Wskazówki bibliograficzne

Na brak literatury w języku polskim dotyczącej pierwszych trzech stuleci dziejów
nowożytnych nie można narzekać. Oczywiście, poszczególne prace nie ukazują w równym
stopniu wszystkich zagadnień, ale znajdziemy dla tego okresu zarówno liczne syntezy, jak i
monografie, opracowania biograficzne i zbiory artykułów. Na tym miejscu wskazać mogę
tylko najważniejsze (i to arbitralnie dobrane) pozycje.
Wspomnieć trzeba przede wszystkim dwie podręcznikowe syntezy wydane przez PWN, od lat z
wielkim powodzeniem służące w nauczaniu akademickim i wielokrotnie wznawiane: Zbigniewa Wójcika,
Historia powszechna XVI-XVII wieku oraz Emanuela Rostworowskiego, Historia powszechna. Wiek XVIII.
Walorem obu tych ujęć (drugie onieśmiela znaczną objętością)
oprócz kompleksowości potraktowania epoki

jest położenie nacisku na elementy dyskusyjne w historiografii, na stan badań i współczesny punkt widzenia
badaczy na dane zagadnienie. Obszerną, autorską syntezę tego okresu w dwóch tomach: Historia powszechna
1492-1648 oraz Historia powszechna 1648-1789 (Książka i Wiedza, Warszawa 1991, 1995) zawdzięczamy też
Ludwikowi Bazylowowi. Od wielu lat funkcjonujÄ… na rynku polskim, wznawiane przez Wydawnictwa Szkolne i
Pedagogiczne, przygotowane przede wszystkim z myślą o nauczycielach historii, trzy opracowania omawiające
historię powszechną stulecia XVI, XVII i wieku Oświecenia autorstwa
kolejno
Andrzeja Wyczańskiego,
Adama Kerstena i Jaremy Maciszewskiego.
Czytelnik bardziej zaawansowany w poznawaniu historii powszechnej XVI-XVII wieku, interesujÄ…cy
się aktualnie rozwijaną problematyką badawczą w tej dziedzinie, znajdzie wiele interesujących artykułów w
pracy zbiorowej historyków polskich i zagranicznych pod redakcją Antoniego Mączaka, Europa i świat w
początkach epoki nowożytnej (część 1: Społeczeństwo, kultura, ekspansja, część 2: Ideologie, kryzysy, konflikty,
Wiedza Powszechna, "Konfrontacje Historyczne", Warszawa 1991-1992). Z angielskiej serii Dzieje Europy,
PIW uprzystępnił polskiemu czytelnikowi urozmaicone, panoramicznie ujęte portrety omawianych tu trzech
stuleci, których autorami są: Richard Mackenney, Europa XVI wieku (Warszawa 1997), Thomas Munck, Europa
XVII wieku 1598-1700 (Warszawa 1998) i Jeremy Black, Europa XVIII wieku 1700-1789 (Warszawa 1997).
Odnotujmy też w międzynarodowej serii wydawniczej "Tworzenie Europy" książkę Ulricha Im Hof, Europa
Oświecenia (Wydawnictwo Krąg, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1995).
Pierwszy okres czasów nowożytnych zajmuje istotne miejsce w syntezach obejmujących szerszy zakres
chronologiczny, takich jak Historia świata
ostatnie 500 lat (Agencja Informacyjna, Warszawa 1992),
Mocarstwa świata. Narodziny-rozkwit-upadek. Przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500-2000
autorstwa Paula Kennedyłego (Książka i Wiedza, Warszawa 1994), Historia Europy, pod redakcją Jeana
Carpentiera i François Lebruna (Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1995) czy wydana przez
Ossolineum Historia Europy pod redakcją Antoniego Mączaka (Wrocław 1998). Wdzięcznych czytelników
znajduje też bestseller ostatnich lat pióra Normana Daviesa, obszerna, oryginalna synteza, pełna smakowitych
"kapsułek" zawierających ciekawostki z przeszłości naszego kontynentu: Europa. Rozprawa historyka z historią
(Wydawnictwo Znak, Kraków 1998). Warto też zwrócić uwagę na niewielką, acz inspirującą pracę Krzysztofa
Pomiana, Europa i jej narody (PIW, Warszawa 1992).
Wymieniając publikacje nowsze, nie sposób pominąć kilka lektur klasycznych dla epoki nowożytnej.
Należą do nich Jakuba Burckhardta, Kultura Odrodzenia we Włoszech (PAX, Warszawa 1991), Leopolda
Rankego, Dzieje papiestwa w XVI-XIX wieku (PIW, Warszawa 1974), Fernanda Braudela, Morze Śródziemne i
świat śródziemnomorski w epoce Filipa II (t.I-II, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1976-1977), Jeana Delumeau,
Cywilizacja Odrodzenia (PIW, Warszawa 1987), Pierreła Chaunu, Czas reform (PAX, Warszawa 1989, część II
poświęcona protestanckiej reformie Kościoła) czy tegoż Cywilizacja Oświecenia (PIW, Warszawa 1993).
W ostatnich latach powiększyła się znacznie liczba opracowań biograficznych, zawsze chętnie
czytanych. Nie ma tu niestety miejsca, by wyliczać konkretne pozycje dotyczące postaci z XVI-XVIII wieku.
Czytelnika można odesłać do dziesiątków tytułów proponowanych w znanych seriach biograficznych
Państwowego Instytutu Wydawniczego ("Biografie Sławnych Ludzi") oraz Ossolineum. Jeśli mówimy o
wybitnych osobistościach tej epoki, to wspomnijmy również serię "Poznańskie Słowniki Biograficzne"
Wydawnictwa Poznańskiego, w której ukazały się m.in. Słownik władców Europy nowożytnej i najnowszej (pod
redakcją Józefa Dobosza i piszącego te słowa, Poznań 1998) oraz Słownik dynastii Europy (pod tą samą
redakcją, Poznań 1999). Wielkie domy panujące omawia także obszerna praca zbiorowa pod redakcją Antoniego
Mączaka, Dynastie Europy (Ossolineum, Wrocław 1997). Osobno wskazać należy Encyklopedię papieży
autorstwa Johna Normana Davidsona Kellyłego (PIW, Warszawa 1997). O problemach sprawowania władzy, jej
relacji ze społeczeństwem w Europie wczesnonowożytnej, traktuje interesująco Antoni Mączak w pracach
Rządzący i rządzeni (PIW, Warszawa 1986) oraz Klientela. Nieformalne systemy władzy w Polsce i Europie XVI-
XVIII wieku (Semper, Warszawa 2000). Analizie zaostrzania się tych stosunków w fazie otwartego konfliktu
poświęcona jest praca Charlesa Tilly, Rewolucje europejskie 1492-1992 (Wydawnictwo Krąg, Oficyna
Wydawnicza Volumen, ze wspomnianej już serii "Tworzenie Europy", Warszawa 1997), gdzie wiele miejsca
poświęcił autor czasom do końca XVIII wieku. Ciekawe może być dla Czytelnika porównanie tego opracowania
z ujęciem Jana Baszkiewicza, Wolność. Równość. Własność. Rewolucje burżuazyjne (Czytelnik, Warszawa
1981).
Dla dziejów gospodarczych przedstawionego tu okresu przydatne będą odpowiednie partie Wykładów z
powszechnej historii gospodarczej Elżbiety Kaczyńskiej i Kazimierza Piechowicza (PWN, Warszawa 1977),
zwłaszcza że każdy rozdział autorzy poprzedzają informacją bibliograficzną. Należy też wskazać pracę Jerzego
Ciepielewskiego, Ireny Kostrowickiej, Zbigniewa Landaua, Jerzego Tomaszewskiego, Dzieje gospodarcze
świata do roku 1980 (Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1985). Z opracowań, które stały się w
tej dziedzinie klasyczne, wspomnieć należy Jerzego Topolskiego, Narodziny kapitalizmu w Europie XIV-XVII
wieku (PWN, Warszawa 1987).
Wiadomości na temat dziejów poszczególnych krajów w czasach nowożytnych można pogłębić dzięki
znanemu cyklowi historii powszechnych wydanych przez Ossolineum. Warto zwrócić uwagę na coraz
liczniejsze tytuły dotyczące krajów pozaeuropejskich, w tym bardzo oddalonych i egzotycznych (m.in. Etiopii,
Chin, Mali, Indii, Mongolii, Maroka, Japonii, Azerbejdżanu, Wietnamu, Australii). Z kolei w PIW-owskiej serii
"Życie codzienne w ..." znajdziemy interesujące pozycje ukazujące "nasze" czasy w kontekście odmiennych
tradycji kulturowych różnych krajów.
Na lepsze zrozumienie przeszłości, dawnych dziejów, pozwalają wszakże nie tylko prace z zakresu tzw.
czystej historii. Nie wymieniając już ich tytułów, a jedynie sygnalizując nazwiska wybranych dla przykładu
autorów, przypomnijmy że bardzo przydatne mogą tu być np. syntezy powszechnej historii państwa i prawa
(m.in. Michała Sczanieckiego), doktryn politycznych i prawnych (np. Henryka Olszewskiego), myśli politycznej
(Grzegorz Leopold Seidler, Marcin Król), ustroju (Jan Baszkiewicz, Stanisław Grodziski). Nie można
zapomnieć o "matce nauk"
filozofii (Bogdan Suchodolski), kulturze (Norbert Elias), sztuce (Jan Białostocki,
Alfred Ligocki, Karol Estreicher, Ksawery Piwocki), estetyce (Władysław Tatarkiewicz). W stosunkach między
państwami liczyła się i sztuka wojenna (Michael Howard, Janusz Sikorski) i dyplomacja (Stanisław Edward
Nahlik).
Listę wskazówek bibliograficznych da się wydłużać bez końca. Należy więc
przypomnieć, że niemal każda lektura może być dla Czytelnika punktem wyjścia do dalszych
samodzielnych poszukiwań materiałowych. Trzeba tylko zaglądać do spisu wykorzystanej
przez autora literatury, być uwrażliwionym na sygnalizowane przez niego odnośniki do
innych pozycji i czynione komentarze. Umiejętność poszerzania, penetrowania danego tematu
to nie tylko element warsztatu zawodowego historyka, ale to też potencjalna przygoda
intelektualna czekająca na każdego miłośnika dawnych dziejów.

1

3