26. CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZEŃSTWA I OSADNICTWA DORYCKIEGO

Dorowie i ludy posługujące się dialektem północno zachodnim mieszkały prawd. obok siebie (zach. Macedonia i Epir), potem rozlały się na południe (Dorowie – Egina, Megaryda, wsch. Peloponez, Messenia, Dodekanez i płd.-zach. Anatolia oprócz Halikarnasu | Północno-zachodni – Elida, Achaja, Wyspy Jońskie, środkowa Grecja od Akarnanii po Beocję i płd. Tesalię).

Dorowie ambitni kolonizacyjnie, zainteresowani żeglarstwem. Podzieleni byli na 3 plemiona (fyle):

Hylleis, Dymanes i Pamyloj (podział jeszcze z ustroju plemiennego?). Walka i podział ziemi także w grupach tych plemion. Kult Apollona Karnejskiego (święty miesiąc, karnos=baran – pierwotne bóstwo pasterskie?), także Apollona Pytyjskiego.

Wewnętrzna organizacja plemienna oparta na fratriach, dzielonych na rody i rodziny. Najlepsza ziemia

równinna, tam zakładano małe, otwarte wsie (komai), każda wieś – jedna rodzina, sołtys – basileus.

Przydzielona, nieprzenośna działka ziemi (klaros) – posiadanie daje udział we wspólnocie. Rozmiary zazwyczaj podobne. Działki obrabia ludność zależna podbita przez Dorów, w górach zamieniana w periojków. Liczne wojny pomiędzy wsiami, stan stałego napięcia. Czasami dialekt ludności zależnej wpływa na dialekt dorycki.

28. ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW GRECJI IX – V W. P.N.E.

Wieki Ciemne:

• źródła pisane – zasadniczo brak, chociaż zachowują się szczątkowe (np. sylabariusz cypryjski)

• źródła materialne – zazwyczaj uboższe niż wcześniej, degradacja sieci osadniczej,

o

podział epoki na trzy okresy wg stylów garncarskich – protogeometryczny (1200-

1000), geometryczny (1000-800) i geometryczny dojrzały/dipyloński (800-750)

o

okres chalkosyderyczny (1050-700) – powolne pojawienie się żelaza

• źródła literacko – mitologiczne – próbuje się rzutować informacje genealogiczne zawarte w

mitologii i utworach Homera na epokę wcześniejszą, jednakże nie zawsze jest to możliwe oraz

trzeba podchodzić do wniosków z dużą ostrożnością

Epoka archaiczna:

• ok. 800 – przejęcie pisma zachodniofenickiego, rozpoczyna się epoka literacka, od tego czasu wiele źródeł z różnych dziedzin, niestety najczęściej we fragmentach:

o

750 – ok. 700 – poezja Homerowa

o

650 ~ początki liryki

o

600 ~pierwsze dokumenty publiczne

• źródła archeologiczne nadal ważne

• problem – duże rozbicie i szczątkowość źródeł (wspomniane fragmenty), trudności w ułożeniu

spójnego obrazu dla całej Grecji

29. ELEMENTY WSCHODNIE W KULTURZE GRECKIEJ

Kultura materialna – kontakty handlowe rozpoczynające się po 750 powodują ściślejsze więzi z Bliskim Wschodem, zapożyczone wzorce → rewolucja w świecie sztuki, styl orientalizujący w garncarstwie

(wielobarwny, ozdobny, bardzo wyszukany), wypychając dojrzały styl geometryczny. Przodowały Kreta,

Korynt, Sparta (dorycki łańcuch od Peloponezu do Azji Mniejszej → droga dla innowacji), rola Cypru w

przekazywaniu osiągnięć.

Symetryczna kompozycja, motywy zdobnicze: sfinks, gryf, sceny polowań, w tym polowań na centaury

bądź inne stworzenia fantastyczne, „Pan/Pani (Artemida, Afrodyta) dzikich zwierząt”

Inkrustacja metali, filigran i granulacja (IX wiek Syria)

Tzw. wielkie miecze odnalezione w grobach szybowych w Mykenach podobne używane na terenie Anatolii i

Lewantu

Budownictwo kamienne podobne założenia z Ugarit i Hattusas (kamienne, magazynowe, idea pałaców)

XI w. - obróbka żelaza za pośrednictwem Cypru

VIII w. – okres orientalizujący w sztuce greckiej:

• styl attycki- schematyczne przedstawienia zwierzą, kompozycja pasowa

• koryncki- postacie zwierząt wydłużone, sceny polowań

• rodyjski- naczynia na wino najbardziej przypominający styl orientalny, pochody zwierząt, szyja

naczynia motyw plecionki/tkaniny poniżej rozety, koła, lotos, woluty na brzuścu zwierzęta poniżej

wzory geometryczne

Kolumna architektoniczna (symbol bóstwa od czasów minojskich), posagi „monumentalne” – późniejsze kurosy i kory w Grecji archaicznej - wpływy egipskie poprzez Kretę. Kotły brązowe z głowami lwów, gryfów lub innych zwierząt.

Pismo – ok. 850 na Cyprze wykształcony alfabet fenicki, potem w Grecji w latach 850-750, skutek kontaktów handlowych ze Wschodem, przejęte pismo bardzo szybko się rozpowszechnia (ostraki), w VIII w. powstają liczne alfabety greckie, indywidualizm, w języku:

Wino gr. Woino-; arab. Wain; hetyc. Waijana; luw. Wijani;

Zamiana semickiego w -> j/y (połowa II t.)

Ugar. Jenu; heb; jagin;

być może knosyjskie jane – z amfory na wino zapisane pismem linearnym A

inne przykłady

Kumin (sem.)-kminek

Saasam (sem.)- sezam za pośrednictwem greki cypryjskiej

Układ podpisów pod dziełami pochodzący z tradycji pisania na tabliczkach zbędny w „erze” papirusu, ale nadal kontynuowany.

Kultura - Podział dnia i nocy na trzy części (np.: Iliada)

Świątynia – azyl, schronienie dla ściganych

Postawa modlitewna

Akad „ Dokonała ofiarowania Szamaszowi i uniosła ręce”

Ugarit „ uniósł ręce w modlitwie do nieba”

Aramejskie „I uniosłem ręce do nieba w modlitwie do Baal...”

Grecja „ Modlił się na głos unosząc ręce”

Zawody sportowe, igrzyska

Na cześć Gilgamesza w Babilonie - zapasy

Mari dla Isztar – żonglerka, akrobatyka, wyścigi konne, zapasy

Hetyci – taniec i wyścigi podczas świąt

Dawid - tańczył dla Boga po przeniesieniu arki przymierza

30.ELEMENTY WSCHODNIE W MITOLOGII GRECKIEJ

• przejęta idea cyklu mitologicznego – międzypokoleniowa walka o władzę (hetycka wersja: Alalu-Anu-

Kumarbi-Teszub, grecka: Uranos-Kronos-Zeus), Ullikummi

• mit o Tyfonie (Walka z Illujanką, a walka z Tyfonem – podobieństwa w różnych wersjach)

• pochodzenie niektórych bóstw

o

Afrodyta – Astarte, Urania „pani nieba” jak Isztar

o

Adonis – Tammuz,

o

Apollo – bóg z komponentami doryckimi i wschodnimi, wspiera Troję, analogie z hetycką

mitologią, Raszef, bóg zarazy

o

Artemida - „pani dzikich zwierząt”, Isztar, Asztarte w towarzystwie Raszefa

o

Dionizjos – nieznane, ale wschodnie pochodzenie

o

Kirke – Kamrusepa, czarodziejka

• Złote runo- tradycja gruzińska wieszanie runa na drzewie jako dal od boga, Róg obfitości

• Beczka zła – puszka Pandory, Zachariasz (5,5-11), Psyche – Persefona, Zeus dwie beczki pod tronem (Iliada), obrzędy hetyckie zakopywanie zła w beczce przykrytej ciężkim wiekiem, np.: podczas

pogrzebów – obrzęd oczyszczający

45. NAJWAŻNIEJSZE ŚWIĘTA OGOLNOGRECKIE:

• Adonia – Afrodyta i Adonis

• Tesmoforie – święto ku czci Demeter, obchodzone w październiku, związek z zejściem Persefony,

ofiarowano wtedy świnie

• Peanopsje – ku czci Apolla, żniwa, październik

• Talyzje – święto żniw ku czci Demeter

• Dionizje:

o

miejskie (wielkie) – przełom marca/kwietnia

o

wiejskie (małe) – przełom grudnia/stycznia

o

Lenaje

o

Anesterie – odpowiednik Zaduszek

• Afrodyzje – święto ogólno greckie

• Artemizje

• Kronia

46. USTRÓJ PAŃSTW DORYCKICH

Ustrój kreteński wzorem państwa doryckiego.

Legenda o najstarszej politeia: doryccy najeźdźcy na Lyttos przejęli ten ustrój od Minosa, a następnie rozpowszechnili go na wyspie. Osadnictwo we wsiach ( komai), uzależnienie autochtonów i podział na 3 fyle, dzielone na startoi (fratrie) i gene (rody).

W późniejszym wieku system obywatelski. Po siedemnastu latach życia → wstępowanie do agelai

(oddziały) – intensywny trening fizyczny i wojskowy, przywódcą chłopiec wysokiego rodu, a dyscypliny pilnuje jego ojciec. Nieprzyjęci mieli mniejsze prawa cywilne i brak politycznych. 19 → przyjęcie do andreionu lub heterii. Wtedy też zaręczyny. Mężczyźni prowadzili wspólne życie – brak rodzin jako takich. Ustrój plemienny posypał się, zostały jedynie prawa dziedziczenia (np. spadkobierczyni wychodzi za członka tej samej fyli).

Wszystkie ważniejsze decyzje zatwierdzał andreion lub zgromadzenie.

Podział na warstwę uprzywilejowaną (to machimon – klasa wojowników) i nieuprzywilejowaną (to

georgoun – klasa robotników rolnych). Przywiązanie poddanych do ziemi (klarotai → klaros [pierwotne,

dziedziczne posiadłości rodowe], mnoitai → wspólne/państwowe grunty, aphamiotai → posiadłości innych

rodzin).Periojkowie – podbita ludność o pewnych prawach. niewolnicy – osobista własność pana. Duża

przewaga nieobywateli nad obywatelami – konieczność ciągłego czuwania nad możliwością buntu.

Podczas wojny – dwóch dziedzicznych królów, oparci na starszyźnie lub rodach. Po monarchii – wybór

10 urzędników (kosmoi) z pewnych startoi → dowództwo wojskowe, władza wykonawcza, po roku

sprawozdanie. Kosmoi plus sekretarz dbali o system państwowy, spośród byłych urzędników wybierano Radę Starszych (dożywotnia, brak kontroli). Zgromadzenie – wybór urzędników i członków Rady, zatwierdzanie ich postanowień (gdy sprzeczne, to zgromadzenie decyduje). System popierający oligarchię, brak głosu ogółu.

Najazd Dorów – organizacja plemienna. Wieki Ciemne – organizacja się załamuje, wieś ośrodkiem

życia. Okres archaiczny – poprawa warunków, grupki wiosek dokonują synojkizmu – pierwsze polis.

47. USTRÓJ SPARTY

Przywiązywanie dziecka do państwa, od 7 roku życia żyją w oddziałach pod okiem nadzorcy

państwowego, współzawodnictwo z innymi, chłopiec przodownik. Intensywne ćwiczenia. 18-20 lat ćwiczenia wojenne, służba bezpieczeństwa. 20-30 obowiązek wojskowy, zamieszkiwanie w barakach aż do uzyskania

pełnoletniości. Wtedy przystąpienie do andreion/ syssytion → homoios lub hypomeion. Założenie domu po 30, jadanie w syssytion aż do 60. Długi okres edukacji, kształcenie lojalności. Dziewczęta podobny tryb życia –

bardzo aktywne.

Przepisy państwowe osłabiają dorycką strukturę plemienną (jedynie kult A. Karnejskiego, zasady

dziedziczności i nadawania obywatelstwa). Nadzór na poddanymi – ścisłe ujednolicanie. Klaros – majątek ojcowizna, nie na sprzedaż. Heloci uprawiają rolę, oddaję sporą część panom, przywiązani do ziemi. Mają

pewne prawa, ale niewiele (wojsko, możliwość wyzwolenia). Ścisła kontrola nad helotami. Periojkowie –

podbici Lacedemończycy, nadzorowani przez harmostesa, brak praw.

Likurg – twórca Eunomii i odnowiciel praw, ok. 825? –

- ograniczenie władzy dwóch królów (politycznie jedynie członkowie rady, prawa religijne i wojskowe

zachowane)

- Rada – poprzednio 27 naczelników fratrii, teraz 30 z elekcji zgromadzenia spośród 60+, może stawiać wnioski na zgromadzeniu i je rozwiązywać

- Zgromadzenie – homoioi, określony czas spotkań, wiążące decyzje dla rady

- 5 eforów – nadzorowanie systemu, sądzenie, uroczystości, przez elekcję co roku, spośród homoioi, przysięga posłuszeństwa prawom

- podział społeczny na fyle/obai (Pitana, Mesoa, Limnaj i Kynosura) – dzielnice-wsie, potem już się do niej należało nawet po wyjeździe

48. PODBÓJ MESSENII PRZEZ SPARTĘ

3 wojny messeńskie:

• 743 – 724 p.n.e. – pierwsza wojna meseńska, bitwa pod Ithome klęską Spartan (724), opanowanie

niejasnego obszaru (całość/dolina Pamissos?), podział na klaroi dziedziczne i obsadzenie ich helotami, wsie periojków na wzgórzach. Meseńczyków zamieniono w helotów, a ich twierdzę Ithome zburzono.

• 685 – 668 p.n.e. – powstanie Meseńczyków, najazd na Lakonię z pomocą Argiwów, napięcia

wewnętrzne i walki, okres działania Tyrtajosa wzywającego do zgody i wspólnej walki,

nierozstrzygnięta bitwa pod Derae (685), po pokonaniu buntowników ustalenie ostatecznego systemu

eksploatacji Mesenii.

• 465-461 p.n.e. – powstanie meseńskie, interwencje Aten, jedna z przyczyn wybuchu wojny

peloponeskiej

49. KOLONIE GRECKIE – GENEZA, TWORZENIE, USTRÓJ

Wielka kolonizacja – VIII – VI w. wybrzeża Morza Czarnego i Śródziemnego.

Istniały dwa typy nowych osad – kolonie prawdziwe, niezależne od osad macierzystych, stałe miasta z własnymi mieszkańcami i ustrojem, oraz tzw. emporia – placówki handlowe na danym terenie, przystanie i miejsca wymiany, nie będące jednak prawdziwymi osadami (brak stałego osadnictwa). Są zależne od poleis

zakładających, a ich mieszkańcy zachowują swoje obywatelstwo.

Przy założeniu kolonii wybierano z miasta matki (metropolis) tzw. oikistesa – założyciela, o dość szerokich uprawnieniach. Pełnił on między innymi funkcję religijną (przenoszenie kultów, świętego ognia). Zazwyczaj konsultowano decyzje kolonizacyjne z wyroczniami. Decyzją metropolii decydowano też, kto ma jechać z

oikistesem, czasem dopuszczano ludzi z innych miast (mieszane kolonie).

Wysyłano niewielkie grupy ludzi na zwiad, dopiero po pomyślnych wieściach więcej kolonistów. Szukano

miejsc z dostępem do wody, obronnych, na wybrzeżu, z przystanią, albo i dwiema. Czasem zakładano kolonie w niekorzystnym miejscu – opanowanie obszaru jako przyczółka władzy. Oikistes ma dużą władze w nowej

kolonii, ale prawie nigdy nie zostaje królem – oznaka zaawansowania ustroju poleis. Ustrój kolonii był

zazwyczaj odbiciem metropolii – zachowywano strukturę społeczną, kulty, urzędy. Oikistesa po śmierci

czczono, choćby był i obcego pochodzenia (oznaka niezależności kolonii).

W początkach kolonii rozdzielano najlepsze działki, później przybyli otrzymywali gorsze. Kolonia handluje z tubylcami i często wpływa na nich. Stosunki z metropolią bywały przyjazne lub poprawne, rzadko kiedy wrogie.

Kolonia i metropolia dzieliły kulty i szanowały się – jeśli kolonia zakładała nową kolonię, powinno się zwrócić do metropolii po oikistesa. Handlowano z metropolią,ale nie było wyłączności – więzy były raczej tradycyjne niż ekonomiczne, a kolonie nie były zależne gospodarczo od metropolii. Niektóre metropolie jednak żądały dla siebie specjalnych praw (np. Korynt,Zankle) Oczywiście, emporia były zupełnie inną sprawą.

51. NAJWAŻNIEJSZE KOLONIE GRECKIE NA ZACHODZIE

57. ARCHAICZNA SZTUKA WOJENNA

• Konnica – do ok. 700, potem traci na znaczeniu

• Oddziały lekkozbrojne – ważne ze względu na teren

• falanga – ciężkozbrojny szyk piechoty, zwarcie na całym froncie, napieranie na siebie tarczami (othismos – kluczowe zwarcie), zazwyczaj ok. 8 szeregów, tylne zastępują poległych i pchają pierwsze

do przodu, wskutek zajęcia lewej ręki przez tarczę szyk lekko ukośny na prawo, boki chronione przez

jazdę i lekkozbrojnych

• specyficzny cel walki falangi – uzyskanie przewagi, a nie masowe zabijanie! Celem przerwanie

szeregu [nie można atakować bokiem czy z tyłu] → natychmiastowa ucieczka, brak pościgu i posiłków

• powstanie falangi – niedostosowana do terenu Grecji [mało równin, góry] → pochodzenie społeczne, a nie taktyczne, jej cechy akcentują jedność walczących [wspólny wysiłek dla osłony boków, równe

parcie do przodu, brak zróżnicowania w randze czy funkcji, równy ciężar walki

o

prawdopodobnie pojawiła się dość szybko, nagłe osiągnięcie,

o

paralele między falangą, a poleis → wspólna walka biednych i bogatych, impulsy jednoczące

w społeczeństwie greckim

o

dogodne warunki materiałowe → kolonie umożliwiają import metali koniecznych dla

uzbrojenia

o

dwie teorie – etapowa Snodgrassa [najpierw arystokratyczny szyk, potem dopuszczono

uboższych], jednorazowa → nagła inwencja wojenna, od razu wszystkie warstwy społeczne

[nie można pogodzić falangi z innymi szykami] → być może to był pomysł arystokracji

zrealizowany wspólnie?

• psychologiczne konsekwencje walki w falandze

o

rola dowódcy niewielka po rozpoczęciu bitwy, natomiast przed i owszem – morale, ofiary,

przemowy

o

akcent na indywidualną dyscyplinę, brak popisów i zachowanie równowagi między szałem

bitewnym, a paniką [temu m.in. służyły ćwiczenia w gimnazjonach i agoge]

• uzbrojenie

o

pancerz – metal, dwie blachy modelowane

o

hełm brązowy

o

tarcza – drewno wzmacniane blachą, starsze typy miały jedną rączkę na taśmie pośrodku, typ

falangowy ma pętlę i rączkę po prawej [niesiona na lewym przedramieniu]

o

nagolenniki z blachy brązowej modelowane

58. UKŁAD SIŁ POLITYCZNYCH W GRECJI POD KONIEC VI W.

Sparta – najbardziej liczący się gracz, liczne interwencje i wojny, gry w ramach symmachii, konsekwentny opór wobec Persji, szeroko zakrojona, ale często nieprzemyślana polityka Kleomenesa, dwie interwencje w Atenach (usunięcie Pizystratydów w 510, próba osadzenia Isagorasa w 508), w konsekwencji drugiej pogorszenie

stosunków z Atenami, napięcia pomiędzy tendencją do wyzwalania spod tyranii, a chęcią własnej ekspansji ATENY

Konflikt Ateny – Teby, Plateje zarzewiem konfliktu, konflikt sterowany przez Spartę

Konflikt Ateny-Egina, liczne przewiny po obu stronach, ciągnące się potyczki.

Wojna z Beocją i Chalkis w 506 r. wielkie wygrane.

ARGOS

Wzrost znaczenia Argos aż do bitwy ze Spartanami w 495, potem ścisła neutralność.

WYSPY i WSCHÓD

Duże znaczenie Samos i Polikratesa, bezwzględna tyrania, bardzo ambitne posunięcia polityczne

Miasta jońskie osłabione po podboju perskim, niewiele się liczą.

ZACHÓD

Sycylia wre, liczne konflikty między koloniami na zachodzie. Napór innych ludów.

Wyspy Jońskie w zmiennych sojuszach, zazwyczaj na uboczu.

59. WŁADZA KRÓLEWSKA W PAŃSTWACH GRECKICH I PROCES JEJ UPADKU

Monarchia czasu archaicznego i wieków ciemnych – bardzo szczególna, ściśle określony zakres włądzy

królewskiej, funkcje religijne i obyczajowe, przewidywalne dziedziczenie tronu. Król charyzmatyczny, musi łączyć wspólnoty w obrębie społeczeństwa, zazwyczaj duże wymagania.

W wiekach ciemnych – rozdrobnienie po Dorach, ponowne jednoczenie już w ramach synojkizmu, od razu powstają polis, sklejanie drobnych organizmów państwowych nie sprzyja wybiciu się jednego rodu, liczne sprzeczne interesy. Obszary nietknięte najazdem stabilizują się, a spokojniejszy tryb zycia odsuwa władze krolewską na bok.

Najdłużej zachowana na obszarach o silnych tradycjach (Sparta, Argos, Thera) lub surowych warunkach (Epir, Macedonia). Królestwo Temenidów w Argos w VII w., krótkie zjednoczenie.

Sparta – silna centralizacja państwa dookoła polis, tradycje włądzy królewskiej, wyraźna i zazwyczaj nieprzekraczalna stratyfikacja społeczna, królowie posiadają funkcję religijną i jednoczą społeczeństwo, łącznicy władzy między państwem Lacedemońskim i Spartą.

Tesalia – władza królewska dowódcy wojskowego (tagos), początek za Aleuasa ok. 600, władza z Larisy, spora armia konnicy, ale słabi lekkozbrojni, państwo trwa 100 lat i się rozpada wskutek tarć wewnętrznych.

60. DROGA ROZWOJU POLITYCZNEGO POLEIS GRECKICH

Zwyczajowy przebieg:

wspólnota rodowa → monarchia → oligarchia (arystokracja) → tyrania → demokracja

Bardziej szczegółowo

wspólnota rodowa → monarchia → oligarchia arystokratyczna → tyrania → oligarchia plutokratyczna →

demokracja

We wspólnotach rodowych często głowa rodu zostaje charyzmatycznym królem, pełniącym funkcje społeczne, religijne i polityczne. Monarchie pierwotne po rozdrobnieniu społecznym po najeździe albo rozwoju/bogaceniu się społeczeństwa podupadają, stratyfikacja i frakcjonowanie społeczne, król nie jest w stanie godzić interesów wszystkich, zazwyczaj pojawia się oligarchia (rozmaite rady, wiece, tyle, że nie całego społeczeństwa).

Nasilające się parcia społeczne i częsta niestabilność / niesprawiedliwość oligarchii arystokratycznej – rosnąca plutokracja - pragnienie władzy absolutnej (ajsymneci) - wyniesienie jednostki do władzy. Tyrania jest niemal zawsze tymczasowa (dynastie tyranów nie są długie) → tyran jest wynoszony na fali ludowej i po jakimś czasie nieuchronnie traci kontakt ze społeczeństwem. Próby kontroli społecznej nasilają się napięcia i po pewnym czasie obalają tyrana → strach przed nadużyciami władzy → oligarchia/demokracja. Zazwyczaj stała forma, czasem powroty do tyranii (perskie wojny). Czasami z tyranii monarchia (rzadko).

61. CHARAKTERYSTYKA RZĄDÓW ARYSTOKRACJI

Arystokracja głęboko osadzona w strukturze społecznej – zazwyczaj przywódcy fratrii/rodów, często w miarę łagodne przejęcie władzy.

- Centralnym organem Rada (boule/gerusia) – często ludzie starsi – nie zdaje sprawozdań – niezależna.

- Urzędnicy – władza wykonawcza Rady – z rodów lub przez dokimazję – na jeden rok

- Stopień oligarchii – od rodzin królewskich (jak Bakchiadzi w Koryncie, silny interes rodowy, kolektywna władza) przez władze wybranych fratrii (Kreta, Lokryda) aż po władzę całych grup społecznych z czasów pierwotnych (hippobotai - Chalkis, gamoroj - Samos, Syrakuzy)

Funkcje: wojskowa, kolonizacyjna, kulturalna

Zazwyczaj forma dość trwała, wynika z podziału społecznego na rody i odzwierciedla go, Zgromadzenie

Ludowe zazwyczaj jedynie zatwierdza, ale wspólne interesy (państwo doryckie → utrzymanie w poddaństwie periojków i helotów, jońskie → subordynacja barbarzyńców i niewolników) łączą zgromadzenie ludowe i

arystokratów.

Tendencje utrwalania ustroju prawodawstwem:

- Fejon/Filolaos – Korynt i Teby – utrzymanie liczebności klasy wyższej i własności ziemskiej – dziedziczenie i adopcja

- Zaleukos – Lokry Epizefyryjskie – ok. 660 r. – kary za przestępstwa, uporządkowanie sądownictwa, zakaz sprzedaży kleroi i utrudnienie handlu na wtórnym rynku ziemskim

- Charondas – Katana – reforma sądownictwa

- Androdamas – Chalkidyka - udoskonalenie prawa o zabójstwo i spadek

Te tendencje odpowiedzią na trzy problemy:

1. zmniejszenie mobilności nieruchomości w celu utrzymania statusu majątkowego –

2. zapobieżenie niezadowoleniu z sądów arystokracji –

3. wprowadzenie stałego sądownictwa państwowego w celu ograniczenia wendet

Tendencja oligarchii do przechodzenia w plutokrację → przyczyna upadku

62. CHARAKTERYSTYKA RZĄDÓW TYRANII

Nieuchronna plutokracja → zażarte współzawodnictwo → stratyfikacja społeczna → konflikty ze sprzecznych interesów → rozłam w gronie oligarchii → dążenia jednego stronnictwa wykorzystują tendencje w uboższych warstwach → przewrót → TYRANIA

Przyczynami niemal zawsze nierówność społeczna i skłócona oligarchia (zgodna oligarchia stabilizuje państwo).

Synchroniczność powstania tyranii i falangi! Ajsymneci – tyrani z woli ludu.

Cechy tyranii:

- próby legitymizacji władzy przez wyrocznie

- sprawna propaganda własnych osiągnięć

- mecenat kultury, wspieranie rozwoju (część propagandy), igrzyska, kolonizacja, zawieranie dobrych

związków, popieranie modnych kultów – Dionizos (!)

- często stworzenie militarnych struktur chroniących władcę

- sprawna polityka zagraniczna (tyrani poddani wysokiej selekcji)

Upadek: tyrania wypala się poprzez nasilenie konfliktów, które ją stworzyły (różnice społeczne, niezadowolenie z systemu), podział na popleczników tyrana i lud rodzi napięcia. Tyrania ponad jedno pokolenie nieuchronnie traci kontakt z grupą, na fali niezadowolenia której zdobyła władzę. Powstają heterie – stowarzyszenia dążące do przewrotu.

Można traktować tyranię jako etap przejściowy pomiędzy oligarchią arystokratyczną, a oligarchią

plutokratyczną.

Tyranie powstawały na koniec VII i na początku VI w. (650 – 550) → bardzo intensywna ekspansja handlowa rodzi napięcia.

Tyranie wschodnie i zachodnie znacznie bardziej intensywne. Zachodnie późniejsze – po 550. W Jonii bardzo silne bogacenie się, wielkie różnice i namiętności, słaba lojalność plemienna, silny indywidualizm, walka o bogactwo wyklucza dynastie tyranów.

63. TYRANIA W KORYNCIE I SYKIONIE

KORYNT

Niezwykle oligarchiczny, endogamiczny ród Bakchiadów. Jego potomek przez matkę, Kypselos (657-

627), odsuwa ich od władzy. Przyczyny niejasne (nieudany konflikt gospodarczy i wojenny z kolonią Kokyrą, a po tym utrudnienia handlowe? głód ziemi i pragnienia nowego podziału? niepowodzenie w walce z Megarą?).

Był polemarchem, nie potrzebował armii najemnej, cieszy się poparciem. Wygnał arystokratów i skonfiskował

grunty. Wprowadził na jakiś czas niepopularny podatek bezpośredni. Bił piękne monety korynckie, pokrewne samijskim.

Syn Periander (627-586). Niekorzystna sytuacja, konieczność gwardii najemnej. Tradycja bardzo go

oskarża o kaprysy i gwałtowność. Mimo to, Korynt u szczytu potęgi. Ofiary, światynie, festyny z podatku na handlu. Poezja i sztuka – Arion w Koryncie, sławna ceramika. Prawa przeciw ucieczce do miast, zbytkowi, rozpasanym wydatkom. Potęga kolonialna i handlowa – budowa diolkos (drogi dla statków przez Istm), kolonie o silnych związkach z metropolią, chęć opanowania drogi do srebronośnej Ilirii. Pod koniec panowania

gwałtowne czyny (zabicie żony, wygnanie syna).

Psammetyk panuje krótko (586 – 582), zamordowany, z Koryntu usunięto ślady Kypselidów.

SYKION

Orthagoras odznacza się w wojnie przygranicznej i zostaje wodzem, sięga po władzę w 655. Próba legitymizacji władzy przez Pytię. Tyrania robi się uciążliwa za Myrona II (zamordowany przez brata), Klejstenesa (600-570) i Ajschinesa. Tyrani są kapłanami i składają ofiary dla państwa. Próbują nadawać rządom pozory demokracji (np.

dedykacje od ludu). W rzeczywistości miasto zamknięte dla jednej klasy doryckich panów.

Za Klejstenesa liczni artyści, świetna rzeźba z marmuru paryjskiego, rywalizacja z Koryntem. Zwycięstwa w wojnie świętej, organizacja igrzysk, zawody o rękę Agariste. Wojny z Argos, chęć zastąpienia kultu Adrastosa Melanipposem, utrącona przez Pytię. W tym celu pozmieniał nazwy fyl na obraźliwe.

W 555 r. wypędzono Ajschinesa i całą rodzinę, koniec znaczniejszych tyranii.

64. PRZEMIANY USTROJOWE W POLEIS GRECKICH (POZA ATENAMI I SPARTĄ) W VII-VI W. P.N.E.

W Epirze i Macedonii utrzymuje się ustrój monarchiczny, także trwa dość długo w Argos (w VII w.

krótkotrwała monarchia Temenidów). W Tesalii powstaje monarchia z rodu Aleuasa, panuje w Larisie (cały VI w.). Monarchie stopniowo zanikają, liczne oligarchie (w różnych okresach np. Kokyra, Syrakuzy, Teby, Korynt). Po 650 wskutek intensyfikacji handlu następuje stratyfikacja społeczna, co stanowi dobry grunt dla powstania tyranii. W Grecji właściwej pojawiają się tyranie w Sykionie i Koryncie, a potem także i w koloniach (Gela, Syrakuzy), ale już po 550. Miasta poza Grecją właściwą na wschodzie także przechodzą okres władzy tyranów, nieraz bardzo burzliwej (Mitylena, Efez, a w Grecji także Eubea). Tyrania może być postrzegana jako etap przejściowy pomiędzy oligarchią arystokratyczną, a oligarchią plutokratyczną. Wskutek ogólnego

bogacenia się społeczeństw greckich, po przejściu do tej drugiej formy zaczynają się kształtować zręby demokracji (np. na Chios ograniczona oligarchia z elementami demokracji).

65. USTRÓJ ATEN DO 594 R. P.N.E.

WPROWADZENIE

Attyka bardzo specyficznym państwem w porównaniu do poleis doryckich → ślady wspólnoty

plemiennej Jonów. Brak oparcia na klasie ludności zależnej → stosunkowo duża część społeczeństwa to obywatele → zasadnicza jedność społeczna, brak rozbicia na mniejsze polis. Niesłychanie silna rola wspólnot (zwłaszcza fratrii i wspólnoty rodowej).

Attyka podzielona na 3 okręgi (równiny – pediake [między Atenami i Eleusis], wybrzeża – paralia

[przylądek na południe od Aten] i podgórza [diakria] na północnym pograniczu). Ludnośc podzielona na 4 fyle, które dzielą się na 3 fratrie [wg. podziału ziemskiego trittys] → w sumie 12 fratrii. Inny podział [funkcjonalny]

→ gennetai [członkowie rodów, posiadają ziemię] i orgeones [przybysze, handel i rzemiosło].

Ród obejmował wiele domów, lecz stanowił jedność. Liczba rodów potem już nie wzrastała. Majątek

rodzinny [ziemia] nienaruszalną własnością, przy wygaśnięciu przechodzi na własność rodu → trudności w obrocie ziemią! Dla orgones tworzono stowarzyszenia lub przyjmowano do już istniejących (są oni

przybyszami). Gennetai nie mogą przekazywać ziemi, a orgones tak!

Stowarzyszenia, fratrie i rody były powiązane religijnie, rody posiadają własne świątynie i ceremoniały, silne powiązania z ziemią, w której leżą przodkowie. Rody ważniejsze od orgeonów, elita społeczna i plemienna, z nich wybierano kapłanów.

USTRÓJ

Po upadku monarchii

– archont basileus [król] – obowiązki religijne, potem rozstrzyganie sporów rodowo-kapłańskich i sądzenie niektórych spraw o zabójstwo

- archont polemarchos – wojsko, część uprawnień religijnych, do obcych rezydentów - sądownicze

- archont eponym – administracja cywilna, po 683 od jego imienia nazywano lata, od tego też roku kadencja archontów trwa rok, poza tym organizacja siły roboczej i środków na imprezy państwowe, rozstrzyganie

spraw spadkowych i prawo rodzinne

Archonci w postępowaniu sądowym wydają wyroki bezapelacyjne.

W późniejszym okresie 6 tesmotetów – zapisują prawa, ale nie ogłaszają. Po urzędowaniu archont wchodzi dożywotnio do Rady Areopagu.

AREOPAG – przeprowadza badanie urzędników przed objęciem urzędu i po ustąpieniu z niego

[rewizje]. Także zarząd sprawami państwowymi, straż nad ustrojem i prawami, bezapelacyjne kary i

przekazywanie grzywien do skarbu państwa.

ZGROMADZENIE – wybór urzędników [kryteria: bogactwo i urodzenie, więc orgeoni odpadają].

Decyzje w pewnych sprawach, obrady nad nimi.

W 632 incydent Kylona – zdobył Akropol, chciał przejąć władzę jako tyran przy pomocy grupy Ateńczyków i wojsk z Megary, potem uciekł, a jego ludzie schronili się przy ołtarzu Ateny [azyl], skąd archont roku, Megakles Alkmeonida, kazał ich zabrać przy użyciu członków rodu. Powszechne oburzenie – żywych wygnano, a

zmarłych kości ekshumowano i wyrzucono poza granice państwa.

621 – reforma Drakona tesmotety [o specjalnych uprawnieniach], przekształcenie prawa:

- prawo o długach – w niektórych przypadkach można sprzedać dłużnika z rodziną

- sądy o rozlewie krwi – do tej pory w wewn. sądach fratrii/fyl, lub w Prytanejonie, Drakon

wzmacnia państwo ustanawiając sąd apelacyjny

- ogólne wzmocnienie państwa, rozwiązanie problemów zmazy i winy w zemście rodowej,

orgonowie mają małą rolę

66. REFORMY SOLONA

W przededniu reform – kryzys agrarny – wskutek prawa Drakona co do gennetai i orgones. Gennetai nie mogą przekazywać ziemi, lecz tylko jej owoce. Jeśli zadłużą się na swoją ziemię i nie spłaca długu, to wierzyciel nie odbiera mu jej, tylko prawem ‘przywiązuje go on do niej’ i odtąd dłużnik ma robić na ‘własnej ziemi’ dla niego, oddając mu jedną szóstą plonów (hektemoroi). Ziemię taką oznaczano kamieniem rejestrowym. Wierzyciel nie posiada jednak tej ziemi, tylko jakby ‘przejmuje’ na stałe część jej dochodu.

Orgones mogą się zapożyczać na swoją ziemię i ją oddawać, a także sprzedawać rodziny i sami być sprzedani.

Ekspansja handlowa → nierówności społeczne → niepokoje → pojawienie się lichwy → wiele gennetai i

orgones zadłużonych → fatalna sytuacja.

Solon zagwarantował sobie, że jego prawa przez 100 lat nie będą zmienione.

W tej sytuacji i bogaci i biedni dają Solonowi szerokie uprawnienia - archontat Solona: pierwsze reformy:

→ seisachteia – strząśnięcie długów – hektemoroi przestają być przywiązani, usunięto kamienie dłużne, zakazano zastawu pod osobę dłużnika, próbowano wykupić jak największą liczbę już sprzedanych, w prawie zrównanie gennetai i orgones.

→ chłopi niewolni stali się wolni, zyskali nieco uprawnień → drobne działki, możliwość wyjazdu do kolonii, zacząć pracować w rzeiośle

→ amnestia dla wszystkich oprócz rzezi, tyrani i rozlewu krwi – liczne powroty do kraju

→ czasowy zakaz eksportu żywności (oprócz oliwki)– przeciw spekulacjom w handlu zbożem

→ sprawy o zabójstwo do Areopagu – wzmocnienie roli państwa

→ reformy monetarne:

- przejście z egineckiej do eubejskiej strefy handlowo-monetarnej → otwarcie na rynki wschodnie,

- próby wprowadzenia monety o wysokiej zawartości srebra – popularność wśród kupców

→ przyznawanie obywatelstwa licznym ludziom → chęć ściągnięcia rzemieślników z innych miast

REFORMY USTROJOWE SOLONA (592/1)

→ podział na 4 klasy majątkowe - pentakosiomedimnoi ( >500 medymnów), hippeis (500-300 m.), zeugitai (300-200), thetes ( 200-0). Pentakosiomedimnoi mogli kandydować do urzedu skarbnika państwa, na archontów dwie pierwsze klasy, na niższe urzędy klasy 1-3. Thetów nie wybierano.

→ każdy Ateńczyk może wnieść graphe – pisemne oskarżenie i wszcząć proces

→ Rada Czterystu – po 100 z każdej fyli, dożywotnio, przygotowuje materiału dla Zgromadzenia pod

głosowanie, może nawet wstrzymać niektóre sprawy

→ heliaia – Sąd Przysięgły – teraz Zgromadzenie organem sądowniczym, póki co decyduje jedynie w procesach apelacyjnych i dodatkowych grzywnach, ale także zażalenia na urzędników, a potem i rewizje przy zdawaniu sprawozdania z urzędu

67. TYRANIA PIZYSTRATA

Po Solonie nadal niepokoje – arystokracja uważa, że reformy poszły za daleko, a ubodzy, że są

niewystarczające. Pojawiają się próby bezprawnego przejęcia władzy (archont Damasias), po nim wybrano 10

archontow mających reprezentować państwo. Pięciu wybrali eupatrydzi (arystokracja), trzech „wieśniacy”

(agrikoi) z podgórza, a dwóch rzemieślnicy (demourgoi). Każda z tych grup ma inny interes → eupatrydzi chcą oligarchii sprzed Solona, wieśniacy demokracji dla wszystkich, a rzemieślnicy ustroju Solona, bo dobrze zachowuje ich prawa.

Tu pojawia się polemarch Pizystrat. Pochodził z arystokratycznej rodziny, odznaczony w wojnie z

Megarą. Podstępem przekonał Ateńczyków, że ktoś czyha na niego (poranił siebie i swoje woły), wiec dano mu straż przyboczną i przejął władzę w 561 (I okres rządów). Popierali go przeważnie wieśniacy, nowoprzybyli i zadłużeni. Inne stronnictwa wygnały go, ale potem posprzeczały się.

Pizystrat przebiera pewną dziewczynę za Atenę i wjeżdża z nią do miasta, a tłum mu błogosławi i

uznaje jego boskie namaszczenie (II okres rządów). Poślubia córkę Megaklesa Alkmeonidy, ale potem zerwał

sojusze i ogłosił się tyranem. Po paru miesiącach wyjechał z Aten w 555 do Tracji i przygotowywał tam nowy zamach stanu.

Działa na obszarze gór Pangajon, wydobywa tam kruszce i bogaci się. Zdobyte pieniądze pozwalają mu

na wynajęcie najemników z bazą w Eretrii na Eubei, gdzie zyskuje poparcie arystokracji. Ląduje w Maratonie (

w pobliżu znajdowały się jego dobra rodzinne i poplecznicy) i walczy z siłami Aten. Wygrywa, a Alkmeonidzi znowu idą na wygnanie (III okres rządów). Umiera śmiercią naturalną w 528, zastępują go synowie Hippiasz i Hipparch.

Hipparch próbuje uwieść młodego Harmodiosa, a jego kochankowi Arystogejtonowi obraża siostrę,

wyłączając ją z procesji panatenajskiej. Arystogejton i Harmodios zabijają Hipparcha w 514 (potem rodzi się ich kult jako ‘tyranobójców’). Hippiasz robi prześladowania, jest ciężko, a Alkmeonidzi chcą znów powrócić do Aten. Odbudowują w Delfach świątynię Apolla, fundując jej marmury, przy okazji przekupili Pytię, aby cały czas powtarzała Spartanom, że mają uwolnić Ateny od tyranii. W końcu Sparta posłuchała – ekspedycja

Kleomenesa, Hippiasz zostaje wygnany w 510, koniec tyranii.

TYRANIA ZE STRONY KULTURALNEJ

Czasy dobrobytu, rozkwit garncarstwa (styl czarno figurowy, pojawia się też czerwono figurowy), ceramika attycka wypiera koryncką. Intensywne wydobycie srebra w Laurion → bicie srebnej tetra drachmy ateńskiej.

Pięcioprocentowy podatek.

Liczne budowy → świątynie Ateny Parthenos na Akropolu, doprowadzono wodę do miasta, budynek kultowy

Demeter w Eleusis, świątynia w Brauron. Rozkwit rzeźby – powstają kurosy i kory.

Poeci – zaproszono Symonidesa z Keos i Anakreonta z Teos, zredagowano i spisano Iliadę i Odyseję do

recytacji świątecznych. Początki dramatu. Kult Ateny i Dionizosa, nowe święto – Panatenaje.

Polityka zagraniczna śmiała, wpływy w Macedonii i Tracji, za Hippiasza podbój Chersonezu Trackiego (ten cypelek przy wejściu na Morze Marmara). Dobre stosunki z wieloma poleis.

68. INGERENCJE INNYCH POLEIS W WEWNĘTRZNE SPRAWY ATEN W VI W. P.N.E.

Pizystrat na wygnaniu zbiera siły, zyskuje poparcie potężnych wówczas Teb (od dawna zwaśnionych z Atenami o Plateje, które przyłączyły się do Aten), Argos (poprzez związki powinowactwa) i Eretrii na Eubei.

Sparta gra sporą rolę – to ona zaaranżowała przejście Platejów spod kurateli Teb do Aten (chcieli się początkowo przyłączyć do Sparty), licząc na skłócenie ze sobą Aten i Teb.

Potem Alkmeonidzi chcący się pozbyć tyranii przekupili wyrocznię delficką, która kazała Sparcie wyzwolić Ateny. Wysyłają niewielką armię pod wodzą Anchimoliusa, ale Hippiasz sprzymierzył się z Kineaszem z Tesalii i pokonał ich. W 510 sam król Sparty Kleomenes wyrusza i rozgromił Hippiasza, który musi uciec z kraju.

W Atenach po wyrzuceniu tyranów zamieszki, archontem eponimem zostaje Isagoras, ale Klejstenes i lud mu się sprzeciwiają. W międzyczasie Spartanie odkrywają, ze przekupiona wyrocznia wystrychnęła ich na dudka i boją się o zbytnią potęgę Aten. Kleomenes ze Sparty miał dług wdzięcznośći o Isagorasa (gościł go kiedyś), więc Isagoras go wzywa do przywrócenia porządku. Spartanie wyrzucają Alkmeonidów (czyli m.in. Klejstenesa) pod pozorem ich klątwy za zabicie Kylona. Lud się wkurza i zamyka Isagorasa i Kleomenesa na Akropolu. W

wyniku rozmów Alkmeonidzi wracają do miasta, a więźniowie uciekają (300 zabito). Spartan wyrzucono dość gwałtownie, co popsuło stosunki.

69. REFORMY KLEJSTENESA

508 – wielkie reformy:

- podstawą organizacji społecznej DEM (gmina, parę wsi), każdy obywatel jest teraz członkiem jakiegoś demu, dem się dziedziczy (nawet jak się przeprowadzi ktoś), miały swojego przywódcę – demarchę, kulty i

dobra

- podział Attyki na miasto (Asty), wybrzeża (paralia) i wnętrze kraju (mesogeia), każdą z tych części na 10

TRITTYES (czyli w sumie było 30). Potem w drodze losowania wybierano po 1 trittyes z każdej części

i łączono je w FYLE. Jak widać, nowe fyle nie miały charakteru plemiennego – sztuczna mieszanka

ludzi.

- obywatelstwo przyznano członkom grup rzemieślniczym (orgeonom), którzy dotychczas, nie będąc częścią starej struktury rodowej, nie byli nigdzie zapisani

- stare fratrie i fyle ograniczone do ról kultowych – zniesienie znaczenia rodów

REFORMY POLITYCZNE

- każdy dem wybierał sobie kandydatów, a fyla z nich 50, tych 50 wybranych z każdej fyli tworzyło Radę Pięciuset po odbyciu tzw dokimazji (sprawdzania przed objęciem urzędu)

- Rada Pięciuset – (wcześniej 400) przygotowywanie wniosków dla Zgromadzenia, jej członkowie przewodniczą obradom, aby ułatwić funkcjonowanie istniał system prytanii (podział roku na 10 części, przez jedną

prytanię sprawuje władzę 50 urzędników), członkiem rady (buleutą) można być tylko 2 razy

- wprowadzenie liczby dziesięciu urzędników w wielu pozycjach urzędowych (wiele urzędów wymaga po 1

urzędniku z każdej fyli – reprezentacja ogółu) → np. 9 archontom dodano sekretarza (9+1)

- Zgromadzenie Ludowe zyskuje władzę decydowania o wielu sprawach, najważniejszy organ władzy, po raz pierwszy wprowadzono zasadę równego przemawiania – każdy może zabrać głos

- Utrzymano dowództwo polemarcha w sprawach wojskowych i podział Solona na klasy

- Prawdopodobnie ostracyzm – głosowanie na Zgromadzeniu przeciw potencjalnym tyranom, imiona

podejrzanych na skorupkach, do kworum potrzeba 6000, 10-letnie wygnanie bez konfiskaty,

zachowanie praw

70. REFORMY EFIALTESA

Dziełem Elfialtesa było złamanie wpływów Areopagu, który jako instytucja arystokratyczna składał się z byłych archontów, wywodzących się z klas wyższych i pozostających w jego składzie dożywotnio. Efialtes

zaczął atak od oskarżeń poszczególnych członków Areopagu o korupcję lub nadużycie władzy i w

wielu przypadkach uzyskał wyroki skazujące. Następnie latem 462 p.n.e. przeprowadził na

zgromadzeniu reformę demokratyczną. Najważniejsze uprawnienia areopagu przeszły na Zgromadzenie

Ludowe, Radę Pięciuset i sądy ludowe ( heliaja). Areopagowi pozostawiono jedynie sądownictwo w sprawach o przelew krwi (zranienie, zabójstwo), trucicielstwo, podpalenie i niektóre wykroczenia

religijne (wycięcie świętych oliwek).

Skutkiem reformy Efialtesa było usunięcie ostatnich barier antydemokratycznych i udostępnienie władzy rzeszom ludu.

71. USTRÓJ ATEN ZA CZASÓW PERYKLESA

Nie ma większych zmian w porównaniu z reformami Klejstenesa: nadal istnieje Rada 500, Zgromadzenie

Ludowe, Areopag, archonci i urzędy. Sprawy, które uległy zmianie:

- pozbawienie Areopagu licznych praw i przekazanie ich innym urzędom (między innymi heliai),

- sama heliaia została przekształcona na kilka sądów (dykasteria), do których wyznaczano sędziów z grona 6000

obywateli, po 600 z każdej fyli

- wprowadzenie płac za pełnienie urzędów (środek wzmacniający demokrację)

- dopuszczenie trzeciej warstwy majątkowej (zeugitów) do urzędu archonta

- Rada staje się głównym organem wykonawczym, przejmuje jeszcze niektóre uprawnienia od Areopagu

72. WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI W ATENACH W ŚWIETLE PRZEKAZU ARYSTOTELESA

Podstawą są tzw. dykasterie, czyli sądy. Sędziów, nazywanych dikastes, wybierano co roku w liczbie 6000, po 600 z każdej fyli. Otrzymywali oni wynagrodzenie dzienne 2-3 oboli. Po wyznaczeniu na sędziów składali przysięgi. Potem losowano ich za pomocą kleroterionu (skomplikowane urządzenie) do trybunałów

(dikasteriów), każdego dnia od nowa, żeby nie było korupcji. Po zebraniu się następowały procesy. Długość przemów mierzono klepsydrą. W procesach głosowano tajnie i bez wcześniejszej za pomocą specjalnych kart albo żetonów z dziurką albo bez, czarnych lub białych. Wcześniej umawiano się, który z wariantów oznacza uniewinnienie, a który skazanie. Każdy z sędziów miał dwa znaczki i ten niepotrzebny wrzucano do

drewnianego naczynia, a ważny do puszki, która miała taki otwór, aby tylko jeden się zmieścił. Istniał specjalny stół z wgłębieniami pasującymi do kart, który pozwalał szybko liczyć głosy.