Zdanie minimalne a zdanie
elementarne i jego transformy.
Zdanie minimalne  zdanie proste zawierające tylko składniki wymagane przezz sens
skłądnika semantycznie konstytutywnego 9wykładnik głównego predykatu semantycznego, tj.
orzeczenie czasownikowe, orzeczenie złożone sfrazeologizowane lub orzecznik). Zdanie
minimalne nie zawiera składników dodanych (tj. okoliczników i przydawek), składa się max z
: orzeczenia, podmiotu i dopełnienia. Może być zdaniem eliptycznym (nie zawiera nic prócz
składników wymaganych, ale ma ich mniej).
Zdanie elementarne  zdanie minimalne, którego składniki są semantycznie i formalnie
niepochodne. Za zdanie elementarne uznaje siÄ™ zdania oznajmujÄ…ce w stronie czynnej z
orzeczeniem syntetycznym
·ð w formie 3.os.l.p. czasu teraz
niejszego (dla czasowników niedokonanych)
·ð w formie 3.os.l.p. cz. PrzeszÅ‚ego (dla czasowników dokonanych).
Lub z niepochodnym orzeczeniem złożonym o członie formalnie zdaniotwórczym (jak np.
łącznik w orzeczeniu słowno  orzecznikowym). W takiej samej formie jak w przypadku
orzeczenia syntetycznego, np. Piotr jest sportowcem.
Zdanie elementarne stanowi bazę (zdanie bazowe, wyjściowe) dla & . Które stanowią jego
transformy.
·ð innych formalnych typów zdaÅ„ oznajmujÄ…cych, np. Ojciec jest chory. <- Ojciec choruje.
·ð W tym zdaÅ„ w stronie innej niż czynna, np. Powieść zostaÅ‚a napisana przez brata. <-
Brat napisał powieść.
·ð I zdaÅ„ z orzeczeniami w innym tybie niż oznajmujÄ…cy, a wiÄ™c
o Zdań rozkazujących: Bracie, napisz powieść. <- Brat napisze powieść.
o Zdań pytających: Ojciec choruje?. <- Ojciec choruje.
o Zdania przypuszczające: brat napisałby powieść& <- Brat napisał powieść.
·ð Oraz wypowiedzeÅ„ niezdaniowych: Choroba ojca. <- Ojciec choruje.
Zespoły składniowe (szeregi i niektóre związki) w zdnaiu pojedynczym należy (w ujęciu
transformacyjnym) traktować jako wynik transformacji minimalnie dwóch zdań wyjściowych.
Szeregi sÄ… wynikiem transformacji nazywanej wyprowadzaniem poza nawias:
Piotr jest najlepszym studentem roku. Marek jest najlepszym studentem roku.
(Piotr, Marek) jest najlepszym studentem roku.
Piotr, Marek sÄ… najlepszymi studentami roku.
Można zastosować transformację fakultatywną i zamienić przecinek na spójnik i:
Piotr i Marek sÄ… najlepszymi studentami roku.
Związek orzeczenia modalnego z dopełnieniem bezokolicznikowym jest wynikiem
zanurzania, por.
Brat musi. Brat napisze książkę.
Brat musi napisać książkę.
Brat musi.  zdania z orzeczeniami modalnymi/kazuzatywnymi nie funkcjonujÄ… samodzielnie
jako zdania nierozwinięte (bez dopełnienia bezokolicznikowego). Konstytuują one zdania
elementarne prymarnie matrycowe.
Transsformacja polega na zmianie formy osobowej orzeczenia na bezokolicznik, a w
konsekwencji zablokowaniu pozycji dla podmiotu: napisać książkę i
zanurzeniu/upodrzędnieniu tej transformy względem orzeczenia musi (zdanie Brat musi
napisać książkę. Jest formalnie proste, ale semantycznie złożone).
Żółta morfologia:
Zdania elementarne  wśród zdań minimalnych wyróżnimy pewien ważny podzbiór, który
(& .) spełnia (& ) warunek semantycznej niepochodności, czyli semantycznej prymarności ich
składników (zob. s.23). (& ) Zdaniami elementarnymi są autonomiczne jednostki
informacyjne, które zawierają tylko składniki konieczne (obligatoryjne) i niepochodne pod
względem semantycznym.
Zdania elementarne stanowią podstawowy zbiór zdań w tym sensie, że są tworzone
wyłącznie na mocy reguł podstawowych, określonych jako reguły formowania. Podstawowy
charakter zdań elementarnych wyraża się tym, że przy pomocy reguł przekształcania (reguł
transformacyjnych) można z nich wywieść, czyli derywować od nic, inne zdania.
Model zdania elementarnego jest formułą opisującą właściwości wyrażeń zdolnych do
samodzielnego funkcjonowania (niezależnych od kontekstu językowego i sytuacyjnego) tzn.
takich, które komunikują coś w sposób pełny, dają pełną informację o wybranym fragmencie
rzeczywistości pozatekstowej. Tym, co konsystuuje zdanie elementarne, co determinuje
zdaniowy charakter poszczególnych ciągów wyrażeń, jest zatem ich sens, a nie właściwości
ich struktury formalnej. Jeżeli ciąg będący wyrażeniem zdaniowym ma określone właściwości
formalne różniące go od ciągów niezdaniowych, to dzieje się tak dlatego, że składnikom jego
struktury semantycznej przyporządkowane są określone wykładniki formalne.
Zdania pochodne (derywowane) - powstałe w wyniku zastosowania do zdań elementarnych
reguł przekształcenia, są nieelementarne. Część zdań derywowanych stanowią jednostki
autonomiczne pod względem informacyjnym. Pozostała ich część to jednostki pod względem
informacyjnym nieautonomiczne, czyli wymagające kooperacji kontekstu językowego lub
sytuacyjnego.
Zdania semantyczne  konstrukcje zbudowane zgodnie z regułami semantyczno 
składniowymi. Znaczenia ich składników są ze sobą zgodne, nie wykluczają się nawzajem.
Zdania asemantyczne  zbudowane niezgodnie z regułami semantyczno-składniowymi,
znaczenia ich składników są ze sobą niezgodne, wykluczają się nawzajem.
Reguły formalno-składniowe  reguły formalnej łączliwości wyrażeń
Autonomiczne konstrukcje składniowe są poprawne na płaszczyz
nie strukturalnej (formalnej)
wtedy, kiedy formy (postaci) ich składników są ze sobą zgodne, nie wykluczają się nawzajem.
Takie konstrukcje  zbudowane zgodnie z regułami formalno-składniowymi  określa się jako
wyrażenia zdaniowe gramatycznie poprawne.
Jodłowski:
Metody badań składniowych  metoda transformacyjna
Metoda transformacyjna polega na przekształcaniu konstrukcji wypowiedzenia bez
naruszania jego wartości semantycznej. Służy ona do wyprowadzania jednych konstrukcji z
innych drogą podstawiania, przestawiania, dodawania lub odejmowania elementów.
Transformacja  zbiór operacji zastosowany w celu przekształcenia konstrukcji na inną
Transforma  konstrukcja będąca wynikiem transformacji
Rodzaje transformacji:
·ð Transformacje pojedyncze:
o Zaprzeczenie wypowiedzenia:
WÅ‚adkowie kupili pralkÄ™. -> WÅ‚adkowie nie kupili pralki.
o Utworzenie konstrukcji biernej:
Dzieci uprawiły grządkę. -> Grządkę uprawiły dzieci. -> Grządka została
uprawiona przez dzieci.
o Nominalizacja:
Kapitan opowiadał interesująco. -> Kapitana opowiadanie było interesujące. -
> Opowiadanie kapitana było interesujące.
·ð Transformacje zbiorcze
o Sumowanie wypowiedzeń równorzędnych (łączenie spójnikiem i)
Starsze panie przygarniają pannę młodą. + Siwi panowie przygarniają pannę
młodą. -> Starsze panie i siwi panowie przygarniają pannę młodą.
o Sumowanie wypowiedzeń nierównorzędnych
Bojaz
liwi ludzie szeptali + Ludzie, którzy byli przewrażliwieni, szeptali ->
Ludzie, którzy byli bojaz
liwi, szeptali / Bojaz
liwi czy też przewrażliwieni ludzie
szeptali.
o Transformacja zanurzajÄ…ca
żð Zdanie tzw. Matrycowe: Dziewczyna jest gÅ‚odna
żð Zdanie tzw. SkÅ‚adnikowe: Dziewczyna taÅ„czyÅ‚a do północy
Między podmiot a orzeczenie wprowadzamy element zastępczy (ez):
Dziewczyna (ez) jest głodna.
W miejsce (ez) wprowadzamy wyrażenie która to + zdanie drugie:
Dziewczyna- która to tańczyła do północy- jest głodna.
Przy transformajci zanurzającej musi się w zdaniu zanurzonym powtórzyć rzeczownik
wspólny obu zdaniom (tu: dziewczyna).
8 I Transformacje zdaniowe.
Zdania w stronie czynnej, biernej i zwrotnej
Ponieważ formy finitywne czasowników stanowych i czynnościowych otwierają tlyko ozycję
dla podmiotu (Spaceruje -> Janek; Śpi -> pies), czasowniki te są nieprzechodnie, to znaczy, że
mogą konstytutować tylko zdania w stronie czynnej.
Formy finitywne czasowników czynnościowo-stanowych otwierają przynajmniej dwie
pozycje: dla podmiotu i dla dopełnienia bliższego w formie biernika (Janek <- myje -> kogo?
co?  samochód), dlatego czasowniki te są przechodnie i mogą konstytuować zdania w
stronie czynnej, które można przekształcić (transformować) na zdania w stronie biernej
(pasywizacja -> transforma pasywna).
Transformacja pasywna-przekształcneie zdań w stronie czynnej na stronę bierną;
Jej wynikiem jest transforma pasywna.
Aby przekształcić zdanie w stronie czynnej na zdanie w stronie biernej należy:
1) Przekształcić osobową formę czasownika przechodniego (w funkcji orzeczenia) na
imiesłów bierny odpowiedniego czasownika przechodniego (myty, pogryziony)
2) Trzeba dodać formę osobową jednego z dwóch czasowników posiłkowych
(operatorowych)
a. Być (jest myty)
b. Zostać (został pogryziony)
W zależności od czego ukonstytuowane formalnie przez nie nowe zdnaie będzie
reprezentowało:
·ð StronÄ™ biernÄ… stanowÄ… [jest myty; jest pogryziony]
·ð StronÄ™ biernÄ… czynnoÅ›ciowÄ… [zostaÅ‚ pogryziony]
Na zdania w stronie biernej czynnościowej można przekształcić zdania
konstytuowane tylko przez formy czasowników przechodnich dokonanych.
Formy finitywne czasowników przechodnich konstytuują także zdnaia w stronie zwrotnej.
Charakterystycznym skłądnikiem zdań w stronie zwrotnej jest dopełnienie pod postacią
zaimka się, będącego krótką formą zaimka siebie. Zdania w stronie zwrotnej są zatem
szczególnym typem zdań w stronie czynnej, w których występuje tożsamość podmiotu i
dopełnienia.
Nie należą tu: śmiać się, rozśpiewać się, chciało się, jedzie się, naczytał się, bije się, itp.
Transformy zbiorcze -> Zdania złożone
Zdania złożone są wynikiem transformacji zbiorczych (są transformami zbiorczymi) i
powstają z przekształcenia minimum dwóch zdań prostych w jedno zdanie złożone
współrzędnie (transformacja łącząca), inaczej: zdanie parataktyczne (zdania składowe są
wówczas współrzędne), albo zdanie złożone podrzędnie (transformacja zanurzająca),
inaczej: zdanie hipotaktyczne (jedno ze zdań składowych jest nadrzędne wobec drugiego;
zdanie nadrzędne jest zdaniem matrycowym, zdanie podrzędne jest zdaniem zanurzanym).
Wypowiedzenie złożone z imiesłowowym równoważnikiem zdnaia składowego
Kiedy następuje tożsamość podmiotów zdnaia nadrzędnego i podrzędnego, wówczas w
pozycji zdania podrzędnego może pojawić się jego transforma imiesłowowa Iimiesłowowy
równoważnik zdania), konstytuowany przez odpowiedni imiesłow przysłówkowy.
Rodzaj imiesłowu (współczesny- z formantem  ąc, czy uprzedni  z formantem  łszy/ -wszy),
który może się pojawić, zależy od aspektu podstawowego dla niego czasownika.
Kiedy sportowcy wchodzili na stadion, &
Sportowcy uwchodzÄ…c na stadion &
Kiedy sportowcy weszli &
Sportowcy, wszedłszy &
Wypowiedzenia składowe konstytuowane przez imiesłow czynny mogą być interpretowane
również jako równoważniki zdań współrzędnych.
Wypowiedzenie złożone ze zdaniem rozwijajacym
W niektórych zdaniach złożonych to zdanie nadrzędne lub któryś z jego wykładników pełni
funkcję członu w zdaniu formalnie mu podrzędnym, które wówczas rozwija to zdanie
nadrzędne.
Piotr głośno słuchał muzyki, co denerwowało ojca.
Piotr cały dzień słuchał głośno muzyki  pełni funkcję podmiotu zdania skłądowego zdnaia co
denerwowało ojca (prosentencjalizacja).
Zarządzono przerwę, podczas której dyrektor szkoły ogłosił ważny komunikat..
Rzeczownik przerwa ze zdnaia składowego Zarządzono przerwę pełni funkcję okolicznika
zdnaia składowego podczas której dyrektor szkoły ogłosiłważny komunikat (odnosi się do
niego zaimek która).
15 I Transformacje niezdaniowe:
nominalizacje, transformy
bezokoliczniowe, imiesłowowe,
prosentencjalizacje.
Nominalizacje
Liczne wypowiedzenia bez formy finitywnej, jak np. Równoważniki zdania/oznajmienia są
transformami zdań, powstałymi w wyniku nominalizacji, tj. Przekształcenia zdania na
wypowiedzenie z nominalnym (rzeczownikowym) członem konstytutywnym.
Każdy składnik zdania bazowego po przekształceniu (tego zdania) na transformę nominalną
(nominalizację) może pełnić (pod postacią rzeczownika) funkcję jej członu konstytywnego.
Transformacja w tym przypadku polega na zmianie składnika zdania wyjściowego na
rzeczownik i upodrzędnienie wobec niego (bezpośrednio lub pośrednio) pozostałych
składników.
Zdanie: Dziecko głaszcze kota.
Dziecko głaszczace kota
[człon konstytutywny  podmiot zdnaia wyjściowego, którego orzeczenie zostało
przekształcone na imiesłow czynny i upodrzędniony wobec podmiotu
GÅ‚askanie kota przez dziecko.
[człon konstytutywny  gerundium  wynik przekształcenia orzeczenia zdania wyjściowego,
pozostałe jego składniki zostały przekształcone na przydawki]
Kot głaskany przez dziecko.
[człon konstytutywny  dopełnienie zdnaia wyjściowego, którego ozeczenie zostało
przekształcone na imiesłow bierny, który w nominalizacji pełni funkcję przydawki
rzeczownika konstytutywnego].
W funkcji przydawek występują imiesłowy przymiotnikowe.
Transformy bezokolicznikowe
Są wynikiem przekształcenia formy finitywnej zdania wyjściowego na bezokolicznik, co
powoduje w transformie brak pozycji otwartej dla podmiotu
Piotr jest sportowcem. -> Być sportowcem.
Transformy bezokolicznikowe funkcjonujÄ… jako wypowiedzenia zanurzane w innych
zdaniach, współtworząc zdania formalnie proste (konstytuowane przez czasowniki modalne,
kazuzatywne, fazowe lub złożone (Piotr marzy, żeby być sportowcem).
Transformy imiesłowowe
Członem konstytutywnym transform imiesłowowych są imiesłowy przysłówkowe (nie
przymiotnikowe!), powstałe w wyniku przekształcenia finitywnej formy zdania wyjściowego:
Chłopak pogwizuje. -> Chłopak pogwizdując.
Żona zgubiła klucze. -> Żona zgubiwszy klucze.
Transformy imiesłowowe pełnią funkcję okoliczników w zdaniach prostych (szczeglnie wtedy,
gdy w elipsie  w wyniku transformacji fakultatywnej  ulegają pozostałe składniki zdnaia
wyjściowego) lub wypowiedzeń składowych w wypowiedzeniach złożonych.
Prosentencjalizacje
Zarówno w zdnaiach prostych, jak i złożonych pojawiają się zaimki nawiązujące [TO, CO].
(Siostra słucha głośno muzyki.) To mi się nie podoba./Czym mnie denerwuje.
Treścią takiego zaimka jest treść poprzedzającego go zdania. Zaimek nawiązujacy do
poprzedzajÄ…cego go zdania jest jego transformÄ… - zaimkiem prosentencjalnym
(prosentencjalizacjÄ…).