Alergiczne choroby zawodowe dotyczą najczęściej górnych i dolnych dróg oddechowych oraz skóry. Charakterystyczną cechą alergii zawodowej jest pojawienie się objawów choroby dopiero po pewnym czasie pełnej tolerancji czynników zawodowych (uczulających oraz drażniących).
Biorąc pod uwagę obowiązujące przepisy dotyczące orzecznictwa zawodowego, alergiczne choroby zawodowe zostały podzielone na cztery grupy:
1) alergiczne choroby górnych dróg oddechowych,
2) alergiczne choroby dolnych dróg oddechowych,
3) alergiczne choroby skóry,
4) alergiczne zapalenia spojówek.
Alergiczne choroby górnych dróg oddechowych często towarzyszą alergii skóry i alergii dolnych dróg oddechowych. Dotyczą nosa, gardła, zatok oraz krtani. Początkowo występują jako ostre objawy w kontakcie z czynnikami uczulającymi, po pewnym czasie zaczynają mieć charakter przewlekły. Najczęściej wywołane są przez alergeny, takie jak lateks, mąka, naskórki zwierząt, kalafonia. Choroby alergiczne górnych dróg oddechowych to nieżyt gardła, krtani, nieżyt nosa, zatok.
Alergiczne choroby dolnych dróg oddechowych to przede wszystkim astma oskrzelowa, ale także zapalenie pęcherzyków płucnych i zwłóknienie śródmiąższowe płuc.
Zawodowa astma oskrzelowa charakteryzuje się różnym stopniem zwężenia dróg oddechowych, ustępującym spontanicznie lub pod wpływem leczenia (nie w pełni u wszystkich chorych), zapaleniem dróg oddechowych oraz nadreaktywnością oskrzelową. Zawodowa astma oskrzelowa wywołana jest przez czynniki obecne w środowisku pracy i niespotykane poza nim (Droszcz Wacław, 1995: Astma oskrzelowa, PZWL, Warszawa).
Astma zawodowa, ze względu na jej patomechanizm i etiologię oraz użyteczność w praktyce orzeczniczej, dzielona jest na:
1) postać klasyczną — zwaną astmą z okresem utajenia,
2) zespół dysfunkcji reaktywnej dróg oddechowych (RADS — reactive airway dysfunction syndrome) — zwany astmą bez okresu utajenia lub astmą z podrażnienia.
Postać klasyczna rozwija się powoli, poprzedzona jest zespołem zwiastunów, a wywołują ją czynniki wielko- lub małocząsteczkowe, występujące w środowisku pracy, których stężenie nie przekracza wartości normatywów higienicznych (patrz tabele 1 i 2).
Zespół dysfunkcji reaktywnej dróg oddechowych powstaje wskutek jednorazowego narażenia na chemiczne czynniki drażniące w wysokich stężeniach, odpowiadających wielokrotnościom normatywów higienicznych. RADS jest ciężką, długotrwałą, nieswoistą nadreaktywnością oskrzelową.
Tabela 1. Czynniki (alergeny) wielkocząsteczkowe wywołujące zawodową astmę oskrzelową Alergeny (czynniki etiologiczne)
Grupy narażonych
Alergeny zwierzęce
Hodowcy zwierząt, opiekunowie zwierzętarni, biolodzy,
weterynarze
Mąka i jej zanieczyszczenia
Ciastkarze, piekarze, młynarze, kucharze
Żywice (przede wszystkim kalofonia)
Elektronicy, lutownicy
Antybiotyki
Lekarze, pielęgniarki, wytwórcy antybiotyków
Lateks (oraz gumy)
Lekarze, pielęgniarki, wytwórcy opon, rękawic
medycznych, materaców
Enzymy (alfa-amylaza, pepsyna, papaina) Producenci proszków do prania, produktów spożywczych
Kraby, krewetki ostrygi
Pracownicy przetwórstwa rybnego
Pył liści tytoniu
Rolnicy, producenci tytoniu
Roztocze zbożowe
Młynarze, piekarze
Tabela 2. Czynniki (alergeny) małocząsteczkowe wywołujące zawodową astmę oskrzelową Alergeny (czynniki etiologiczne)
Grupy narażonych
IgE-zależne
Pył metali (nikiel, chrom, cynk, platyna,
Lutownicy, szlifierzy, galwanizerzy, osoby
pallad, kobalt, wolfram, wanad)
obrabiające skóry, ślusarze, spawacze
Bezwodniki kwasów (trójmetylowego,
Producenci poliestrów, żywic, barwników
ftalowego, tetrachloroftalowego)
Formaldehyd (małe stężenia)
Pracownicy przemysłu papierniczego, stolarze,
fotograficy
Izocjaniany
Lakiernicy, wytwórcy poliuretanów, producenci
mas plastycznych
IgE-niezależne
Pyły drzew i kory
Drwale, pracownicy przemysłu meblowego,
leśnicy
Leki (antybiotyki, morfina, hydralazyna,
Pracownicy przemysłu farmaceutycznego
wyciągi trzustki)
i służby zdrowia
Alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (na tle zawodowym) występuje najczęściej przy narażeniu chorego na wdychanie pyłów organicznych. Alergeny to najczęściej substancje białkowe zarodników promieniowców, grzybów, bakterii, białka ptasiego.
Objawy choroby to: ból w klatce piersiowej, nagły kaszel, duszność, bóle kończyn, czasami gorączka, dreszcze czy nawet sinica. W późniejszym okresie pojawia się wydzielina śluzowo-ropna z domieszką krwi. Podczas osłuchiwania stwierdza się średniobańkowe rzężenia.
Najczęstsze czynniki wywołujące alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych to: 1) kurz butwiejącego siana (płuco farmera),
2) gnijąca kora dębu (korkowica),
3) kompost grzybowy (płuco hodowców grzybów),
4) trzcina cukrowa (bagassoza),
5) odchody ptasie (płuco hodowców ptaków).
Zwłóknienia śródmiąższowe płuc występują u osób narażonych na pyły, dymy i pary metali twardych (np. kobaltu) oraz ich związków. Objawy choroby to: kaszel, duszność podczas wysiłku, często występujące infekcje dróg oddechowych. Choroba rozwija się w ukryciu i bardzo wolno.
Do alergii zawodowych skóry należy głównie wyprysk (90%), w tym alergiczny, najczęściej dłoni. Chorobom skóry często towarzyszą objawy związane z innymi
narządami, zwłaszcza górnymi drogami oddechowymi. W środowisku skażonym coraz częstsze występowanie alergii zawodowej skóry wiąże się ze wzrostem alergenów, ale również z penetracją czynników dziedzicznych.
Alergiczne zawodowe zapalenie spojówek najczęściej wywołane jest przez lotne związki uczulające. Może przebiegać jako choroba ostra lub przewlekła, a objawami są: łzawienie, świąd i przekrwienie spojówek. Chorobie tej często towarzyszy odczyn alergiczny skóry twarzy lub górnych dróg oddechowych.
W ostatnich latach w orzecznictwie chorób zawodowych duży problem stanowi alergia zawodowa na pokarmy, która może być przyczyną zawodowych chorób skóry, ale także dróg oddechowych. Alergia pokarmowa rzadko kojarzona jest z chorobami zawodowymi, a przecież nie musi występować tylko po spożyciu pokarmu, możliwy jest także zawodowy kontakt z uczulającym pokarmem. Do alergii zawodowej na pokarmy predysponują niektóre zawody, na przykład piekarstwo, ogrodnictwo, cukiernictwo, młynarstwo, przemysł mięsny, rybny, mleczarski. W rozpoznaniu alergii zawodowej na pokarmy należy odróżnić występujące objawy chorobowe od odczynów podrażnieniowo-toksycznych nie tylko na same pokarmy, ale także na zawarte w nich substancje dodatkowe oraz na ich przetwory.
Alergia na lateks
Pierwszy przypadek alergii na lateks został opisany przez A. F. Nuttera w 1979 roku.
Choć od tamtej pory minęło wiele lat, problem alergii na lateks stale narasta, a wstrząs anafilaktyczny po kontakcie z lateksem nie należy do rzadkości.
Lateks naturalny jest sokiem około 200 gatunków drzew i krzewów kauczukodajnych.
Jego główny składnik to węglowodór wielkocząsteczkowy — cis-1,4-poliizopren, tylko 5–10% stanowią w nim żywice, do 3% białka, cukry oraz związki nieorganiczne.
Z lateksu naturalnego przez koagulację otrzymuje się kauczuk naturalny o właściwościach elastoplastycznych, z którego produkowana jest guma i ebonit. Do wyrobów lateksowych zaliczamy: cewniki, stazy, termofory, fiolki, bandaże elastyczne, strzykawki, a więc sprzęt i materiały używane w służbie zdrowia. W przemyśle gumowym lateks używamy do produkcji rękawic, zabawek, balonów, smoczków, powlekanych tkanin.
Alergeny lateksu reagują krzyżowo również z antygenami wielu owoców, przede wszystkim bananami, daktylami, awokado, kiwi, jadalnymi kasztanami.
Wyróżniamy trzy kliniczne postaci alergii na lateks: 1) kontaktowe alergiczne zapalenie skóry pod postacią wyprysku alergicznego, 2) reakcje natychmiastowe wywołane inhalacją alergenów lateksu, pod postacią: pokrzywki kontaktowej, kataru, podrażnienia spojówek, duszności, a nawet wstrząsu, 3) anafilaksję na lateks u osób poddanych inwazyjnym procedurom medycznym.
Do grup o wysokim ryzyku rozwoju alergii na lateks zalicza się: pracowników służby zdrowia, głównie lekarzy i pielęgniarki oddziałów zabiegowych (około 20%), pracowników przemysłu gumowego (6–11%), dzieci z rozszczepem kręgosłupa i przepukliną rdzenia kręgowego (25%).
Badania diagnostyczne mające na celu potwierdzenie alergii na lateks, ze względu na niebezpieczeństwo wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego, powinny odbywać się wyłącznie w wysoko wyspecjalizowanych ośrodkach alergologicznych i w warunkach odpowiedniego zabezpieczenia pacjentów.