Pobierz cały dokument 017 13 (2) Rozmiar 19,5 KB

017 13 (2)

B/017: A.Dubrow, W.Puszkin - Parapsychologia i wsp�czesne przyrodoznawstwo Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej III.2. Historia zagadnienia Zanim rozpatrzymy teoretyczne zagadnienia parapsychologii oraz jej zwi�zek z podstawowymi poj�ciami przyrodoznawstwa, wypada zatrzyma� si� na jej og�lnym rozwoju historycznym. Nale�y zdawa� sobie spraw�, na jakim tle historycznym dokonywa� si� jej rozw�j, jakie etapy przesz�a, jak zmienia�a si� z biegiem czasu i jak zmienia� si� stosunek do niej uczonych. Jest to tym bardziej potrzebne, �e metoda historyczna jest jedn� z podstawowych zasad nauki: �...rzecz� najwa�niejsz� dla uj�cia tych zagadnie� z naukowego punktu widzenia � jest pami�tanie o podstawowym zwi�zku historycznym, ujmowanie ka�dego zagadnienia z punktu widzenia tego, jak dane zjawisko powsta�o w historii, jakie g��wne etapy przechodzi�o w swym rozwoju, i badanie z punktu widzenia tego rozwoju, czym dana rzecz sta�a si� obecnie". (W.I. Lenin, Dzie�a, t. 29, s. 469). Parapsychologia ma swoj� histori�, si�gaj�c� w g��b wiek�w. Histori� t� zwyk�o si� dzieli� na szereg okres�w � staro�ytny, wczesny (XIII-XVIII w.), �rodkowy (w przybli�eniu od 1850 do 1950 r.) oraz wsp�czesny. Tak d�ugie dzieje tej nauki nie powinny dziwi�, gdy� od chwili narodzin cywilizacji w staro�ytnych Mezopotamii i Egipcie, Indiach i Chinach, Grecji i Rzymie dociekliwy umys� cz�owieka stawia� pytania, kt�re zawsze go fascynowa�y � o istocie �ycia i �mierci, �wiadomo�ci, nie�miertelno�ci, duszy, wreszcie wszech�wiecie i zwi�zku, w jakim z nim pozostaje cz�owiek. Ludzie od dawna stykali si� z przejawami nadzwyczajnych w�a�ciwo�ci psychiki ludzkiej, zjawiskami paranormalnymi (psi), gdy� we wszystkich czasach i we wszystkich krajach �wiata zawsze znajdowa�y si� jednostki przejawiaj�ce niezwyk�� wiedz� i zdolno�ci, zadziwiaj�ce zwyk�ych ludzi � byli to kap�ani, szamani, wyrocznie, jasnowidze i media. Nauka w owych odleg�ych czasach znajdowa�a si� w stadium embrionalnym i ca�a wiedza oparta by�a na naukach religijno-filozoficznych, poj�ciach mistycznych i wierzeniach. Archaiczne i intuicyjne wyobra�enia filozofii naturalnej odzwierciedla�y wczesne etapy poznania przez cz�owieka otaczaj�cego �wiata i oczywi�cie nie mog�y da� innego wyt�umaczenia zjawisk paranormalnych, ni� daje pogl�d religijno-mistyczny, ka��cy w ka�dym niezwyk�ym przejawie psychiki cz�owieka widzie� cud. Ten wczesny okres historii badania �wiadomo�ci i niezwyk�ych cech psychiki zosta� szczeg�owo przedstawiony w literaturze. Nast�pny, wczesny okres w historii parapsychologii obejmowa� ca�e �redniowiecze i trwa� a� do pocz�tku XVIII stulecia. Charakterystyczne dla tego okresu by�o szerokie rozpowszechnienie w�r�d ludzi wyobra�e� magicznych, wierze� mistycznych, czar�w i wr�b, sk�adaj�cych si� na obszerny system wiedzy �redniowiecznej. Badania z historii socjologii wykazuj�, �e chocia� magi� uprawiano na przestrzeni ca�ej historii ludzko�ci, to w�a�nie w tym okresie osi�gn�a ona sw�j najwi�kszy rozkwit, tak i� powsta�a ca�a religijna ideologia czar�w. Rozw�j nauki odbywa� si� w�wczas w �cis�ym kontakcie z wierzeniami magicznymi i wielu my�licieli bezpo�rednio si�ga�o do magii, spirytyzmu i alchemii. Reakcja spo�ecze�stwa �redniowiecznego i ko�cio�a na czary znalaz�a wyraz w polowaniach na czarownice, kt�re zyska�y sobie tak ponur� s�aw�. W ich wyniku zgin�o p� miliona ludzi, w�r�d kt�rych 85% stanowi�y kobiety. Geneza spo�eczno-polityczna polowa� na czarownice zasadza�a si� na obawie k� rz�dz�cych spo�ecze�stwa �redniowiecznego oraz ko�cio�a przed wszelkimi zmianami spo�ecznymi, kt�re mog�yby zniszczy� ukszta�towane instytucje religijne oraz doprowadzi� do zmiany w�adzy i utrwalonego sposobu �ycia. Sam Johannes Kepler w swych zapiskach autobiograficznych wspomina, �e jego matka, pomagaj�ca chorym, lecz�ca ich zio�ami i nalewkami, zosta�a oskar�ona o czary i poddana ci�kim pr�bom. W ko�cu tego wczesnego okresu jedn� ze znanych i barwnych postaci by� szwedzki uczony Emanuel Swedenborg (1688-1772), autor prac z dziedziny psychologii i hipnozy, kt�ry sam posiada� dar jasnowidzenia. Historycy donosz�, �e jego wyj�tkowe zdolno�ci do jasnowidzenia zosta�y sprawdzone i potwierdzone w obecno�ci wielkiego niemieckiego filozofa Emanuela Kanta, kt�ry sk�din�d odnosi� si� do tych zjawisk sceptycznie. Podczas odprawiania czar�w i zakl�� magicznych cz�owiek popada� w trans. W wyniku za�ywania halucynogennych zi� i narkotycznych driakwi rozmawia� w ekstazie sam ze sob� i z duchami zmar�ych oraz wprawia� siebie samego w niezwyk�e stany psychiczne, swym majaczeniem, omamami, demonstrowaniem zdolno�ci do jasnowidzenia i psychokinezy pora�a� wyobra�ni� i umacnia� wiar� w sw� magiczn� moc. Mistyczna dekoracja transu oraz niezwyk�e stany psychiczne, na kt�rych tle przejawia�y si� zjawiska psi, mocno utrwali�y opini� o parapsychologii jako nauce okultystycznej. Odt�d mia�a ju� stale nie�� ci�kie brzemi� mistycznych nawarstwie� i odziedziczonych po zamierzch�ej przesz�o�ci zabobon�w, tote� mimo swego dynamicznego rozwoju w okresach nast�pnych uchodzi�a za nauk� mistyczn� i pe�n� przes�d�w, kontynuatork� magii i czar�w. Z tym te� zapewne ��czy si� obserwowana r�wnie� obecnie tendencja zaliczania do parapsychologii wszystkich zjawisk niezrozumia�ych i tajemniczych � np. niezidentyfikowanych obiekt�w lataj�cych, dziwnych zjawisk na morzu (Lataj�cy Holender, Tr�jk�t Bermudzki), przybyszy z kosmosu itd. Okres �rodkowy w historii badania zjawisk psi (XVIII-XIX w.) zaznaczy� si� dzia�alno�ci� wielu os�b, ale w�r�d nich wyr�niali si� dzia�aj�cy we Francji austriacki lekarz Franz Anton Mesmer (1731-1814) i baron Karl von Reichenbach (1788-1896), niemiecki przemys�owiec i chemik. �yli i dzia�ali w r�nym czasie, lecz obydwaj oznajmili o odkryciu szczeg�lnej energii, kt�rej oddzia�ywaniem t�umaczyli wszystkie znane w�wczas zjawiska spirytystyczne i mediumiczne, a z kt�rej pomoc� mo�na oddzia�ywa� na materi� �yw� i nieo�ywion�. Prace F. A. Mesmera z zakresu �magnetyzmu zwierz�cego" uzyska�y szeroki rozg�os i zdoby�y sobie wielu zwolennik�w, lecz zosta�y krytycznie ocenione przez nauk� oficjaln�. Specjalna komisja powo�ana przez rz�d francuski w 1784 r., w sk�ad kt�rej wchodzili m.in. znani uczeni Antoine Lavoisier i Benjamin Franklin, nie potwierdzi�a istnienia magnetyzmu zwierz�cego i jego dzia�ania, nie zmniejszy�o to jednak entuzjazmu i aktywno�ci jego adept�w. Karl von Reichenbach opublikowa� swe obserwacje dotycz�ce istnienia szczeg�lnej energii �odycznej" na �amach powa�nych niemieckich czasopism naukowych � Anna��w Chemii (1845) oraz Anna��w Fizyki i Chemii (1861), ale jego idee r�wnie� nie zosta�y zaakceptowane przez opini� naukow�. Istotnym wydarzeniem w tym czasie sta�o si� wydanie przez Gustawa Theodora Fechnera (1801-1887) dzie�a �Elemente der Psychophysik" (1860), uwa�anego za pocz�tek psychologii eksperymentalnej. Nale�y zaznaczy�, �e okres ten w historii parapsychologii wyr�nia si� ogromnym rozpowszechnieniem spirytyzmu w r�nych krajach �wiata i we wszystkich �rodowiskach spo�ecznych. Taki epidemiczny zapa� do �wywo�ywania duch�w", poruszania stolikami i spodeczkami wywo�a� oczywi�cie wzmo�ony sceptycyzm w stosunku do parapsychologii ze strony wielu powa�nych uczonych. W Rosji np. chemik �wiatowej s�awy Dmitrij Mendelejew krytycznie odnosi� si� do seans�w spirytyzmu i mediumizmu. Mimo �e wybitni przedstawiciele nauki i inteligencji tego okresu (chemicy Aleksander Butlerow i Jegor Wagner, pisarz Siergiej Aksakow i inni) przedstawili mu powa�ne dowody na rzecz istnienia zjawisk paranormalnych, nie przekona�y one uczonego. Na Zachodzie cieszy�y si� w�wczas poczytno�ci� ksi��ki na tematy spirytystyczne autorstwa francuskiego doktora medycyny Hippolyte'a L. Rivailla (1794-1869), kt�ry publikowa� je pod pseudonimem Allana Kardeca. Cieszy� si� on ogromn� popularno�ci�, szczeg�lnie w krajach Ameryki �aci�skiej, gdzie uznawano go za tw�rc� teorii zjawisk mediumicznych. A. Kardec wykazywa� wybitne zdolno�ci ekstrasensoryczne, co sk�oni�o do ich zbadania znanego francuskiego astronoma Camille'a Flammariona. Wyniki tych bada� zosta�y opublikowane w ksi��ce Flammariona �Tajemnicze si�y psychiczne" (1907). Rozpatruj�c ten etap historii parapsychologii mo�na by�oby wymieni� wiele nazwisk znanych w historii i nauce. Lecz punktem zwrotnym w ca�ej historii bada� parapsychologicznych by�o za�o�enie w 1882 r. w Londynie �Towarzystwa Badania Zjawisk Psychicznych" (Society for Psychical Research) z Henrym Sidgwickiem (1838 1900) i Frederickiem Myersem (1843-1901) na czele. Przemo�ny wp�yw na rozw�j parapsychologii wywarli w tym okresie William James, William Prince i znany fizyk sir William Crookes, a tak�e W. W. Carington, kt�rzy szczeg�owo badali tak z�o�one zjawiska, jak telepatia eksperymentalna, jasnowidzenie i psychokineza, stawiaj�c sobie za cel ich fizyczne wyja�nienie. Aczkolwiek rozw�j parapsychologii w nast�pnych latach odbywa� si� g��wnie na uniwersytetach Anglii, a zw�aszcza USA, uczeni innych kraj�w r�wnie� wnie�li sw�j wk�ad w powa�ne badanie i uzasadnianie istnienia zjawisk paranormalnych. W�r�d nich nale�y wymieni� radzieckiego psychofizjologa Leonida Wasiljewa � ucznia W�adimira Biechtieriewa, badacza niemieckiego Hansa Bendera, w�oskiego uczonego F. Cazzamallego. Dla okre�lenia zdolno�ci poszczeg�lnych ludzi do telepatii przez d�u�szy czas stosowano metod� zgadywania symboli na kartach Zennera (z wyobra�eniami krzy�a, kwadratu, ko�a, gwiazdy i linii falistych). Karty umieszczano w zamkni�tych podw�jnych kopertach, po czym badanym proponowano zgadywanie narysowanych na nich symboli. Metoda ta pozwala�a na prowadzenie �cis�ej ewidencji liczbowej prawid�owych odpowiedzi, a jej zastosowanie otworzy�o nowy rozdzia� w historii parapsychologii. Wyniki wieloletnich bada� znalaz�y syntez� w pracy �Sze��dziesi�t lat badania percepcji pozazmys�owej" (J.B. Rhine et al., 1940) � niebawem przesz�a ona do klasyki. Przedstawiono w niej materia�y do�wiadcze� przeprowadzonych przez psycholog�w, parapsycholog�w i innych specjalist�w w latach 1880-1940. W okresie tym zorganizowano 145 do�wiadcze� z dziedziny percepcji pozazmys�owej z udzia�em 77,8 ty�. os�b, kt�re dokona�y 4,9 min okre�le� kart, przy czym w 106 do�wiadczeniach wynik znacznie przewy�szy� oczekiwanie losowe, liczone wed�ug teorii prawdopodobie�stwa. Ksi��ka ta zamkn�a wielki etap bada� w parapsychologii i chocia� p�niej poddana zosta�a krytyce (Hansel, 1966), nauka na tym tylko skorzysta�a. M.in. dla �cis�o�ci prowadzenia do�wiadcze� zaproponowano skomputeryzowane automatyczne testowanie ludzi podczas oznaczania ich zdolno�ci psi oraz zastosowanie przyrz�d�w do automatycznego liczenia punt�w w celu uzyskania poprawnych danych w badaniach psi. Wyniki tych innowacji natychmiast przynios�y efekt � w okresie 1960-1970 w najpowa�niejszych czasopismach psychologicznych opublikowano 13 prac z dziedziny parapsychologii, przy czym w 8 z nich zakomunikowano o wynikach dodatnich, a w og�lnej liczbie 143 do�wiadcze�, przeprowadzonych przez parapsycholog�w wed�ug nowej metodyki, tylko 19 da�o rezultat negatywny (Billig, 1972). Na ten okres przypada pojawienie si� rewelacyjnych prac z dziedziny fitopsychologii � bada� percepcji ro�lin oraz ich zdolno�ci do odbierania informacji od organizm�w �ywych (Backster, 1968; Tompkins a. Bird, 1973; Vogel, 1976). Wiele spo�r�d eksperyment�w dotycz�cych zwi�zk�w wzajemnych �cz�owiek -ro�lina" i �zwierz� � ro�lina" przeprowadzono z du�� staranno�ci� i w warunkach pe�nej automatyzacji. Badania te rozszerzy�y sk�din�d ju� i tak bardzo szerokie granice parapsychologii, do wielu trudnych pyta� o istot� zjawisk psi dorzucaj�c nie mniej z�o�one i zagadkowe problemy fitopsychologii. Na �amach wielu czasopism parapsychologicznych, a tak�e w krytycznych artyku�ach przeciwnik�w parapsychologii ju� od dawna sugerowano badanie zjawisk psi z anga�owaniem szerokiego kr�gu zwyk�ych ludzi. W ostatecznym wyniku d��enie to znalaz�o wyraz w fakcie, �e do�wiadczenia parapsychologiczne zacz�to przeprowadza� ze zwyk�ymi lud�mi, a nie tylko z unikalnymi jednostkami zdolnymi do spostrzegania pozazmys�owego � ekstrasensami (Hastings a. Hurt, 1976; Roli, 1979; Jahn, 1982). Niebawem na tej drodze uzyskano interesuj�ce i stabilne wyniki w dziedzinie percepcji pozazmys�owej, psychokinezy, telekomunikacji mi�dzy lud�mi, zwi�zku mi�dzy cz�owiekiem a ro�linami itd. W istotnej mierze przyczyni�o si� do tego zastosowanie precyzyjnych metod elektrofizjologicznych (elektrokardiografii, elektroencefalografii, pletysmografii i in.) oraz si�gni�cie do wysoko-czu�ych metod eksperymentalnej fizyki i fizykochemii (Cavana, 1970). Zainteresowanie problemem wielu uczonych, przyci�gni�cie do eksperyment�w szerokiego kr�gu ludzi, nacisk na odtwarzalno�� i stabilno�� otrzymywanych wynik�w, zastosowanie czu�ych i precyzyjnych metod fizycznych uzyskiwania informacji medyczno-biologicznych, pe�na automatyzacja eksperymentu, dokonywanie planowych do�wiadcze� z podw�jn� �lep� weryfikacj�, badanie hipers�abych p�l fizycznych emitowanych przez obiekty biologiczne wszystko to umo�liwi�o powa�ne post�py w poznaniu i obiektywizacji zjawisk psi oraz biopola. W sk�ad zespo��w badawczych wchodzili uczeni r�nych specjalno�ci � fizycy, psychologowie, matematycy, cybernetycy i inni. co pozwoli�o na wszechstronne zbadanie tych skomplikowanych zagadnie� (Puszkin, 1980; Soczewanow, 1980; Z�okazow i in., 1980; Awramienko i in., 1980; Kogan, 1981; Targ a. Puthoff, 1974, 1980; Paneli, 1976; Puharich, 1977; Tart el al., 1980). Rozwa�aj�c specyfik� kszta�towania i rozwoju parapsychologii w dobie wsp�czesnej nale�y wskaza� na szereg moment�w istotnie przyczyniaj�cych si� do jej uznania przez naukow� opini� �wiata. Wzmo�ona emigracja z r�nych kraj�w Wschodu do Europy i Ameryki doprowadzi�a do szybkiego rozwoju na Zachodzie r�nych szk�, o�rodk�w i instytut�w, studiuj�cych i propaguj�cych wschodnie nauki religijno-filozoficzne i etyczne (jog�, ze� i inne). Organizacje te wydaj� w�asne ksi��ki, czasopisma, biuletyny i pras�, prowadz� kursy i odczyty z udzia�em wysoko wykwalifikowanych wyk�adowc�w oraz �wiczenia praktyczne z autotreningu, hipnozy, medytacji, uzyskiwania i rozwijania zdolno�ci psi. (Mildoon a. Carrington, 1956; Crookall, 1961, 1972; Tart, 1976). Sprawi�o to, �e tak z�o�one zjawiska paranormalne jak telepatia, jasnowidzenie, projekcja astralna czy lewitacja, kt�re sta�y si� przedmiotem szerokich bada� na �wiecie, zosta�y przyj�te przez opini� naukow� ju� niejako kolejna sensacja, lecz jako zjawisko niezwyk�e, ale ca�kowicie zgodne z prawami przyrody, zjawisko, z kt�rym studenci zapoznaj� si� na starszych latach studi�w uniwersyteckich (McConnell, 1972, 1983). Zaakceptowaniu parapsychologii sprzyja�y tak�e inne czynniki, jak cho�by praktyczne zastosowanie zjawisk pozazmys�owych w medycynie (Ehrenwald, 1972), oraz szerokie rozpowszechnienie w wielu krajach leczenia i diagnostyki psi. Pr�cz tego pojawi�y si� nowe ekstrasensy wysokiej klasy jak Uri Geller, Matthiew Man-ning, Borys Jermo�ajew, D�una Dawitaszwili, Ingo Swan, Jun Sekiguchi, Masuaki Kiyoto, Mik� Edwards, Steve Shaw, zdolni do prowadzenia do�wiadcze� psychokinetycznych zar�wno w warunkach laboratoryjnych, jak i przy du�ym audytorium. Prowadzone r�wnolegle badania nad medytacj�, treningiem autogenicznym z zastosowaniem metody biologicznego sprz�enia zwrotnego, struktur� snu oraz asymetri� m�zgu i inne prace badawcze dotycz�ce specyfiki wy�szych czynno�ci nerwowych, przyczyni�y si� w powa�nej mierze do lepszego poznania czynno�ci p�kul m�zgu, po��cze� korowo-trzewiowych, stan�w przej�ciowych mi�dzy snem a czuwaniem, stan�w granicznych, przestrzenno-czasowej organizacji czynno�ci nerwowo-psychicznych (Dobrochotowa i Bragina, 1977; Bragina i Dobrochotowa, 1981; Morris et al., 1975; Schmitt a. Worden, 1974; Roli, 1978; Tart et al., 1979). �Parapsychologia � fikcja czy rzeczywisto��?", pytanie to, postawione w tytule artyku�u znanych radzieckich psycholog�w, doskonale oddaje nie tylko obecny status parapsychologii, ale i walk� opinii, stale towarzysz�c� jej rozwojowi (Zinczenko i in., 1973). W ci�gu minionego stulecia parapsychologia przesz�a trudn� i ciernist� drog� poszukiwa� i pomy�ek, b��d�w i odkry�, drog� od spirytystycznego kr�cenia stolikami i spodeczkami, �gadaj�cych puka�" do stosowania fizyki kwantowej, topologii i teorii wzgl�dno�ci (Stefa�ski i Komar, 1982; Costade Beauregard, 1979). Jednocze�nie uczonych dzia�aj�cych w r�nych dziedzinach wiedzy, do kt�rych wtargn�a parapsychologia, wprawia w zak�opotanie okoliczno��, �e dla wyja�nienia zjawisk psi nie istnieje og�lna teoria fizyczna. W�a�ciwsze by�oby jednak stwierdzenie, �e hipotezy i teorie wielokrotnie wysuwano, lecz wszystkie one wymaga�y niezwyk�ych za�o�e� dla wyt�umaczenia zjawisk psi -wykorzystania neutrino, istnienia cz�stek nad�wietlnych � tachion�w, odwracalnego biegu czasu, nowych rodzaj�w p�l, cz�stek percepcji podprogowej, zespo�owej �wiadomo�ci i pod�wiadomo�ci (Rao, 1978). Logika my�lenia konwencjonalnego wymaga takich podej�� i rozwi�za�, kt�re pozwoli�yby na zastosowanie znajduj�cych si� dzi� w dyspozycji nauki �rodk�w fizyczno-matematycznych, a tak�e teorii zaaprobowanych przez nauk� wsp�czesn� i nie pozostaj�cych w sprzeczno�ci ze stwierdzonymi podstawowymi prawami i prawid�owo�ciami oraz wykazuj�cych wyra�ne relacje przyczynowo-skutkowe. Nowy etap we wsp�czesnym badaniu zjawisk psi rozpocz�� si� oko�o roku 1970, gdy w r�nych o�rodkach i instytucjach �wiata, w laboratoriach fizycznych rozpocz�to powa�ne badania zjawisk paranormalnych i uczeni bezpo�rednio zbli�yli si� do g��bokiego teoretycznego opracowania podstaw tych zjawisk. Obecnie w ponad 30 krajach istniej� takie o�rodki badawcze z wielk� liczb� laboratori�w (Zinczenko i in., 1973) i ilo�� informacji otrzymywanych w tej dziedzinie jest ogromna (White a. Dale, 1973). Okresowo poddaj� je analizie i dyskusji specjali�ci, rozwa�aj�cy wszystkie aspekty kszta�towania si� parapsychologii jako nauki (Angoff, 1974; Beloff, 1974; Oteri, 1975; Uccusic, 1975; White, 1976; Mitchell, 1976; Wollman, 1977; Morris, 1978; Gowan, 1980; Krippner, ,1977, 1978, 1982, McConnell, 1983). Wysi�ki badaczy zosta�y ostatnio skierowane na ocen� warto�ci stosowanych metod, poszukiwanie nowych metod badawczych oraz dr�g podej�cia do badania zjawisk psi, odnow� aparatu poj�ciowego, stworzenie syntez konceptualnych oraz dob�r fakt�w eksperymentalnych najbardziej istotnych i prowadz�cych do sformu�owania prawid�owo�ci og�lnych. Badania wykazuj�, �e wyt�umaczenie zjawisk psi wymaga nie podej�cia konwencjonalnego, lecz zrozumienia i rozwoju nowych prawid�owo�ci fizycznych oraz rozwi�zania takich zada� logiczno-matematycznych i problem�w onto- i gnoseologicznych, kt�re dopiero zaczyna podejmowa� nauka wsp�czesna (Puszkin, 1980; Mattuck a. Walker, 1979; Rauscher, 1979; Hasted, 1979). S�usznie zwr�ci� na to uwag� profesor fizyki uniwersytetu w Cambridge, laureat Nagrody Nobla B. Josephson, odkrywca nadprzewodnictwa: �Zapewne zjawiska psychiczne r�wnie� naruszaj� niekt�re nasze od dawna ukszta�towane wyobra�enia o przestrzeni, czasie i przyczynowo�ci" (1979). Jak wynika z powy�szych wywod�w, obserwuje si� now� tendencj� w ocenianiu parapsychologii i jej roli w systemie wiedzy naukowej. Parapsychologia jawi si� jako dyscyplina naukowa o spostrzeganiu pozazmys�owym, badaj�ca ukryte w cz�owieku mo�liwo�ci rezerwowe, a zapowiadaj�ca nowe idee i prawid�owo�ci fizyczne, kt�rych poznanie przyniesie powa�ne korzy�ci dla zrozumienia fundamentalnych problem�w psychologii i fizyki (Oteri, 1975; Capra, 1977; Rao, 1978; Costade Beauregard, 1979). W�a�nie na tym wzajemnym wzbogacaniu si� nauk zasadza si� mo�liwo�� dalszego post�pu wsp�czesnego przyrodo-znawstwa w badaniu zwi�zk�w materii i energii, przestrzeni i czasu, w poznaniu wy�szej formy ruchu materii � aktywno�ci psychicznej, ujawnianiu jedno�ci i istoty praw Natury. B/017: A.Dubrow, W.Puszkin - Parapsychologia i współczesne przyrodoznawstwo







Wstecz / Spis
Treści / Dalej

III.2. Historia zagadnienia
Zanim rozpatrzymy teoretyczne zagadnienia parapsychologii oraz jej związek z podstawowymi pojęciami przyrodoznawstwa, wypada zatrzymać się na jej ogólnym rozwoju historycznym. Należy zdawać sobie sprawę, na jakim tle historycznym dokonywał się jej rozwój, jakie etapy przeszła, jak zmieniała się z biegiem czasu i jak zmieniał się stosunek do niej uczonych.
Jest to tym bardziej potrzebne, że metoda historyczna jest jedną z podstawowych zasad nauki: �...rzeczą najważniejszą dla ujęcia tych zagadnień z naukowego punktu widzenia � jest pamiętanie o podstawowym związku historycznym, ujmowanie każdego zagadnienia z punktu widzenia tego, jak dane zjawisko powstało w historii, jakie główne etapy przechodziło w swym rozwoju, i badanie z punktu widzenia tego rozwoju, czym dana rzecz stała się obecnie". (W.I. Lenin, Dzieła, t. 29, s. 469).
Parapsychologia ma swoją historię, sięgającą w głąb wieków. Historię tę zwykło się dzielić na szereg okresów � starożytny, wczesny (XIII-XVIII w.), środkowy (w przybliżeniu od 1850 do 1950 r.) oraz współczesny. Tak długie dzieje tej nauki nie powinny dziwić, gdyż od chwili narodzin cywilizacji w starożytnych Mezopotamii i Egipcie, Indiach i Chinach, Grecji i Rzymie dociekliwy umysł człowieka stawiał pytania, które zawsze go fascynowały � o istocie życia i śmierci, świadomości, nieśmiertelności, duszy, wreszcie wszechświecie i związku, w jakim z nim pozostaje człowiek.
Ludzie od dawna stykali się z przejawami nadzwyczajnych właściwości psychiki ludzkiej, zjawiskami paranormalnymi (psi), gdyż we wszystkich czasach i we wszystkich krajach świata zawsze znajdowały się jednostki przejawiające niezwykłą wiedzę i zdolności, zadziwiające zwykłych ludzi � byli to kapłani, szamani, wyrocznie, jasnowidze i media.
Nauka w owych odległych czasach znajdowała się w stadium embrionalnym i cała wiedza oparta była na naukach religijno-filozoficznych, pojęciach mistycznych i wierzeniach. Archaiczne i intuicyjne wyobrażenia filozofii naturalnej odzwierciedlały wczesne etapy poznania przez człowieka otaczającego świata i oczywiście nie mogły dać innego wytłumaczenia zjawisk paranormalnych, niż daje pogląd religijno-mistyczny, każący w każdym niezwykłym przejawie psychiki człowieka widzieć cud. Ten wczesny okres historii badania świadomości i niezwykłych cech psychiki został szczegółowo przedstawiony w literaturze.
Następny, wczesny okres w historii parapsychologii obejmował całe średniowiecze i trwał aż do początku XVIII stulecia. Charakterystyczne dla tego okresu było szerokie rozpowszechnienie wśród ludzi wyobrażeń magicznych, wierzeń mistycznych, czarów i wróżb, składających się na obszerny system wiedzy średniowiecznej. Badania z historii socjologii wykazują, że chociaż magię uprawiano na przestrzeni całej historii ludzkości, to właśnie w tym okresie osiągnęła ona swój największy rozkwit, tak iż powstała cała religijna ideologia czarów. Rozwój nauki odbywał się wówczas w ścisłym kontakcie z wierzeniami magicznymi i wielu myślicieli bezpośrednio sięgało do magii, spirytyzmu i alchemii.
Reakcja społeczeństwa średniowiecznego i kościoła na czary znalazła wyraz w polowaniach na czarownice, które zyskały sobie tak ponurą sławę. W ich wyniku zginęło pół miliona ludzi, wśród których 85% stanowiły kobiety. Geneza społeczno-polityczna polowań na czarownice zasadzała się na obawie kół rządzących społeczeństwa średniowiecznego oraz kościoła przed wszelkimi zmianami społecznymi, które mogłyby zniszczyć ukształtowane instytucje religijne oraz doprowadzić do zmiany władzy i utrwalonego sposobu życia. Sam Johannes Kepler w swych zapiskach autobiograficznych wspomina, że jego matka, pomagająca chorym, lecząca ich ziołami i nalewkami, została oskarżona o czary i poddana ciężkim próbom.
W końcu tego wczesnego okresu jedną ze znanych i barwnych postaci był szwedzki uczony Emanuel Swedenborg (1688-1772), autor prac z dziedziny psychologii i hipnozy, który sam posiadał dar jasnowidzenia. Historycy donoszą, że jego wyjątkowe zdolności do jasnowidzenia zostały sprawdzone i potwierdzone w obecności wielkiego niemieckiego filozofa Emanuela Kanta, który skądinąd odnosił się do tych zjawisk sceptycznie.
Podczas odprawiania czarów i zaklęć magicznych człowiek popadał w trans. W wyniku zażywania halucynogennych ziół i narkotycznych driakwi rozmawiał w ekstazie sam ze sobą i z duchami zmarłych oraz wprawiał siebie samego w niezwykłe stany psychiczne, swym majaczeniem, omamami, demonstrowaniem zdolności do jasnowidzenia i psychokinezy porażał wyobraźnię i umacniał wiarę w swą magiczną moc.
Mistyczna dekoracja transu oraz niezwykłe stany psychiczne, na których tle przejawiały się zjawiska psi, mocno utrwaliły opinię o parapsychologii jako nauce okultystycznej. Odtąd miała już stale nieść ciężkie brzemię mistycznych nawarstwień i odziedziczonych po zamierzchłej przeszłości zabobonów, toteż mimo swego dynamicznego rozwoju w okresach następnych uchodziła za naukę mistyczną i pełną przesądów, kontynuatorkę magii i czarów. Z tym też zapewne łączy się obserwowana również obecnie tendencja zaliczania do parapsychologii wszystkich zjawisk niezrozumiałych i tajemniczych � np. niezidentyfikowanych obiektów latających, dziwnych zjawisk na morzu (Latający Holender, Trójkąt Bermudzki), przybyszy z kosmosu itd.
Okres środkowy w historii badania zjawisk psi (XVIII-XIX w.) zaznaczył się działalnością wielu osób, ale wśród nich wyróżniali się działający we Francji austriacki lekarz Franz Anton Mesmer (1731-1814) i baron Karl von Reichenbach (1788-1896), niemiecki przemysłowiec i chemik. Żyli i działali w różnym czasie, lecz obydwaj oznajmili o odkryciu szczególnej energii, której oddziaływaniem tłumaczyli wszystkie znane wówczas zjawiska spirytystyczne i mediumiczne, a z której pomocą można oddziaływać na materię żywą i nieożywioną.
Prace F. A. Mesmera z zakresu �magnetyzmu zwierzęcego" uzyskały szeroki rozgłos i zdobyły sobie wielu zwolenników, lecz zostały krytycznie ocenione przez naukę oficjalną. Specjalna komisja powołana przez rząd francuski w 1784 r., w skład której wchodzili m.in. znani uczeni Antoine Lavoisier i Benjamin Franklin, nie potwierdziła istnienia magnetyzmu zwierzęcego i jego działania, nie zmniejszyło to jednak entuzjazmu i aktywności jego adeptów.
Karl von Reichenbach opublikował swe obserwacje dotyczące istnienia szczególnej energii �odycznej" na łamach poważnych niemieckich czasopism naukowych � Annałów Chemii (1845) oraz Annałów Fizyki i Chemii (1861), ale jego idee również nie zostały zaakceptowane przez opinię naukową. Istotnym wydarzeniem w tym czasie stało się wydanie przez Gustawa Theodora Fechnera (1801-1887) dzieła �Elemente der Psychophysik" (1860), uważanego za początek psychologii eksperymentalnej.
Należy zaznaczyć, że okres ten w historii parapsychologii wyróżnia się ogromnym rozpowszechnieniem spirytyzmu w różnych krajach świata i we wszystkich środowiskach społecznych. Taki epidemiczny zapał do �wywoływania duchów", poruszania stolikami i spodeczkami wywołał oczywiście wzmożony sceptycyzm w stosunku do parapsychologii ze strony wielu poważnych uczonych. W Rosji np. chemik światowej sławy Dmitrij Mendelejew krytycznie odnosił się do seansów spirytyzmu i mediumizmu. Mimo że wybitni przedstawiciele nauki i inteligencji tego okresu (chemicy Aleksander Butlerow i Jegor Wagner, pisarz Siergiej Aksakow i inni) przedstawili mu poważne dowody na rzecz istnienia zjawisk paranormalnych, nie przekonały one uczonego.
Na Zachodzie cieszyły się wówczas poczytnością książki na tematy spirytystyczne autorstwa francuskiego doktora medycyny Hippolyte'a L. Rivailla (1794-1869), który publikował je pod pseudonimem Allana Kardeca. Cieszył się on ogromną popularnością, szczególnie w krajach Ameryki Łacińskiej, gdzie uznawano go za twórcę teorii zjawisk mediumicznych. A. Kardec wykazywał wybitne zdolności ekstrasensoryczne, co skłoniło do ich zbadania znanego francuskiego astronoma Camille'a Flammariona. Wyniki tych badań zostały opublikowane w książce Flammariona �Tajemnicze siły psychiczne" (1907).
Rozpatrując ten etap historii parapsychologii można byłoby wymienić wiele nazwisk znanych w historii i nauce. Lecz punktem zwrotnym w całej historii badań parapsychologicznych było założenie w 1882 r. w Londynie �Towarzystwa Badania Zjawisk Psychicznych" (Society for Psychical Research) z Henrym Sidgwickiem (1838 1900) i Frederickiem Myersem (1843-1901) na czele.
Przemożny wpływ na rozwój parapsychologii wywarli w tym okresie William James, William Prince i znany fizyk sir William Crookes, a także W. W. Carington, którzy szczegółowo badali tak złożone zjawiska, jak telepatia eksperymentalna, jasnowidzenie i psychokineza, stawiając sobie za cel ich fizyczne wyjaśnienie.
Aczkolwiek rozwój parapsychologii w następnych latach odbywał się głównie na uniwersytetach Anglii, a zwłaszcza USA, uczeni innych krajów również wnieśli swój wkład w poważne badanie i uzasadnianie istnienia zjawisk paranormalnych. Wśród nich należy wymienić radzieckiego psychofizjologa Leonida Wasiljewa � ucznia Władimira Biechtieriewa, badacza niemieckiego Hansa Bendera, włoskiego uczonego F. Cazzamallego.
Dla określenia zdolności poszczególnych ludzi do telepatii przez dłuższy czas stosowano metodę zgadywania symboli na kartach Zennera (z wyobrażeniami krzyża, kwadratu, koła, gwiazdy i linii falistych). Karty umieszczano w zamkniętych podwójnych kopertach, po czym badanym proponowano zgadywanie narysowanych na nich symboli. Metoda ta pozwalała na prowadzenie ścisłej ewidencji liczbowej prawidłowych odpowiedzi, a jej zastosowanie otworzyło nowy rozdział w historii parapsychologii.
Wyniki wieloletnich badań znalazły syntezę w pracy �Sześćdziesiąt lat badania percepcji pozazmysłowej" (J.B. Rhine et al., 1940) � niebawem przeszła ona do klasyki. Przedstawiono w niej materiały doświadczeń przeprowadzonych przez psychologów, parapsychologów i innych specjalistów w latach 1880-1940. W okresie tym zorganizowano 145 doświadczeń z dziedziny percepcji pozazmysłowej z udziałem 77,8 tyś. osób, które dokonały 4,9 min określeń kart, przy czym w 106 doświadczeniach wynik znacznie przewyższył oczekiwanie losowe, liczone według teorii prawdopodobieństwa.
Książka ta zamknęła wielki etap badań w parapsychologii i chociaż później poddana została krytyce (Hansel, 1966), nauka na tym tylko skorzystała. M.in. dla ścisłości prowadzenia doświadczeń zaproponowano skomputeryzowane automatyczne testowanie ludzi podczas oznaczania ich zdolności psi oraz zastosowanie przyrządów do automatycznego liczenia puntów w celu uzyskania poprawnych danych w badaniach psi. Wyniki tych innowacji natychmiast przyniosły efekt � w okresie 1960-1970 w najpoważniejszych czasopismach psychologicznych opublikowano 13 prac z dziedziny parapsychologii, przy czym w 8 z nich zakomunikowano o wynikach dodatnich, a w ogólnej liczbie 143 doświadczeń, przeprowadzonych przez parapsychologów według nowej metodyki, tylko 19 dało rezultat negatywny (Billig, 1972).
Na ten okres przypada pojawienie się rewelacyjnych prac z dziedziny fitopsychologii � badań percepcji roślin oraz ich zdolności do odbierania informacji od organizmów żywych (Backster, 1968; Tompkins a. Bird, 1973; Vogel, 1976). Wiele spośród eksperymentów dotyczących związków wzajemnych �człowiek -roślina" i �zwierzę � roślina" przeprowadzono z dużą starannością i w warunkach pełnej automatyzacji. Badania te rozszerzyły skądinąd już i tak bardzo szerokie granice parapsychologii, do wielu trudnych pytań o istotę zjawisk psi dorzucając nie mniej złożone i zagadkowe problemy fitopsychologii.
Na łamach wielu czasopism parapsychologicznych, a także w krytycznych artykułach przeciwników parapsychologii już od dawna sugerowano badanie zjawisk psi z angażowaniem szerokiego kręgu zwykłych ludzi. W ostatecznym wyniku dążenie to znalazło wyraz w fakcie, że doświadczenia parapsychologiczne zaczęto przeprowadzać ze zwykłymi ludźmi, a nie tylko z unikalnymi jednostkami zdolnymi do spostrzegania pozazmysłowego � ekstrasensami (Hastings a. Hurt, 1976; Roli, 1979; Jahn, 1982). Niebawem na tej drodze uzyskano interesujące i stabilne wyniki w dziedzinie percepcji pozazmysłowej, psychokinezy, telekomunikacji między ludźmi, związku między człowiekiem a roślinami itd. W istotnej mierze przyczyniło się do tego zastosowanie precyzyjnych metod elektrofizjologicznych (elektrokardiografii, elektroencefalografii, pletysmografii i in.) oraz sięgnięcie do wysoko-czułych metod eksperymentalnej fizyki i fizykochemii (Cavana, 1970).
Zainteresowanie problemem wielu uczonych, przyciągnięcie do eksperymentów szerokiego kręgu ludzi, nacisk na odtwarzalność i stabilność otrzymywanych wyników, zastosowanie czułych i precyzyjnych metod fizycznych uzyskiwania informacji medyczno-biologicznych, pełna automatyzacja eksperymentu, dokonywanie planowych doświadczeń z podwójną ślepą weryfikacją, badanie hipersłabych pól fizycznych emitowanych przez obiekty biologiczne wszystko to umożliwiło poważne postępy w poznaniu i obiektywizacji zjawisk psi oraz biopola. W skład zespołów badawczych wchodzili uczeni różnych specjalności � fizycy, psychologowie, matematycy, cybernetycy i inni. co pozwoliło na wszechstronne zbadanie tych skomplikowanych zagadnień (Puszkin, 1980; Soczewanow, 1980; Złokazow i in., 1980; Awramienko i in., 1980; Kogan, 1981; Targ a. Puthoff, 1974, 1980; Paneli, 1976; Puharich, 1977; Tart el al., 1980).
Rozważając specyfikę kształtowania i rozwoju parapsychologii w dobie współczesnej należy wskazać na szereg momentów istotnie przyczyniających się do jej uznania przez naukową opinię świata. Wzmożona emigracja z różnych krajów Wschodu do Europy i Ameryki doprowadziła do szybkiego rozwoju na Zachodzie różnych szkół, ośrodków i instytutów, studiujących i propagujących wschodnie nauki religijno-filozoficzne i etyczne (jogę, zeń i inne). Organizacje te wydają własne książki, czasopisma, biuletyny i prasę, prowadzą kursy i odczyty z udziałem wysoko wykwalifikowanych wykładowców oraz ćwiczenia praktyczne z autotreningu, hipnozy, medytacji, uzyskiwania i rozwijania zdolności psi. (Mildoon a. Carrington, 1956; Crookall, 1961, 1972; Tart, 1976).
Sprawiło to, że tak złożone zjawiska paranormalne jak telepatia, jasnowidzenie, projekcja astralna czy lewitacja, które stały się przedmiotem szerokich badań na świecie, zostały przyjęte przez opinię naukową już niejako kolejna sensacja, lecz jako zjawisko niezwykłe, ale całkowicie zgodne z prawami przyrody, zjawisko, z którym studenci zapoznają się na starszych latach studiów uniwersyteckich (McConnell, 1972, 1983).
Zaakceptowaniu parapsychologii sprzyjały także inne czynniki, jak choćby praktyczne zastosowanie zjawisk pozazmysłowych w medycynie (Ehrenwald, 1972), oraz szerokie rozpowszechnienie w wielu krajach leczenia i diagnostyki psi. Prócz tego pojawiły się nowe ekstrasensy wysokiej klasy jak Uri Geller, Matthiew Man-ning, Borys Jermołajew, Dżuna Dawitaszwili, Ingo Swan, Jun Sekiguchi, Masuaki Kiyoto, Mikę Edwards, Steve Shaw, zdolni do prowadzenia doświadczeń psychokinetycznych zarówno w warunkach laboratoryjnych, jak i przy dużym audytorium.
Prowadzone równolegle badania nad medytacją, treningiem autogenicznym z zastosowaniem metody biologicznego sprzężenia zwrotnego, strukturą snu oraz asymetrią mózgu i inne prace badawcze dotyczące specyfiki wyższych czynności nerwowych, przyczyniły się w poważnej mierze do lepszego poznania czynności półkul mózgu, połączeń korowo-trzewiowych, stanów przejściowych między snem a czuwaniem, stanów granicznych, przestrzenno-czasowej organizacji czynności nerwowo-psychicznych (Dobrochotowa i Bragina, 1977; Bragina i Dobrochotowa, 1981; Morris et al., 1975; Schmitt a. Worden, 1974; Roli, 1978; Tart et al., 1979).
�Parapsychologia � fikcja czy rzeczywistość?", pytanie to, postawione w tytule artykułu znanych radzieckich psychologów, doskonale oddaje nie tylko obecny status parapsychologii, ale i walkę opinii, stale towarzyszącą jej rozwojowi (Zinczenko i in., 1973). W ciągu minionego stulecia parapsychologia przeszła trudną i ciernistą drogę poszukiwań i pomyłek, błędów i odkryć, drogę od spirytystycznego kręcenia stolikami i spodeczkami, �gadających pukań" do stosowania fizyki kwantowej, topologii i teorii względności (Stefański i Komar, 1982; Costade Beauregard, 1979).
Jednocześnie uczonych działających w różnych dziedzinach wiedzy, do których wtargnęła parapsychologia, wprawia w zakłopotanie okoliczność, że dla wyjaśnienia zjawisk psi nie istnieje ogólna teoria fizyczna. Właściwsze byłoby jednak stwierdzenie, że hipotezy i teorie wielokrotnie wysuwano, lecz wszystkie one wymagały niezwykłych założeń dla wytłumaczenia zjawisk psi -wykorzystania neutrino, istnienia cząstek nadświetlnych � tachionów, odwracalnego biegu czasu, nowych rodzajów pól, cząstek percepcji podprogowej, zespołowej świadomości i podświadomości (Rao, 1978). Logika myślenia konwencjonalnego wymaga takich podejść i rozwiązań, które pozwoliłyby na zastosowanie znajdujących się dziś w dyspozycji nauki środków fizyczno-matematycznych, a także teorii zaaprobowanych przez naukę współczesną i nie pozostających w sprzeczności ze stwierdzonymi podstawowymi prawami i prawidłowościami oraz wykazujących wyraźne relacje przyczynowo-skutkowe.
Nowy etap we współczesnym badaniu zjawisk psi rozpoczął się około roku 1970, gdy w różnych ośrodkach i instytucjach świata, w laboratoriach fizycznych rozpoczęto poważne badania zjawisk paranormalnych i uczeni bezpośrednio zbliżyli się do głębokiego teoretycznego opracowania podstaw tych zjawisk. Obecnie w ponad 30 krajach istnieją takie ośrodki badawcze z wielką liczbą laboratoriów (Zinczenko i in., 1973) i ilość informacji otrzymywanych w tej dziedzinie jest ogromna (White a. Dale, 1973). Okresowo poddają je analizie i dyskusji specjaliści, rozważający wszystkie aspekty kształtowania się parapsychologii jako nauki (Angoff, 1974; Beloff, 1974; Oteri, 1975; Uccusic, 1975; White, 1976; Mitchell, 1976; Wollman, 1977; Morris, 1978; Gowan, 1980; Krippner, ,1977, 1978, 1982, McConnell, 1983).
Wysiłki badaczy zostały ostatnio skierowane na ocenę wartości stosowanych metod, poszukiwanie nowych metod badawczych oraz dróg podejścia do badania zjawisk psi, odnowę aparatu pojęciowego, stworzenie syntez konceptualnych oraz dobór faktów eksperymentalnych najbardziej istotnych i prowadzących do sformułowania prawidłowości ogólnych.
Badania wykazują, że wytłumaczenie zjawisk psi wymaga nie podejścia konwencjonalnego, lecz zrozumienia i rozwoju nowych prawidłowości fizycznych oraz rozwiązania takich zadań logiczno-matematycznych i problemów onto- i gnoseologicznych, które dopiero zaczyna podejmować nauka współczesna (Puszkin, 1980; Mattuck a. Walker, 1979; Rauscher, 1979; Hasted, 1979). Słusznie zwrócił na to uwagę profesor fizyki uniwersytetu w Cambridge, laureat Nagrody Nobla B. Josephson, odkrywca nadprzewodnictwa: �Zapewne zjawiska psychiczne również naruszają niektóre nasze od dawna ukształtowane wyobrażenia o przestrzeni, czasie i przyczynowości" (1979).
Jak wynika z powyższych wywodów, obserwuje się nową tendencję w ocenianiu parapsychologii i jej roli w systemie wiedzy naukowej. Parapsychologia jawi się jako dyscyplina naukowa o spostrzeganiu pozazmysłowym, badająca ukryte w człowieku możliwości rezerwowe, a zapowiadająca nowe idee i prawidłowości fizyczne, których poznanie przyniesie poważne korzyści dla zrozumienia fundamentalnych problemów psychologii i fizyki (Oteri, 1975; Capra, 1977; Rao, 1978; Costade Beauregard, 1979). Właśnie na tym wzajemnym wzbogacaniu się nauk zasadza się możliwość dalszego postępu współczesnego przyrodo-znawstwa w badaniu związków materii i energii, przestrzeni i czasu, w poznaniu wyższej formy ruchu materii � aktywności psychicznej, ujawnianiu jedności i istoty praw Natury.