NAGRODY NOBLA 1996
Zastosowania nadciek"ego helu 3 ogra- nych tworów, które byç moÅ»e powsta- rowego, którego natura nie zosta"a jesz-
niczajÄ… si´ jak na razie tylko do badaÅ‚
wa"y w stygnącym WszechĘwiecie, krót- cze wyjaĘniona.
podstawowych; wykorzystywany jest on ko po Wielkim Wybuchu, i które mog"y
Z Scientific American
na przyk"ad do modelowania teorii ko- stanowiç zalÄ…Å»ki galaktyk.
SUPERFLUID HELIUM 3, N. David Mermin i Da-
smogonicznych. Wiry wyst´pujÄ…ce w Badania helu 3 mogÄ… si´ równieÅ»
vid M. Lee, Scientific American, grudzieł
1976.
nadciek"ym helu 3 s"uŻą z kolei do sy- przyczyniç do zrozumienia zjawiska
THE 3HE SUPERFLUIDS, Olli V. Lounasmaa i Geo-
mulacji strun kosmicznych, hipotetycz- nadprzewodnictwa wysokotemperatu- rge Pickett, Scientific American, czerwiec 1990.
FIZJOLOGIA/MEDYCYNA "o si´ prawdopodobne, Å»e myszy, a zakaÅ»onych
limfocyty T i inne bia"e póęniej wirusem. Zgo-
ODKRYCIE OBRONY
PRZECIW WIRUSOM krwinki dzia"ajÄ… podob- dnie z przypuszcze-
nie. JednakŻe po przy- niami limfocyty T za-
PETER C. DOHERTY
j´ciu takiego za"oÅ»e- bi"y zainfekowane
St. Jude Children s Research Hospital,
nia wiele problemów komórki.
Memphis (Tennessee)
wciÄ…Å» pozostawa"o nie ZnajÄ…c jednak wcze-
ROLF M. ZINKERNAGEL
rozwiązanych. Ęniejsze odkrycia McDe-
Uniwersytet w Zurychu
Jednym z nich by" vitta i inne badania, Doher-
iewiele z ostatnich odkryç na sposób, w jaki uk"ad ty i Zinkernagel zdecydo-
BIA¸KO MHC (seledynowy)
polu immunologii ma  wydaje odpornoĘciowy odróŻ- prezentuje peptyd antygenowy
wali si´ powtórzyç ekspe-
(czerwony).
Nsi´  tak podstawowe znacze- nia zdrowe komórki od ryment, uÅ»ywajÄ…c myszy
nie jak restrykcja MHC, konieczna do zainfekowanych, we- róŻnych szczepów. Zaob-
zrozumienia sposobu walki organizmu wnÄ…trz których  jak si´ wydawa"o  wi- serwowali niespodziewanÄ… zaleÅ»noĘç:
z infekcją. Godne uwagi, Że Peter C. Do- rusy by"y bezpiecznie ukryte przed roz- limfocyty T jednego szczepu myszy nie
herty i Rolf M. Zinkernagel wpadli na poznaniem przez uk"ad odpornoĘciowy. zabija"y zakaŻonych komórek innego
ten pomys", próbujÄ…c rozwiÄ…zaç stosun- Druga tajemnica dotyczy"a róŻnorod- szczepu, jeĘli nie mia"y co najmniej jedne-
kowo wąski problem weterynaryjny; noĘci odpowiedzi immunologicznych. go identycznego bia"ka MHC. Badacze
niespodziewany wynik przyniós" im te- W roku 1960 na przyk"ad Hugh O. wysun´li hipotez´ o podwójnym sygna-
raz Nagrod´ Nobla za rok 1996 w dzie- McDevitt z Harvard University poka- le, w myĘl której limfocyty T nie mogÄ…
dzinie medycyny. za", Å»e si"a odpowiedzi zwierz´cia jest zainicjowaç odpowiedzi immunologicz-
Przez wi´kszÄ… cz´Ä˜ç mijajÄ…cego wieku skorelowana z wyst´powaniem u nie- nej, jeÅ»eli nie sÄ… wystawione na peptydy
immunolodzy powszechnie zak"adali, Że go genów dla pewnych bia"ek, tzw. bia- antygenowe (fragmenty bia"ka) pocho-
bakterie i wirusy same z siebie wystar- "ek g"ównego uk"adu zgodnoĘci tkan- dzącego z wirusa czy bakterii oraz jed-
czają do uruchomienia mechanizmów kowej (MHC  major histocompatibility noczeĘnie na odpowiednie bia"ka zgod-
obronnych uk"adu odpornoĘciowego. complex). Znana by"a rola tych bia"ek noĘci tkankowej.
Przeciwcia"a rozpoznajÄ… i atakujÄ… napast- w transplantacji narzÄ…dów  jeÅ»eli daw- Odkrycie to sta"o si´ fundamentem zro-
ników bezpoĘrednio, dlatego wydawa- ca i biorca przeszczepu nie mają zgod- zumienia wielu szczegó"ów immunolo-
nego profilu MHC, przeszczep jest od- gicznego systemu regulacyjnego. Póęniej-
rzucany  ale ich naturalna funkcja sze prace pokaza"y, Å»e wyst´pujÄ…ce na
pozostawa"a nie wyjaĘniona. Poznanie powierzchni komórki cząsteczki MHC
sposobu, w jaki bia"ka MHC i inne czyn- utrzymujÄ… i prezentujÄ… peptydy anty-
niki biorÄ… udzia" w ataku uk"adu od- genowe; peptydy takie wpasowujÄ… si´
pornoĘciowego, by"o bezspornie zagad- w szczelin´ na szczycie czÄ…steczki MHC,
CYTOTOKSYCZNY
LIMFOCYT T nieniem o istotnym znaczeniu. podobnie jak parówka w hot-dogu.
We wczesnych latach siedemdziesiÄ…- CzÄ…steczki MHC klasy I prezentujÄ… pep-
tych Doherty i Zinkernagel, znalaz"szy tydy pochodzÄ…ce z w"asnych bia"ek ko-
RECEPTOR
si´ przypadkiem razem w John Curtin mórki, dzi´ki temu  oznakowujÄ… ko-
DLA ANTYGENU
CZYNNIKI
School of Medical Research w Australian mórki chore czy w inny sposób nie-
CYTOTOKSYCZNE
PEPTYD
National University, zaj´li si´ daleko prawid"owe. CzÄ…steczki MHC klasy II,
ZABIJAJŃ
ZAINFEKOWANŃ mniej istotnym problemem. Mieli nadzie- obecne tylko na pewnych typach komó-
CZŃSTECZKA
KOMÓRKó
MHC KLASY I
j´ dowiedzieç si´, dlaczego myszy labo- rek, prezentujÄ… peptydy pochodzÄ…ce ze
ratoryjne giną po zakaŻeniu wirusem lim- strawionych resztek innych komórek. Są
focytarnego zapalenia opon mózgowych, one szczególnie waŻne, gdy limfocyty
skoro nie zabija on komórek, do których T szukają Ęladów pasoŻytów zewnątrz-
ZAKAÚONA KOMÓRKA
wnika. Uczeni przypuszczali, Że to limfo- komórkowych.
cyty T, atakując zakaŻone tkanki mózgu Limfocyty T mają receptory pasujące
i rdzenia kr´gowego, wywo"ujÄ… stan za- do kompleksu MHC-peptyd. Komórka
KOMPLEKS bia"ka g"ównego uk"adu zgod-
palny koł
czÄ…cy si´ ĘmierciÄ…. T pozostaje nieaktywna do momentu,
noĘci tkankowej (MHC) i peptydu wiruso-
Doherty i Zinkernagel sprawdzili t´ kiedy jej receptor dopasuje si´ do spe-
wego na powierzchni komórki pozwala lim-
hipotez´, izolujÄ…c limfocyty T z p"ynu cyficznej kombinacji MHC-peptyd. Sta-
focytowi T rozpoznaç, czy komórka jest
mózgowo-rdzeniowego myszy chorych nowi to wyjaĘnienie efektu podwójnego
zakaŻona. Receptor dla antygenu obecny na
na zapalenie opon i dodajÄ…c je do ho- sygna"u obserwowanego przez Doher-
limfocycie T musi pasowaç do obu struktur,
bia"ka MHC i peptydu. dowli komórek pobranych od zdrowych ty ego i Zinkernagla.
10 ÂWIAT NAUKI Marzec 1997
PAUL TRAVERS
Birkbeck College
DIMITRY SCHIDLOVSKY
NAGRODY NOBLA 1996
Ze Âwiata Nauki
Obecnie immunolodzy wiedzą, Że ak- wiedę immunologiczną. Niemniej kom-
tywnoĘç limfocytu T zaleÅ»y ponadto od pleks MHC-peptyd nadal zajmuje naj-
JAK UK¸AD ODPORNOÂCIOWY ROZPOZNAJE INTRU-
innych czÄ…steczek wspomagajÄ…cych, któ- waÅ»niejsze miejsce w mechanizmach im- ZA. Charles A. Janeway, Jr.; Âwiat Nauki, li-
stopad 1993, s. 40.
rych obecnoĘç lub brak na powierzchni munologicznych i w"aĘnie za swÄ… rol´
JAK KOMÓRKI PRZETWARZAJŃ ANTYGENY. Victor
komórki  sprawdzanej pod wzgl´dem w jego odkryciu Doherty i Zinkernagel
H. Engelhard, Âwiat Nauki, paÄ™dziernik
infekcji moÅ»e póęniej modulowaç odpo- zostali teraz uhonorowani Noblem. 1994, s. 50.
EKONOMIA oferowa" najwi´cej, ale p"aci tylko cen´ metriami informacyjnymi jest stworze-
zaproponowaną w drugiej co do wyso- nie bodęców do ujawniania (bezpoĘred-
ABY PRAWDOMÓWNOÂå
BY¸A OP¸ACALNA koĘci ofercie. Przy tych regu"ach gry kaÅ»- nio lub poĘrednio) posiadanych infor-
dy ma motywacj´ do zaoferowania ce- macji. W kontekĘcie podatków oznacza
WILLIAM VICKREY
ny równej swojej waluacji, czyli to, Że pał
stwo powinno tak ustaliç ich
Columbia University
najwyÅ»szej ceny, jakÄ… jest gotów zap"a- skal´, by obywatelom op"aca"o si´ ujaw-
JAMES A. MIRRLEES
ciç: oferujÄ…c mniej, moÅ»e naraziç si´ na niç prawdziwe preferencje co do swej
University of Cambridge
wypadni´cie z gry, a oferujÄ…c wi´cej, ry- produktywnoĘci, zamiast zmuszaç ich
tradycyjnych analizach efek- zykuje, Å»e cena w drugiej ofercie teÅ» b´- do nak"adu pracy wi´kszego (lub mniej-
tywnoĘci rynków ekonomiĘci dzie wyŻsza od tej, jaką sam da"by za szego), niŻ by chcieli. Z przyczyn prak-
Wzawsze zak"adajÄ… pe"nÄ… i sy- przedmiot przetargu. CelnoĘç pomys"u tycznych i politycznych nikt jeszcze nie
metrycznÄ… informacj´. Za"oÅ»enie to ozna- Vickreya polega na tym, Å»e wynalezio- próbowa" zastosowaç metody podatko-
cza, Że kaŻda strona biorąca udzia" w ny przez niego mechanizm rynkowy po- wej Mirrleesa w Życiu.
transakcji zna wszystkie istotne fakty do- woduje, iŻ w interesie uczestników leŻy Nowe metody stosowano teŻ w wielu
tyczÄ…ce dóbr b´dÄ…cych jej przedmiotem ujawnienie informacji, które na zwyk"ej innych dziedzinach ekonomii. Na przy-
oraz wartoĘç, jakÄ… te dobra przedstawia- aukcji pozosta"yby ich tajemnicÄ…. k"ad w latach siedemdziesiÄ…tych Mir-
jÄ… dla kupujÄ…cych i sprzedajÄ…cych. W rze- WczeĘniej Vickrey przyglÄ…da" si´ tak- rlees stworzy" sformalizowanÄ… teori´ sys-
czywistym Ęwiecie z taką symetryczną Że podobnym asymetriom informacyj- temu op"acania menedŻerów precyzują-
informacją nie mamy oczywiĘcie do czy- nym powstającym w związku z podat- cą, jakie gratyfikacje powinni otrzymy-
nienia prawie nigdy. Nagrod´ Nobla w kami. Jak zauwaÅ»y" w latach czter- waç w dobrym roku, a o ile (co stosuje
dziedzinie ekonomii w 1996 roku otrzy- dziestych, pał
stwo, nie wiedzÄ…c, czy lu- si´ rzadziej) naleÅ»y obniÅ»aç im pensje
mali William Vickrey i James A. Mir- dzie gotowi sÄ… ci´Å»ko pracowaç dla zaro- w z"ym roku. Vickrey zajmowa" si´ usta-
rlees za wk"ad w zbliŻenie wspomnia- bienia dodatkowego dolara, nie moŻe laniem cen dóbr publicznych, takich jak
nych analiz do rzeczywistoĘci i skonstru- przewidzieç, jaka stopa podatku docho- drogi i transport zbiorowy. By" on jed-
owanie mechanizmów umoŻliwiających dowego spowoduje obniŻenie produk- nym z pierwszych pomys"odawców sys-
przezwyci´Å»enie asymetrii informacji. tu krajowego  czy to przez zniech´ce- temu op"at drogowych ustalanych na
RozwaŻmy przetarg z ofertami kupna nie ludzi do pracy, czy przez zmuszenie podstawie aktualnego zat"oczenia, uza-
w zalakowanych kopertach, podczas któ- ich do d"uÅ»szej pracy dla zaspokojenia leÅ»niajÄ…cego op"at´ za wjazd na autostra-
rego Å»aden z uczestników nie wie, ile go- podstawowych potrzeb w sytuacji, gdy d´ od liczby pojazdów, które juÅ» si´ na
towi sÄ… zap"aciç za obiekt przetargu po- normalnie woleliby odpoczywaç. Vic- niej znajdujÄ…. Takie op"aty proponowa-
zostali. Z otrzymanych ofert nie dowiemy krey zmaga" si´ ze znalezieniem opty- no w kilku krajach, a takÅ»e w takich sta-
si´ wiele o tych wartoĘciach (zwanych malnej struktury podatkowej i poczyni" nach USA jak Kalifornia, w których trud-
waluacjami), poniewaÅ» oferenci mogÄ… pewne post´py, ale nie potrafi" przezwy- no si´ obejĘç bez samochodu; dzi´ki
szukaç okazji i zbijaç cen´. MoÅ»na si´ spo- ci´Å»yç czysto matematycznych trudno- nowym technikom p"atnoĘci cyfrowych
dziewaç, Å»e zwyci´zca przetargu zap"aci Ęci zwiÄ…zanych z tym zagadnieniem. juÅ» wkrótce moÅ»liwe b´dzie ich wprowa-
ostatecznie za duŻo (gdy przedmiot prze- Jego wysi"ki zainspirowa"y jednak dzenie. AŻ do swej Ęmierci na atak serca
targu jest dla niego wart znacznie wi´cej Mirrleesa, któremu w 1971 roku uda"o w trzy dni po og"oszeniu ubieg"orocz-
niÅ» dla innych) albo za ma"o (gdy wszy- si´ uproĘciç matematycznÄ… stron´ tego nych Nagród Nobla Vickrey pracowa"
scy oferują niskie ceny). W kaŻdym przy- problemu. Metoda analityczna Mirrleesa, w Nowym Jorku  mieĘcie, w którym
padku wynik jest nieefektywny ekono- która okaza"a si´ stosowalna w wielu róŻ- podstawowymi Ęrodkami transportu sÄ…
micznie, poniewaŻ p"acona cena nie nych sytuacjach, pokazuje, Że na ogó" naj- autobusy, metro i chodniki.
odzwierciedla rzeczywistej wartoĘci. lepszym sposobem radzenia sobie z asy- J. Rennie, P. Wallich i Ph. Yam
Na poczÄ…tku lat szeĘçdziesiÄ…tych Vic-
krey rozwiąza" ten problem, wymyĘla-
jÄ…c mechanizm znany pod nazwÄ…  au-
kcji drugiej ceny . Potencjalni kupcy
sk"adajÄ… oferty kupna w zamkni´tych ko-
pertach; przetarg wygrywa ten, kto za-
PRZETARG jest przyk"adem niekorzystne-
go wp"ywu niepe"nej i niesymetrycznej wie-
dzy na efektywnoĘç. Podczas konwencjonal-
nego przetargu uczestnicy sk"adajÄ… oferty zbyt
niskie lub zbyt wysokie, gdyÅ» nie znajÄ… wa-
luacji innych; na aukcji  drugiej ceny ujaw-
nianie w"asnych waluacji staje si´ op"acalne.
ÂWIAT NAUKI Marzec 1997 11
BRYAN CHRISTIE