horyzonty polonistyki
Biblia
w r´ku polonisty
... LiczÄ… ci´ mi´dzy pamiÄ…tki nieby"e
(Czes"aw Mi"osz)
Biblia istnieje w programach nauczania j´zyka polskiego od çwierç wieku,
ale nadal jej status na lekcjach polskiego jest nieokreĘlony, a związki z inny-
mi przedmiotami szkolnymi  religiÄ…, etykÄ…, historiÄ… czy sztukÄ…  albo oka-
zjonalne i przypadkowe, albo nie istniejÄ… wcale. Biblia w r´ku nauczyciela
humanisty powinna s"uÅ»yç dwóm g"ównym celom: pomóc w odkrywaniu tre-
Ęci duchowych i pog"´bianiu interpretacji dzie" literackich oraz uczyç szacun-
ku dla kultury religijnej.
jednak teologiczny czy religijny aspekt w prezentacji
% BOÚENA CHRZŃSTOWSKA
Biblii jako ęród"a kultury.
1
Jak by"o?
W tych i podobnych instrukcjach sakralna
Bibli´ wprowadziliĘmy do liceum na lekcje j´zy-
funkcja Biblii zosta"a zakwestionowana: Biblia
ka polskiego w latach 80., w ramach programów
nie by"a Pismem Âwi´tym, ta nazwa w pod-
szkolnych wynegocjowanych z ramienia  Soli-
r´cznikach szkolnych by"a ocenzurowana.
darnoĘci . Wówczas ukaza"a si´ ksiÄ…Å»ka pomoc-
Sądy te nie zosta"y wymyĘlone dla epato-
nicza ks. Kazimierza Bukowskiego, Biblia a lite-
wania czytelnika. Zaczerpni´to je z prasy lat
ratura polska (WSiP, 1984), która wywo"a"a
80., z czasopism kulturalno-spo"ecznych czy
liczne recenzje, pisane  z lewa i z prawa , zawie-
oĘwiatowych, w których powtarzajÄ… si´ róŻno-
rające takŻe  wskazówki metodyczne 2. MoŻna
brzmiÄ…ce, ale podobne w tonie i znaczeniu
by z nich rekonstruowaç np. takie sÄ…dy:
formu"y o Biblii i jej bytowaniu w kulturze
Biblia by"a w przesz"oĘci ksi´gÄ… Ęwi´tÄ…, natchnionÄ…; polskiej3. Tak by"o. W"aĘnie tak brzmia"y swo-
dziĘ stanowi rezerwuar utrwalonych w tradycji chwy- iste nakazy wykonawcze przekazywane na-
uczycielom j´zyka polskiego przez publicy-
tów literackich, fabu", symboliki, metaforyki itp.,
stów, którzy pouczali, jak naleÅ»y myĘleç
a zatem trzeba wprawdzie znaç Bibli´, aby rozumieç
i mówiç o Biblii:
dawne dzie"a sztuki i kultury polskiej, zb´dny jest
1
W artykule czerpi´ z w"asnego tekstu napisanego w latach 80. i opublikowanego w dominikaÅ‚
skim piĘ-
mie  W drodze 1985, nr 11-12, s. 70-84.
2
Zob. bibliografia w cyt. artykule: liczne recenzje i artyku"y pojawia"y si´ wówczas  jak na komend´  na-
wet w prowincjonalnych gazetach codziennych.
3
O temperaturze tych wypowiedzi Ęwiadczą tytu"y, np.  Liberum veto w sprawie programów szkolnych; Je-
denaste: nie b´dziesz og"upia" bliÄ™niego swego; ÂwiÄ…tobliwy zaprz´g; Konferansjer w komÅ»y itp. W  Polonisty-
ce ukaza" si´ wówczas artyku", którego autorka broni"a programów szkolnych, bo: zakorzenione sÄ…
w post´powej tradycji literackiej, a zawierajÄ… tylko nieliczne utwory niew"aĘciwe z punktu widzenia ide-
ologii naszego pał
stwa (zob. M.Zió"kowska-Sobecka,  Polonistyka 1985, nr 7). Dopowiedzmy:  niew"a-
Ęciwa by"a na pewno Biblia...
10 458 polonistyka
horyzonty polonistyki
Biblia powinna stanowiç fundament lektur obo- przeciwnie  moÅ»na by wskazaç bez trudu
wiązkowych z literatury powszechnej, obok  Iliady , liczne próby rozmywania problematyki ęróde"
 Odysei ,  Eneidy , tragików greckich, poetów sta- biblijnych i chrzeĘcijał
skich. W tym stereoty-
roŻytnego Rzymu, Ęredniowiecznej epiki rycerskiej pie (Ęwiadomie kszta"towanym w PRL-u!) Bi-
i mi"osnej. Ale nie jako ksi´ga objawieÅ‚
czytana blia zajmuje miejsce drugorz´dne lub wcale
i interpretowana na kl´czkach. Tylko jako zbiór mi- jej nie ma, albo teÅ» poprzez Ęredniowieczne
tów, opowieĘci, baĘni, proroctw, psalmów, liryków chrzeĘcijał
stwo pe"ni rol´  wstecznÄ…  jak
b´dÄ…cych przejawem mÄ…droĘci Å»yciowej plemion wówczas mówiono, prawie wstydliwÄ…. W arty-
4
hebrajskich . kule zaadresowanym do nauczycieli j´zyka
polskiego pisa" Eugeniusz Kasperski:
Program edukacyjny, jaki wy"ania si´ z po-
wyÅ»szych uwag, nie jest nowy: w"aĘnie taki ste- Polska  kiedyĘ nareszcie trzeba wywaÅ»yç te otwarte
reotyp myĘlenia o Biblii uku"y liczne wydania drzwi i odkryç t´ Ameryk´  leÅ»y nad Ba"tykiem,
OpowieĘci biblijnych Zenona Kosidowskiego. a nie nad Morzem Âródziemnym. StolicÄ… Polski jest
W ocenie tych powtarzanych, wielonak"ado- Warszawa  miasto nad Wis"Ä…, mi´dzy MoskwÄ…,
wych edycji trzeba uchyliç relacj´: wierzÄ…cy  Berlinem, PragÄ… i Sztokholmem  a nie Rzym lub
6
niewierzÄ…cy, gdyÅ» nie jest to kwestia wiary, Watykan .
lecz prawdy naukowej: Biblia w wyborze i sty-
Autor tego epokowego odkrycia ocenia"
lu OpowieĘci... Kosidowskiego zosta"a wyraę-
 solidarnoĘciowe programy nauczania litera-
nie zniekszta"cona i pozbawiona duchowego
tury jako  charakterystyczny wytwór kryzysu
sensu. I ten mechanizm wytwarzania stereoty-
duchowego cz´Ä˜ci nauczycieli oraz inteligen-
pu, czyli pó"prawdy, by" skuteczny: w latach
cji akademickiej w ostatnich latach , martwi"
80. na spotkaniach z nauczycielami s"ysza"am
si´, iÅ» programy nasycone sÄ…  irracjonaliz-
niekiedy protesty:  po co nam Biblia, jest dla
mem i fideizmem , uprzywilejowana jest
uczniów zbyt trudna; mamy Kosidowskiego,
w nich  kultura europejska utoŻsamiana na
którego si´ tak dobrze czyta... , ale by"y teÅ» 
ogó" z krajami zachodnimi , tymczasem
podzi´kowania:  Nie przypuszcza"am, Å»e
wspó"czesny Ęwiat jest  policentryczny , nie
OpowieĘci biblijne s"uŻą fa"szowaniu Pisma
 eurocentryczny , a w lekturach literackich
Âwi´tego...
 nie istnieje Azja czy Afryka, nie ma Japonii,
Indii, Chin czy Ęwiata arabskiego . Oszcz´dÄ™-
Stereotypy
my sobie dalszych cytatów. Okaza"oby si´ bo-
wiem, Że szukanie korzeni kultury polskiej
Stereotyp jest trwa"y i wytwarzają go róŻne
mechanizmy kultury  dawniej ideologia poli- w Atenach jest równie naganne jak przypomi-
nanie o istnieniu Jerozolimy Dawida i Salo-
tyczna, dziĘ post´pujÄ…ca laicyzacja. Trzeba
wi´c w imi´ prawdy podwaÅ»aç stereotypy, od- mona. Zajmowanie si´ tradycjÄ… by"o (jest?)
s"aniaç mechanizmy ich powstawania. Si"a od- w ogóle podejrzane, zak"ada postaw´ identy-
fikacji,  kultowy i wierzeniowy stosunek do
dzia"ywania stereotypów w kulturze wynika
tradycji , podczas gdy programy nauczania li-
z "atwoĘci i wygody posuwania si´ wytyczonym
teratury powinny kierowaç uczniów ku  twar-
torem. I tak na przyk"ad przez d"ugie lata
dym realiom wspó"czesnego Ęwiata . To ostat-
w PRL-u przyzwyczajano do myĘli o prymacie
antycznego rodowodu kultury europejskiej
i polskiej. Równoleg"e i podstawowe ęród"o
4
J. Marks, ÂwiÄ…tobliwy zaprz´g,  Kultura 1985, nr 7.
kultury  Biblia  bi"o jak gdyby w cieniu An- 5
W pierwszych wydaniach podr´cznika dla kl.
tyku5, p"yn´"o gdzieĘ na poboczach krainy in-
I liceum StaroÅ»ytnoĘç  OĘwiecenie (wyd. I 1986)
spirowanej przez arcydzie"a sztuki i literatury
mojego wspó"autorstwa nie mog"am wywalczyç,
grecko-rzymskiej. Nie zaprzeczano istnieniu by starsza od literatury greckiej Biblia pojawi"a
si´ przed Homerem i literaturÄ… antycznÄ…. Do-
biblijnych i chrzeĘcijał
skich inspiracji i wp"y-
piero od 6 wydania (1991) sta"o si´ to moÅ»liwe.
wów w literaturze czy sztuce polskiej, nie zaj-
6
 Liberum veto w sprawie programów szkolnych,
mowano si´ jednak powaÅ»nie tym nurtem
 Polonistyka 1985, nr 7, s. 572.
(poza Ęrodowiskiem badaczy KUl-u). Wprost
8/2005
459 11
horyzonty polonistyki
nie zdanie, niestety, dziĘ jest aktualne: liczy si´ nie zdarza: autor zatrzymuje si´ na progu
si´ pragmatyka i sukces, nie zaĘ duchowy wy- procesu poznawczego.
miar kultury. Co dzia"o si´ wokó" Ksi´gi Hioba w klasie
prof. Ch´tkowskiego  opisa"am w innym
Jak jest?
miejscu9. Tu przywo"ajmy tylko  promocyjnÄ…
Czy istnieją zatem róŻne prawdy o Biblii i jej
wersj´ Ksi´gi Hioba :
kulturowym funkcjonowaniu? I czy odpo-
By" w ziemi, którą w"ada"y hipermarkety, pewien
wiedÄ™ na to pytanie jest uwarunkowana posta-
klient imieniem Hiob. A cz"owiek ten by" wierny jed-
wÄ… wierzÄ…cego i niewierzÄ…cego?
nemu sklepowi, unika" towarów niefirmowych i ba"
Zwolennicy postawy laickiej powiadają, Że
si´ kupowaç u konkurencji. I urodzi"o mu si´ kilko-
dla odbiorcy literatury i kultury jest zgo"a
ro dzieci, dla których teŻ kupowa" w jednym hiper-
oboj´tne, jaki status przypiszemy Biblii.
markecie.
Chodzi o to, aby zauwaÅ»yç obecnoĘç Biblii
Takim j´zykiem opowiada uczniom prof.
w kulturze, w Ęwiecie znaków literackich, iko-
Ch´tkowski histori´ Hioba, który najpierw
nograficznych, teatralnych, obyczajowych
bogaci si´ dzi´ki promocjom dla wiernego
i przekazaç umiej´tnoĘç ich rozpoznania oraz
klienta, potem, na skutek podszeptów konku-
wyinterpretowania odniesieł
do Biblii w dzie-
rencyjnego agenta, w"aĘciciel hipermarketu
le literackim czy innym dziele sztuki. MoŻna
podnosi ceny i ograbia go ze wszystkich bo-
zatem ograniczyç si´ do literackiego wymiaru
gactw, ale klient pozostaje wierny, wreszcie
Biblii z pomini´ciem sfery sacrum. Przyjrzyj-
sprzedaje mu towar przetermi-
my si´ wi´c tej moÅ»liwoĘci.
nowany i Hiob zosta" poraŻony
Dariusz Ch´tkowski, nauczy-
z"oĘliwymi krostami, ale mimo
ciel-polonista, autor odwaŻnej,
to i mimo narzekał
Żony i do-
lecz kontrowersyjnej ksiąŻki, usi-
mowników Hiob pozosta"
"uje zasypaç przepaĘç mi´dzy
wierny i nie zmieni" hiper-
Ęwiatem m"odych ludzi a szko"ą7.
marketu.
Szuka sposobu, jak przybliÅ»yç
Nauczyciel nie tylko aktu-
uczniom dawne arcydzie"a. Pozna-
alizuje Bibli´ (omawiano wy-
wanie kanonu literackiego w czystej
"Ä…cznie czytanÄ… parafraz´, nie tekst
postaci to romantyczna bzdura8  pi-
oryginalny), ale takŻe sugeruje uczniom, by
sze. Szuka sposobu, jak odĘwieÅ»yç szkolny ka-
w czytanych fragmentach odnajdywali siebie,
non lekturowy i znajduje: w hipermarkecie,
swoje zainteresowania, bo czytanie lektury nie
gdzie umieszcza Hioba, w piosence i jazzie, co
powinno niszczyç naszej osobowoĘci, ale po-
towarzyszy poezji Jana Kochanowskiego, we
winno rozwijaç nasz talent i zainteresowania.
wspó"czesnej zbrodni i "ajdactwie, "ącząc afe-
W pracach pisemnych cytowanych w ksiąŻce
r´ Lwa Rywina z Lordem Jimem Conrada. Te
uczniowie ujawniali, czym si´ interesujÄ…, styli-
zabiegi zmierzajÄ…ce do aktualizacji dawnych
zujÄ…c wypowiedzi na j´zyk sakralny, choç nie
dzie" nie wywo"ują sprzeciwu, jeĘli potrakto-
by"o w nich Ęladu kontaktowania si´ z wielki-
waç je jako motywowanie ucznia do lektury
mi problemami Ksi´gi Hioba. Nauczyciel jed-
i przygotowanie do analizy i interpretacji czy-
nak z zadowoleniem pisze, iÅ» powsta"o wiele
tanych utworów, a wi´c rozumienia ich sensu
róŻnorodnych tekstów, które ujawni"y zainte-
w odpowiednich kontekstach (biblijnych czy
resowania uczniów. Wszyscy byli przej´ci
historycznoliterackich). Nic takiego jednak
i wzruszeni: Pismo Âwi´te pomog"o, otworzy"o
serca wi´kszoĘci moich uczniów  konkluduje
7
D. Ch´tkowski, Z budy. Czy spuĘciç ucznia autor. Porozumienie pomi´dzy uczniami a na-
z "ał
cucha?, Kraków 2003.
uczycielem z pewnoĘcią zaistnia"o, ale warto
8
TamŻe, s. 99.
by zapytaç, na jakie przestrzenie otworzy"y si´
9
Zob. P"ynne granice: zdrowy rozsÄ…dek i smak,
serca uczniowskie? Pozostali w swoich w"a-
 Polonistyka 2004, nr. 4 s. 50-51.
snych Ęwiatach: w obszarach kultury masowej.
12 460 polonistyka
znawanie
o
P
kanonu literackiego
czystej postaci
w
to romantyczna
bzdura.
horyzonty polonistyki
Polonista nie musi zast´powaç teologa I to jest faktem. Ks. Jakub Wujek t"umaczy"
i czytaç Pismo Âwi´te na lekcjach j´zyka pol- pismo Ęwi´te, nie  arcydzie"o literackie. RóŻ-
skiego dla celów katechetycznych. Ma w"asne nowiercy w XVI i XVII w. toczyli spory reli-
polonistyczne cele: powinien uĘwiadomiç gijne, nie zaĘ estetyzujÄ…ce dysputy. W literatu-
istot´ ksiÄ…g biblijnych i wyjaĘniç ich funkcjo- rze polskiej wielu poetów  wadzi"o si´
nowanie w kulturze w"aĘnie w aspekcie sa- i nadal wadzi si´ z Bogiem, z"orzeczÄ…c i bluÄ™-
kralnym, jako Pisma Âwi´tego; przede wszyst- niÄ…c Stwórcy, Chrystusowi, Ęwi´temu... Za-
kim jednak uczyç rozumienia symboliki wsze to jednak dzieje si´ w sferze sacrum.
biblijnej i przybliÅ»yç jej Ęwiat wartoĘci. Ch´t- JeÅ»eli upominam si´ o podtrzymanie religij-
kowski tego nie czyni, lecz kontynuuje (moŻe nego wymiaru Biblii w procesie dydaktycznym,
nieĘwiadomie) program edukacyjny ukszta"- to czyni´ to z dwóch powodów: pierwszy wyni-
towany przez OpowieĘci biblijne ka z sakralnej istoty Biblii; drugi  z zadał
for-
Zenona Kosidowskiego. One to macyjnych edukacji: kaŻdy z wy-
uku"y stereotyp myĘlenia o Biblii chowanków powinien opuĘciç
jako zbiorze literackich baĘni szko"´ wzbogacony duchowo,
i narracji. Takie dzia"anie jest fa"- kaÅ»dego naleÅ»a"oby wyposaÅ»yç
szywe. Traktowanie Biblii jako w postaw´ szacunku dla religii
ksiÄ…g Ęwi´tych nie jest kwestiÄ… i wiary, co nie oznacza identyfika-
wiary, lecz prawdÄ… naukowÄ…10 cji z postawÄ… wierzÄ…cego i stoso-
i trzeba jÄ… respektowaç, aby kon- wania przemocy symbolicznej.
tekst biblijny pog"´bia" interpre- Kontakt z BibliÄ… czy (w przypadku
tacj´ w toku pracy nad utworami obcokrajowca) z innÄ… Ęwi´tÄ… ksi´-
literackimi. OczywiĘcie, kilka lekcji polskiego gÄ… powinien temu s"uÅ»yç. Nad-
nie zastÄ…pi systematycznego obcowania z Bi- rz´dnym celem polonistycznym jest wykszta"ce-
bliÄ…, ale w"aĘnie one powinny zach´ciç do sa- nie umiej´tnoĘci pog"´bienia interpretacji
modzielnego czytania. o wymiary symboliczne i duchowe poprzez
wprowadzenie biblijnego kontekstu11.
Dariusz Ch´tkowski to czyni", ale nie wy-
prowadzi" uczniów z hipermarketu. Zostawi"
Biblia jako tekst i jako kontekst
ich w tej wątpliwej Ęwiątyni spo"eczeł
stwa
Biblia istnieje w kulturze, a wi´c takÅ»e w pro-
konsumpcyjnego. I na to nie ma zgody: po-
gramie edukacji literackiej, w dwojaki sposób:
winnoĘcią polonisty jest przygotowanie do od-
jako tekst i jako kontekst. W pierwszym wy-
bioru symbolicznego, rozszerzanie horyzontu
padku moÅ»e zaistnieç róŻny tryb lektury
aksjologicznego uczniów. CóŻ lepiej pos"uŻy-
tekstu biblijnego  w postawie wierzÄ…cego
"oby temu celowi niÅ» Biblia? Ksi´ga Ęwi´ta
i niewierzącego, w okolicznoĘciach czytał
li-
(nawet wtedy, kiedy jest dla czytajÄ…cego tylko
turgicznych podczas mszy Ęw. lub indywidual-
 pamiÄ…tkÄ… nieby"Ä… ) musi byç traktowana po-
nych czytał
o charakterze modlitwy, albo zgo-
waŻnie  albo jako tekst, albo jako kontekst,
"a przeciwstawnych aktów lektury, o cha-
nie moÅ»na jej sprowadzaç do roli pretekstu
rakterze poznawczym i badawczym  w pra-
dzia"ał
zast´pczych. By"oby to sprowadzenie
cowni uczonego czy w sali szkolnej na lekcji j´-
edukacji do czysto technicznej wiedzy o rela-
zyka polskiego. Te róŻne akty lektury, dokony-
cjach intertekstowych, z pomijaniem sensu 
wane w odmiennych postawach i w ca"kiem
tak Biblii, jak dzie"a literackiego, do którego
dany motyw biblijny si´ odnosi. A ponadto
znaczy"oby to, Że prawda o kulturotwórczej
10
roli Biblii jest relatywna, uzaleŻniona od po- Zob.  W drodze 1985, nr 11-12, s. 70-84 (tu
obszerne przypisy dotyczące ówczesnych pole-
stawy wierzÄ…cego czy niewierzÄ…cego. Tak by-
mik i dyskusji).
wa w Å»yciu, ale proces edukacyjny musi byç
11
Por. przyk"ady interpretacji wierszy Szymbor-
oparty na faktach. Prawda o Biblii jest jedna:
skiej i RóŻewicza podane na koł
cu artyku"u.
Biblia istnieje w kulturze jako pismo Ęwi´te,
8/2005
461 13
T
raktowanie Biblii
jako ksiÄ…g Ęwi´tych
nie jest kwestiÄ…
wiar
y
,
lecz prawdÄ…
naukowÄ….
horyzonty polonistyki
róŻnych celach, powinna "Ä…czyç wspólna wszyst- religijny. Próba zrozumienia teologicznych
kim ch´ç dotarcia do pe"nego sensu tekstu. sensów wynikajÄ…cych z opisu Ęwiata czy cz"o-
Pod uwag´ trzeba wziÄ…ç jednak moÅ»liwoĘci wieka nie jest jednoznaczna z przyj´ciem po-
percepcji ucznia na róŻnych etapach kszta"ce- stawy wierzÄ…cego, ale jest niezb´dna, aby od-
nia12 oraz jego uprzednie doĘwiadczenie i przy- biorca, np. pieĘni Kochanowskiego Czego
gotowanie do odbioru treĘci religijnych. chcesz od nas, Panie... czy poematu Mi"osza
W szkole podstawowej b´dÄ… to kontakty z Bi- Âwiat. Poema naiwne, zrozumia" sens biblij-
blią sporadyczne i okazjonalne, powiązane nych odniesieł
w tych utworach i dobrze je
z czytanym utworem albo z omawianym proble- zinterpretowa". Od sposobu wprowadzenia
mem  religijnym czy etycznym. W gimnazjum i pojmowania Biblii jako  tekstu zaleŻy jej
trzeba by juÅ» zadbaç o wykszta"cenie umiej´t- funkcjonowanie kontekstualne. Nie jest za-
noĘci podstawowej, czyli sprawnoĘci w wyszuki- tem oboj´tne, jak przedstawimy tekst biblijny
waniu w Biblii odpowiedniego fragmentu. adeptom sztuki literackiej: czy b´dzie to tylko
Uczniowie powinni umieç odnaleÄ™ç danÄ… ksi´- zbiór fabu", opowieĘci, motywów, czy teÅ» od-
g´, odszukaç poszukiwany rozdzia", wskazaç czytywany w ca"ym literackim
werset, odczytywaç skróty bi- uposaÅ»eniu tekst Starego lub No-
blijne i rozwiÄ…zywaç dany zapis, wego Testamentu, odbierany ze
np. Rdz 4, 3-12 (Kain i Abel) al- ĘwiadomoĘcią religijnego i mo-
bo Ps 22, 16; Ps 69, 22 (cytowa- ralnego przes"ania.
ne przez ewangelistów zapowie- Teoretycy procesu komunika-
dzi Golgoty). GimnazjaliĘci cji literackiej podkreĘlają, iŻ musi
mogÄ… byç teÅ» wdraÅ»ani rozmaicie nastÄ…piç odpowiednioĘç mi´dzy
do odczytania sensu tekstu biblij- nadawcÄ… a odbiorcÄ… w rozumie-
nego. niu znaku, aby w ogóle jakikol-
Hermeneutyka biblijna wy- wiek proces odbioru zaistnia".
pracowa"a ca"Ä… teori´ sensów, Roman Jakobson pisze:
której tu omawiaç nie sposób. Powiedzmy tyl-
Dystans przestrzenny, a cz´sto i czasowy, mi´dzy
ko jedno; prezentacja i czytanie tekstu biblij-
nadawcÄ… a odbiorcÄ… zostaje pokonany dzi´ki zwiÄ…z-
nego nie moÅ»e si´ ograniczyç do czytania lite-
kowi wewn´trznemu: musi istnieç pewna równowaÅ»-
ralnego, dos"ownego; odbiorca musi podjÄ…ç
noĘç mi´dzy symbolami uÅ»ytymi przez nadawc´
trud zrozumienia sensu symbolicznego, du-
a symbolami znanymi odbiorcy i interpretowanymi
chowego, a proces ten trzeba zaczÄ…ç wczeĘnie,
przez odbiorc´. Bez takiej równowaÅ»noĘci komuni-
by licealista umia" czytaç ze zrozumieniem
kat zawisa w próŻni: nawet jeĘli dojdzie do odbiorcy,
13
tekst biblijny. I nie jest to uwaga skierowana
nie dzia"a na niego .
tylko do wierzących. KaŻdy bowiem tekst
Zakorzenienie literatury polskiej w trady-
trzeba odbieraç zgodnie z jego przeznacze-
cji chrzeĘcijał
skiej oznacza uÅ»ycie j´zyka sym-
niem, a tekst biblijny  co juÅ» powiedziano 
bolicznego zaczerpni´tego bÄ…dÄ™ wprost z Bi-
funkcjonuje w kulturze polskiej jako tekst
blii, bądę z innych Ęwiadectw chrzeĘcijał
skiej
kultury religijnej. Elementami tego j´zyka sÄ…
12
Tu naleÅ»a"oby opisaç, jak wprowadzajÄ… uczniów
s"owa, przedmioty, osoby, uk"ady fabularne,
w Ęwiat biblijny katecheci na róŻnych etapach
narracje, znaki liturgiczne i in.
kszta"cenia; niestety, nie uda"o mi si´  mimo
poczynionych starał
 znaleÄ™ç autora do przed- Symbole tego j´zyka majÄ… charakter religijny. Jest to
stawienia tej problematyki szkolnej.
fakt o znaczeniu bardzo istotnym. Poezja (...), od-
13
R. Jakobson, Dwa aspekty j´zyka, w: R. Jakob-
wo"ujÄ…c si´ do symboliki religijnej, ustosunkowuje
son i M. Halle, Podstawy j´zyka, Wroc"aw 1964,
si´ tym samym do charakterystycznej sfery wartoĘci
s. 114.
14 zwiÄ…zanej z tÄ… symbolikÄ…
K. TrybuĘ, Dialektyka sacrum w poezji Stanis"a-
wa Grochowiaka,  Pami´tnik Literacki 1984,
 pisze Krzysztof TrybuĘ charakteryzując po-
nr 2, s. 165.
ezj´ Stanis"awa Grochowiaka14. SÄ…d ten moÅ»-
14 462 polonistyka
Biblia istnieje
wi´c
ze, a
kultur
w
programie
takŻe w
edukacji literackiej,
dwojaki sposób:
w
jako
jako tekst i
kontekst.
horyzonty polonistyki
na uogólniç: podobne procesy zachodzÄ… Czytanie poezji z BibliÄ… w r´ku
w kaÅ»dej poezji odwo"ujÄ…cej si´ do symboliki
Uzasadnienie powyŻszych uwag poprzez od-
biblijnej, nawet takiej, w której Bóg to raczej
wo"anie si´ do klasyki poezji narodowej by"o-
zwada i szukanie niÅ» mi"oĘç, jak napisa" Jerzy
by zbyt duÅ»ym u"atwieniem: najwi´kszych pol-
Kwiatkowski o Grochowiaku, a moŻna by je
skich poetów  Kochanowskiego, Mickiewi-
odnieĘç np. do RóŻewicza czy wielu innych
cza, Norwida  po prostu nie moÅ»na odbieraç
poetów o postawie laickiej. Dzieje si´ tak, po-
bez rozumienia tradycji chrzeĘcijał
skiej. Ks.
niewaÅ» symbol religijny wskazuje zawsze na
Józef Kudasiewicz s"usznie zauwaŻy", Że litera-
pewnÄ… hierarchi´ wartoĘci (duchowych, mo-
tura polska stanowi oryginalny i wielowarstwo-
ralnych), poĘród których wartoĘcią podstawo-
wy komentarz do Biblii16, Że w"aĘnie dlatego
wą i najwyŻszą jest  sacrum15.
przez ca"e wieki obywaliĘmy si´ bez naukowych
Odwo"ajmy si´ do przyk"adu. Walka Hek-
czy popularnych komentarzy biblijnych. Wystar-
tora z Achillesem, bohaterów Iliady, jest poje-
czy" komentarz literatury. Sprawa nie jest tak
dynkiem dwóch równych sobie herosów, choç
jednoznaczna w przestrzeni kultury wspó"cze-
tylko jeden zwyci´Å»a. KaÅ»demu jednako po-
snej. Istnieje bowiem wielu poetów, którzy
magajÄ… bogowie. Starcie odbywa si´ poza sfe-
czerpiąc wiele z Biblii i tradycji chrzeĘcijał
-
rÄ… wartoĘci religijnych i moralnych, liczy si´
skiej, toczÄ… z niÄ… polemik´, dokonujÄ… róŻnych
tylko m´stwo bohaterów i przebieg"oĘç oszu-
przewartoĘciował
. Czy zatem taka poezja ist-
kujÄ…cych si´ po ludzku bogów.
nieje poza problematykÄ… religijnÄ…? I czy
Walka Dawida z Goliatem jest nie tylko
wprowadzenie kontekstu Starego lub Nowego
obrazem nierównego starcia, w którym s"aby
Testamentu moÅ»e daç poezji  biblijnÄ… g"´bi´ ,
Dawid staje naprzeciw pot´Å»nego Goliata.
skoro utwór napisany zosta" w postawie laic-
Ten pojedynek rozgrywa si´ w Ęwiecie warto-
kiej i w takiej postawie jest czytelny? Przeczy-
Ęci moralnych: sprawiedliwy zwyci´Å»a nie-
tajmy wspólnie Psalm Wis"awy Szymborskiej:
sprawiedliwego. Dawid wie, Że odniesie zwy-
O, jakŻe są nieszczelne granice ludzkich pał
stw!
ci´stwo w nierównej walce, gdyÅ» modli si´
Ile to chmur nad nimi bezkarnie przep"ywa,
i wierzy Bogu. W Ęwiecie Dawida najwyŻ-
ile piasków pustynnych przesypuje si´ z kraju do kraju,
szymi wartoĘciami są modlitwa, wiara, Bóg.
ile górskich kamyków stacza si´ w cudze w"oĘci
Symbol walczÄ…cego Dawida, wyrwany z prze-
w wyzywajÄ…cych podskokach!
strzeni aksjologicznej, która go t"umaczy,
 zawisa w próŻni . Nawet jeĘli ktoĘ zna opo- Czy musz´ tu wymieniaç ptaka za ptakiem jak leci,
albo jak w"aĘnie przysiada na opuszczonym szlabanie?
wieĘç o Dawidzie, lecz nie pojmuje jego
Niechby to nawet by" wróbel  a juŻ ma ogon oĘcienny,
Ęwiata wartoĘci, nie moÅ»e zrozumieç, na
czym polega si"a Dawida i p"ynÄ…ca z niej uf- choç dzióbek jeszcze tutejszy. W dodatku  aleÅ» si´
wierci!
noĘç. W takim odbiorze symbol Dawida tra-
ci swoją moc dzia"ania: proca i pieĘł
na
Z nieprzeliczonych owadów poprzestan´ na mrówce,
ustach w starciu z uzbrojonÄ… pot´gÄ… to zbyt
która pomi´dzy lewym a prawym butem straÅ»nika
ma"o, aby postaç Dawida budzi"a szacunek,
na pytanie: skÄ…d dokÄ…d  nie poczuwa si´ do odpo-
nie by"a Ęmieszna.
wiedzi.
Dlatego w prezentacji Biblii jako tekstu,
Och, zobaczyç dok"adnie ca"y ten nie"ad naraz,
czynionej w perspektywie edukacji literackiej,
na wszystkich kontynentach!
nie moÅ»na ograniczyç si´ do literackiego wy-
Bo czy to nie liguster z przeciwnego brzegu
miaru Biblii, gdyÅ» symbolika biblijna pozba-
przemyca poprzez rzek´ stutysi´czny listek?
wiona religijnych znaczeł
nie stanowi odpo-
wiednioĘci wobec biblijnych odniesieł

15
Zob. J.Tischner, MyĘlenie wed"ug wartoĘci, Kra-
w utworach literackich. Biblia tak przedsta-
ków 1981, s. 98.
wiana i tak poznawana nie spe"ni"aby swojej
16
J. Kudasiewicz, I daç jej& g"´bi´ biblijnÄ…,  Prze-
podstawowej roli jako kontekst literatury
glÄ…d Katolicki 1985, nr 43.
i sztuki.
8/2005
463 15
horyzonty polonistyki
Bo kto, jeĘli nie mątwa zuchwale d"ugoramienna,
ta strefa wód terytorialnych ,  us"uŻne fale
narusza Ęwi´tÄ… stref´ wód terytorialnych? powietrza itp.). Natura narusza granice na
róŻnych poziomach, od gwiazd  po mrówk´.
Czy moÅ»na w ogóle mówiç o jakim takim porzÄ…dku,
Wszystkie obrazy ukazujÄ… ten sam mecha-
jeÅ»eli nawet gwiazd nie da si´ porozsuwaç
nizm: natura zawsze przekracza granice, któ-
Żeby by"o wiadomo, która komu Ęwieci?
re ludzie sobie sztucznie wytworzyli, a ruch
I jeszcze to naganne rozpoĘcieranie si´ mg"y! w Ęwiecie natury kwestionuje granic´ realnie
I pylenie si´ stepu na ca"ej przestrzeni, i symbolicznie. Ca"oĘç interpretuje G"owiÅ‚
ski
jak gdyby nie by" wcale w pó" przeci´ty! jako  przypowieĘç z"oÅ»onÄ… z mikrofabu" uka-
I rozleganie si´ g"osów na us"uÅ»nych falach powie- zujÄ…cych rzekomy "ad Ęwiata ludzkiego i Å»y-
trza: wio"owy nie"ad natury. Obydwie jednak kate-
przywo"ywawczych pisków i znaczących bulgotów! gorie  i "adu, i nie"adu  potraktowane są
w utworze ironicznie:
Tylko co ludzkie potrafi byç prawdziwie obce.
o nie"adzie moÅ»na mówiç tylko wówczas, gdy uzna-
Reszta to lasy mieszane, krecia robota i wiatr.
je si´ fa"szywy i nieustannie kwestionowany "ad
(z tomu Wielka liczba, 1976)
17
wprowadzony przez wytyczenie granic .
Przytoczony wiersz wnikliwie zinterpreto-
wa" Micha" G"owił
ski, analizujÄ…c go poprzez Dlaczego  Psalm
kategori´ przestrzeni artystycznej. Zdaniem
Tyle wątków myĘlowych przywo"anego inter-
G"owił
skiego w utworze zawarta jest ironicz-
pretatora, którego wypada"oby przeprosiç za
na gra, obecne sÄ… wariacje na temat granicy.
dokonane symplifikacje. Pozostaje jednak
To przestrzenne poj´cie wiÄ…Å»e si´ z Å»yciem
istotna kwestia nie podj´ta w omawianej roz-
spo"ecznym, z granicÄ… bowiem "Ä…czy si´ bez-
prawie poĘwi´conej kategorii przestrzeni 
poĘrednio idea zakazu (wejĘcia, opuszczenia
funkcja tytu"u. Dlaczego  Psalm ? Tytu" jest
terenu). Szymborska rozwija w wierszu ten
bezpoĘrednim g"osem autora, jego sugestią
wÄ…tek, zawierajÄ…c juÅ» w pierwszym wersie jak
interpretacyjną wobec ca"oĘci wypowiedzi,
gdyby introdukcj´ do wszystkich nast´pnych
spróbujmy zatem pójĘç za niÄ….
obrazów: O, jakŻe są nieszczelne granice ludz-
Psalm jest nazwÄ… gatunku niezwykle po-
kich pał
stw. Tautologia  ludzkie pał
stwo
jemnego, zawierajÄ…cego najrozmaitsze kon-
przywo"uje poprzez zwyczaj j´zykowy Augu-
kretyzacje biblijnej wypowiedzi lirycznej, by
stył
skie  pał
stwo BoŻe , G"owił
ski uchyla
wspomnieç tylko podzia"y psalmów na po-
jednak to skojarzenie: opozycj´ wobec  paÅ‚
-
chwalne, dzi´kczynne, b"agalne, pokutne,
stwa ludzkiego tworzy  zdaniem uczonego 
królewskie, syjoł
skie i in. Wspólną cechą tych
natura. Ona to w"aĘnie nie respektuje granic
zróŻnicowanych utworów jest adresat: podsta-
sztucznie wyznaczanych przez pał
stwo. Na
wowym wyróŻnikiem gatunkowym psalmu
wiersz sk"ada si´ ciÄ…g obrazów z Å»ycia natury,
jest modlitewny charakter i bezpoĘrednia
z których kaŻdy stanowi przyk"ad ilustrujący
obecnoĘç Boga. Nawet z"orzeczenia sÄ… skiero-
tez´ zawartÄ… w pierwszym wersie. ZasadniczÄ…
wane wprost do Boga. Bóg jest zawsze w psal-
ideÄ… wiersza Szymborskiej jest  zdaniem
mach obecny, a ludzie, jak pisa" ksiÄ…dz Sadzik,
uczonego  ukazanie  absurdalnoĘci prze-
nie wierzÄ… w Boga, lecz wierzÄ… Bogu.
strzeni spo"ecznej poprzez przeniesienie jej
W utworze Szymborskiej nie ma Boga, ja-
w sfer´ przestrzeni naturalnej. Ta z kolei opi-
ko konkretnego adresata wypowiedzi, ale ist-
sana jest w wierszu poprzez uŻycie frazeologii
niejÄ… dwa sygna"y, które kierujÄ… uwag´ do Ä™ró-
publicystycznej (por.  ogon oĘcienny ,  Ęwi´-
de" biblijnych: tytu", którego semantyka
zak"ada obecnoĘç Boga w obr´bie wypowie-
17
M. G"owił
ski, Przestrzenne tematy i wariacje,
dzi, i wspomniana wyŻej tautologia  pał
stwo
w: Przestrzeł
i literatura, Studia pod red.
ludzkie , która niejako domaga si´ przywo"a-
M. G"owił
skiego i A. Okopieł
-Stawił
skiej,
nia formu"y  pał
stwo BoŻe (civitas Dei)
Wroc"aw 1978, s. 92-95
(choç nie musi to byç dos"owne, AugustyÅ‚
skie
16 464 polonistyka
horyzonty polonistyki
znaczenie). Przywo"ujÄ…c tradycje biblijne
i chrzeĘcijał
skie, moÅ»na zinterpretowaç
wiersz w sposób pe"niejszy, a w kaŻdym razie
nieco inny: ironicznie potraktowany nie"ad
Ęwiata natury jest pe"nym harmonii "adem
dzie"a Stworzenia, którego nie moÅ»e naruszyç
sztuczny porządek  ludzkich pał
stw :
Czy moÅ»na w ogóle mówiç o jakim takim porzÄ…dku,
jeÅ»eli nawet gwiazd nie da si´ porozsuwaç, Å»eby by"o
wiadomo, która komu Ęwieci?
Podmiot liryczny nie wypowiada si´ z jed-
nakowÄ… ironiÄ… o ludzkim "adzie i naturalnym
nie"adzie. IroniÄ… ogarni´ta jest przede wszyst-
kim idea granicy w  pał
stwie ludzkim , jego
rzekomy "ad. W wierszu wyczuwa si´ t´sknot´
do harmonii Ęwiata natury:
Rys. Maciej Pachowicz
Och, zobaczyç dok"adnie ca"y ten nie"ad naraz
na wszystkich kontynentach!
stwo ludzkie . I takiej samej wiedzy domaga
W Psalmie Szymborskiej wyczuwalna jest
si´ od odbiorcy.
obecnoĘç Boga-Stwórcy poprzez nie wyraÅ»o-
nÄ… wprost pochwa"´  nie"adu natury. Utwór Tadeusza RóŻewicza Drewno
odsy"a zatem nie tylko do Ksi´gi Psalmów, ale
to znany  podr´cznikowy 18 wiersz. Poeta
takÅ»e do Ksi´gi Rodzaju, do opisu stworzenia
w wielu tekstach bezpoĘrednio okreĘla swoją
Ęwiata: A Bóg widzia", Że wszystko, co uczyni",
postaw´ ĘwiatopoglÄ…dowÄ…, np.
by"o bardzo dobre (Rdz 1, 37). JakŻe gorzko
Nie wierz´ w przemian´ wody w wino/ nie wierz´
brzmi na tym tle pointa wiersza, stanowiÄ…ca
w grzechów odpuszczenie,/ nie wierz´ w cia"a zmar-
mora" zawartych w utworze  przypowieĘci :
twychwstanie (Lament, z tomu Niepokój, 1946).
Tylko co ludzkie potrafi byç prawdziwie obce.
Mimo takich wyznał
w utworach RóŻewi-
We wspó"czesnym, podzielonym Ęwiecie
cza znajduje si´ wiele odniesieÅ‚
do Biblii: fa-
nie ma miejsca na tradycyjne wartoĘci huma-
bu", motywów, frazeologii, symboliki. Jak od-
nizmu, których pami´ç przywo"uje trawesta-
czytywaç te znaki? Czy istniejÄ… one w poezji
cja staroÅ»ytnej maksymy Terencjusza. Byç mo-
RóŻewicza na tej samej zasadzie, co pozba-
Że tytu" wiersza naleŻy  jak wszystko
wione wymiaru sacrum motywy antyczne?
u Szymborskiej  odczytaç ironicznie: nie jako
Przywo"any utwór RóŻewicza Drewno wy-
pochwa"´ i dzi´kczynienie, lecz z"orzeczenie
wo"uje róŻne reakcje odbiorców i poddaje si´
wypowiedziane dzie"u Stworzenia, wszak
róŻnorakim interpretacjom, mniej czy bar-
obejmuje ono nie tylko Ęwiat przyrody, ale
dziej uzasadnionym otwartÄ… strukturÄ… tekstu,
i Ęwiat ludzi. W przedstawionej rzeczywistoĘci
a z pewnoĘcią takŻe  jakoĘcią przywo"anych
wi´cej jest  kreciej roboty ,  us"uÅ»nych fal
kontekstów. Utwór wyraęnie przywo"uje kon-
i  znaczących bulgotów i pisków niŻ harmo-
tekst sztuki (drewno  rzeęba Chrystusa),
nii. Byç moÅ»e teÅ», Å»e utwór naleÅ»y czytaç wy-
"Ä…cznie egzystencjalnie i odnieĘç do czasu hi-
18
Zob. podr´czniki mojego wspó"autorstwa: Sta-
storycznego, nie uniwersalnego. Ale faktem
roÅ»ytnoĘç  OĘwiecenie Podr´cznik dla kl. I li-
jest, Że Szymborska wie, co oznacza psalm,
ceum, WSiP 1986-2000; Skarbiec j´zyka, litera-
kiedy do niego odsy"a czytelnika, i wie takŻe,
tury, sztuki. Wypisy dla kl. 3, Poznał
2004, s. 18
oraz s. 20-22  tu fragm. interpretacji i tego
jaki "ad wynika z obrazów s"awiących dzie"o
utworu z przywo"aniem biblijnych i religijnych
Stworzenia w Ksi´dze Rodzaju, kiedy pi´tnu-
kontekstów.
je sztuczny porzÄ…dek i tworzy formu"´  paÅ‚
-
8/2005
465 17
horyzonty polonistyki
...leŻa" jak robak
Podmiot liryczny nie wypowiada si´
na wierzchu muru twardego
morze czerwone
z jednakowÄ… ironiÄ… o ludzkim "adzie
schowa"o go.
i naturalnym nie"adzie.
Czy jednak poeta, dokonujÄ…c reinterpreta-
cji motywu, polemizuje z motywem? fabu"Ä…?
historii literatury (misterium Ęredniowieczne)
opowieĘcią o przejĘciu przez Morze Czerwo-
i moÅ»e byç odczytywany w kategoriach este-
ne? z mitem? Czy raczej  z OpatrznoĘcią?
tycznych i egzystencjalnych. Ale desakraliza-
Z mocÄ… lub niemocÄ… Boga Úywego? W poezji
cja postaci Chrystusa i puenta utworu doma-
wspó"czesnej  i to nie tylko zlaicyzowanej 
gajÄ… si´ kontekstów biblijnych (Ewangelie,
symbole religijne pojawiajÄ… si´ po to, aby  jak
psalmy, Kazanie na Górze, pieĘni wielkopost-
pisze Stefan Sawicki  poddaç je reinterpreta-
ne (np. KrzyÅ»u Ęwi´ty nade wszystko  drewno
cji, sprzeciwiç si´, postawiç znak zapytania.
krzyÅ»a staje si´ drzewem Å»ycia)  wszystkie te
Ale niezaleŻnie od stosunku do religii  sama
konteksty umoÅ»liwiajÄ… pog"´bienie odczyta-
problematyka religijna jest obecna i Żywa19.
nia i wyjaĘnienie aluzyjnej puenty ( "ak-
Ca"y powyŻszy wywód zrealizowany zosta"
nie (Kazanie na Górze) =  pragn´  s"owo
jakby nieswoim g"osem i z cudzego punktu wi-
konajÄ…cego Chrystusa).
dzenia, takiego mianowicie, który zak"ada po-
Kultura literacka odbiorcy wymaga dyscy-
staw´ laickÄ… jako wartoĘç` i który  wbrew
pliny, hamowania w"asnych odczuç, nakazuje
faktom  widzi w Biblii albo  pamiÄ…tk´ nieby-
ascez´ i wnikliwe wczytywanie si´ w s"owo po-
"Ä… , albo tekst literacki czy ksi´g´ kultury
ety. Gdyby wi´c uchyliç wszystkie wprowadzo-
traktowaną na równi z innymi utworami lite-
ne konteksty i odczytaç wiersz zgodnie z laic-
ratury powszechnej.
kÄ… postawÄ… poety, wy"Ä…cznie w pierwszym
Na koniec zatem we w"asnym imieniu  co
znaczeniu, jako podziw dla sztuki, dla kawa"-
najistotniejsze: klucz biblijny otwierajÄ…cy bra-
ka drewna, nie sposób zapomnieç, Å»e to drew-
m´ do europejskich Ä™róde" kultury narodowej
no ukszta"towa" artystycznie jakiĘ rzeębiarz,
jest niezb´dny w literackim wyposaÅ»eniu kaÅ»-
któremu nieobce by"y treĘci ewangeliczne,
dego kulturalnego czytelnika.
skoro tak plastycznie wyrazi" m´k´ Chrystusa.
Ten klucz najsprawniej dzia"a, gdy posze-
MoÅ»na by zatem mówiç o palimpsestowym
rza granice naszej ojczyzny kulturowej, co naj-
nak"adaniu si´ tradycji w utworze  poprzez
pi´kniej wyrazi" Cyprian Norwid w puencie
przywo"anÄ… rzeÄ™b´  drewnianego Chrystusa ,
wiersza Moja ojczyzna:
poprzez teatr Ęredniowieczny, poprzez wspó"-
Klucz Dawidowy usta mi otworzy",
czesne s"owo poetyckie. Odwo"ania do trady-
Rzym nazwa" cz"ekiem. %
cji chrzeĘcijał
skiej zosta"y poddane zabiegom
desakralizacji, ale w"aĘnie one przypominają,
Å»e aby zrozumieç ich artystyczny i Ęwiatopo-
glÄ…dowy efekt, trzeba najpierw pojÄ…ç sfer´ sa-
crum. RóŻewicz w wielu utworach podejmuje
polemik´ ĘwiatopoglÄ…dowÄ…, np. w wierszu
Chaskiel, w którym ch"opiec Żydowski zastrze-
lony przez Niemców
BOÚENA CHRZŃSTOWSKA
prof. dr hab., pracownik naukowy Uniwersytetu
19
S. Sawicki, Z pogranicza literatury i religii, Lublin im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
1978, s. 148.
18 466 polonistyka