. 110 km od Lwowa, przy szosie do Iwano-Franko-wska (d. Stanisławowa). Dawna rezydencja ruskich kniaziów, położona nad Dniestrem. Stała się stolicą księstwa i biskupstwa, odkąd w 1199 r. kniaź Włodzimierz założył dynastię Romanowiczów i połączył księstwa halickie i włodzimierskie. Ruiny zamku książąt (kniaziów) halickich z XIII w. 208 (JLCSJS.U, ??.. ei ?? na wscnoa oa Lwowa, przy szosie kijowskiej . jsfa wzgórzu, dominującym nad wsią, wznosi się zespół pałacowy, składający się z dwóch budynków połączonych wieżą bramną i murami. Pierwotnie wznosił się tu zamek książąt ruskich, wymieniony po raz pierwszy w 1327 r. Rozbudowany i umocniony w poł. XV w. W XVII w. stał się własnością Jana Daniłowicza, który go przebudował na okazałą rezydencję. Z rodu Daniłowiczów pochodziła Zofia Teofila, żona wojewody ruskiego Jakuba Sobieskiego. Tu, 17 sierpnia 1629 r. urodził się ich syn Jan, późniejszy król polski Jan III Sobieski. W XVIII w. zamek przeszedł wraz z dobrami oleskimi w posiadanie hr. Rzewuskich, którzy uczynili zeń pałac w stylu barokowym, a wokół urządzili park w stylu francuskim, przyozdobiony rzeźbami B. J. Leblanca. W okresie rozbiorów popadł w ruinę, cenne wyposażenie zostało w części wyprzedane, w części zagrabione. Po I wojnie światowej i po rewolucji 1917 r. podzielił los wielu rezydencji kresowych magnatów. W 1. 196070 przeprowadzono częściową renowację pałacu, lokując w nim w 1975 r. oddział Lwowskiej Galerii Obrazów. Muzeum czynne w godz. 1119, z wyjątkiem poniedziałków i wtorków. Odrestaurowano nie tylko pomieszczenia, ale przede wszystkim zachowane bogato rzeźbione detale kamieniarskie marmurowe kominki, portale i in., wnętrza wyposażono w stare meble, na ścianach zawisły oprawione w srebrne ramy lustra i gobeliny. Wśród wielu cennych obrazów podziwiać można staroruskie ikony z XV w.: Św. Paraskewji, Św. Jana Chrzciciela i in., a także ikony XVI-wieczne, np. Św. Jerzego walczącego ze smokiem i Ostatnią wieczerzą oraz obrazy artystów ludowych, przeniesione tu z zamkniętych cerkiewek huculskich {Ukrzyżowanie, Nawiedzenie Chrystusa, Matka Boska z Eleuz i in.). Bogato reprezentowana jest sztuka sakralna XVII w. pozostająca pod wpływem sztuki Zachodu, w tym wiele obrazów ołtarzowych, przeniesionych ze zlikwidowanych przez komunistów kościołów katolickich i unickich zachodniej Ukrainy. Licznie reprezentowane jest XVIIXVIII-wieczne malarstwo portretowe. Uwagę przykuwa w szczególności wielki obraz (7,5x7,5 m) Bitwa pod Wiedniem, pędzla Martino Altamonte'a, nadwornego malarza Jana III Sobieskiego. Łącznie ze składnicą zgromadzono tu ponad 2 tys. drewnia- 14 Lwów 209 nycn rzeZD, głownie z ukicmi icucsansu, ?????? ? iuivuKa, w tym zwłaszcza z XVIII w., z których sporą część stanowią dzieła Mistrza Pinzła {Ofiara Abrahama i in.). Pociągiem łub samochodem w stronę Iwano-Frankowska (d. Stanisławowa) dojechać można do popularnych dawniej i dziś wiosek karpackich, słynących z ładnych krajobrazów górskich i bogatego folkloru huculskiego: do Nadwornej, De-latyna, Dory, Jamnej, Mikuliczyna, Tartorowa i Worochty. Jadąc w stronę Sambora dojechać można do Skola, Tuchli, Ławocznego, a przede wszystkim do Turki nad Stryjem. Popularne wśród mieszkańców Lwowa jest malowniczo położone uzdrowisko karpackie Truskawiec-Zdrój ze swoimi zakładami przyrodoleczniczymi, oferującymi kąpiele solankowe, siarczane, kwasowęglowe i kurację borowinową. LITERATURA 1. Albert Z.: Kaźń profesorów lwowskich, Wrocław 1989 2. Aleksejewa L., Ostrowski G.: Lvov. Guide, Moskwa 1987 3. Barański F.: Przewodnik po Lwowie, Lwów 1902 4. Czołowski A.: Wysoki Zamek, "Biblioteka Lwowska", t. IX, X, Lwów 1910 5. Dunieć W. i in.: Lwiwskij istorycznyj muzę], Lwów 1987 6. Hollankowie A. i E.: / zobaczyć miasto Lwów, Rzeszów 1990 7. Horbay W.: Plan orientacyjny wielkiego Lwowa z przewodnikiem, Lwów 1938 8. Janusz ?.: Zabytki monumentalnej architektury Lwowa, Lwów 1928 9. Jasienica ?.: Rzeczpospolita Obojga Narodów, Warszawa 1983 10. Jaworski F.: Lwów stary i wczorajszy, Lwów 1910 11. Przewodnik po Lwowie, Lwów 1916 12. Kaczorowski ?.: Zabytki starego Lwowa, Warszawa 1990 13. Kębłowski J.: Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1987 14. Krzyżewski ?.: Szczutek i inni naśmiewacze, "Ilustrowany Kurier Codzienny", Kraków marzec 1990 15. Kurzowa Z.: Polszczyzna Lwowa i kresów południowo-wschodnich do 1939 roku, WarszawaKraków 1985 16. Lityński M.: Pamiątkowy opis Teatru Miejskiego we Lwowie, Lwów 1900 17. Machowski S.: Bernardyński mijam plac, Wrocław 1989 18. Mała Encyklopedia Sportu, praca zbiór., Warszawa 1984 19. Mańkowski ?.: Lwowskie kościoły barokowe, Prace Sekcji Historii Sztuki i Kultury Towarzystwa Naukowego we Lwowie, t. II, z. 2, Lwów 1932 20. Dawny Lwów, jego kultura i architektura,Londyn 1974 21. Medyński A.: Lwów. Ilustrowany przewodnik dla zwiedzających miasto, Lwów 1937 22. Nicieja S.: Cmentarz Łyczakowski we Lwowie w l. 17861986, Wrocław 1988 211 23. Cmentarz Obrońców Lwowa, Wrocław 1990 24. Nowicki E.: Lwów. Dzieje bohaterskiego grodu, Warszawa 1919 25. Orłowicz M.: Ilustrowany przewodnik po Lwowie, Lwów 1920 26. Papee F.: Historia miasta Lwowa w zarysie, Lwów- Warszawa 1924 27. Paszuk A., Derkacz L: Lwów. Mały przewodnik ilustrowany, Lwów 1963 28. Piotrowski J.: Lemberg und Umgebung ..., Lwów 1916 29. Prus E.: Władyka świetojurski, Warszawa 1985 30. Herosi spod znaku tryzuba..., Warszawa 1985 31. Ripko O. i in.: Lwiwska kartinna gałereja, Kijów 1987 32. Rossowski J.: Lwów, Warszawa 33. Sas Zburzycki J.: Zabytki miasta Lwowa, Lwów 1928 34. Schall L: Przewodnik po zabytkach żydowskich m. Lwowa i historia Żydów lwowskich w zarysie, Lwów 1935 35. Semionow G.: Lwów. Przewodnik turystyczny, Moskwa 36. Serczyk W.: Historia Ukrainy, Wrocław 1979 i 1990 37. Stefaniszyn R.: Lwów: tri dnia znakomstwa s gorodom. Putiewoditiel, Lwów 1984 38. Szwed M.: Lwiw ..., Lwów 1978 39. Wajda K., Vogelfanger H.: Szczepko i Tońko. Dialogi radiowe z "Wesołej Lwowskiej Fali", Lwów 1934, reprint Wrocław 1989 40. Warzkiewicz E., Klink J.: Walczący Lwów w listopadzie 1918, LwówWarszawa 1939 41. Wasylewski S.: Lwów, Poznań 1931, reprint Wrocław 1990 42. Wasylkowski J.: Antologia piosenki lwowskiej ulicy, Wrocław 1987 43. Węgierski L: W lwowskiej Armii Krajowej, Warszawa 1989 44. Wittlin L: Mój Lwów, Londyn 1975 45. Wójcik W.: Lwiwskij derżawnyj istoryko-architekturnyj zapowidnyk, Lwów 1979 46. Wójcik W., Lipka R.: Zustricz zi Lwowom. Putiwnik, Lwów 1987 47. Wroczyński R.: Dzieje wychowania fizycznego i sportu..., Wrocław 1971 48. Wyższe uczelnie polskie na ziemiach wschodniej Rzeczypospolitej, Londyn 1989 INFORMATOR Agencja Konsularna Rzeczypospolitej Polskiej, ul. Franki 110, tel. 72-39-42, H8 I. BIURA TURYSTYCZNE 1. Towarzystwo Turystyki Zagranicznej "Inturist", Oddział Lwowski, pi. Mickiewicza 1, tel. 72-95-52, H5 2. Młodzieżowe biuro podróży "Sputnik", Oddział Lwowski, ul. Ogienki 12, tel. 72-56-07 3. Biuro Podróży i Wycieczek, ul. Kościuszki 18, tel. 72-35-66, 72-65-23 G5 11. HOTELE 1. "Inturist", pi. Mickiewicza 1, tel. 72-67-51, 72-95-52, H5 2. "Dnister" (Dniestr), ul. Matejki 6, tel. 79-70-37, F6 3. "Lwiw", ul. 700-lecia Lwowa 3, tel. 79-22-70, G-^ 4. "Dnipro" (Dniepr), al. Swobody 45, tel. 74-21-02, G4 5. "Perszotrawnewyj" (1 Majowy), al. Swobody 21, tel. 74-20-60, G5 6. "Werchowyna", al. Swobody 13, tel. 74-12-12, G5 7. "Ukrajina", pi. Mickiewicza 4, tel. 72-66-46, H5 8. "Kołchoznyj", pi. Wozjednania 14, tel. 72-27-93, H5 9. "Uljanowsk", ul. Marczenki 6, tel. 72-85-12, 16 10. "Narodnyj", ul. Kościuszki 1, tel. 72-15-34, G5 U. "Prykarpackij", ul. Naliwajki 6, tel. 72-85- 24, G-^l 12. "Kijew", ul. Gródecka 15, tel. 74-21-05, G-4 13. "Arena", ul. Gródecka 83, tel. 79-87-25, E5 14. "Komunalnyj", ul. Kulisza 30, tel. 72-17-82, G3 15. "Rosija", ul. Kleparowska 30, tel. 33-34-27, F2 III. TURYSTYCZNA BAZA NOCLEGOWA 1. Hotel turystyczny "Turist", ul. Konowalca 103, tel. 35-23-91, C8 213 2. Schronisko Turystyczne (baza "Lwiwska"), ul. Franki 56, tel. 72-45-72, H7 3. Młodzieżowe schronisko turystyczne "Lwiw", ul. Franki 108, tel. 72-10-01, H8 4. Motel i camping, Kijowska szosa (7 km, na pn.-wsch. od J1), tel. 72-13-73, 72-14-73. Camping czynny 1.07 30.09 IV. RESTAURACJE 1. W hotelach: "Inturist", Dnister", "Lwiw", "Uljanowsk", "Perszotrawnewyj", "Turist" oraz na campingu i dworcu kolejowym 2. "Wysokij Zamok", park Wysoki Zamek, H3 3. "Pid Lewom", Rynek 29, H5 4. "Moskwa", pi. Mickiewicza 6/7, H5 5. "Festiwalnyj", ul. Strzelców Siczowych 12, G5 6. "Wisła", ul. Rzeszowska 9 (na zach. od A8) 7. "Sputnik", park Stryjski, G9 8. "Złotyj Kolos", ul. Kleparowska 18, F3 9. "Czerwona Ruta", ul. Zamarstynowska 85, G2 V. KAWIARNIE 1. "Lwowianka", al. Swobody 11, G5 2. "Czerwona szapoczka", al. Swobody 6/8, H5 3. "Teatralna", al. Swobody 22, G^t 4. "Pid Zamkom", ul. Chmielnickiego 27, G3 5. "Watra", ul. 700-lecia Lwowa 8, G3 6. "Drużba", ul. Krylowa 22, E7 7. "Turist", ul. Franki 56, H7 8. "Junost", al. Pasieczna 43, M7 VI. BARY 1. "Czajnyj", pi. Targowy 6, H4 2. "Na Rynku", Rynek 34 (wino), H4 3. "Pid Wieżeju", ul. Rohatyńców 32, H5 4. "Staryj Lwiw", ul. Wałowa 13, H5 5. "Mołocznyj", ul. Kościuszki 9, G5 6. "Szokoładnyj", al. Szewczenki 10, H6 7. "Desertnyj", al. Szewczenki 27, H6 8. "Nektar", ul. Saksaganskiego 11, H7 9. "Wieża", park Stryjski, (na pd. od G9) 214 VII. J/-VL71^V_JU.rtJi'41Il ??/\ UZjIC^.1 1. ul. Winniczenki 1, H5 2. al. Szewczenki 25, H6 3. ul. Bandery 69, E6 VIII. MUZEA 1. Galeria Obrazów, ul. Stefanyka 3, G6, s. 166 2. Muzeum Historyczne*Rynek 4, 6 i 24, H4, 5 s. 167 3. Muzeum Starej Broni "Arsenał", ul. Podwale 5, H5 s. 167 4. Muzeum Etnografii i Rzemiosł Artystycznych, al. Swobody 15, G5, s. 168 5. Muzeum Mebli i Porcelany, Rynek 10, H5, s. 168 6. Muzeum Budownictwa Ludowego, ul. Czarna Góra 1, 'LA, s. 168 7. Muzeum-Apteka, ul. Stauropigijska ?, ?4, s. 169 8. Muzeum Sztuki Ukraińskiej, ul. Drahomanowa 42, G7, s. 170 9. Muzeum Przyrodnicze, ul. Teatralna 18, H4, s. 170 10. Muzeum Historii Wojsk Przykarpackiego Okręgu Wojskowego, ul. Stryjska 48a, G8, s. 170 11. Muzeum Religii, pi. Stauropigijski 1, H4, s. 171 IX. MUZEA WYBITNIEJSZYCH LUDZI Muzea: I. Franki, I. Tursza, H. Kulczyckiej oraz A. Nowakowskiego opisane zostały w rozdziale "Muzea", s. 171 X. BIBLIOTEKI (ważniejsze) 1. Biblioteka Naukowa Ukraińskiej Akademii Nauk im. W. Stefanyka, ul. Stefanyka 2, s. 176. 2. Biblioteka Naukowa Uniwersytetu, ul. Drahomanowa 5, s. 178. 3. Biblioteka miejska (zbiory zagraniczne), ul. Muliarska 2a 4. Biblioteka wojewódzka, pi. Halicki 10 5. Biblioteka wojewódzka dla młodzieży, Rynek 9 6. Biblioteka wojewódzka dla dzieci, ul. Winniczenki 1 7. Biblioteka miejska dla dzieci, ul. Okuniewskiego 3 8. Biblioteka muzyczno-teatralna, ul. Kurbasa 3 215 Al. ??1?? 1. Państwowy Akademicki Teatr Opery i Baletu im. I. Franki, al. Swobody, s. 152. 2. Państwowy Akademicki Ukraiński Teatr Dramatyczny im. M. Zańkowieckiej, ul. Łesi Ukrainki 1 3. Państwowy Teatr Kukiełkowy, pi. Daniły Halickiego 2 4. Rosyjski Teatr Dramatyczny, ul. Gródecka 36 6. Państwowy Ukraiński Teatr Młodzieżowy, ul. Gnatiu- ka 11 _ Miejskie kasy teatralne, al. Swobody 37 XII. SALE KONCERTOWE 1. Lwowska Filharmonia im. S. Ludkiewicza, ul. Czajkowskiego 7 2. Sala koncertowa muzyki organowej, kościół Św. Marii Magdaleny, ul. Bandery 8 XIII. CYRK, ul. Gródecka 83 XIV. DOMY KULTURY 1. ul. Klubna 1, ul. Gródecka 225, pi. Lepkoho 2. Pałac młodzieży "Romantik", park Chmielnickiego 3. Pałac pionierów i uczniów, ul. Wachnianina XV. KINA 1. "Dnipro", al. Swobody 5 2. "Spartak", al. Swobody 5 3. im. Łesi Ukrainki, pi. Mickiewicza 7 4. "Ukrajina", al. Szewczenki 3 5. "Kijew", al. Szewczenki 8 6. im. Kopernika, ul. Kopernika 9 7. "Lwiw", ul. Samczuka 8 (park Stryjski) 8. im. I. Franki, ul. Wałowa 1 9. "Myr", ul. 700-lecia Lwowa 2 10. im. Chmielnickiego, ul. Chmielnickiego 11 U. "Wokzał", Główny dworzec kolejowy XVI. OBIEKTY SPORTOWE 1. Stadion "Drużba", ul. Lipowa Aleja 5 2. Stadion SKA, ul. Kleparowska 39a 216 3. Stadion "Torpedo", ul. Złota 12 4. Stadion "Awangard", ul. Kryłówa 24 5. Stadion Pionierów, ul. Wachnianina 6. Pałac Sportu Wojewódzki, ul. Lepkoho 1 7. Pałac Sportu "Dynamo", ul. Wojtowicza 51 8. Pałac Sportu SKA, ul. Transportowa 3 9. Pałac Sportu "Trudowyje Rezerwy", ul. Stusa 2 10. Basen pływacki "Dynamo", ul. Stusa 4 11. Korty tenisowe, ul. Włodzimierza Wielkiego 10 12. Hipodrom, Stryjska szosa 13. Republikański Klub Szachowy, ul. Hawryluka 1 XVII. STACJE OBSŁUGI SAMOCHODÓW 1. Nr 1, ul. Gródecka 282 2. Nr 2, Kijowska szosa, przy campingu, tel. 74-41-63 3. Nr 4, ul. Niekrasowa 36 4. Nr 4103, ul. Zamarstynowska 134 5. Zakładowa WAZ, ul. Zielona 407 XVIII. STACJE BENZYNOWE A. obsługujące transport państwowy 1. Nr 1, Kijowska szosa, na 7 km (camping) 2. Nr 2, Gródecka szosa, na 2 km 3. Nr 3, Stryjska szosa, na 7 km 4. Nr 5, ul. Szewczenki 5. Nr 7, Tarnopolska szosa, w Winnikach 6. Nr 8, ul. Lincolna 7. Nr 9, ul. Kulparkowska 8. Nr 13, ul. Zielona 9. Nr 16, ul. Silikatna B. obsługujące transport indywidualny 1. Nr 6, Gródecka szosa, na 2 km, tel. 62-01-90 2. Nr 12, ul. Waszyngtona, tel. 42-17-88 3. Nr 14, ul. Jeroszenki 4. Nr 15, ul. Kulparkowska, tel. 62-37-27 5. Nr 17, ul. Bogdanowska 6. Nr 18, Kijowska szosa, na 7 km (camping), tel. 72-91-27 7. Nr 19, Stryjska szosa, na 7 km, tel. 63-51-49 8. Nr 20, ul. Szewczenki 9. Nr 21, Tarnopolska szosa, w Winnikach, tel. 70-43-83 XIX. DOMY TOWAROWE 1. Centralny "Uniwermag", ul. Szpitalna 1 217 2. "Uniwermag", Rynek 32 3. "Uniwersam", ul. 700-lecia Lwowa 45 4. "Okiean", ul. Włodzimierza Wielkiego 1 5. "Barwinok" (dziecięcy), pi. Mickiewicza 5 XX. SKLEPY SPECJALISTYCZNE 1. "Podarki", ul. Kulisza 8, pi. Halicki 1 2. "Ukraińskie suweniry", ul. Gródecka 35 3. "Sjurpriz" (jubilerski), al. Swobody 29 4. "Elektron", ul. Gródecka 76 5. "1000 miełoczej" (drobiazgów), ul. Naukowa 29, ul. Przejezdna 2 6. "Lis Mikita" (zabawki), ul. Halicka 21 7. "Switocz" (wyroby cukiernicze), al. Szewczenki 10 8. "Dom knigi" (książki), pi. Mickiewicza 8 i 10 (zagraniczne) 9. Książki medyczne, Rynek 15 10. Książki techniczne, Rynek 10 11. Nuty, al. Szewczenki 16 12. "Melodia", ul. Rohatyńców 3 13. Filatelistyczne, ul. Gródecka 3, al. Szewczenki 14, ul. Włodzimierza Wielkiego 2 14. Fotograficzny, al. Swobody 1/3 15. "Sporttowary", al. Swobody, ul. Lubińska 104 16. "Turist", al. Szewczenki 5 17. "Rybałka", ul. Zielona 1 18. "Kwity" (kwiaty), pi. Podkowy 1, ul. Włodzimierza Wielkiego 34 i 51a 19. "Awtozapczasti" (części samochodowe), ul. Kalniszew-skiego 16 20. "Motozapczasti" (części motocyklowe), ul. Sacharowa 44 XXI. TARGOWISKA 1. Centralne, ul. Bazarna 11 2. Podzamcze, ul. Chmielnickiego 120 3. Przydworcowe, ul. Złota 2 4. Halickie, pi. Wozjednania 14 5. Winnickie, ul. Sołodowa 4 6. Stryjskie, ul. Franki 81 7. Nowe, ul. Petlury XXII. PUNKTY USŁUGOWE 1. Salony fryzjerskie, ul. Franki 23, ul. Doroszenki 14 2. Naprawa zegarków, ul. Doroszenki 16 218 3. Naprawa aparatów fotograficznych, ul. Gnatiuka 16 4. Naprawa golarek, ul. Kopernika 10 5. Ekspresowa naprawa obuwia, ul. Szpitalna 10, ul. Łyczakowska 34, ul. Kniazia Romana 2 6. Naprawa odzieży, ul. Doroszenki 22 7. "Dom byta" (usługi domowe), ul. 700-lecia Lwowa, ul. Zielona 186 XXIII. PUNKTY INFORMACYJNE 1. Biuro adresowe, ul. Okuniewskiego 1 2. Informacja miejska, al. Swobody 2, ul. Gródecka 32, ul. Słowackiego 6, ul. Gruszewskiego 23, Główny dworzec kolejowy 3. Informacja o lekach, ul. 700-lecia Lwowa 1, 72-75-14 XXIV. POCZTA 1. Poczta główna, ul. Słowackiego 1, teł. 72-95-21 2. Urząd telegraficzno-telefoniczny, jak wyżej, tel. 27-26-30 3. Informacja o rozmowach telefonicznych w województwie lwowskim, tel. 066 oprócz woj. lwowskiego, tel. 08 4. Centralna rozmównica, ul. Doroszenki 39, tel. 72-91-09 5. Rozmównice automatyczne, pi. Halicki 7, tel. 72-94-86, ul. Bandery 85, tel. 35-25-22 6. Nadawanie telegramów telefonem, tel. 79-99-51 XXV. KOMUNIKACJA LOTNICZA 1. Port lotniczy, Skniłów. Dojazd trolejbusem nr 9 (pocz. ul. Strzelców Siczowych) oraz taxi liniami 35 od Głównego dworca kolejowego i 36 od pi. Katedralnego 2. Informacja lotnicza, tel. 006 3. Agencja "Aerofłot" (kasy), pi. Peremohy 5, tel. 72-75-58, 74-13-40 4. Kasy przedsprzedaży biletów lotniczych, ul. 700-lecia Lwowa (hotel "Lwiw"), Główny dworzec kolejowy, ul. Snopkowska 5, ul. Naukowa 61 XXVI. KOMUNIKACJA KOLEJOWA 1. Główny dworzec kolejowy, pi. Wokzalny (dworcowy) 1. Dojazd tramwajami 1, 6, 9 lub autobusem miejskim 18 219 2. Inlormacja kolejowa, tel. 005 3. Kasy przedsprzedaży biletów kolejowych i biuro informacyjne, ul. Gnatiuka 20, tel. 72-75-80 XXVII. KOMUNIKACJA AUTOBUSOWA MIĘDZYMIASTOWA 1. Główny dworzec autobusowy, ul. Stryjska 189, tel. 63-31-05 (kasy sprzedaży i przedsprzedaży biletów) 2. Informacja autobusowa, tel. 004 3. Stacje autobusowe: (kasy sprzedaży biletów oznaczono " + ", a przedsprzedaży "++") Nr 1, pi. Wokzalny (Główny dworzec kolejowy), tel 35-33-60, " + "," + + " Nr 2, ul. Chmielnickiego (st. kolej.), tel. 52-04-89, "+", " + + " Nr 3, ul. Petlury, tel. 62-64-49, " + ", "++" Nr 4, ul. Bazarna U, tel. 72-60-66, " + ", "+ + " Nr 5, ul. Zaryckich 5, tel. 72-78-58, " + " Nr 6, ul. Łyczakowska i jej boczna ul. Jałowiec, tel. 71-81-51, " + " . Nr 7, Sichów, tel. 42-51-68, " + " 4. Inne kasy przedsprzedaży biletów autobusowych ul. Teatralna 26, ul. Rohatyńców 5, ul. Naukowa 61 XXVIII. KOMUNIKACJA MIEJSKA A. Taxi 1. Linie taksówkowe ' Nr 34 pi. Katedralny ul. Włodzimierza Wielkiego Nr 35 Główny dworzec kolejowy Port lotniczy Nr 36 pi. Katedralny Port lotniczy 2. Postoje taksówek Główny dworzec kolejowy, al. Swobody i inne (patrz plan miasta) 3. Wezwanie taxi, tel. 79-90-71 B. Linie tramwajowe 1. Główny dworzec kolejowy Bandery Kopernika Ruska Podwalna Franki Wojtowicza Kijowska Bandery Główny dworzec kolejowy 2. Konowalca Puszkina Kopernika Ruska Podwalna Łyczakowska al. Pasieczna 3. Księżnej Olgi Sacharowa Wojtowicza Franki pi. Halicki Franki Wojtowicza Sacharowa Księżnej Olgi 220 4. Zamarstynowska Podwalna Franki Muszaka 6. Główny dworzec kolejowy Gródecka Chmielnickiego Przemysłowa Ulianowska 7. Szewczenki Gródecka Podwalna Łyczakowska Miecznikowa Lewickiego 9. Główny dworzec kolejowy Bandery Kijowska Wojtowicza Franki Podwalna Ruska Kopernika Bandery Główny dworzec kolejowy C. Linie trolejbusowe 1. Szota Rustaweli Snopkowska Stusa Energetyczna 2. Simonienki Kulparkowska Antonowicza (powrót ul. Turgieniewa) pi. Św. Jura 3. Stryjska (Dworzec autobusowy) Włodzimierza Wielkiego Wychowskiego Rzeszowska 4. Żernowa Bołużna Pod Dębem sportowy kompleks SKA 5. Szota Rustaweli Stryjska Dworzec autobusowy 7. pi. Kropywnyckiego Gródecka Stacja Skniłów 8. Szota Rustaweli Zielona Łuhanśka 9. Strzelców Siczowych ul. Mickiewicza Turgieniewa Port lotniczy (powrót ul. Antonowicza) 10. Strzelców Siczowych Mickiewicza Turgieniewa (powrót ul. Antonowicza) Rzeszowska U. Szota Rustaweli Zielona Stacja Sichów 12. Strzelców Siczowych Mickiewicza Szeptyckich Gródecka Lotne pole 13. 700-lecia Lwowa Hetmana Mazepy D. Linie autobusowe 1. pi. Lepkoho Stryjska Naukowa Kulparkowska Antonowicza (powrót ul. Turgieniewa) pi. Św. Jura 2. pi. Łypnewa Turgieniewa (powrót ul. Antonowicza) Kulparkowska Włodzimierza Wielkiego Stryjska 3. pi. Łypnewa Turgieniewa (powrót ul. Antonowicza) Gródecka Chabarowska 4. Kulisza Gródecka Szewczenki Biełogro-dzka 5. pi. Teodora 700-lecia Lwowa Warszawska Kle-parowska 6. Wałowa Franki Myrnoho 7. Wałowa Łyczakowska al. Pasieczna Medowa Peczera 8. pi. Lepkoho Stryjska Naukowa (powrót ul. Kulparkowska i Włodzimierza Wielkiego) 10. Wałowa Łyczakowska Krzywczyce 221 11. Winniczenki Krzywonosa Wysoki Zamek 14. pi. Lepkoho Franki Stryjska Sichowska 15. Kulisza Szewczenki Noworosyjska Chabarowska 17. pi. Rizni Zamarstynowska Przemysłowa Chmielnickiego Grinczenki (Zboiska) 18. Dworzec autobusowy Stryjska Włodzimierza Wielkiego Kulparkowska Gródecka Główny dworzec kolejowy 19. pi. Rizni Chmielnickiego Krzywczyce Łyczakowska 20. Łyczakowska (st. autobusowa) al. Pasieczna Waszyngtona Zielona Stryjska Naukowa 21. pi. Centralny 700-lecia Lwowa Lipińskiego Chwilowanogo 23. Sichowska Ugorska Włodzimierza Wielkiego Kulczyckiej 24. pi. Lepkoho Stryjska Włodzimierza Wielkiego Kulparkowska Naukowa 25. Główny dworzec kolejowy Gródecka Biło-horszcze 27. pi. Lepkoho Zielona Sichowska 28. pi. Lepkoho centrum targowe Czukarina 29. Aleksandra Newskiego Turgieniewa Kulparkowska Naukowa Sichowska Kryworiżśka 43. Łemkowska Zamarstynowska Brzuchowice 44. Kulisza Gródecka Szewczenki; Brzuchowice 72. Łyczakowska Lisienice 84. pi. Łypnewa Turgieniewa Rudno 118. Worowskiego Stryjska Sokolniki 127. Podzamcze Zboiska Dublany SKOROWIDZ Arsenał Królewski 67 Arsenał Miejski 67 Baszta Prochowa 66 Bazylika Archikatedralna Wniebowzięcia NMP 69 Biblioteka Ukraińskiej Akademii Nauk im. Stefanyka 149 Biblioteka Uniwersytecka 132, 178 Biereżany 208 Biłohorszcze 161 "Brygidki" 85 Brzeżany zob. Biereżany Cerkwie: Archikatedralna Św. Jura 108 Bazylianek, dawna 111 Św. Ducha Ul Św. Jura zob. cerkiew Archikatedralna Św. Mikołaja Ul Św. Onufrego (Bazylianów) 112 Św. Paraskewji zob. cerkiew Piatnyci Piatnyci 113 Św. Św. Piotra i Pawła 114 Prawosławna, dawna 114 Preobrażeńska (Przemienienia Pańskiego) 115 Uspieńska (Zaśnięcia NMP) 115 Wołowska zob. cerkiew Uspieńska Cmentarz Łyczakowski 179 Cmentarz Orląt 183 Cytadela 161 Dom Inwalidów, dawny 136 Dworzec Kolejowy 159 Filharmonia Państwowa 132 Gmach Dyrekcji Kolei Państwowych, dawny 150 Gmach Galicyjskiego Banku Kredytowego, dawny 134 Gmach Galicyjskiej Kasy Oszczędności, dawny 133, 150 Gmach Muzeum Rzemiosł Artystycznych, dawny 152 Gmach Namiestnictwa, dawny 146 Gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, dawny 137 Gmach Towarzystwa Ubezpieczeniowego "Dniestr", dawny 147 Góra Wronowskich 161 Gródek Jagielloński zob. Ho-rodok Halicz 208 Horodok 207 Hotel "Bristol", dawny 152 Hotel "George'a", dawny 142 Hotel "Grand", dawny 151 Hotel "Metropol", dawny 145 Kajzerwald zob. park im. Ta- rasa Szewczenki Kamienica Bandinellich 123 Kamienica "Czarna" 124 Kamienica "Królewska" 124 Kamienica Lubomirskich 126 Kamienica Massarowska 128 Kamienica Zuchorowiczowska 130 Kaplica Boimów 76 Kasyno Narodowe, dawne 143 Katedra ormiańska 104 Katedra rzym.-kat. Wniebowzięcia NMP zob. Bazylika Ar-chikatedralna Kleparów 161 Kortumówka 162 Kościoły: Św. Andrzeja (d. Bernardynów) 79 Św. Anny 78 Św. Antoniego 79 Bożego Ciała (d. Dominikanów) 82 Brygidek, dawny 85 Św. Jana Chrzciciela 85 Św. Elżbiety 86 Ewangelicko-Augsburski, dawny 107 Św., Kazimierza (d. Reformatorów) 87 Św. Kazimierza (d. Misjonarzy) 87 Św. Łazarza 88 Św. Marcina (d. Karmelitów Trzewiczkowych) 88 Św. Marii Magdaleny 89 Matki Boskiej Gromnicznej (d. Seminaryjny) 90 Matki Boskiej Ostrobramskiej (d. Salezjanów) 92 Matki Boskiej Śnieżnej 92 Św. Mikołaja (d. Trynitarzy) 93 Nawiedzenia NMP (d. Karmelitów) 94 Niepokalanego Poczęcia NMP (d. Franciszkanów) 96 Niepokalanego Poczęcia NMP (d. Klarysek) 97 Oczyszczenia NMP zob. kość. Matki Boskiej Gromnicznej Św. Św. Piotra i Pawła (d. Jezuitów) 98 Sacre Coeur, dawny 99 Serca Pana Jezusa (d. Franciszkanek) 100 Świętej Rodziny, dawny 100 Św. Teresy, dawny 100 Św. Wawrzyńca (d. Bonifratrów) 100 Św. Wojciecha 101 Wszystkich Świętych (d. Benedyktynek) 101 Zaślubin NMP i Św. Józefa (d. Sakramentek) 102 Zmartwychwstania Pana Jezusa (d. Zmartwychwstańców) 102 Św. Zofii 102 Kozielniki 162 Kulparków 162 Lonszanówka zob. park im. Tarasa Szewczenki Łyczaków 162 Muzea zob. s. 166 Niestierow 206 Olesko 209 Ossolineum, dawne zob. Biblioteka UAN Pałace: Arcybiskupi, dawny 146 hr. Badeniego, dawny 150 hr. Bielskiej, dawny 138 hr. Comello, dawny 145 Czartoryskich, dawny 160 Dunin-Borowskich, dawny 148 Dzieduszyckich, dawny 160 Dzieduszyckich, dawny 141 Gołuchowskich, dawny 143 Korytowskiego, dawny 128 Lubomirskich, dawny 132 Mirów, dawny 144 Namiestnikowski, dawny 146 Potockich, dawny 138 Russockich, dawny 160 Sapiehów, dawny 138 Sprawiedliwości, dawny 136 Zamoyskich, dawny 160 224 Panorama "Racławice" 193 Parki: Ogród Jezuicki zob. park im. Iwana Franki park im. Bartosza Głowackiego zob. park Łyczakowski park im. Iwana Franki 192 park Kościuszki zob. park im. Iwana Franki park Kultury i Wypoczynku im. Bohdana Chmielnickiego 192 park Łyczakowski 193 park Pohulanka 193 park Stryj ski 193 park im. Tarasa Szewczenki 194 park Ukraina 193 park Wysoki Zamek 194 park Żelazna Woda 193 Persenkówka 163 Pidhirci 207 Podhorce zob. Pidhirci Politechnika 143, 174 Pomniki 189 Ratusz 120 Rudki 207 Rynek 120 Skansen Budownictwa Ludowego 168 Skniłów 163 Sobór Św. Jura zob. cerkiew Archikatedralna Św. Jura Synagoga 119 Teatr Dramatyczny 139 Teatr Wielki Opery i Baletu 42, 152 Uniwersytet 157, 173 Winniki 163 Wysoki Zamek 63 Zamarstynów 164 Zamek Niski 68 Zniesienie 165 Żółkiew zob. Niestierow z ? ? z ? ? ? ? > ? Z ? ? ? N 7t LWÓW PLAN ŚRÓDMIEŚCIA podziatka 100 0 100 200 300 400 500 m W