Łukasz Wojtuła, I rok Politologi SUM – praca zaliczeniowa z Teorii Polityki

Etyka dyskursu i komunikacji w obecnej polityce i życiu społecznym

Przedmiotem rozważań niniejszej pracy jest etyka dyskursu i komunikacji na podstawie

fragmentu książki „Wprowadzenie do etyki” Arno Anzenbacher' a1. Referat ten jest próbą podjęcia

dalszych rozważań nad refleksją autora z jednoczesny odniesieniem do praktyki życiowej. Celem

zobiektywizowania przekazu i dynamizacji odbioru, aparat krytyczny został wyposażony

w odnośniki do filmów i treści dostępnych za pomocą internetu.

Według słownikowej definicji mówiąc o komunikacji rozumiemy, iż chodzi

o przekazywanie i odbieranie informacji w bezpośrednim kontakcie z drugą osobą lub też przepływ

informacji pomiędzy urządzeniami np. telefonami lub komputerami2. Dyskurs zaś określany jest

jako dyskusja na tematy naukowe lub też wywód przeprowadzony na zasadzie ściśle logicznego

wnioskowania3. Etyka pojmowana jest jako ogół zasad i norm postępowania przyjętych w danej

epoce i w danym środowisku4.

Etyka, czy też normy etyczne, powstają w wyniku ustalenia ich drogą autorytatywną lub

w procesie dyskursu5. Szczególnie przydatna z punktu widzenia profesji społecznych, określanych

również mianem zawodów zaufania publicznego, jest etyka zawodowa. Rozumiana tutaj jako,

pewne ustalone standardy postępowania charakteryzujące daną grupę zawodową. Swoją etykę

wypracowały takie środowiska zawodowe jak lekarze, prawnicy czy też pracownicy socjalni itp. Są

to zawody w których etyka odgrywa kluczową rolę w kontakcie z drugim człowiekiem (klientem,

pacjentem). W praktyce taki kontakt zawsze odbywa się na płaszczyźnie komunikacyjnej

i niejednokrotnie dla osiągnięcia wspólnego konsensusu niezbędny jest dyskurs. Swoistą etyką

powinien posługiwać się każdy człowiek w którego rękach niejako złożony został los innych ludzi.

Możemy więc mówić tutaj również o przedstawicielach świata polityki czy też działaczach

społecznych a nawet dziennikarzach podejmujących służbę na rzecz społeczeństwa.

Jak powszechnie wiadomo aktorzy sceny polityczne jak i również dobrze znani działacze

społeczni, w których grono niejednokrotnie próbują wpisać się również gwiazdy sportu czy

telewizji itp., w sowich wypowiedziach, komunikatach czy prowadzonych dyskursach nie pozostają

bezideowi. Każdy człowiek kieruje się pewnym systemem wartości który niejednokrotnie wpływa

na określony wynik dyskursu. Mowa jest jednak również przedmiotem dociekań naukowych.

Według Habermasa istnieją trzy typy nauk: empiryczno-analityczne, hermeneutyczne oraz

1 Zob. A. Anzenbacher, Wprowadzenie do etyki, Wydawnictwo WAM, s. 250-261.

2 Słownik języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, [online]: http://sjp.pwn.pl/szukaj/komunikacja (dostęp: 18.01.2012).

3 Tamże, [online]: http://sjp.pwn.pl/szukaj/dyskurs (dostęp: 18.01.2012).

4 Tamże, [online]: http://sjp.pwn.pl/szukaj/etyka (dostęp: 18.01.2012).

5 A. Anzenbacher, Wprowadzenie do etyki, dz. cyt., s. 259.

rekonstrukcyjne. Ostatnia z nich została w pewien sposób dodana przez wspomnianego autora.

Zadaniem nauk rekonstrukcyjnych jest sięganie głębiej w struktury wytwarzania treści

symbolicznych. Narzędziem służący do wytwarzania treści symbolicznych w każdym

społeczeństwie jest język. Nauka chce zatem zbadać zasady zgodnie z którymi ludzie posługują się

mową. Określone zostały pewne uniwersalne zasady zgodnie z którymi posługujemy się językeim.

Wypowiadane przez nas zdania zawsze spełniają pewne trzy podstawowe funkcje. Pierwszą z nich

jest odniesienie treści do świata obiektywnego, pewnego rodzaju informacja czy też stwierdzenie

faktu. Drugą funkcją jest prawdomówność, czyli możliwość stwierdzenia czy dana treść jest

prawdziwa czy fałszywa oraz określenia dlaczego dana wypowiedź została ujęta właśnie tak.

(Dlaczego dana osoba kłamie? Co jest tego powodem) Trzecia funkcja języka wskazuje na

odniesienie do pewnej normy czy też założenia, że można taką treść wypowiedzieć. (Np. nauczyciel

może postraszyć uczniów zbliżającym się egzaminem. Może wypowiedzieć takie treści gdyż jest

osobą do tego uprawnioną.) Każda wypowiedź wnosi te trzy założenia i każdy może te założenia

próbować podważyć. W przypadku gdy ktoś zaczyna podważać daną wypowiedź w naturalny

sposób wchodzi w dyskurs z jej autorem. Jeżeli ten dyskurs jest prowadzony w pewnych

określonych warunkach, wartość jego wyniku może zostać uznana za powszechnie obowiązującą6.

Istotnymi warunkami bez których dyskurs nie byłby możliwy zdają się być przede

wszystkim międzypodmiotowa akceptacja norm i etyczna tożsamość społecznego etosu7.

Anzenbacher zaznacza, iż „w wielu kwestiach moralnych rozbieżność interesów i roszczeń splata

się nierozdzielnie z rozbieżnością opcji dotyczących wartości i sensu tak, że oddzielenie aspektu

sprawiedliwości od aspektu oceny jest zupełnie niemożliwe”8. Zatem istnieją sytuacje w których

dyskurs nie jest możliwy lub też takie w których jest znacznie utrudniony.

W tradycyjnych mediach (telewizja, radio i gazety), będących głównym katalizatorem treści

głoszonych przez osoby publiczne, niejednokrotnie możemy usłyszeć stwierdzenia urastające do

miana związków frazeologicznych, iż dana idea „dzieli społeczeństwo” czy też polityk prowadzi

„wojnę polsko-polską”9. Tymczasem spośród tematów będących przedmiotem dyskursu wiele

kwestii nie da się sprowadzić do neutralnych rozwiązań na zasadzie konsensusu. Są to kwestie takie

jak: aborcja, eutanazja, diagnostyka preimplantacyjna, wykorzystanie embrionów do celów

badawczych, eksperymenty na zwierzętach, masowa hodowla zwierząt na skale przemysłową10.

Spór nad tymi kwestiami rozstrzygany na płaszczyźnie moralności będące w sferze indywidualno-

6 A. Krzynówek-Arndt, Podejście dyskursywne, wykład w ramach przedmiotu „Teoria polityki”, wygłoszony w dniu

17. 01.2012, Akademia Ignatianum, Kraków 2012.

7 A. Anzenbacher, Wprowadzenie do etyki, dz. cyt., s. 259.

8 Tamże, s. 260.

9 Zob., Komorowski: Wojna polsko-polska szkodzi, [online]: http://www.youtube.com/watchv=0emOLwAsSyA&featu

re=fvst (dostęp: 18.01.2012).

10 A. Anzenbacher, Wprowadzenie do etyki, dz. cyt., s. 260.

subiektywnej jest sprawą sumienia każdego człowieka11. Zatem w zależności od sposobu czy też

idei zgodnie z którą ukształtowane zostało nasze sumienie podejmować będziemy odpowiednie

decyzje w danych kwestiach.

Wszelkiego rodzaju spory mogą więc zostać przetransponowane na płaszczyznę wartości

jakimi się kierujemy. Zasadniczo panujące rozróżnienie na konserwatystów i liberałów w pewnym

stopniu odpowiada linii podziałów stwarzanych przez kwestie sporne. Niemożność porozumienia

jest jednak kwestią odrzucenia wszelkich płaszczyzn na których można dojść do konsensusu czy też

wspólnych możliwych sposobów argumentacji. Anzenbacher wskazuje, iż argumentacja „oparta na

teorii sprawiedliwości czy etyce dyskursu wtedy tylko prowadzi do zadowalających rezultatów,

kiedy uwzględnia i włącza w swój zakres argumentacje opartą na klasycznym prawie natury” 12.

Jednakże liberalizm ze swej natury odrzuca takie założenia.

Trwamy więc poniekąd w niekończącym się sporze objawiającym się na wielu

płaszczyznach komunikacji oraz nie pozwalającym zakończyć dyskursu konsensusem. Wypada

jednak zapytać również o miejsce etyki w tym sporze. Teoretycznie konflikt może toczyć się tylko

o uznanie podmiotowości danej jednostki, stwierdzenie faktu jej istnienia czy człowieczeństwa.

Jednym ze sporów realnie dzielących zarówno lekarzy specjalistów jak i resztę

społeczeństwa jest stosowanie metody in vitro. Najbardziej negatywne skutki tej metody możemy

sprowadzić do czterech kwestii:

1. Eugenika, czyli dokonywanie wyboru, które zarodki są lepsze a które gorsze według tempa

rozwoju. Wybór dwóch spośród sześciu do ośmiu powołanych do życia istnień ludzkich.

2. Kriokonserwacja, której poddawane są niewykorzystane zarodki. Procedura zakłada ich

odmrożenie w celu ponownego użytku jednak ich skuteczność pozostaje nieporównywalnie

mniejsza.

3. Diagnostyka przedimplantacyjna, czyli sprawdzenie stanu zdrowia zarodka przed

inseminacją. Chory zarodek zostaje odrzucony.

4. Embrioredukcja, jednoczesne podanie kilku zarodków celem zwiększenia

prawdopodobieństwa zaistnienia ciąży, w przypadku wystąpienia ciąży mnogiej lekarz

eliminuje część zarodków zwiększając szanse na urodzenie pozostałych13.

Wymienione powyżej proceduralne przypadki pozbawienia istnień ludzkich życia opierają się na

bezpodstawnym odebraniu im podmiotowości czy też godności osoby ludzkiej. Praktyka ta

w pewnym sensie budzi skojarzenie z systemami totalitarnymi w których jedni ludzie uznawani byli

przez drugich jako 'pod rasa; lub 'nie ludzie' pozbawiając ich tym samym prawa do życia. Dziś

praktyki te zostały uznane za zbrodnie przeciwko ludzkości. Niestety obecnie również we

11 Tamże, s. 259.

12 Tamże, s. 260.

13 N. Nykiel, Wiara czyni cuda, „Uważam Rze” 2012, nr 3 (50), s. 32.

wspomnianej kwestii in vitro prowadzona jest debata a nawet zawierane są nieetyczne kompromisy.

Można powiedzieć, że paradoksem obecnych czasów jest to, iż naukowcy potrafią udowodnić

istnienie prymitywnej formy życia w odległościach wielu lat świetlnych od ziemia a w tym samym

czasie inni uczeni z całą mocą negują istnienie życia ludzkiego będące tak blisko ludzkiego serca.

Podstawową tezą etyki dyskursu promowanej przez Habermasa jest normatywne

pierwszeństwo działania komunikacyjnego nad działaniem strategicznym14. W wielu jednak

przypadkach dojście do konsensusu nie jest możliwie z uwagi na całkowite odwrócenie tej

kolejności. Wtedy też przytoczyć możemy stwierdzenie, iż cel uświęca środki. Odwołując się do

powyższego przykładu chęć posiadania potomstwa i cierpienie związane z brakiem możliwości ku

temu, przedkładane jest ponad życie innych istnień. Tym samy działanie strategiczne postawione na

pierwszym miejscu ukierunkowane jest na osiągnięcie celu.

„Komunikacja odbywa się zawsze w kontekstach wytworzonych przez świat życia. (…) Do

owych leżących u podłoża założeń, które tworzą te ramy, należą przekonania światopoglądowe, na

przykład religijne, tradycje, obyczaje i normy mniej lub bardziej ścisłego społecznego etosu,

wspólne postawy oraz praktyczne podstawowe nastawienia dotyczące planów życiowych”15.

Płaszczyzn mogących być przedmiotem sporu jest więc wiele. Prowadzić to może do swoistego

zacietrzewienie obozów. W których każdy przytacza argumentacje zgodną z wyznawanymi przez

siebie wartościami nie uwzględniając poglądów drugiej strony. Często nawet w tematach w których

dojście do wspólnego konsensusu było by możliwe.

Przykładem może tu być co roku powracający konflikt działaczy konserwatywnych

z organizatorami Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy16. Niezaprzeczalnymi są osiągnięcia, na

polu charytatywnym w sektorze służby zdrowia, tej organizacji pozarządowej. Jednak kwestią

otwartą zostaje pytanie czy ten sukces nie staje się kartą przetargową do osiągania innych celów17.

Kolejnym, być może skrajnym przykładem odejścia od możliwości osiągnięcia konsensusu

jest wejście dziennikarza w rolę polityka opowiadającego się wyraźnie po jednej ze stron

konfliktu18.

Komunikacja społeczna i dyskurs stają się w dzisiejszych czasach przedmiotem manipulacji

specjalistów od PR i marketingu. Stąd też na dalszy plan zepchnięte zostają rozważania na temat

etyki w komunikacji. Pewnym pocieszeniem pozostaje nadzieja, iż obserwator danej debaty czy

dyskursu będzie potrafił zrewidować swoje poglądy wobec wartości obiektywnych.

14 A. Anzenbacher, Wprowadzenie do etyki, dz. cyt., s. 250.

15 Tamże, s. 252.

16 P. Żyłka, Nie dałem na WOŚP, [online]: http://www.deon.pl/wiadomosci/komentarze-opinie/art,298,nie-dalem-na-

wosp.html (dostęp: 19.01.2012).

17 Zob, Polityka przy kawie - Różne oceny Orkiestry Owsiaka, [online]:http://www.youtube.com/watch?

v=6qV0_4_Hwjs&feature=results_video&playnext=1&list=PL433F0871D10843D8 (dostęp: 19.01.2012).

18 Zob, Tomasz Lis vs Jarosław Kaczyński (fragmenty), [online]: http://www.youtube.com/watch?v=yuuti9geIN4

(dostęp: 19.01.2012).