Estetyka i Krytyka 2(3)2002 A R T Y K U A Y FRANCISZEK CHMIELOWSKI HANS-GEORG GADAMER (1900 - 2002) NależaÅ‚ do krÄ™gu najwybitniejszych filozofów drugiej poÅ‚owy dwudziestego wieku, jego myÅ›lenie oddziaÅ‚aÅ‚o na różne dziedziny współczesnej humanistyki: filozofiÄ™, estetykÄ™, nauki spoÅ‚eczne, prawne i filologiczne. Wczesny etap jego życiorysu i pózniejsze zdarzenia z jego intelektualnej biografii sprawiÅ‚y, że Å‚Ä…czyÅ‚y go szczególnie ciepÅ‚e i serdeczne wiÄ™zi z polskÄ… filozofiÄ… i niektórymi z jej współczesnych przedstawicieli. Urodzony 11 lutego 1900 r. w Marburgu, spÄ™dziÅ‚ dzieciÅ„stwo i mÅ‚odość we WrocÅ‚awiu; tu także osiÄ…gnÄ…Å‚ pierwszy etap humanistycznego wyksztaÅ‚cenia, ukoÅ„czyÅ‚ gimnazjum pod wezwaniem Åšw. Ducha i rozpoczÄ…Å‚ studia w zakresie germanistyki, historii, historii sztuki oraz filozofii. Od 1919 r. kontynuowaÅ‚ studia filozoficzne w Marburgu, które zakoÅ„czyÅ‚ w r. 1922 promocjÄ… doktorskÄ… pod opiekÄ… Paula Natorpa. NastÄ™pnie studiowaÅ‚ filologiÄ™ klasycznÄ… u Paula Friedländera i uczestniczyÅ‚ w seminariach filozoficznych Martina Heideggera, pod którego kierunkiem habilitowaÅ‚ siÄ™ w 1928 r. Jako nauczyciel akademicki prowadziÅ‚ zajÄ™cia z zakresu etyki, estetyki i filozofii, poczÄ…tkowo w Uniwersytecie w Marburgu, pózniej zaÅ› w Lipsku, gdzie w roku akad. 1 1946/1947 peÅ‚niÅ‚ funkcjÄ™ rektora. W r. 1947 zostaÅ‚ powoÅ‚any na stanowisko profesora we Frankfurcie nad Menem, a od 1949 r. przejÄ…Å‚ katedrÄ™ filozofii na Uniwersytecie w Heidelbergu, jako nastÄ™pca Karla Jaspersa, gdzie prowadziÅ‚ wykÅ‚ady aż do czasu przejÅ›cia na emeryturÄ™ w r. 1968. Gadamer uczestniczyÅ‚ w ksztaÅ‚towaniu życia intelektualnego powojennych Niemiec, jako przewodniczÄ…cy Heidelberskiej Akademii Nauk oraz jako zaÅ‚ożyciel i wydawca (wraz z Helmutem Kuhnem) kwartalnika Philosophische Rundschau. ByÅ‚ także współredaktorem innych, znaczÄ…cych pism filozoficznych, takich jak: Hegel-Studien, Kant-Studien, Archiv für Begriffsgeschichte, oraz wielu pism zagranicznych. Z nazwiskiem Gadamera zostaÅ‚ na trwale zwiÄ…zany, uksztaÅ‚towany przez niego i przystosowany do kulturowych realiów współczesnoÅ›ci nurt filozoficznej hermeneutyki. Obecne w europejskiej tradycji od starożytnoÅ›ci do romantyzmu różne wÄ…tki myÅ›li hermeneutycznej, bÄ™dÄ…ce luznym zbiorem reguÅ‚ odnoszÄ…cych siÄ™ do praktyki interpretacji, a w filozofii Schleiermachera i Diltheya przedstawiane jako metodyczny rodzaj wiedzy majÄ…cy sÅ‚użyć wÅ‚aÅ›ciwemu rozumieniu przekazów i faktów kulturowych, uzyskaÅ‚y w dziele Gadamera ksztaÅ‚t filozoficznej metarefleksji nad ludzkim rozumieniem w ogóle , jego naturÄ…, przebiegiem i granicami. O uformowanej przez siebie filozoficznej hermeneutyce mówiÅ‚ Gadamer, że stanowi uwspółczeÅ›nionÄ… wersjÄ™ platoÅ„skiej anamnezy - i rzeczywiÅ›cie, przywoÅ‚ane w tym miejscu imiÄ™ filozoficznego 2 geniusza starożytnoÅ›ci naprowadza na wÅ‚aÅ›ciwÄ… drogÄ™ wiodÄ…cÄ… do zrozumienia zarówno istoty tego filozoficznego dokonania, jak też jego skali. Filozoficzna hermeneutyka, wedÅ‚ug projektu Gadamera, stara siÄ™ odsÅ‚onić racjonalny porzÄ…dek ludzkiego Å›wiata, który radykalnie przekracza wymiar jednostkowej ludzkiej egzystencji. Czyni to poprzez analizÄ™ ogarniajÄ…cej rzeczywistoÅ›ci jÄ™zykowej, istniejÄ…cych w niej sensów i kontekstów, zazwyczaj niejawnych i ukrytych, lecz domagajÄ…cych siÄ™ zrozumienia. Za szczególny rodzaj jÄ™zyka, lub lepiej - mowy, jako medium porozumienia, przenoszenia i ochraniania znaczeÅ„ ludzkiego Å›wiata uznaÅ‚ Gadamer możliwoÅ›ci komunikowania zawarte w przekazach artystycznych i dzieÅ‚ach sztuki. Refleksja nad sztukÄ…, jej zródÅ‚ami, sposobem istnienia i funkcjonowania staÅ‚a siÄ™ oÅ›rodkiem krystalizacji idei jego filozoficznej hermeneutyki. W jednym z wywiadów, jakiego udzieliÅ‚ dla krakowskiego miesiÄ™cznika Znak (1990/7-8) Gadamer powiedziaÅ‚: W sztuce dostrzegÅ‚em ukryty wzór prawdziwego filozofowania. Uważam, że miarÄ… prawdziwej filozofii może być jej umiejÄ™tność wyrażania tego, co potrafi sztuka . W autentycznym doÅ›wiadczeniu sztuki najdobitniej uwyraznia siÄ™, jego zdaniem, wÅ‚aÅ›ciwa natura procesu ludzkiego rozumienia, które każdorazowo dokonuje siÄ™ jako proces artykulacji przedmiotowo ważnych sensów. O wyborze sztuki jako wÅ‚aÅ›ciwego wzorca sÅ‚użącego ujawnieniu wÅ‚asnoÅ›ci filozoficznej hermeneutyki przesÄ…dziÅ‚y, zdaniem Gadamera, trzy momenty: [1] WykraczajÄ…cy poza subiektywnÄ… sferÄ™ przeżyć twórcy oraz odbiorcy (w kierunku obiektywnoÅ›ci) sens sztuki ma 3 charakter aktywny, niekiedy nawet agresywny, roÅ›ci sobie pretensje do akceptacji, domaga siÄ™ uznania. [2] W porównaniu z innymi rodzajami przekazów sztuka zawsze apeluje do konkretnej, podmiotowej egzystencji, do okreÅ›lonej subiektywnoÅ›ci. Obiektywność teoretycznego (naukowego) nastawienia wobec sztuki posiada zawsze charakter wtórny. [3] W dziedzinie doÅ›wiadczenia sztuki nie jest możliwe oddzielenie aplikacji (jako odniesienia do egzystencjalnej sytuacji doÅ›wiadczajÄ…cego podmiotu) od samego rozumienia i interpretacji. Filozoficzne dociekania nad sztukÄ… dostarczyÅ‚y Gadamerowi odpowiednich narzÄ™dzi pojÄ™ciowych dla zweryfikowania zaÅ‚ożeÅ„ caÅ‚ej współczesnej humanistyki, zwÅ‚aszcza tych jej odmian, które odwoÅ‚ywaÅ‚y siÄ™ do historycznych, psychologicznych bÄ…dz strukturalnych modeli interpretacji. DaÅ‚y mu możność wykazania, że przekazy i twory kulturowe powinny być traktowane nie tyle jako dajÄ…ce siÄ™ zobiektywizować (wedle okreÅ›lonej metody) przedmioty poznania, lecz jako przesÅ‚anie dajÄ…cego siÄ™ zrozumieć sensu. Przekazy kultury sÄ… bowiem przede wszystkim wyÅ‚aniajÄ…cymi siÄ™ z tradycji, ciÄ…gle aktualnymi dla nas pytaniami, na które winniÅ›my odpowiadać z pozycji naszej wÅ‚asnej, konkretnej, zanurzonej w strumieniu dziejów perspektywy. DoniosÅ‚e znaczenie dla współczesnego myÅ›lenia o sztuce miaÅ‚a dyskusja Gadamera z nowożytnÄ… tradycjÄ… estetyki. W Wahrheit und Methode, dziele należącym dziÅ› już niewÄ…tpliwie do kanonu współczesnej literatury filozoficznej, dokonaÅ‚ on wnikliwej analizy 4 pogÅ‚Ä™biajÄ…cego siÄ™ procesu subiektywizacji doÅ›wiadczenia sztuki. W perspektywie Kantowskiej zostaÅ‚o ono zredukowane do wolnej gry wÅ‚adz poznawczych transcendentalnego podmiotu i oddzielone od rzeczywistych procesów poznania i rozumienia, co w konsekwencji doprowadziÅ‚o do wyizolowania estetycznej Å›wiadomoÅ›ci od wszelkich znaczÄ…cych życiowych odniesieÅ„ i sprawiÅ‚o, że jej pojÄ™cie staÅ‚o siÄ™ abstrakcyjne i puste. DzieÅ‚o sztuki pojmowane z estetycznej perspektywy staÅ‚o siÄ™ tworem oderwanym od ludzkiego życia, w peÅ‚ni autonomicznym i autotelicznym, a jego funkcja prawdziwoÅ›ciowa przestaÅ‚a siÄ™ liczyć. Gadamer zaproponowaÅ‚ innÄ…, nawiÄ…zujÄ…cÄ… do wczeÅ›niejszej (niż nowożytna) tradycji, hermeneutycznÄ… koncepcjÄ™ doÅ›wiadczenia sztuki, jako procesu w którym realizujÄ… siÄ™ jej roszczenia prawdziwoÅ›ciowe (aleteiczne i symboliczne). Spotkanie ze sztukÄ…, wedle jego koncepcji, nie jest faktem wyizolowanym, lecz przedstawia siÄ™ jako uwikÅ‚ane w caÅ‚ość znaczÄ…cych zwiÄ…zków, w jakich doÅ›wiadczajÄ…cy jej podmiot pozostaje ze Å›wiatem. WiÄ™cej - ma ono szczególne znaczenie dla stanu samowiedzy doznajÄ…cego podmiotu, potrafi bowiem niekiedy gruntownie przeobrazić caÅ‚Ä… dotychczasowÄ… postać jego samorozumienia, wzbogacić o nowe momenty poznania, a przez to wpÅ‚ynąć na sposób jego odniesienia do Å›wiata. Z perspektywy filozoficznej hermeneutyki niepodobna sprowadzać artystycznej twórczoÅ›ci do poziomu wytwarzania specjalnego rodzaju estetycznych przedmiotów, dzieÅ‚a sztuki sÄ… bowiem pochodne 5 wobec pierwotnego procesu artystycznej gry i mediacji; powstajÄ… na styku intencyjnych dziaÅ‚aÅ„ autora oraz dziaÅ‚aÅ„ innych podmiotów (w przypadku sztuk odtwórczych, jak muzyka i sztuki sceniczne) bÄ…dz też jako skutek współdziaÅ‚ania twórcy oraz obiektywnie zadanych cech i wÅ‚asnoÅ›ci artystycznego tworzywa (co zachodzi w przypadku sztuk plastycznych). Zakwestionowanie utrwalonych w nowożytnej kulturze estetycznych schematów interpretacji oraz wskazanie na procesualny i dialogiczny sposób istnienia faktów artystycznych pozwala myÅ›leć o Gadamerze jako o prekursorze współczesnych przemian w myÅ›leniu o sztuce, jakich pózniej dokonaÅ‚a artystyczna postmoderna widziana z perspektywy Charlesa Jencksa. Nowa Å›wiadomość artystyczna przywróciÅ‚a ważność kontekstu artystycznych gier , ważność wymiaru symbolicznego i aluzji w dzieÅ‚ach sztuki (co zostaÅ‚o pózniej nazwane wielokrotnym kodowaniem), przywróciÅ‚a także zgodÄ™ na wielość Å›rodków artystycznego wyrazu, pluralizm stylów i różnorodność odwoÅ‚aÅ„ do tradycji, emocjonalny charakter sztuki oraz jej komunikatywność - a wiÄ™c wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci wczeÅ›niej postulowane w filozoficznej hermeneutyce Gadamera, który dostrzegaÅ‚ istotÄ™ sztuki w procesie gry, symbolizowaniu znaczeÅ„ oraz w integrujÄ…cej atmosferze Å›wiÄ™ta. Hans-Georg Gadamer zmarÅ‚ 13 marca 2002 roku. NależaÅ‚ do coraz rzadszego już dziÅ› rodzaju filozofów, których indywidualność współokreÅ›laÅ‚y tak istotne przymioty, jak aksjologiczna wrażliwość, osobista kultura i gÅ‚Ä™boka erudycja. Być może wÅ‚aÅ›nie te cechy 6 okreÅ›lajÄ…ce go jako filozofa, pozwalaÅ‚y mu nie zwracać uwagi na powierzchowne symptomy kryzysu współczesnej sztuki i wierzyć w to, że wszystkie wysiÅ‚ki ocalenia i zachowania, na których wspiera siÄ™ ludzka kultura, czerpiÄ… siÅ‚Ä™ z przykÅ‚adu, jaki daje dzieÅ‚o artysty i doÅ›wiadczenie sztuki: porzÄ…dkowania wciąż na nowo tego, co nam siÄ™ rozpada 1. Franciszek Chmielowski: florian@303.krakow.pl 1 H.-G. Gadamer, Sztuka i naÅ›ladownictwo, w: Rozum sÅ‚owo dzieje, opr. K. Michalski, Warszawa 2000, s. 156 7