PRZEGLĄD UTWORÓW SCENICZNYCH DLA DZIECI

PO 1945 ROKU

Bezpośrednio po drugiej wojnie światowej repertuar teatrów dziecięco -

młodzieżowych stanowiły głównie wznowienia utworów scenicznych z lat

międzywojennych. Były to przede wszystkim widowiska o

charakterze

liturgicznym: pasyjne i bożonarodzeniowe (jasełka, szopki), a także utwory

sceniczne powstałe na potrzeby obchodów świąt państwowych i uroczystości

szkolnych. Także pojawiające się nowe utwory sceniczne utrzymane były w tym

samym kręgu tematycznym i kształcie dramatycznym, charakteryzował je także

podobny, niezbyt wysoki poziom literacki. Wśród nowopowstałego repertuaru

ukazały się także sztuki preferujące folklor i problematykę moralno - obyczajową.

Były to m.in.: Niny Kozłowskiej fantazja sceniczna w 4 odsłonach Mikołajowe

duszki (1946), Marii Witkowskiej komedia w 3 aktach dla dzieci Niedorajda

(1947) i komedia w 3 aktach dla dziewcząt Doskonała kuchareczka (1947).

Utwory te nie weszły jednak do trwałego dorobku polskiej literatury

scenicznej

dla dzieci.

Twórcami, którzy w sposób znaczący wzbogacili tę literaturę byli natomiast

m.in.: M. Kownacka, E. Szelburg - Zarembina, L. Krzemieniecka, J. Porazińska,

H. Januszewska, J. Brzechwa, Cz. Janczarski.

W dziejach współczesnego teatru dziecięcego najchlubnej zapisała się Maria

Kownacka.

Jak pisze St. Frycie w Kulturze literackiej w przedszkolu, Warszawa-1988

„... Jej sztuki przeznaczone dla dzieci są dostosowane do zainteresowań, potrzeb

psychicznych i umysłowości widzów najmłodszych. Autorka pamięta, dla kogo

pisze. Wie, że dzieci łatwo się wzruszają i że nie lubią wzruszeń smutnych, stąd

też utwory jej mają zawsze optymistyczne zakończenie”.

Spośród powojennych sztuk M. Kownackiej na uwagę zasługują:

* O Kasi co gąski zgubiła - której treść wyraźnie nawiązuje do baśni

M. Konopnickiej. Opowiada o perypetiach biednej wiejskiej dziewczynki, która

dzięki pomocy i życzliwości innych - ludzi, zwierząt i skrzatów odnajduje

zagubione gąseczki.

* O Bidzie i złotych jabłkach - w tej sztuce autorka łączy wątek baśniowo -

fantastyczny z realistycznym. Tytułowa Bida, która niepodzielnie panowała na

2

terenie Ziemi Łąckiej, zajmując na swą siedzibę dziuple starych dzikich jabłoni,

przynosiła mieszkańcom tych okolic dotkliwy głód. Dzięki wytrwałej, mądrej

pracy miejscowego nauczyciela (postać autentyczna), udało się zaszczepić owe

dziczki szlachetnymi odmianami jabłek. Nauczyciel do swej pracy włączył

miejscowe dzieci.Ich wspólny wysiłek przyniósł odmianę losu mieszkańców

wsi.

Bida została zwyciężona.

W dramaturgicznym dorobku M. Kownackiej ważne miejsce zajmują sztuki

realistyczne o treściach społeczno - obyczajowych. Są to m.in. utwory:

* O Janku brudasie - autorka ukazuje znaczenie świeżego powietrza, słońca,

mydła i wody dla ludzkiego życia.

* O Żaczku - Szkolaczku i Sowizdrzale, co jeden kocha ł szkołę, a ten drugi

wcale.

W tym widowisku toczy się spór między reprezentantem gorliwych kujonów

i przedstawicielem tych, co by tylko gwizdali i skakali. Żaczek - Szkolaczek jest

zdania, że dzieci powinny wkuwać cały rok, Sowizdrzał zaś jest zwolennikiem

całorocznych ferii. Dopiero Słońce, do którego wędrują rozstrzygnęło ich spór.

Mówiąc słowami sztuki: „ Po co gniewy, kłótnie, po co smutki, żale, czasu na

naukę, czasu na wakacje starczy doskonale”.

* O sadzie Wawrzyńca i ludziach z gościńca - sztuka ta jest pochwałą zbiorowego

trudu, wspólnego działania starego i młodego pokolenia. Aby sad mógł

kwitnąć

i owocować potrzebne jest nie tylko doświadczenie starego ogrodnika, ale i

praca

młodych chętnych rąk. Stary ogrodnik Wawrzyniec ma także przyjaciół wśród

zwierzęcych przyjaciół sadu. To dzięki ich pomocy udało się ochronić sad przed

amatorami łatwego zysku (Pasibrzuszkiem, Łapigroszem i Pazerą).

* Orzeszek - to sztuka, której tematyką jest ochrona przyrody. Dzieci, często

nieświadomie mogą brać udział w niszczeniu roślin, w prześladowaniu zwierząt.

Opowieść o Orzeszku - chłopaczku, którego Leśnej Babci - zielarce przysłała

wdzięczna za opatrzenie ran leszczyna, pomoże wywołać u dzieci współczucie

dla bezmyślnie niszczonej przyrody.

* Hulajnoga Grzesia Raroga - utwór pokazuje, jak pod wpływem baśniowych

sióstr: Proszę, Przepraszam i Dziękuję zmienia się wewnętrznie bohater sztuki.

Z aroganckiego, złośliwego, awanturniczego urwisa przeistacza się

w uprzejmego, dobrego, grzecznego kolegę i syna.

3

Oprócz wieloodsłonowych utworów scenicznych M. Kownacka stworzyła też

całą serię około 50 krótkich obrazków scenicznych dla teatrzyku „Supełka”

i „Węzełka”. Najbardziej popularne wśród nich tytuły to: O Zosi i zajączku,

Słonecznik, Na rynku w „Tralalinku”, Kładka, Za sprawą leszczyny, Bal u laluś,

Sroczka kaszkę warzyła i O orzeszkowej kumie.

Dla potrzeb sceny zostały również zaadaptowane inne znane utwory Marii

Kownackiej: Przygody Plastusia - ludzika z plasteliny. Widowisko pełne

fantazji

i zabawnych sytuacji uczy dzieci właściwego stosunku do przyrody; Kajtkowe

przygody - poszczególne rozdziały tej książki dają się łatwo udramatyzować.

Udział w inscenizacji, naśladowanie ruchów i głosów różnych zwierząt

sprawia,

że dzieci nie tylko wspaniale się bawią, ale zdobywają wiadomości o ich życiu.

Poznając kolejne przygody bociana Kajtka dzieci w naturalny sposób ucz ą się

opiekuńczego stosunku do zwierząt i świata przyrody w ogóle.

Pozostali twórcy literatury dla dzieci, którzy wzbogacili powojenny

repertuar utworów scenicznych:

* Wiera Badalska: Cztery motylki - opowieść o pomysłowych motylkach, które

wykorzystując kolor swych skrzydełek kryją się przed nadlatującą wroną. Utwór

pozwala utrwalić nazwy barw, a naśladowanie krakania wrony ćwiczy poprawną

wymowę; Śpiewający strumyk wg utworu Dla kogo piosenka - nadaje się do

kształcenia poprawnej wymowy dzieci przez powtarzanie występujących

w melodiach śpiewającego strumyka wyrazów dźwiękonaśladowczych.

*Helena Bechlerowa : O żabkach w czerwonych czapkach - nadające się do

adaptacji scenicznej ciekawe i pełne humoru opowiadanie o żabkach, którym

znudził się zielony kolor skóry. Pragną go zmienić i przebierają się w czerwone

stroje nie przeczuwając na jakie narażają się niebezpieczeństwa. Autorka

w zrozumiały przez dzieci sposób ukazuje im celowość praw przyrody; Śniadanie

zajączka - opowiadanie o zajączku, który nie żałując listaka kapusty - swojego

śniadania, ratuje życie tonącej myszce. Za swą dobroć zostaje nagrodzony,

uratowana myszka pokazuje mu ogródek pełen tego smakowitego warzywa;

Jak Kolczatek szukał mieszkania - barwny tryptyk ukazujący piękno przyrody

i występujące w naszej strefie klimatycznej prawidłowości. Obejmuje pory roku:

jesień, zimę i wiosnę. Na tym szerokim czasowo tle dzieci śledzą losy malutkiego

jeżyka i innych postaci scenicznych: róży, biedronki i żaby, dowiadując się

ciekawych szczegółów z ich życia; Kręć się koło - krótka inscenizacja o

bałwanku,

4

który zaprasza do tańca wróbelka, zajączka, wiewiórkę oraz dzieci; Pociąg -

podczas zabawy w podróż do Warszawy dzieci poznają znaczenie świateł

semafora; Brudas i kotki - kotki czarodzieje uczą dzieci jak należy dbać

o czystość.

* Jan Brzechwa: Spośród bogatego zbioru pełnych fantazji i humoru utworów

poety wiele doczekało się adaptacji scenicznych. Na scenach teatrów dziecięcych

prezentowano m.in. Baśń o korsarzu Palemonie, Niezwykłą przygodę Pana

Kleksa wg Przygód Pana Kleksa, Czerwonego Kapturka, Kopciuszka, Kota

w butach, Jasia i Małgosię, Teatr Kaczki Dziwaczki wg Kaczki Dziwaczki.

Wśród dzieci (a także dorosłych) szczególnym powodzeniem cieszyła się

Niezwykła przygoda Pana Kleksa, ukazująca perypetie rozmaitych bohaterów

Brzechwy z profesorem Kleksem na czele.

* Wanda Chotomska: W swoich utworach scenicznych podejmowała współczesną

problematykę z codziennego życia dzieci. Spod jej pióra wyszły m.in . Teatr na

jednej nodze - jest to zbiór dowcipnych obrazków scenicznych po święconych

postawom współczesnych dzieci. W krzywym zwierciadle groteski maluje ich

typowe przywary i słabości charakteru. Przebierańcy - zbiór obrazków

scenicznych napisanych na użytek ognisk i świetlic harcerskich. Przedstawienie

dla Babci - utwór który mogą wystawić przedszkolaki. Kino w łazience - zachęca

dzieci do starannego czyszczenia zębów, bo „ kto zawsze o zęby dba, ten uśmiech

wesoły na twarzy ma”. Teatrzyk na stole - rozśpiewane sztućce uczą dzieci do

czego służą

i jak należy się nimi posługiwać.

* Wanda Grodzieńska: Zapasy na zimę - obrazek sceniczny ukazujący jak znane

dzieciom zwierzęta (myszka, wiewiórka, pszczoła) przygotowują się do

nadchodzącej zimy. Tematyka utworu wpływa na kształtowanie się u dzieci

życzliwego stosunku do zwierząt i doskonali ich obserwację. Bajka naworoczna -

przebrane za różne zwierzęta dzieci wesołą zabawą witają Nowy Rok.

* Czesław Janczarski: Dzień w przedszkolu - grupa dzieci przedstawia swe

codzienne zajęcia podczas pobytu w przedszkolu. Skrzat z halabardą - widowisko

lalkowe, którego treść związana jest z kształtowaniem opiekuńczego stosunku do

roślin (Nie należy deptać trawników!). Wesoły pochód czterech sióstr - obrazek

sceniczny zawierający wiele akcentów wychowawczych i poznawczych

(zwłaszcza przyrodniczych). Charakteryzuje poszczególne pory roku. Strzelba

zajączka - opowiada o wzajemnej życzliwości i potrzebie pomagania sobie w

trudnych sytuacjach. Kaszka i kaczor mieszkający w ciepłym i dobrze

zaopatrzonym domu przyjmują do siebie będące w potrzebie zwierzęta: zajączka,

koziołka i wilka. Ten ostatni okazuje się być niewdzięcznikiem i kiedy zaczyna

5

brakować pożywienia postanawia zjeść współmieszkańców. Jednak dzielny

zajączek, mimo strachu jaki budzi w nim postać wilka, wygania go za pomocą

strzelby nabitej grochem. Drogowskaz - opowiada o stojącym na skrzyżowaniu

dróg drogowskazie, który ulegając namowom stracha na wróble obraca się i przez

to jego ramiona mylnie wskazują kierunki. Widząc przykre dla podróżnych skutki

swej bezmyślności, drogowskaz wraca do właściwej pozycji. To krótkie

opowiadanie uczy dzieci,

że każdy powinien dobrze wykonywać swe obowiązki i nie ulegać podszeptom

innych.

* Hanna Januszewska: Jest autorką scenicznej wersji bajki Marii Konopnickiej

O krasnoludkach i sierotce Marysi. Oprócz tego napisała: Żart olszowiecki -

baśń sceniczna oparta na folklorze, legendach i baśniach ludowych.

O flisaku i Przydróżce - sceniczna bajka w dwóch częściach, pokazująca dzieciom

piękno kraju ojczystego. Wędrujące wraz z Przydróżką dzieci poznają przyrodę

poszczególnych regionów Polski, mieszkających tam ludzi oraz charakterystyczne

wytwory ich pracy. Smocza awantura - dowcipna sztuka dla dzieci, będąca

kolejną wersją podania o smoku wawelskim. Słoneczna bajka - poetycki utwór

fantastyczny, który uczy dzieci, że praca zabija nudę i daje człowiekowi radość.

Dzieci poznają także różne zjawiska w przyrodzie w związku ze zmieniającymi się

porami roku, a dzielny Jaś dobosz pokazuje jak bezpiecznie poruszać się po

drogach.

* Irena Jurgielewiczowa: Osiem lalek i jeden miś - bajka teatralna opowiadająca

o ożywających w nocy zabawkach. Autorka zręcznie potępia w niej przywary

dziecięcej społeczności i pochwala postawę altruistycznego poświęcenia.

* Maria Kann: Baśń o zaklętym kaczorze - osnuta na śląskich baśniach ludowych

ukazuje w dramatycznej formie perypetie Kaspra, zaklętego w kaczora przez

okrutną czarownicę i jego ukochanej dziewczyny, która - nie zważając na

przeciwności życiowe i złe moce - stara się odmienić los swój i ukochanego.

* Jadwiga Korczakowska: Dwie Marysie - jedna z wielu wersji znanego wątku

ludowego o dwóch przyrodnich siostrach. Jak w ka żdej dobrej baśni, tak i tu

szlachetność i pracowitość zostają nagrodzone, a niedbałość i lenistwo ukarane.

* Maria Kruger: Bajki - autorka popularyzuje w nich znane motywy ludowe.

Każda bajka kończy się pointą zawierającą głęboką prawdę moralną, np.

uświadamia widzom, że pieniądze nie przynoszą szczęścia.

*Irena Landau: Na jezdni - perypetie roztargnionego chłopca, który jednak przy

przechodzeniu przez ulicę zawsze przestrzega zasad ruchu drogowego.

6

* Zbigniew Lengren: Gałgankowy skarb - inscenizacja na podstawie

opowiadania, które ukazuje przygody związane z poszukiwaniem zaginionej

szmacianej laleczki.

Uczy dzieci wzajemnego pomagania sobie w różnych trudnych sytuacjach.

Wzbogaca zasób dziecięcego słownika, rozwija mowę.

* Barbara Lewandowska: Pan doktor - dowcipny wierszyk nadający się do

inscenizacji. Zawiera wiele treści poznawczych dotyczących życia różnych

zwierząt. Pozwala wzbogacić wiedzę przyrodniczą dzieci. Jak karnawał to

karnawał - opowieść o zabawie karnawałowej, podczas której Nowy Rok

odmienił trzy dziecięce przywary: Nudę, Kłótnię i Psotę w miłe i wszędzie

lubiane: Ciekawość, Zgodę i Pogodę. Kłopoty łyżki - mama łyżka sprawdzając czy

jej córki łyżeczki potrafią odpowiednio zachować się przy stole, przypomina

jednocześnie wszystkim dzieciom jak należy ładnie jeść.

Do widzenia ! Żegnamy przedszkole, Umówmy się na spotkanie, Barbórka

w naszej klasie to utwory B. Lewandowskiej, które można wykorzystać podczas

przedszkolnych uroczystości.

* Maria Łastowiecka: Kto kiedy zasypia - inscenizacja powstała na podstawie

opowiadania, dostarcza dzieciom informacji o życiu zwierząt i ptaków

leśnych,

o biologicznym zegarze, który reguluje czas i porę ich snu, podkreślając

nieustanny rytm życia.

* Hanna Łochocka: O wróbelku Elemelku - pisane rymowaną prozą opowiadania

doskonale nadają się do inscenizowania. Wszystkie przepojone są humorem

i radością, ukazują wartość przyjaźni i wzajemnego zrozumienia. Naiwny

wróbelek, który często znajduje się w kłopotliwych sytuacjach jest bardzo lubiany

przez dzieci. Śledząc przygody Elemelka poszerzają one swój zasób doświadczeń

życiowych.

* Krystyna Miłobędzka: W swojej twórczości, jak pisze St. Frycie w Literaturze

dla dzieci i młodzieży, Warszawa 1982 - autorka ta „... podejmuje problemy

uniwersalne, związane z życiem człowieka, jego miejscem w

społeczeństwie

i współczesnym świecie”. Siała baba mak - to zbiór zabaw dziecięcych, w których

udział daje dziecku optymistyczne doświadczenie. Ojczyzna - utwór

sceniczny,

w którym nie ma konkretnego bohatera, jest nim bowiem cała ludzkość.

Autorka

posługując się prostymi słowami tworzy otaczający dziecko świat.

7

* Janina Porazińska: Wzbogaciła utwór sceniczny sztuką Koziołeczek, w której

ukazuje następstwa lekkomyślności i nieposłuszeństwa. Adaptowała także na

potrzeby teatru międzywojenny utwór Wesele Małgorzatki. Adaptacji scenicznej

doczekała się także jej powieść Kichuś majstra Lepigliny - dokonała tego Melania

Karwatowa.

* Ewa Szelburg - Zarembina: W okresie powojennym autorka ta wydała dwa

utwory sceniczne: Watowane ludki i Najdzielniejszy z rycerzy. Upowszechnia

w nich wiedzę o przyrodzie oraz zachęca do majsterkowania. Aby przybliżyć

dzieciom przedstawiany świat stosuje antropomorfizację czyli przypisuje

zwierzętom i siłom przyrody cechy ludzkie.

* Stefania Szuchowa: Mateuszek na zaczarowanej wyspie - opowiadanie, na

podstawie którego powstała inscenizacja ma duże wartości społeczno -

moralne.

Mali widzowie mogą obserwować metamorfozę głównego bohatera, który

z nieznośnego urwisa przemienia się w miłego chłopca. Sprawiły to nie

ustawiczne nakazy i pouczenia dorosłych, ale trzy dziewczynki - czarodziejki o

niezwykłych imionach: Proszę, Dziękuję i Przepraszam. Obrażony na

najbliższą rodzinę

i w ogóle na cały świat Mateuszek przeżywa na tajemniczej wyspie niezwykłe

emocje. Wszystko układa się pomyślnie, jeśli zachowuje pewne, ogólnie przyjęte

formy grzecznościowe.

* Anna Świrszczyńska: Jaś i Małgosia - pogodna i co najważniejsze dobrze

kończąca się bajka, która niewątpliwie wywoła u widzów pożądane uczucia

radości z wewnętrznej przemiany bohaterów. O wesołej Ludwiczce -

opowieść

o dziewczynce, która zaprasza różne zwierzęta na wspólne poszukiwanie Króla

z Piernika. Utwór ma duże walory wychowawcze, jest pełen pogody i humoru,

sprzyja wytwarzaniu atmosfery wyrozumiałości dla innych, zachęca do

współczucia i życzliwości. Zabawa w drobną kaszkę i Żaby i bocian -

inscenizowane zabawy dla przedszkolaków, podczas których dzieci maj ą

sposobność poznać zwyczaje, sposób poruszania się i porozumiewania różnych

zwierząt.

* Maria Terlikowska: Ja i piosenka - bohaterką jest dziewczynka, która bardzo

lubi śpiewać i zna piosenki na ka żdą porę dnia. Lato, lato co ty na to? i Bal

pod

choinką - bardzo popularne inscenizacje, często wykorzystywane podczas

przedszkolnych uroczystości.

8

* Hanna Zdzitowiecka: Na prawo, na lewo - inscenizacja przedstawia

fantastyczny obrazek z życia zajączka i pomagającej mu w odnalezieniu właściwej

drogi wiewiórki. Utwór wykorzystywany później do zabaw tematycznych

pomaga

w opanowaniu pojęć kierunku, przypomina o potrzebie kulturalnego zachowania

się i utrzymywania miłych więzi rodzinnych.

L I T E R A T U R A :

1. J. Awgulowa, Dziecko widzem i aktorem. Inscenizacje, Warszawa 1979;

2. J. Awgulowa, W. Świętek, Inscenizacje w klasach początkowych,

Warszawa 1985;

3. J. Awgulowa, W. Świętek, Małe formy sceniczne w pracy przedszkola,

Warszawa 1981;

4. J. Cybulska, I. Dudzińska, S. Lipina, E. Lipska, Inscenizowanie zabaw na

podstawie literatury dziecięcej, Warszawa 1972;

5. St. Frycie, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 70,

Warszawa 1982;

6. M. Kownacka, Cztery mile za piec, Warszawa 1970;

7. Kultura literacka w przedszkolu, red. St. Frycie i I. Kaniowska - Lewańska,

Warszawa 1988;

8. Nasz teatrzyk, Wybór H. Piaścik, Warszawa 1985.

OPRACOWAŁY:

Alina Soczyk

Anna Warkiewicz