Nauka zapewne nigdy nie zdo"a okre- nie oznacza? JeĘli zmusiç naukowców
Ęliç, kto ma racj´ w tym sporze.  Docie- do wyjawienia szczegó"ów ich wiary,
ramy do granic tego, co kiedykolwiek okazuje si´, Å»e wi´kszoĘç z nich przy-
W SKRÓCIE
da si´ zbadaç  mówi Ellis. I nie doty- j´"a par´ fundamentalnych zasad wy-
czy to jedynie kosmologii.  JeĘli nauka tworzonych przez tradycj´ religijnÄ… i po-
XX wieku uczy nas czegoĘ, to w"aĘnie min´"a ca"Ä… reszt´.  Kiedy zaczynasz
Nowa planeta?
uĘwiadamia istnienie obszarów niepo- rozmow´ o dogmatach, wi´kszoĘç na-
Za pomocÄ… Kosmicznego Teleskopu
znawalnych metodami naukowymi, za- ukowców si´ wycofuje  zauwaÅ»a
Hubble a sfotografowano obiekt o masie
dwa-, trzy razy wi´kszej niÅ» masa Jowisza, rezerwowanych dla wierzeÅ‚
religijnych Henry S. Thompson z University of
znajdujÄ…cy si´ w pobliÅ»u
 twierdzi Mitchell P. Marcus, dziekan Edinburgh.
uk"adu podwójnego
Wydzia"u Informatyki w University of RzeczywiĘcie, dla Ellisa  religia jest
m"odych gwiazd
Pennsylvania.  Wiemy na pewno, Å»e takim samym przedsi´wzi´ciem opar-
odleg"ych od nas
w matematyce i w teorii informacji tym na doĘwiadczeniu jak nauka: kaŻ-
o 450 lat Ęwietlnych.
Prawdopodobnie jest
istnieją prawdy, których nie umiemy da doktryna to model, który powinien
to pierwsze zdj´cie
odnaleÄ™ç. zostaç przetestowany, a Å»aden dowód
planety spoza Uk"adu
 NiemoÅ»noĘç okreĘlenia przez na- nie jest moÅ»liwy . Sandage, jak wielu
S"onecznego. Zrobi"a
uk´ podstaw znaczeÅ‚
, celów, wartoĘci innych fizyków teoretyków, wyznaje:
je Susan Terebey,
astronom z Kalifornii.
i etyki jest dowodem koniecznoĘci re-  Jestem platonistą. Wierzy, Że jedyną
Pomi´dzy planetÄ…
ligii  mówi Sandage. Dowód to wy- realnoĘcią są podstawowe równania fi-
a gwiazdami rozciÄ…ga
starczająco mocny, by pod koniec Ży- zyki i Że  widzimy jedynie cienie na
si´ ĘwiecÄ…ca smuga.
cia porzuci" on ateizm. Ellis, który Ęcianie . Natomiast Pauline M. Rudd,
Úycie na tej planecie
raczej nie istnieje, równieÅ» si´ nawróci", kiedy jego pozy- biochemik z University of Oxford, za-
poniewaÅ» temperatura
cja naukowa by"a juŻ ugruntowana, uwaŻa:  Mam doĘwiadczenia, których
na powierzchni wynosi
wskazuje na inne tajemnice, które nie nie da si´ wyraziç w Å»adnym innym j´-
kilka tysi´cy kelwinów. Odkrycie to moÅ»e
dadzÄ… si´ rozwiÄ…zaç jedynie za pomo- zyku oprócz j´zyka religii. Nie jest waÅ»-
jednak zmieniç nasze wyobraÅ»enia
o formowaniu si´ planet. cÄ… logiki:  Powód istnienia Wszech- ne, czy mity zawierajÄ… prawd´ histo-
Ęwiata, samo istnienie praw fizyki jako ryczną, czy teŻ nie.
takich i natur´ tych, które obowiÄ…zujÄ… Wydaje si´, Å»e tylko co do dwóch
Wymar"y tak szybko
w przyrodzie, nauka przyjmuje za pew- spraw wszyscy wierzÄ…cy naukowcy sÄ…
W koł
cu permu wygin´"o ponad 85%
wszystkich gatunków oceanicznych niki, a wi´c nie mogÄ… byç przez niÄ… zgodni: Å»e Bóg istnieje i Å»e  jak stwier-
i 70% rodzajów kr´gowców lÄ…dowych.
badane. dzi" niegdyĘ Albert Einstein   nauka
Wyniki przedstawione 15 maja w Science
 Religia jest niezwykle waŻna w po- bez religii jest u"omna, religia zaĘ bez
pokazują, Że nastąpi"o to szybko  w ciągu
szukiwaniu odpowiedzi na te pytania nauki  Ęlepa .
niespe"na miliona lat. Douglas H. Erwin
 konkluduje Sandage. Ale co to dok"ad- W. Wayt Gibbs
wraz ze wspó"pracownikami z National
Museum of Natural History zbadali 172 próbki
z róŻnych warstw popio"u wulkanicznego
z trzech miejsc w po"udniowych Chinach
ASTRONOMIA
i z jednego w Teksasie. Próbki by"y "atwe
raz pierwszy odleg"oĘç do b"ysku okaza-
do datowania, poniewaÅ» zawiera"y cyrkon.
Podczas formowania si´ tego minera"u
"a si´ zbyt duÅ»a. DziĘ, choç astronomo-
w jego sieç krystalicznÄ… wbudowuje si´ uran,
Wielka zagadka
wie zgadzajÄ… si´, Å»e b"yski gamma to
który z up"ywem czasu si´ rozpada, tworzÄ…c
pewnego rodzaju megaeksplozje w od-
o"ów i wskazując tym samym na wiek cyrkonu.
NajjaĘniejszy b"ysk,
leg"ych galaktykach, ciÄ…gle jeszcze znaj-
Erwin odkry", Å»e wi´kszoĘç gatunków znikn´"a
jaki kiedykolwiek widziano,
pomi´dzy 252.3 a 251.4 mln lat temu.
dujÄ… si´ one na liĘcie najwi´kszych zaga-
Choç nadal nie jest znana przyczyna ich ujawni" istnienie
dek kosmicznych.
wymarcia, tempo wyklucza wczeĘniejszą
egzotycznego cia"a niebieskiego
Minionej wiosny astronomowie po-
hipotez´, Å»e przyczynÄ… by"o przemieszczenie
dali odleg"oĘci do dwóch nowych b"y-
si´ p"yt tektonicznych [patrz: Douglas H. Erwin,
 Najwi´ksze z wielkich wymieraÅ‚
 ; zadko si´ zdarza, by wiadomoĘci sków, co na pierwszy rzut oka wyklu-
Âwiat Nauki, wrzesieÅ‚
1996].
o odkryciu astronomicznym z czy"o nieliczne z moŻliwych jeszcze
Rpierwszych stron gazet nie towa- wyjaĘnieł
tych zjawisk. Z obserwacji
Neurologia gier Nintendo rzyszy"a zapowiedÄ™ obalenia dotych- Shrinivasa R. Kulkarniego i S. Geor-
Gry wideo igrają z naszym mózgiem. czas istniejących teorii. B"yski gamma ge a Djorgovskiego z California Institu-
Paul M. Grasby z Hammersmith Hospital
są jednym z niewielu zjawisk, o których te of Technology wynika"o, Że pierwszy
w Londynie wraz ze wspó"pracownikami
moÅ»na by"o to w"aĘnie powiedzieç. z b"ysków, wykryty 14 grudnia ub. r.
podawali oĘmiu m´Å»czyznom ochotnikom
Przez d"ugi czas uwaÅ»ano, Å»e  obser- przez satelit´ Beppo-SAX, zdarzy" si´
lek o nazwie Raclopride, który wiÄ…Å»e si´
wowane w zakresie promieniowania w galaktyce odleg"ej o 12 mld lat Ęwietl-
z receptorami neurotransmitera dopaminy.
By" on znakowany tak, Że wykazywa"
gamma i akurat w odpowiednim mo- nych. A skoro widaç go by"o z tak da-
niewielkÄ… radioaktywnoĘç. Nast´pnie
mencie  na pozór losowe rozb"yski roz- leka, musia" byç jaĘniejszy niÅ» jakikol-
za pomocÄ… pozytonowej tomografii emisyjnej
Ęwietlające ca"e niebo pochodzą z naszej wiek obiekt dotąd zarejestrowany.
(PET) naukowcy monitorowali aktywnoĘç
Galaktyki. Ta teoria zacz´"a si´ jednak Podczas gdy astronomowie próbowa-
mózgu, w czasie gdy badani grali lub teŻ
wpatrywali si´ w pusty ekran. Podczas
waliç w roku 1991, kiedy Compton Gam- li oswoiç si´ z tymi nieoczekiwanymi
gry wiązanie Raclopride wzros"o w prąŻkowiu,
ma Ray Observatory wykry", Że owe b"y- dystansami i jasnoĘciami, 25 kwietnia
co dowodzi, Że w tym obszarze mózgu
ski pojawiajÄ… si´ na ca"ym niebie, a nie zarejestrowano kolejny b"ysk  tym
zwi´kszy"o si´ wydzielanie dopaminy.
tylko w p"aszczyęnie Drogi Mlecznej. razem jednak prawie 100 razy bliŻszy
Co wi´cej, wzrost by" tak duÅ»y jak
obserwowany u osób, którym wstrzykni´to
Inna hipoteza, zgodnie z którą pocho- i 100 tys. razy s"abszy niŻ grudniowy.
amfetamin´ lub pobudzajÄ…cy Ritalin.
dzÄ… one z otoczenia Galaktyki, upad"a Co dziwniejsze, nie nastÄ…pi"a po nim
Ciąg dalszy na stronie 13 w zesz"ym roku, kiedy zmierzona po poĘwiata promieniowania o mniejszej
12 ÂWIAT NAUKI PaÄ™dziernik 1998
NASA i SUSAN TEREBEY
Extrasolar Research Corporation
Ęwiadczą, Że produkcja energii i emisja
CiÄ…g dalszy ze strony 12
promieni gamma zachodzą w róŻnych
miejscach.
Spolaryzowane widzenie
Drugi aspekt powyŻszej zagadki wy-
Badacze odkryli, dlaczego ka"amarnica
jaĘnili Martin J. Rees z University of
nie musi mruÅ»yç oczu, aby lepiej widzieç;
Cambridge i Peter I. Mészáros z Penn-
podobnie jak niektóre zwierz´ta
sylvania State University. Snop promie- nie rozróŻniające kolorów (a inaczej
niÅ» cz"owiek) ta wieloramienna
niowania i elektronów poruszajÄ…cy si´
mieszkanka oceanu ma wzrok wraŻliwy
z pr´dkoĘciÄ… bliskÄ… pr´dkoĘci Ęwiat"a
na Ęwiat"o spolaryzowane. Roger
wyprzedza wszelkie pozosta"oĘci gwiaz-
T. Hanlon, dyrektor Centrum Zasobów
dowe, tworzÄ…c tzw. kul´ ognistÄ…. Kiedy
Morskich w Laboratorium Biologii Morza
taki rozszerzajÄ…cy si´ snop osiÄ…gnie roz- w Woods Hole (Massachusetts),
stwierdzi" wraz ze wspó"pracownikami,
miary kilkuset milionów kilometrów,
Å»e polaryzacja pomaga wzmocniç
wewn´trzne fale uderzeniowe wytwo-
kontrast czarno-bia"ego obrazu
rzą b"ysk promieniowania gamma; póę-
widzianego przez ka"amarnic´.
niej zaĘ kolizje z materiÄ… zewn´trznÄ… da- U"atwia jej to znajdowanie pokarmu,
na przyk"ad zooplanktonu, którego
dzÄ… poĘwiat´. Obserwacje radiowe
organizmy wykszta"ci"y przezroczyste
prowadzone przez Dale a A. Fraila z Na-
cia"a chroniące je przed drapieŻnikami.
tional Radio Astronomy Observatory
potwierdzi"y takÄ… interpretacj´.
Odkrycie na Marsie
NIEZWYK¸A SUPERNOWA, która Co moÅ»e byç Ä™ród"em energii takie-
Philip R. Christensen z Arizona State
pojawi"a si´ wkrótce po b"ysku
go snopu? Jeden ze scenariuszy, zapro-
University obwieĘci" na wiosennym
gamma zarejestrowanym
ponowany przez Bohdana Paczył
skie-
zjeędzie American Geophysical Union
minionej wiosny, pozwoli"a powiÄ…zaç
go z Princeton University, zak"ada, Że w Bostonie, Że dane z TES (Thermal
ze sobÄ… dwa zjawiska.
Emission Spectrometer)  instrumentu
sÄ… to dwie gwiazdy neutronowe lub
znajdujÄ…cego si´ na pok"adzie sondy
czarna dziura i gwiazda neutronowa
Mars Global Surveyor, która krąŻy
energii, lecz ukaza"a si´ supernowa  po okrÄ…Å»ajÄ…ce si´ coraz bliÅ»ej, które w koÅ‚
-
w"aĘnie wokó" Czerwonej Planety 
raz pierwszy zaobserwowano jednocze- cu wpadajÄ… na siebie, niszczÄ…c si´ wza- wskazujÄ… na obecnoĘç na Marsie
duŻych iloĘci hematytu. Ta gruboziarnista
Ęnie b"ysk gamma i wybuch gwiazdy. jemnie. Stan E. Woosley z Unversity of
ska"a powstaje wskutek dzia"alnoĘci
Supernowa pojawi"a si´ na zdj´ciach California w Santa Cruz w 1993 roku
termicznej lub w obecnoĘci wody.
wykonanych w Ęwietle widzialnym zasugerowa" innÄ… moÅ»liwoĘç, a miano-
Geolodzy uznali to odkrycie za kolejny
przez Titusa J. Galam´ z Uniwersytetu wicie, Å»e Ä™ród"em tych kosmicznych b"y- dowód, Å»e Mars by" kiedyĘ cieplejszy
i mog"o na nim istnieç Å»ycie. ChcÄ… teÅ»
Amsterdamskiego i w obserwacjach sków są  hipernowe  , zwane równieŻ
 podczas wyprawy sondy Lander
radiowych przeprowadzonych przez  kolapsarami   czyli supernowe, któ-
w roku 2001  lepiej zbadaç pok"ady
Marka H. Wieringa z Australia Tele- re pojawiajÄ… si´, gdy gwiazda jest zbyt
hematytu, które mają oko"o 500 km Ęrednicy.
scope National Facility. Nie by"a to jed- masywna na zwyk"Ä… supernowÄ….
nak zwyk"a supernowa. Jej blask zani- Choç niektórzy obserwatorzy chcie-
Mit o witraŻu
ka" wolniej, zachowujÄ…c swoje widmo, liby tego bardzo, jasnoĘç b"ysków nie
Badaczom uda"o si´ rozprawiç ze starÄ…
a jasnoĘç radiowa by"a wi´ksza niÅ» do- wystarczy, by rozstrzygnÄ…ç, który z mo-
teorią, wed"ug której szk"o Ęredniowiecznych
tychczas widzianych supernowych. deli jest dobry. Oba przewidujÄ… istnie-
WĘród tych rozb"ysków pojawi" si´ nie tego samego obiektu  czarnej dziu-
i trzeci  b"ysk zainteresowania. Szero- ry otoczonej pierĘcieniem pozosta"oĘci
kim echem roznios"a si´ informacja pra- gwiazdowych. W obu przypadkach to
sowa podana przez NASA o odkryciu samo pytanie pozostaje bez odpowie-
 najwi´kszej eksplozji od czasu powsta- dzi: co powoduje powstanie kuli ogni-
nia WszechĘwiata  ; pomini´to w niej stej? Czy promieniowanie jest skupio-
wybuchy kosmiczne wyzwalajÄ…ce ener- ne, czy teÅ» emitowane we wszystkie
gie, których nie potrafimy wykryç. Z po- strony? Zlokalizowanie b"ysków w ga-
równania tego wynika"o, Å»e b"yski gam- laktykach moÅ»e przynieĘç rozwiÄ…zanie.
ma sÄ… czymĘ zupe"nie odmiennym od Gwiazdy neutronowe w´drujÄ… daleko
supernowych, choç przecieÅ» w obu od miejsca swoich narodzin, podczas
przypadkach prawdopodobnie nast´- gdy hipernowe pozostajÄ… w galakty-
puje Ęmierç gwiazdy i zamiana duÅ»ej kach. TakÅ»e o ile b"yski powstajÄ… w re-
cz´Ä˜ci jej masy na energi´. jonach formacji gwiazd  co wynika
witraŻy jest u podstawy grubsze, poniewaŻ
W supernowych zamiana energii po- z dotychczasowych obserwacji  o tyle
bardzo powoli sp"ywa"o w dó". Edgar
lega na wybuchu termojÄ…drowym bia- hipernowe zdajÄ… si´ najbardziej praw-
Dutra Zanotto z Universidade Federal
"ego kar"a lub zapadaniu si´ masywnej dopodobnym ich Ä™ród"em w okolicy.
de Sćo Carlos w Brazylii wyliczy", ile
czasu musia"oby up"ynÄ…ç, aby lepka
gwiazdy. Takie kataklizmy nie mogą ge- MoŻliwe jest teŻ trzecie rozwiązanie.
ciecz sp"yn´"a w zauwaÅ»alny sposób,
nerowaç b"ysków gamma, szczÄ…tki RóŻnorodnoĘç obserwowanych ostatnio
zmieniajÄ…c gruboĘç szybki. Okaza"o si´,
gwiazdy po"kn´"yby bowiem promie- b"ysków wskazuje zdaniem Woos-
Å»e  grubo wi´cej niÅ» trwa WszechĘwiat ,
nie gamma. B"yski muszÄ… pochodziç ze leya, Å»e kaÅ»dy z modeli wyjaĘnia
jak opublikowa" w majowym American
Ä™róde" o ma"ej g´stoĘci. Z kolei energia tylko niektóre b"yski. Tym razem astro- Journal of Physics. Najprawdopodobniej
szk"o witraŻy starych katedr jest
powinna powstawaç w g´stych obsza- nomowie  zamiast obaliç wszystkie teo-
u do"u grubsze z powodu stosowanych
rach najwyÅ»ej o Ęrednicy 100 km, ina- rie  mogÄ… dokonaç czegoĘ odwrotnego,
w XII wieku metod jego wytwarzania.
czej b"yski nie migota"yby tak szybko, a mianowicie je potwierdziç.
CiÄ…g dalszy na stronie 14
jak to widzimy. Te dwa argumenty George Musser
ÂWIAT NAUKI PaÄ™dziernik 1998 13
TITUS J. GALAMA
European Southern Observatory
RIEGER BERTRAND
Gamma Liaaison