Kultura

Zofia Bernatowicz

Emocja i refleksja w działaniach

animatora muzyki

„Czucie i wiara” czy „szkiełko i oko”? – oto dylemat, z którym artyści i teoretycy sztuk wszelakich zmagają się od zawsze. Także ci związani z muzyką prowadzą odwieczną dyskusję nad znaczeniem i istotą świadomości formy oraz znaczeniem i istotą emocji.

Dziś już mało kto pamięta, że w tej dziedzinie ludzkiej działalności, która ma poruszać w odbiorcy najczulsze struny, emocje mają szansę zaistnieć właśnie dzięki… świado-mej intelektualnej refleksji1.

Mickiewiczowskie słowa „…czucie strukturach i środkach ekspresji. Bywa, iż i wiara silniej mówią do mnie niż forma jest czynnikiem nadrzędnym, celem mędrca szkiełko i oko…”, przywo-samym w sobie lub informacją podkreślającą

ływane zwykle w celu podkreślenia różnic znaczenie tradycji. W innych przypadkach w kształtowaniu preferencji artystycznych, poszukiwania wiążą się z odchyleniami od niejednokrotnie ujawniają wręcz antagoni-ustalonych norm, ich częściową lub całko-

styczne postawy. Wahają się one od hedoni-

witą destrukcją. Takie trwanie w tradycji lub

stycznego zachłyśnięcia się doraźnym wra-

poszukiwanie zmian ma kontekst związany

żeniem, czerpaniem z dzieła sztuki emocji nie tylko z materią muzyczną, lecz również czystych, nieskażonych nawet cieniem świa-z warunkami społeczno-kulturowymi oraz

domości, do beznamiętnej i chłodnej obser-

osobowością twórcy.

wacji, która podczas analizy powołuje się na

Nawet pobieżnie prześledzona historia

fizyczne teorie fal akustycznych. Takie skrajne nowożytnej muzyki europejskiej układa się postawy to oczywiście rzadkość, bowiem na w swoistą sinusoidę. Następujące po sobie ogół nie odbieramy dzieła w ten sposób.

epoki skłaniają się kolejno do upatrywania

Kompozytor, bez względu na gatunek ideału w artystycznym przekazie poprzez i rodzaj tworzonej muzyki, staje zwykle przed ścisłe przestrzeganie narzuconych norm koniecznością ukształtowania specyficznego i zasad nierozerwalnie związanych z formą języka komunikacji, wiążącego się z działa-lub wręcz odwrotnie, do łamania i burzenia

niem intelektualnym i zamknięciem emocji zastanego porządku i budowania komunika-w określonej formie. Oczywiście proces two-

cji głównie na emocjach. Zasadniczą jednak

rzenia może angażować w różnym stopniu różnicą w postrzeganiu muzyki w przeszłych i w różny sposób wiedzę o istniejących już epokach (bez względu na priorytety kształ-

1 Tekst jest autoryzowanym wystąpieniem przygotowanym na I Forum Liderów Animacji Muzycznej, zorganizowane przez Instytut Muzyki i Tańca. Miało ono miejsce 22 paździer nika 2011 r.

w Bibliotece Narodowej. Pełny materiał wystąpień i dyskusji jest dostępny w Internecie na: www.youtube.com/user/IMITpolska.

4 Wychowanie Muzyczne 5 2011

http://www.wychmuz.pl

Kultura

tujące dzieło muzyczne i jego odbiorcę) nej, jest niesłychanie pomocny w różnicowa-i w czasach nam współczesnych jest całko-

niu ekspresji i dynamiki. Pozwala również

wite zachwianie proporcji pomiędzy świado-

na ogarnięcie całości dzieła muzycznego,

mością a afektem. Dwubiegunowość polega-

konsekwencji w rozplanowaniu narastania

jąca na angażowaniu – co prawda w różnym, i opadania emocji. Ciąg przyczynowo-skut-ale jednak zawsze w jakimś stopniu – inte-

kowy wynikający zarówno z prowadzenia

lektu, wiedzy i umiejętności odczytywania narracji melorytmicznej, jak i określonych kodów muzycznych była ongiś warunkiem zwrotów harmonicznych jest znakomi-bezwzględnym w aktywności emocjonalnej tą wskazówką w wyznaczaniu punktów odtwórcy i słuchacza. Znajomość szeroko kulminacyjnych i osiąganiu kontrastów, pojętej symboliki muzycznej, odnosząca które czynią dzieło muzyczne atrakcyj-się zarówno do poznania i rozróżniania nym w odbiorze i utrzymującym słuchaczy języków muzycznych, jak i do stosowania w napięciu. Ta informacja zawarta w zapisie różnorodnych standardów w zachowaniach muzycznym, jeśli jest tylko ograniczona do emocjonalnych, jest warunkiem rozumie-urtextu, wymaga od odtwórcy wiedzy zwią-

nia materii, w jakiej funkcjonuje odtwórca zanej nie tylko z prawidłowym i rzetelnym dzieła. Bez względu na epokę powstania odczytaniem. Nakłada na niego również kompozycji każdy, kto podejmuje się jej wy-obowiązek podejmowania prób identyfikacji

konania, zakłada, iż priorytetem powinna z procesami emocjonalnymi i ideami men-być komunikacja odbywająca się na różnych talnymi towarzyszącymi kompozytorowi płaszczyznach. W pierwszym przypadku jest działającemu wszak w określonym obszarze to odczytanie przesłania twórcy; głęboka, kulturowym. Ten obszar jest czasami bardzo intelektualna, oparta na wiedzy refleksja, odległy w czasie i przestrzeni, co nie oznacza która determinuje próbę identyfikowania się bynajmniej, że mamy prawo lekceważyć jego z procesem myślowym kompozytora. Wyko-znaczenie w ostatecznym kształcie kreacji,

nawca jest niejako przekaźnikiem idei, treści, i tak przecież przefiltrowanej przez indy-formy i emocji będącej wynikiem procesów widualną wrażliwość oraz doświadczenie aktywności artystycznej twórcy, który działa wykonawcy. Dlatego wydaje się, że w wycho-lub działał w określonym obszarze kulturo-

waniu do muzyki bardzo istotne jest ciągłe

wym. Zasób środków technicznych, budowa poszukiwanie nie tylko w obszarach wiedzy formalna, faktura, zamieszczone w partytu-ogólnomuzycznej, ale również znajomość jej

rze didaskalia narzucają wewnętrzną energe-

korelacji z innymi dziedzinami sztuki oraz

tykę dzieła muzycznego.

rozwojem myśli filozoficznej. Pozwala to na

stworzenie i rozumienie różnych języków

Muzyka i okolice

muzycznych i standardów emocjonalnych.

Konstrukcja, czyli forma dzieła mu-

Bardzo istotnymi wskazówkami są dida-

zycznego, bez względu na to, czy mamy skalia dotyczące dynamiki, artykulacji i ago-do czynienia z motetem przeimitowanym, giki. W przypadku, kiedy umieszczenie tychże czy z songiem z XX-wiecznego musicalu, przez kompozytora nie budzi wątpliwości, po-stanowi punkt wyjścia w budowaniu świa-

winny być bezwzględnie respektowane, jako

domej wypowiedzi. Jej bezpośredni związek że będąc nierozerwalnie związane z zamysłem z kształtowaniem napięć związanych z natu-wykonawczym, podobnie jak forma, stano-

ralną dynamiką frazy, czy to symetrycznej wią o jego kształcie. Zwalniają w pewnym w przypadku budowy okresowej, czy to ewo-stopniu wykonawcę od trudu poszukiwań

lucyjnej w utworach o fakturze polifonicz-

własnych rozwiązań dotyczących powyższych

http://www.wychmuz.pl

Wychowanie Muzyczne 5 2011 5

Kultura

elementów dzieła muzycznego. Natomiast dotyczących muzyki jest nieuniknione.

w przypadku braków określeń tempa, sposobu Mówiąc „muzyka”, tak naprawdę mówimy wydobycia dźwięku i jego głośności sprawa się „emocje”. To ich chcemy doświadczać, idąc komplikuje. Wówczas koncepcja operowania na koncert symfoniczny, to przez te emocje tymi tak istotnymi środkami ekspresji powin-wzbudzane ogłuszającą, rytmiczną muzyką

na być głęboko i rzetelnie przemyślana. Istotą młodzież wypełnia kluby techno. To one działania wydaje się odniesienie do zapisu sprawiają, że na moment mamy szansę po-partyturowego, faktury, gęstości i rodzaju na-

czuć się wspólnotą, śpiewając w chórze, lub

stępujących po sobie zwrotów harmonicznych, możemy zdobyć rząd dusz jako soliści zespo-skali rozpiętości głosów, treści i przesłania ide-

łu rockowego. Ale emocją przepełnione jest

owego. Takie korelacje powinny być tematem również przenikanie tajemnicy ludzkiego odrębnych, znacznie głębszych rozważań.

rozumu, geniuszu, talentu czy zdolności,

W utworach wokalnych i wokalno-in-

które skłoniły twórcę do dzielenia się najin-

strumentalnych mamy jeszcze do czynienia tymniejszymi drgnieniami duszy, zaklętymi z niezwykle cenną informacją, jaką jest treść nie tylko w świat znaków graficznych, ale i słowo. Wersyfikacja ma ogromny wpływ na również w świat symboli; nie tylko w formę, kształtowanie formy, zaś barwa, artykulacja ale i w konotacje pozamuzyczne. Odtwórca, i częstokroć onomatopeiczne właściwości animator ożywiający obiekt fizyczny i za-słowa bez względu na czas i epokę posiadają mieniający go w drgania fal akustycznych, ogromny wpływ na budowanie i rozładowy-ponosi odpowiedzialność potrójną: wobec

wanie napięć, wskazują i ułatwiają interpre-

kompozytora, któremu winien lojalność,

tację oraz intensyfikują ekspresję. Korelacja wobec ucznia, którego jest mistrzem i przesłowa i treści z materiałem muzycznym jest wodnikiem, i wobec słuchacza, który ufa, że niesłychanie istotna. To źródło, z którego wykonanie dostarczy mu wielowymiarowej wykonawca winien czerpać informację na satysfakcji artystycznej. Świadomość nie wy-temat różnicowania energetyki adekwatnej klucza emocji. Więcej: świadomość i refleksja do intencji autora i kompozytora. W tym celu stanowią o ciągłej gotowości do zadawania konieczna staje się dogłębna analiza utworu pytań, do nieustannej niepewności w wer-przeprowadzona nie tylko pod względem balizowaniu odpowiedzi na te pytania i do zawartej w nim historii czy idei, ale również szukania ostatecznego kształtu artystyczne-na poziomie semantycznym. Działania inte-

go spełnienia. Intensyfikacja intelektualnego

lektualne pomagające w projektowaniu, ćwi-

poznania, świadome rozważania przyczy-

czeniu i produkcji artystycznej są szansą na niają się do poszukiwań nowych środków pogłębienie estetycznego przeżycia zarówno ekspresji, afektu, a dociekliwość w śledzeniu wykonawcy, jak i odbiorcy. W tym skom-głęboko ukrytych intencji kompozytora już

plikowanym i interesującym instrumencie, w fazie przygotowań staje się źródłem radości jakim jest ludzki głos, świadome operowanie i głębokiej satysfakcji, że oto może – choć przeróżnymi niuansami, związanymi choćby w części – udało się przeniknąć jeszcze jedną z dynamiką, artykulacją i barwą głosu, jest tajemnicę ludzkich namiętności.

podstawą w budowaniu kreacji artystycznej.

Ta rewizja dotycząca równowagi mię-

dzy sercem a rozumem przychodzi wraz

Świat dźwięków a emocje

z wiekiem i doświadczeniem. Młodość

Przenikanie się dwóch, wydawałoby się ceni nade wszystko emocjonalną warstwę przeciwstawnych pojęć, jakimi wydają się wszelkich działań, a korzysta z paliwa emocja i refleksja, w przypadku rozważań energetycznego, które niestety, szybko się 6 Wychowanie Muzyczne 5 2011

http://www.wychmuz.pl

Kultura

wyczerpuje – z młodzieńczego buntu skie-

jąca działania związane z muzyką w ramach

rowanego przeciw zastanym normom i z fi-

hobby – które dzięki wymarzonemu sploto-

zycznej siły cechującej ten okres w życiu. wi różnych szczęśliwych okoliczności może Jeśli w odpowiednim momencie podejmie zaowocować niebywałą karierą – próbę się kształcenie tak konieczne w budowaniu przekazywania wiedzy teoretycznej traktuje świadomości, przekaże wiedzę skłaniającą jak zbędny balast. Ogromną szkodę, wbrew do refleksji, zaistnieje szansa na znalezienie pozorom, czynią w tym przypadku media.

i czerpanie satysfakcji z konstruowania Popularność programów typu X-Factor, emocji mogących bezustannie ewoluować. Idol, Must be the music udowadnia, że oce-Poszukiwanie i rozładowywanie podniet, niać dokonania muzyczne może właściwie których dostarcza muzyka, bez wątpienia każdy, byleby tylko miał odpowiednio gło-przestaje wówczas mieć doraźne znaczenie śne nazwisko. Nie chciałabym, broń Boże, fizykoterapeutyczne. Budowanie świadomo-nikogo obrazić, ale sami jurorzy nie kryją

ści może przerodzić się w dojrzalsze, niosące swej niewiedzy w dziedzinie muzyki. „Nie głębokie wartości działania odtwórcze, ma wiem, czy się znam, czy się nie znam na szanse wpłynąć na poszerzenie horyzontów muzyce, ale znam się trochę na emocjach…”

w odbiorze muzycznego dzieła sztuki.

– zwierza się publicznie jeden z guru; „…nie

Rewizja postaw może być również skut-

bierz supportu, który jest bardzo lepszy niż

kiem podejmowanych działań animatora. ty…” – barwną polszczyzną komentuje inny, W pracy pedagogicznej, nierozerwalnie natomiast gros uwag odnosi się wyłącznie związanej z owymi działaniami, konieczna do emocji, jakie wywołuje wykonawca. I nie jest werbalizacja oczekiwań wobec ucznia. są to bynajmniej uwagi odkrywcze, bowiem Chociaż zniekształca ona w swej istocie idee, wyrażane są nieustannie przy pomocy zmusza niejako do kodyfikacji, gradacji kilku słów: „…było pięknie…”, „…jesteś i uściślenia zasad związanych z wykonaw-fantastyczny…”, „…wielka energia, genialne”

stwem. W pracy indywidualnej i zespołowej i tym podobne truizmy, które tak naprawdę narzuca koncepcję interpretacyjną związa-nie są nośnikiem żadnej informacji. Jedyną

ną również z koniecznością mierzenia się szansą na promowanie takich wartości jak z problemami czysto technicznymi. Bywa, umiejętność śpiewu w wielogłosie i idea że poprawność techniczna i podstawowe wspólnego muzykowania wydawała się Bitwa elementy właściwej intonacji i rytmiki są na głosy. Niestety, płytkie i niemerytoryczne progiem, który trudno przekroczyć. To komentarze były zupełnie nieadekwatne do często zmusza do pokory i przyznania, że dość skomplikowanej materii muzycznej podstawy i technika, forma i umiejętności wymagającej od instruktorów i wokalistów to baza, na której można budować warto-wiele trudu i ciężkiej pracy. Uwagi zawo-

ściowe ornamenty ekspresji, emocji i afektu.

dowej wokalistki odnoszące się do techniki

i świadomości formy traktowano dość nie-

Na mieliznach współczesności

frasobliwie i – chyba – jako zło konieczne.

Obecnie panujący hedonizm niweluje

Nie bez kozery przywołałam przykłady

znaczenie poznania rozumowego, jako jedy-

działań medialnych, które wokalne produk-

ną wartość promuje idee impulsywno-intu-

cje, wymagające oprócz talentu czy zdolności

icyjne. W przypadku działań w placówkach również długotrwałych ćwiczeń i wiedzy, kształcących przyszłych zawodowych muzy-sprowadzają do rangi swoistego „szoł”. Mogąc

ków ten problem jeszcze nie jest szczególnie wpłynąć na poziom umuzykalnienia pol-odczuwalny. Natomiast młodzież podejmu-

skiego społeczeństwa, tak naprawdę promują

http://www.wychmuz.pl

Wychowanie Muzyczne 5 2011 7

Kultura

instynkt, bezświadomość i bezrefleksyjność, gotyku. Przebogata ornamentyka, rzeźby, które skutkują spłyceniem i tak mieliźnianej witraże, setki detali budzą zrozumiałą fa-wiedzy o muzyce, w tym głównie sztuki scynację i zachwyt tłumów zwiedzających wokalnej. Moja opinia o tym zjawisku, które z rożnych obszarów kulturowych. Zwykle bardziej szkodzi niż pomaga, została potwier-są to czysto zmysłowe doznania, których

dzona podczas wielu rozmów z instruktorami źródłem jest ludzki wzrok. Dopiero próba prowadzącymi w różnych placówkach zajęcia przeniknięcia tajemniczego języka symboli wokalne. Młodzież coraz trudniej przekonać, zaklętych w kamień, odcyfrowania i od-

że muzykowanie to nie tylko zdolność wydo-

kodowania ogromu informacji i znaczeń

bywania z siebie w miarę czystych dźwięków, otwiera zupełnie nowy, znacznie bogat-ale że jest to również ciężka i żmudna praca szy i pełniejszy obraz. Jest to przesłanie, nad techniką, a efekt artystyczny musi być którego na pewno do końca nie będziemy związany z intelektualnym poznaniem mate-w stanie odczytać, ale wiedza i ref leksja

rii. Bowiem bez względu na rodzaj i gatunek na ten temat bez wątpienia pogłębiają du-muzyki najistotniejszym celem, jaki przy-

chowe i emocjonalne przeżycia. Wywołują

świeca – świadomie czy nieświadomie – każ-

zachwyt nie tylko nad pięknem, ale również

demu artyście, jest komunikacja. Wszak na-

nad potęgą rozumu.

wet liderzy rockowych zespołów wykonujący

Muzyka to również konstrukcja, operuje

część swych koncertów tyłem do rozszalałego symbolami, a zapis jest kopalnią informacji tłumu nie zakładają, że ktoś z obrażonych zaklętych w nuty, które możemy odczytać tym gestem fanów po prostu opuści halę czy tylko przez poznanie. Dzięki poznaniu stadion. Nawiasem mówiąc, te zabiegi, które kształtujemy emocje, przekazujemy energię, w ostatnich latach powoli ulegają standaryza-identyfikujemy się z ideami i wartościami,

cji, mają już chyba coraz mniejszą siłę rażenia. jesteśmy ich nośnikiem. Wiedza to piękno, Interesująca byłaby dziś raczej reakcja słu-refleksja to czas na rodzenie się nowych, nie-

chaczy koncertu na grzecznych wykonawców znanych emocjonalnych światów. I tylko żal, w garniturach i pod krawatem, kłaniających że czas dany jednemu istnieniu nie pozwala się po każdym utworze i dziękujących za tego zgłębić choćby w jednej dziedzinie.

aplauz piękną polszczyzną.

Nauczyli mnie mnóstwa mądrości,

Muzyka to sztuka, która w swej przebo-

Logarytmów, wzorów i formułek.

gatej formie i treści jest najbardziej nieod-

Z kwadracików, trójkącików i kółek

gadnioną i tajemniczą. Złożona z dźwięków

Nauczali mnie nieskończoności.

trwających mgnienie chwili, które już w mo-

[…]

mencie wydobycia stają się przeszłością, jest

I do dziś mam taką szkolną trwogę

tak nieuchwytna i niematerialna jak żaden

Bóg mnie wyrwie – a stanę bez słowa:

z wytworów ludzkiego geniuszu. Werba-

– Panie Boże! Odpowiadać nie mogę.

lizacja związanych z nią doznań zawsze

Ja… wymawiam się, mnie boli głowa.

będzie niepełna, odskrzydla ją i odejmuje

jej wzniosłości. Dlatego również rozważania

Trudna lekcja. Nie mogłem od razu,

nad istotą równowagi pomiędzy afektem

Lecz nauczę się… po pewnym czasie.

i rozumem w muzyce skłaniają do szukania

Proszę! Zostaw mnie na drugie życie

pozamuzycznych konotacji.

Jak na drugi rok w tej samej klasie.

Katedra Notre Dame w Paryżu jest

ikoną architektury dojrzałego, strzelistego

Julian Tuwim, Nauka

8 Wychowanie Muzyczne 5 2011

http://www.wychmuz.pl