ANNA KULIG"
REKONSTRUKCJE ARCHITEKTONICZNE  y
RÓDA
A
I METODY ODTWORZEC
ZABYTKÓW
ARCHITECTURAL RECONSTRUCTIONS 
SOURCES AND METHODS
St r e s z c z e ni e
W artykule przedstawiono cele i z
ródła rekonstrukcji, wskazano na wzorcowe projekty, metody prac
badawczych i realizacyjnych powojennych architektów-konserwatorów. Odtworzenie zabytków archi-
tektury zburzonych w czasie II wojny światowej w Polsce polegało w znacznej mierze na rekonstrukcji
ich formy historycznej wg z
ródeł bezpośrednich, czyli reliktów i z
ródeł pośrednich, tzn. przedstawień
i opisów. Problem prawidłowości założeń i metod rekonstrukcji jest wciąż aktualny ze względu na stale
zachodzący proces niszczenia, rozpadu tworzywa i potrzebę jego wymiany.
Słowa kluczowe: rekonstrukcja, zabytki, konserwacja architektury
Abs t r a c t
This paper presents goals and resources of reconstructions, new design standards, research methods and
realization methods applied by architects  conservators after the Second World War. Rebuilding of
architectural monuments destroyed during the war was based on historical reconstruction according to
direct (relicts) and indirect sources (description and represenation). The problem of finding correct
assumptions for reconstruction method is of the highest importance. The methods applied in restoration
relate directly to the levels of deterioration process, material destruction and the requirements of its
exchange.
Keywords: reconstruction, monuments (antiques), architectural conservation
"
Dr inż. arch. Anna Kulig, Zakład Geometrii Wykreślnej, Rysunku Technicznego i Grafiki
Inżynierskiej, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska.
76
1. Wstęp
Rekonstrukcje architektoniczne mają długą tradycję, wykonywano je w zróżnicowanym
zakresie względem elementów, obiektów lub całych zespołów. Rekonstrukcja definiowana
jest jako ,,przywrócenie (wznowienie) lub odtworzenie obiektu lub jego części w formach
historycznych, z wykorzystaniem zachowanych, oryginalnych elementów i detali 1. Obec-
nie pełna rekonstrukcja obiektu jest przeprowadzana w wyjątkowych, uzasadnionych przy-
padkach, np. katastrof budowlanych. Rekonstrukcje częściowe jako uzupełnienia ubytków
realizowane są często i uważa się je za niezbędne zabiegi w pracy konserwatorskiej.
Odtwarzane są zniszczone partie budowli, ich wystrój architektoniczny, detale rzez
biarskie.
Nigdy nie zastąpi się już oryginału, ale dąży się do formy wiernej, zgodnej z pierwowzo-
rem. Rekonstrukcja rysunkowa (zwana też studium) traktowana jest jako ilustracja pro-
jektu, szkic koncepcyjny i materiał do wstępnych uzgodnień. Rysunki rekonstrukcyjne
wykonuje się także w celach studialnych  aby ukazać dzieje obiektów już dawno nieist-
niejących lub znacznie zmienionych wskutek przebudowy. Współcześnie popularne są
rekonstrukcje komputerowe, które umożliwiają dogodną obserwację różnych wariantów
ukształtowania budowli. W realnej przestrzeni zabytkowej zalecane jest ostrożne ekspery-
mentowanie rekonstrukcyjne. Rekonstrukcje  zarówno teoretyczne, jak i realne, fizyczne 
pełnią zadania edukacyjne (przekazują wiedzę o zabytkach) i kulturowe. Przyczyniają się
zatem do podtrzymania ciągłości kulturowej, zachowują też inne wartości: symboliczne,
pomnikowe, estetyczne, artystyczne, a często i krajobrazowe jako dominanty. Zrekonstru-
owane obiekty są miejscami kultu, świadkami historii, służą zachowaniu charakteru i kli-
matu miejsca, zespołu czy miasta.
Rezultaty rekonstrukcji nie zawsze były zadowalające. Szeroki zakres rekonstrukcji
powojennych wywołał obawy środowisk twórczych. Zwołany w Wenecji w 1964 r.
II Międzynarodowy Kongres Architektów i Techników opracował dokument zwany Kartą
Wenecką. W sprawie uzupełnień ustalono (w artykule 12), że elementy przeznaczone do
zastąpienia części brakujących powinny harmonijnie włączać się w całość, odróżniając się
od partii autentycznych, ażeby rekonstrukcja nie fałszowała dokumentu sztuki i historii.
2. Podstawy z
ródłowe odtworzeń zabytków
Na ogromną skalę wykonywano rekonstrukcje zabytków tuż po ostatniej wojnie ze
względu na konieczność wydobycia ich ze stanu totalnego zniszczenia. Zostały podniesione
niemal z ruin historyczne ośrodki miast takich, jak: Gdańsk, Warszawa, Wrocław, Poznań.
Pokolenie urodzone po II wojnie światowej poznaje architekturę zabytkową tych śródmieść
w stanie odbudowanym, atrakcyjnym. Podczas pobieżnej obserwacji wyglądów współ-
czesnego i dawnego (na przekazach) trudno jest ocenić stopień podobieństwa form archi-
tektonicznych czy też odróżnić części autentyczne od zrekonstruowanych. Poszukując
odpowiedzi na pytanie, jak wierne historycznie są rekonstrukcje, warto zapoznać się z do-
kumentacją z lat odbudowy, projektami konserwatorskimi, opracowaniami historycznymi,
raportami i relacjami uczestników tych prac. Jest to bogaty materiał do badań porównaw-
czych i interpretacyjnych, ale znacznie rozproszony w muzeach, archiwach. W ramach
artykułu można zatem jedynie zaakcentować pewne zagadnienia, takie jak metody pracy powo-
77
a) b)
c) d)
Rys. 1. Gdańsk  Ratusz: a) częściowo odbudowany, b) fragment obrazu Grosz Czynszowy
A. Mollera z 1601 r., c) fragment XIX-wiecznego obrazu, d) widok obecny
Fig. 1. Gdańsk (Danzig)  Town Hall: a) partly rebuilt  archival picture, b) the fragment of painting
Grosz Czynszowy, A. Moller, 1601, c) the fragment of XIXth century painting, d) the present
view of the Town Hall
jennych konserwatorów-architektów, przywołując przykłady wybitnych obiektów uratowa-
nych od zagłady i odnoszących się do nich dokumentacji architektonicznych z czasów
odbudowy.
78
Wymownymi przykładami wiernych historycznych rekonstrukcji są liczne budowle
reprezentacyjne i sakralne w Gdańsku, zburzone lub spalone w czasie wojny: monumen-
talne kościoły gotyckie, ratusze, bramy. Ratusz Główny w Gdańsku został całkowicie
spalony, przepadła jego renesansowa iglica hełmu. Po wojnie zastąpiono dawną drewnianą
konstrukcję zwieńczenia nową konstrukcją  stalową z łupiną żelbetową o formie nawią-
zującej ściśle do historycznej (rys. 1).
Projektanci rekonstrukcji Ratusza Głównego2 dokonali szczegółowej kwerendy z
ródeł 
przekazów ikonograficznych i z
ródeł pisanych. W rekonstrukcji hełmu wzorowano się na
XIX-wiecznych rysunkach J.K. Schultza, najstarszych obrazach olejnych, przedwojennych
zdjęciach fotograficznych oraz przygotowanym specjalnym modelu gipsowym. Relikty
cennych detali służyły jako wzorce w odbudowie. W odtwarzaniu kamienic w otoczeniu
ratusza znaczącą rolę odegrały szczątki murów i detale odszukane w gruzach. Dom
Steffensa w Gdańsku przy ul. Długi Targ 413 zrekonstruowano na podstawie fragmentu
fasady, która uratowała się w szczątkowej postaci  wąskiego muru o wysokości trzech
kondygnacji (rys. 2). Chwiejący się szkielet kamienicy wyprostowano przez odciągnięcie
linami, wzmocniono i włączono do nowo odbudowanego budynku. Ocalały fragment naj-
cenniejszej kamienicy zabytkowej dał asumpt do odbudowy całej ulicy w formie ścisłej
rekonstrukcji historycznej.
a) b)
Rys. 2. Gdańsk  Złota Kamienica, ul. Długi Targ 41: a) stan zniszczeń w 1946 r., b) stan w 1954 r.
Fig. 2. Gdańsk (Danzig)  Gold Tenement, Długi Targ St. 41: a) state (condition) of destruction in
1946, b) state (condition) in 1954
79
Z warunkami i charakterem prac architektów-konserwatorów można się zapoznać, śle-
dząc publikacje z tamtych lat, przeglądając rysunki, zdjęcia. Cenny zbiór jest w posiadaniu
Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, które przejęło dokumentacje działu architekto-
nicznego, prace Komisji Badań Dawnej Warszawy, a także opracowania wzorcowych
dokumentacji konserwatorskich, które prezentowano na I Wystawie Konserwatorskiej
w Warszawie w 1949 r.4 Kompletny, wzorcowy projekt odbudowy dla wypalonego
XVIII-wiecznego obiektu Poczty Saskiej zawierał rzuty wszystkich kondygnacji, przekroje
i elewacje budynku w skali 1:100, składał się z obliczeń statycznych i kosztorysu oraz
rysunków roboczych konstrukcyjnych w skali 1:50. Dokumentację zamykały rysunki
wykonawcze w skali 1:1 sporządzane dla detali, to jest portali, obramień, gzymsów, krat
itp., opracowane wg autentycznych fragmentów. Szczegółowe projekty odbudowy po-
wstawały na podstawie kilkuetapowych prac przygotowawczych polegających na bada-
niach terenowych reliktów zabytku i jego otoczenia oraz badaniach historycznych  doku-
mentów związanych z dziejami budynku. Badania terenowe dokumentowały zdjęcia foto-
graficzne, plansze obrazujące analizy murów, pomiary inwentaryzacyjne i stan kolejnych
faz robót konserwatorskich. Inwentaryzacja obejmowała elementy wystroju architektonicz-
nego i malarskiego.
Rozpoznaniem terenowym historycznej zabudowy w Warszawie zajmowała się pra-
cownia badań i pomiarów. Pracownia historyczna kompletowała ewidencję zabytków nie-
ruchomych i ruchomych, bibliografię i ikonografię. Prowadzono kartotekę dokumentacji
fotograficznej stanu zabytków przed wojną, ich zniszczeń i faz odbudowy, zbierano i udo-
stępniano materiały z
ródłowe dotyczące dziejów Warszawy5. Rysunki archiwalne podda-
wano przeskalowaniu, aby sprecyzować podstawowe proporcje i formy architektoniczne
obiektu.
a) b)
Rys. 3. Warszawa  Poczta Saska (przy ul. Trębackiej, odbudowana w 1947 r.): a) stan zniszczeń,
b) stan po odbudowie
Fig. 3. Warszawa (Warsaw)  Saska Post Office (at Trębacka St., rebuilt in 1947): a) state of
destruction, b) state after reconstruction
Prace badawczo-naukowe, oparte na ikonografii, archiwaliach i bibliografii ukazywały
plansze, plany miasta, fotokopie sztychów, fotografie panoram Warszawy, odrysy projek-
tów budynków i ogrodów.
80
Przeprowadzone studia stanowiły podstawę projektu szkicowego, który podlegał kolej-
nym analizom na tle otaczającego zespołu. Pomagało to w kontroli skali poszczególnych
elementów, gabarytu i proporcji, szczególnie w sąsiedztwie obiektów zabytkowych. Do-
piero po podsumowaniu studiów i badań ustalano wytyczne projektowe i sporządzano
ostateczną dokumentację techniczną.
Analizy urbanistyczno-przestrzenne, plany zagospodarowania przestrzennego Starego
i Nowego Miasta w Warszawie przedstawiono wraz z makietami w skali 1:500. Opraco-
wano studia gabarytowe fragmentów zabudowy oraz makiety w skali 1:50 wybranych ka-
mienic.
Dlaczego rekonstrukcje wymagały tak rozległych przygotowań? Problemem podstawo-
wym była utrata archiwów wskutek spalenia bądz
wywiezienia, czyli brak danych, wobec
czego gromadzono z
ródła ze szczątkowo ocalałych zbiorów prywatnych, korzystano
z dawnych akt budowlanych i gruntowych, kompletowano pomiary zabytków. Prowadzono
rejestr budowli i raporty o stanie technicznym. Dokonywano klasyfikacji historycznej
i artystycznej z
ródeł. Ścisłą historyczną rekonstrukcję należało oprzeć na wiarygodnych
z
ródłach, dlatego poszukiwano i porównywano dane z wielu z
ródeł, np. przedstawienia tej
samej budowli w grafice, malarstwie, kartografii, a nawet w opisach literackich polskich
i obcojęzycznych.
Najważniejszym z
ródłem dla prac rekonstrukcyjnych w obszarze historycznym centrum
Warszawy był ocalały zbiór inwentaryzacji pomiarowych, wykonany jeszcze przed wojną
w Zakładzie Architektury Polskiej6. Zachowały się szczegółowe pomiary Starego Miasta
w skali 1:500 na poziomie piwnic i parterów, rozwinięcia pomiarowe dla pierzei Rynku
oraz ciągów ulic. Pomogło to w rekonstrukcji kamienic w typowym układzie trzytrakto-
wym z tzw. latarniami, czyli doświetleniem środkowego traktu. W rekonstruowane
kamienice wmontowano wiele autentycznych fragmentów zabudowy. Oryginalnym z
ród-
łem ikonograficznym dla odbudowy Starówki było też XVIII-wieczne malarstwo Bellotta-
-Canaletta.
W odbudowie zniszczonych miast starano się realizować następujące postulaty: zacho-
wanie historycznej sieci ulicznej; pozostawienie dawnych gabarytów i podziałów hipotecz-
nych, aby utrzymać skalę ulic, placów i zespołów; zasadę redukcji zabudowy oficynowej;
usprawnienie komunikacji kołowej i pieszej; projektowanie terenów rekreacyjnych dla
mieszkańców. Celem wiodącym było zachowanie wartości zespołów urbanistycznych,
czyli utrzymanie najcenniejszych obiektów i ich otoczenia. Stanisław Żaryn, założyciel
Komisji Badań Dawnej Warszawy, ujął następująco ówczesne zasady działania:  Odbu-
dowa definiuje czynności podejmowane w historycznych ośrodkach miejskich, gdzie
z reguły stosujemy jednocześnie konserwację, restaurację, rekonstrukcję, adaptację i bu-
dowę nowych obiektów. W problematyce miejskiej nie może być mowy o czynnościach
konserwatorskich w czystej formie. W kwestii zabudowy w miastach stosowano przy
odbudowie dwie podstawowe zasady: 1) rekonstrukcję, jak w przypadku warszawskiego
Starego Miasta, 2) budowę nowych domów z zachowaniem wytycznych urbanistycznych,
jak np. w Szczecinie. Istnieje cała gama rozwiązań pośrednich polegających na restauracji
najlepiej zachowanych budynków i na budowie pozostałych fragmentów od nowa, na
stosowaniu plomb wśród dawnej zabudowy, jak w Nysie i Lwówku 7.
Rezultaty rekonstrukcji zależały od kilku czynników, mianowicie ilości i jakości
przekazów, stanu zachowania reliktów oraz przeznaczenia rekonstruowanych kamienic.
Przy rekonstrukcji dbano przede wszystkim o elewacje frontowe i o analogiczne rozplano-
81
wanie parteru z pierwotnym usytuowaniem klatki schodowej. W większości kamienic
pozostawiono funkcje mieszkaniowe, a partery przeznaczono na usługi, handel, rzemiosło.
Dekorację fasad starano się wiernie odtworzyć w sytuacji, gdy zachowały się fragmenty
wystroju. Miejskie kamienice miały bogaty, nawarstwiony w ciągu dziejów wystrój rzez
-
biarski, malarski, który ocalał w nieznacznym procencie, a często brakło też podstaw
z
ródłowych do jego historycznej rekonstrukcji ,,Polichromie i sgraffita kamienic warszaw-
skich, gdańskich, poznańskich, wrocławskich w przeważającej mierze są kompozycjami
nowymi, nie opartymi o przekazy historyczne 8.
Odbudowane kamienice pełnią dziś znaczącą rolę, wpływają na odmienny charakter
śródmieścia, stanowią tło dla architektury monumentalnej.
Wyjątkowość sytuacji powojennych rekonstrukcji określił Stanisław Żaryn: ,,Tę pracę
wykonywali architekci-konserwatorzy. Ta wyraz
na niekonsekwencja ma głębokie uzasad-
nienie poza sferą działania doktryn konserwatorskich. Skala zniszczeń spowodowała ko-
nieczność zawieszenia słusznych zasad konserwatorskich. Pełna odbudowa Starego
i Nowego Miasta w Warszawie, rynku wrocławskiego, ul. Długiej w Gdańsku to spora-
dyczne i wyjątkowe przykłady rekonstrukcji zabytków. Rekonstrukcje te były aktem prote-
stu i argumentem politycznym, odpowiedzią na barbarzyństwo hitlerowskie. Nastąpiła
czasowa modyfikacja poglądów konserwatorskich. Zasady wytyczne dla Warszawy stały
się podstawą teoretyczną do odbudowy innych miast, dlatego takie znaczenie miał ekspe-
ryment Warszawy 9.
Szczegółowe informacje o metodach prac warszawskich konserwatorów zawierają
publikacje uczestników i współtwórców odbudowy, np.: Hanny i Eugeniusza Szwankow-
skich Warszawskie Stare Miasto  z dziejów odbudowy10, J. Górskiego Odbudowa War-
szawy w latach 1944 1949, wybór dokumentów i materiałów11 oraz Stanisława Żaryna
Szkice Staromiejskie12 i Trzynaście kamienic staromiejskich13.
Szczególnym przykładem odbudowy Starego Miasta był Gdańsk. Ratowanie monu-
mentalnych obiektów: ratusza, kościołów, zbrojowni, bram miejskich itd. rozpoczęło się
już w 1946 r. tymczasowymi zabezpieczeniami ruin, zachowanych detali. Projekty zakła-
dały utrzymanie staromiejskiej historycznej siatki ulic i ciągów elewacji przy wyburzeniu
zabudowy wewnętrznej bloków i redukcji głębokości zabudowy. Elewacje kamienic posta-
nowiono uzupełniać formami analogicznymi do zachowanych detali lub wg dostępnej iko-
nografii. ,,Założono pełną historyczną odbudowę lub rekonstrukcję budowli reprezentacyj-
nych i sakralnych. W sytuacji braku dokumentacji przewidywano wznoszenie budynków
o formach historyzujących zharmonizowanych z otoczeniem przy wykorzystaniu typowego
dla Gdańska repertuaru architektonicznego. Przewidywano pełną rekonstrukcję Głównego
Miasta. Dla Starego Miasta planowano jedynie rekonstrukcję budowli monumentalnych 14.
Na bazie zachowanej siatki ulic projektowano zabudowę mieszkaniową współczesną. Pełna
rekonstrukcja oparta na spenetrowanych przekazach historycznych rozpoczęła się
w Gdańsku w 1952 r. Projekty rekonstrukcji pierzei w skali 1:200 opracował Instytut
Historii Architektury Polskiej Politechniki Gdańskiej. Rysunki podawały szczegółowe
odsyłacze do ikonografii. Przyjęto zasadę wmurowywania detali w ich miejsce pierwotne,
rozważano o kształcie rekonstrukcji obiektów niejednorodnych nawarstwionych i prze-
budowanych w ciągu dziejów.
Marian Pelczar, historyk Gdańska, wspomina pionierskie prace poszukiwawcze z
ródeł
do rekonstrukcji:  W Bibliotece Gdańskiej przystąpiliśmy do intensywnej pracy, podejmu-
jąc ją w formie opracowania dwu odrębnych, ale tematycznie ze sobą powiązanych karto-
82
tek. Pierwsza z nich miała objąć wszelkie informacje opisowe zawarte w literaturze doty-
czącej Gdańska, wraz ze znajdującymi się w niej materiałami informacyjnymi. Druga miała
zawierać wyłącznie materiały ikonograficzne z bibliotecznego zbioru rysunków, rycin,
sztychów, fotografii. Kustosz Paweł Groth wertował serie dawnych sztychów XVI w.  XIX w.
miedziorytów, panoramy miast, fotografie, pocztówki. Obie kartoteki stanowiły zasadniczy
materiał dokumentarny dla odbudowującego się Głównego Miasta. Powstawały w oparciu
o literaturę kilkujęzyczną, głównie polską, niemiecką, francuską. Pracę ukończono w maju
1951 r., obie kartoteki liczyły 1641 kart. Otrzymywał je każdy architekt, projektant zajmu-
jący się odbudową zabytków. Kartoteki posiadają nadal swą naukową i dokumentarną
wartość. Korzysta się z nich nadal przy prowadzeniu remontów, pracach naukowych
z historii architektury. Trzecią kartotekę dotyczącą rekonstrukcji i historii budowli
Głównego Miasta (razem 132 obiekty) opracował Jerzy Stankiewicz .
Głównym obszarem opracowań stały się ciągi uliczne skierowane ku nadbrzeżom
Mołtawy. ,,Zmniejszono jednak głębokość ciągów, zostawiając dawną, oryginalną, tylko
dla kilku najcenniejszych domów, na przykład Domu Uphagenów i Kamienicy Steffensa,
które zrekonstruowano z fragmentów wydobytych z gruzów 15.
Temat odbudowy architektury gdańskiej poruszany jest wielokrotnie w zbiorowym
opracowaniu Gdańsk, jego dzieje i kultura16. Badacze tacy, jak Jerzy Stankiewicz17,
Ryszard Massalski18, Janusz Ciemnołoński, Janusz Kowalski są autorami kilku rozdziałów
poświęconych historii, rozwojowi Gdańska, a także okresowi powojennej odbudowy
miasta, któremu przysłużyli się jako projektanci. Zagadnieniami tymi zajmowali się także
czynnie: Jan i Maciej Kilarscy19, Lech Krzyżanowski20, Tadeusz Chrzanowski21, uczestni-
cząc w inwentaryzowaniu, badaniach architektonicznych, studiach z
ródeł historycznych22.
Jan Borowski, pierwszy powojenny konserwator Gdańska, zrelacjonował odbudowę naj-
cenniejszych zabytków w artykule Dachy Gdańskie. Rekonstrukcja23 oraz w skrypcie
Ochrona zabytków24, podkreślając stosowanie wszelkich nowych technologii i materiałów,
ale bez zmiany historycznej formy brył. Stosunkowo skromne są publikacje o środkach,
materiałach, metodach pierwszych ratunkowych napraw i rekonstrukcji. Cenne uwagi
zawierają relacje uczestników wydane w zbiorze Wspomnienia z odbudowy Głównego
Miasta25.
Rezultaty prac konserwatorskich prowadzonych po 1945 r. opisał Stanisław Bobiński,
który podjął pierwszą krytyczną próbę ich oceny w artykule Problemy i trudności
w odbudowie Gdańska26. Bobiński podkreślił częste stosowanie dawnych zdjęć, obrazów,
np. Jana Karola Schultza, Reinholda Curicke, Antoniego M�llera, jako podstaw z
ródło-
wych odtworzeń zabytków. Jerzy Stankiewicz, zasłużony w odbudowie Gdańska, wielo-
krotnie podkreślał pozytywną rolę rekonstrukcji27. Według Stankiewicza rekonstrukcje
mogą być przedmiotem badań interpretacyjnych i porównawczych jako przejaw kolejnego
etapu rozwoju myśli architektonicznej i urbanistycznej. Ryszard Massalski opracowywał
dokumentacje rekonstrukcyjne kilkudziesięciu obiektów w obrębie Starego Miasta28. Zrela-
cjonował warsztat pracy rekonstruktorów w artykule Odbudowa renesansowej Szkoły Ma-
riackiej w Gdańsku29. Zawarł szczegółowy opis korzystania ze z
ródeł archiwalnych, ukazał
problemy z ich interpretacją, której celem było wierne odtworzenie bryły i detali zabytku.
Szczególnie przydatna do porównania stanu zabytków Gdańska przed wojną i po wojnie
może być praca Wolfganga Deurera30, bogata w ilustracje i opisy historyczne odnoszące się
do dziejów kościołów miejskich i problematyki ich powojennej odbudowy.
83
3. Podsumowanie
Straty wojenne spowodowały wzrost prac konserwatorskich o charakterze rekonstruk-
cyjnym. Zakresu ich nie zawężały względy doktrynalne, zawieszone z powodu wyjątko-
wych okoliczności. Odmienne warunki i preferencje środowisk konserwatorskich w powo-
jennej Polsce (po 1945 r.) wpłynęły na różne rozwiązania w zakresie rekonstrukcji.
Można je podzielić na: rekonstrukcje pełne, wierne historycznie w formie i materiale;
rekonstrukcje częściowe, złożone z historycznych form obok nowych kreacji o wyraz
nie
odróżnialnych: formie, materiale i technice współczesnej; rekonstrukcje historycznej formy,
lecz zrealizowane w innych materiałach i technice oraz rekonstrukcje o minimalnym zakresie
pozwalające zachować autentyzm dzieła sztuki. Liczne obiekty zabytkowe w Warszawie,
Gdańsku, Wrocławiu świadczą o indywidualnych koncepcjach konserwatorskich.
Proces odbudowy trwający wiele dziesięcioleci do dziś nie został jeszcze ukończony.
Nadal trwa rekonstrukcja historycznych budowli i ich wystroju, wyposażenia; temat jest
otwarty i w przyszłości prawdopodobnie nie straci na popularności.
,,Mimo potępień teoretyków, powtarzanie i odtwarzanie form historycznych znajduje,
prawie na całym świecie, społeczne zapotrzebowanie. Jest ono większe na ogół tam, gdzie
brakuje autentycznych, wielowiekowych budowli 31.
Analiza metod, znajomość sukcesów i porażek konserwatorskich wydają się potrzebne,
gdyż mogą wpłynąć na postawy współczesne i służyć przyszłej działalności.
Pr zypi s y
1
T. Kowalski, Rekonstrukcja zabytków architektury, Teoria a praktyka, Warszawa 1985, s. 7.
2
J. Borowski, Ochrona zabytków, Gdańsk 1954, s. 44. Oryginalny hełm na ratuszu o wysokości
35 m zbudowano w XVI w. w konstrukcji drewnianej, pokrytej blachą miedzianą, a budowniczym
był Dirk Daniels (1559 1561). Powojenną rekonstrukcję hełmu wykonano w konstrukcji stalowej,
do której dołączono drewniane elementy  kopułki przekryte blachą; projekt hełmu sporządzili
profesorowie S. Obmiński, W. Bogucki z Politechniki Gdańskiej.
3
J. Borowski, op. cit., Gdańsk 1954, s. 34.
4
Inf. [za:] P. Biegański, Pierwsza wystawa konserwatorska, [w:] Ochrona Zabytków 3, 1949, s. 194-197.
5
Inf. [za:] Warszawskie Stare Miasto  z dziejów odbudowy, red. H. Szwankowska, Warszawa 1982.
6
J. Zachwatowicz, Ochrona Zabytków w Polsce, Warszawa 1965, s. 52. Inwentaryzację wykonali
studenci architektury pod kierunkiem prof. O. Sosnowskiego; plany te uratowano z płonącej
Warszawy, co poświadcza J. Zachwatowicz.
7
S. Żaryn, Problematyka prac konserwatorskich w kamienicach na terenie Polski w latach 1945
 1963, Zabytkoznawstwo i konserwatorstwo, z. 16, Toruń 1966, s. 51-66.
8
Ibidem.
9
S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta, Warszawa 1972, s. 81, 98.
10
Warszawskie Stare Miasto  z dziejów odbudowy, red. H. Szwankowska, Warszawa 1982.
11
Odbudowa Warszawy w latach 1944 1949, wybór dokumentów i materiałów, wstęp i red.
J. Górski, Warszawa 1977.
12
Szkice Staromiejskie, praca zbiorowa, red. O. Puciaty, S. Żaryn, Warszawa 1955.
13
S. Żaryn, op. cit.
14
K. Kalinowski, Odbudowa zabytkowych miast w Polsce. Teoretyczne podstawy i realizacja na
przykładzie Gdańska, [w:] Ochrona dziedzictwa kulturowego zachodnich i północnych ziem Polski,
Warszawa 1995, s. 53-72.
15
J. Zachwatowicz, op. cit., s. 58; są to kamienice przy ul. Długiej 12 i 35 obecnie Oddział Muzeum.
84
16
Gdańsk: Jego dzieje i kultura, red. T. Bieniecki, Warszawa 1969.
17
J. Stankiewicz, J. Szermer, Gdańsk, Rozwój urbanistyczny i architektoniczny oraz powstanie
zespołu Gdańsk Sopot Gdynia, Warszawa 1959.
18
R. Massalski, Odbudowa renesansowej szkoły mariackiej w Gdańsku, Rocznik Gdański 1974/75,
t. 34, s. 173-205; idem, Ostatnio odbudowane zabytki Gdańska, Architektura 1962, nr 11 12, s. 427.
19
J. Kilarski, Gdańsk miasto nasze, Kraków 1947.
20
L. Krzyżanowski, Gdańsk, Sopot, Gdynia, Warszawa 1977.
21
T. Chrzanowski, Odbudujemy Gdańsk piękniejszy niż był kiedykolwiek, [w:] Ochrona i konserwacja
dóbr kultury w Polsce 1944 1989, Warszawa 1996, s. 309-318; idem, Konserwacja zabytków
w Polsce po II wojnie światowej, Znak, t. 18, 1966; idem, Rekonstrukcja  odtwarzanie  makieta,
Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t. 11, 1977.
22
Liczne opracowania historyczne pozostały niepublikowane, zawarte jedynie w maszynopisach,
dokumentacjach archiwalnych PKZ.
23
J. Borowski, Dachy gdańskie. Rekonstrukcja, [w:] Ochrona Zabytków, 1949, s. 37-43.
24
J. Borowski, Ochrona zabytków, op. cit.
25
Wspomnienia z odbudowy Głównego Miasta, red. Izabela Trojanowska, Gdańsk 1978.
26
S. Bobiński, Problemy i trudności odbudowy Gdańska, Rocznik Gdański, t. 13, 1954, s. 202-213.
Autor docenił dokładność i pietyzm w odtwarzaniu architektonicznych detali, ale też wskazał na
błędy organizacyjne, np. przygotowywanie projektów rekonstrukcji przed odgruzowaniem terenu,
co uniemożliwiało pomiary inwentaryzacyjne pozostałości i w efekcie powodowało brak koordy-
nacji z projektem.
27
J. Stankiewicz, Myśli o rekonstrukcji zabytków i jej problemach, Spotkania z Zabytkami 4, 1980,
s. 33. Autor uważa, że  Rekonstrukcje należy traktować jako działalność twórczą, niezwykle
ciekawą i pasjonującą, ale też bardzo złożoną i trudną, kontrowersyjną, a nawet niebezpieczną .
28
R. Massalski, [w:] Gdańsk, jego dzieje i kultura, red. T. Bieniecki, Warszawa 1969.
29
R. Massalski, Odbudowa renesansowej szkoły mariackiej w Gdańsku, op. cit. Jest to studium
dokumentujące ciekawe dzieło architektoniczne i ukazujące problematykę jego odbudowy
(trudności interpretacyjne). Przytoczone są z
ródła historyczne związane z tym obiektem, sposób ich
badania  np. zdjęć metodą fotointepretacji, oraz opisano koncepcję rekonstrukcji z uzasadnieniem
uzupełnień i zmian w stosunku do stanu obiektu sprzed wojny.
30
W.G. Deurer, Danzig: die Dokumentation 52 historischer Kirchen, Wesel 1996. Bogaty materiał
opisowy i historyczny dotyczy kościołów mniejszych, jednonawowych, ich dziejów, stanu sprzed
wojny, zakresu zniszczeń oraz rezultatów rekonstrukcji.
31
J. Frycz, Rekonstrukcja zabytków architektury, jej sens i granice, [w:] Dzieło sztuki i zabytek,
Materiały XXV Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, red. J. Nowiński, Warszawa 1976,
s. 94-103.
Li t er at ur a
[1] I Kongres Konserwatorów Polskich, 5 7.10.2005, Wiadomości Konserwatorskie
17/2005 i dyskusja pokongresowa, WK 18/2005.
[2] B i e g a ń s k i P., Pierwsza wystawa konserwatorska, Ochrona Zabytków 3, 1949.
[3] B o b i ń s k i S., Problemy i trudności odbudowy Gdańska, Rocznik Gdański, t. 13,
1954.
[4] B o r o w s k i J., Ochrona zabytków, Gdańsk 1954.
[5] C h r z a n o w s k i T., Odbudujemy Gdańsk piękniejszy niż był kiedykolwiek, [w:]
Ochrona i konserwacja dóbr kultury w Polsce 1944 1989, Warszawa 1996.
[6] C h r z a n o w s k i T., Konserwacja zabytków w Polsce po II wojnie światowej, Znak,
t. 18, 1966.
85
[7] C h r z a n o w s k i T., Rekonstrukcja  odtwarzanie  makieta, Teka Komisji
Urbanistyki i Architektury, t. 11, 1977.
[8] D e u r e r W.G., Danzig: die Dokumentation 52 historischer Kirchen, Wesel 1996.
[9] Gdańsk: Jego dzieje i kultura, red. B i e n i e c k i T., Warszawa 1969.
[10] Kadł uczka A., Ochrona zabytków architektury, t. 1: Zarys doktryn i teorii, Wyd.
PK, Kraków 2000.
[11] Kal i nows ki K., Odbudowa zabytkowych miast w Polsce. Teoretyczne podstawy
i realizacja na przykładzie Gdańska, [w:] Ochrona dziedzictwa kulturowego zachod-
nich i północnych ziem Polski, Warszawa 1995.
[12] K i l a r s k i J., Gdańsk miasto nasze, Kraków 1947.
[13] Konferencja SKZ Polskie konserwacje poza granicami Rzeczypospolitej, Wiadomości
Konserwatorskie 19/2006.
[14] Kowal ski T., Rekonstrukcja zabytków architektury, Teoria a praktyka, Warszawa
1985.
[15] K r z y ż anowski L., Gdańsk, Sopot, Gdynia, Warszawa 1977.
[16] Mał achowi cz E., Konserwacja i rewaloryzacja architektury w środowisku
kulturowym, Wyd. PWr., Wrocław 2007.
[17] Mał achowi cz E., Ochrona środowiska kulturowego, t. 1 2, Warszawa 1988.
[18] Massal ski R., Odbudowa renesansowej szkoły mariackiej w Gdańsku, Rocznik
Gdański, t. 34, 1974/75.
[19] Massal ski R., Ostatnio odbudowane zabytki Gdańska, Architektura 11 12, 1962.
[20] Międzynarodowa Konferencja Konserwatorska, Wyd. IHAiKZ, Kraków 2000.
[21] Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury, red. Tomaszewski A.,
Warszawa 1996.
[22] Odbudowa Warszawy w latach 1944 1949, wybór dokumentów i materiałów, wstęp
i red. G ó r s k i J., Warszawa 1977.
[23] R y m a s z e w s k i B., Rozważania o rekonstrukcji w kontekście doktryn konserwator-
skich dawniej i dziś, Ochrona Zabytków 3, Warszawa 1993, 227-234.
[24] S t a n k i e w i c z J., Myśli o rekonstrukcji zabytków i jej problemach, Spotkania
z Zabytkami 4, 1980.
[25] S t a n k i e w i c z J., S z e r m e r J., Gdańsk, Rozwój urbanistyczny i architektoniczny
oraz powstanie zespołu Gdańsk Sopot Gdynia, Warszawa 1959.
[26] Szkice Staromiejskie, praca zbiorowa, red. P u c i a t y O., Ż a r y n S., Warszawa 1955.
[27] S z m y g i n B., Kształtowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej
w Polsce w XX wieku, Lublin 2000.
[28] Warszawskie Stare Miasto  z dziejów odbudowy, red. Szwankowska H.,
Warszawa 1982.
[29] Wspomnienia z odbudowy Głównego Miasta, red. T r o j a n o w s k a I., Gdańsk 1978.
[30] Vademecum konserwatora zabytków, Międzynarodowe normy ochrony dziedzictwa
kultury, red. Pawł owski K., Konopka M., Warszawa 1996, [w:] Wiadomości
Konserwatorskie 5, 1999.
[31] Zachwat owi cz J., Ochrona Zabytków w Polsce, Warszawa 1965.
[32] Ż ar yn S., Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta, Warszawa 1972.