41
E u r o p e j s k a A g e n c j a B e z p i e c z e ƒ s t w a i Z d r o w i a w P r a c y ISSN 1681-2123
Czynniki biologiczne
Gdzie mo˝na mieç kontakt z czynnikami biologicznymi Ludzie stykajà si´ w pracy z:
■
materia∏ami pochodzenia naturalnego lub materia∏ami or-ganicznymi, jak gleba, glina, materia∏y roÊlinne (siano, s∏o-ma, bawe∏na itd.),
■
substancjami pochodzenia zwierzćego (we∏na, w∏osie itd.),
■
˝ywnoÊcià,
■
py∏em organicznym (màka, py∏ papierniczy, ∏upie˝ zwierzćy itd.),
Wprowadzenie
■
odpadami i Êciekami,
■
krwià i innymi p∏ynami ustrojowymi.
Tematem Europejskiego Tygodnia Bezpieczeƒstwa i Zdrowia w Pracy Mogà wić byç nara˝eni na dzia∏anie czynników biologicznych.
2003 jest zapobieganie zagro˝eniom ze strony substancji niebezpiecznych. Agencja przygotowuje seri´ publikacji Fakty, s∏u˝àcà roz-powszechnianiu informacji o substancjach niebezpiecznych, w tym Gdy wykonywana praca wymaga kontaktu z czynnikami biologicz-tak˝e o czynnikach biologicznych, zwiàzanych z bezpieczeƒstwem nymi, np. hodowla mikroorganizmów w laboratorium mikrobiolo-i zdrowiem w pracy.
gicznym lub u˝ywanie bakterii przy produkcji ˝ywnoÊci, czynnik jest Czynniki biologiczne wyst´pujà w wielu sektorach gospodarki. Rzad-znany, mo˝na go du˝o ∏atwiej monitorowaç, a Êrodki prewencyjne ko sà one widoczne go∏ym okiem, dlatego wielu ludzi nie zdaje so-b´dzie mo˝na dopasowaç do zagro˝eƒ stwarzanych przez te orga-bie sprawy ze zwiàzanych z nimi zagro˝eƒ. Do czynników biologicz-nizmy. Informacje o naturze i skutkach dzia∏ania czynnika nale˝y nych najcz´Êciej spotykanych w miejscu pracy zaliczamy: priony, wtedy do∏àczyç do spisu czynników niebezpiecznych.
bakterie, wirusy, grzyby oraz paso˝yty (pierwotniaki, robaki).
Gdy obecnoÊç czynników biologicznych jest niezamierzonà konse-kwencjà pracy – jak ma to miejsce w przypadku sortowania odpa-Przepisy prawne
dów lub dzia∏alnoÊci rolniczej – przeprowadzenie oceny zagro˝eƒ
dla pracowników jest du˝o trudniejsze. Mimo to, dla niektórych Prawo europejskie dà˝y do minimalizacji zagro˝eƒ zdrowia ze stro-dzia∏alnoÊci tego rodzaju sà dost´pne informacje o wp∏ywie czynni-ny czynników biologicznych obecnych w miejscu pracy.
ków biologicznych na zdrowie i o koniecznoÊci stosowania odpo-Odpowiednia dyrektywa (1) klasyfikuje czynniki biologiczne do czte-wiednich Êrodków bezpieczeƒstwa.
rech grup ryzyka ze wzgl´du na ich zdolnoÊci do wywo∏ywania chorób oraz mo˝liwoÊci zapobiegania tym chorobom i ich leczenia. Wy-Rodzaj dzia∏alnoÊci
Zagro˝enia/niebezpie- Ârodki zapobiegawcze kaz czynników biologicznych zawiera informacje o ich czeƒstwo
w∏aÊciwoÊciach alergicznych i toksykologicznych. Ârodki zaradcze sà Przemys∏ spo˝ywczy
grzyby, bakterie i rozto- wprowadzenie hermety-proponowane z uwzgl´dnieniem ró˝nych kategorii bezpieczeƒstwa (wytwarzanie serów,
cza wywo∏ujàce alergie
zacji procesu produkcyj-
w zakresie pracy laboratoryjnej i procesów przemys∏owych.
jogurtów, salami) oraz
nego
Dyrektywa ustanawia tak˝e wymagania dotyczàce informowania produkcja dodatków
py∏ organiczny z ziarna,
do ˝ywnoÊci, piekarnie
mleka w proszku lub
niedopuszczanie do two-
w∏adz o wykonywaniu niektórych dzia∏aƒ. Dla pracowników, którzy màki, ska˝ony czynnika- rzenia siáerozolu prawdopodobnie mogà byç nara˝eni na dzia∏anie niektórych czynni-mi biologicznymi
ków biologicznych, pracodawcy powinni prowadziç dokumentacjízolowanie ska˝onych zawierajàcà informacje o stycznoÊci z czynnikami biologicznymi toksyny, np. jad kie∏ba-obszarów pracy
siany lub aflatoksyna
i przeprowadzonych badaniach lekarskich. Pracownicy powinni mieç stosowanie odpowied-zapewniony wglàd do swojej dokumentacji.
nich Êrodków higieny
Dyrektywy zawierajà minimalne wymagania i zosta∏y w∏àczone S∏u˝ba zdrowia
ró˝ne infekcje wirusowe bezpieczne obchodzenie do przepisów obowiàzujàcych w poszczególnych krajach Unii Euro-i bakteryjne, np. HIV, za- siź próbkami zawiera-pejskiej. Niektóre kraje cz∏onkowskie wprowadzi∏y Kodeksy Praktyki palenie wàtroby, gruêlica jàcymi materia∏y zakaê-
ne, ostrymi przedmiota-
oraz wytyczne odnoszàce si´ do bezpiecznego post´powania z czyn-zaka˝enia na skutek
mi, odpadami,
nikami biologicznymi w wybranych zawodach i sektorach gospodar-uk∏ucia ig∏à
zanieczyszczonà bieliznà
ki. Dlatego wa˝ne jest zapoznanie siź odpowiednimi krajowymi i innymi materia∏ami
przepisami prawnymi, dotyczàcymi zmniejszania zagro˝eƒ ze strony bezpieczne post´powa-czynników biologicznych w miejscach pracy.
nie z krwià i usuwanie
rozlanej krwi i innych
p∏ynów ustrojowych,
Najwy˝sze dopuszczalne st´˝enie w miejscu pracy dezynfekcja i sterylizacja
Do dziÊ nie zosta∏y ustalone wartoÊci najwy˝szych dopuszczalnych odpowiednie wyposa˝e-st´˝eƒ czynników biologicznych, chocia˝ niektóre kraje cz∏onkowskie nie ochronne, r´kawice,
wprowadzi∏y ograniczenia w zakresie u˝ywania substancji toksycz-ubrania, okulary
nych. Zasadnicza ró˝nica mi´dzy czynnikami biologicznymi i innymi odpowiednie Êrodki
substancjami niebezpiecznymi polega na zdolnoÊci tych pierwszych higieny
do reprodukcji. W sprzyjajàcych warunkach nawet niewielka liczba Laboratoria
infekcje i alergie
komory laminarne
mikroorganizmów mo˝e w krótkim czasie znaczàco wzrosnàç.
przy stycznoÊci z mikro-
organizmami i kulturami Êrodki eliminujàce py∏
komórkowymi,
i aerozol
Ocena ryzyka, zapobieganie i kontrola
np. komórek ludzkich
bezpieczne post´powa-
Zgodnie z wymienionà dyrektywà od pracodawcy wymaga si´: przypadkowe rozlanie
nie i transport próbek
p∏ynu lub uk∏ucie ig∏à
■
oceny ryzyka ze strony czynników biologicznych, odpowiednie Êrodki
■
ograniczania nara˝enia pracowników przez: ochrony indywidualnej
• eliminacjćzynnika biologicznego
i Êrodki higieny
• zapobieganie kontaktowi z czynnikami biologicznymi i kontro-dezynfekcja i sterylizacja,
lowanie pracy
wprowadzenie Êrodków
• informowanie i szkolenie pracowników
nadzwyczajnych w razie
rozlania sićieczy
■
zlecania wykonywania badaƒ lekarskich, jeÊli zachodzi taka potrzeba.
ograniczenie dost´pu
(1) Opracowana przez Rad´ Dyrektywa 2000/54/EC z 18 wrzeÊnia 2000 r. dotyczàca ochrony etykieta
pracowników przed dzia∏aniem czynników biologicznych w pracy.
PL
h t t p : / / a g e n c y . o s h a . e u . i n t
E u r o p e j s k a A g e n c j a B e z p i e c z e ƒ s t w a i Z d r o w i a w P r a c y StycznoÊç z czynnikami biologicznymi nast´puje równie˝ w sposób Rodzaj dzia∏alnoÊci
Zagro˝enia/niebezpie- Ârodki zapobiegawcze przypadkowy wskutek ugryzieƒ przez zwierz´ta lub uk∏ucia ig∏à.
czeƒstwo
Rolnictwo, leÊnictwo,
bakterie, grzyby, rozto-
zastosowanie Êrodków
ogrodnictwo,
cza i wirusy przenoszo-
eliminujàcych py∏
Ocena ryzyka i jego eliminacja
ne przez zwierz´ta, pa-
i aerozol
produkcja ˝ywnoÊci
so˝yty i kleszcze
Nale˝y rozwa˝yç, czy istniejàce procedury dajà nale˝ytà ochroní co i pasz dla zwierzàt
unikanie kontaktu ze
trzeba jeszcze zrobiç, aby zmniejszyç ryzyko.
choroby uk∏adu odde-
ska˝onymi zwierz´tami
JeÊli kontaktu z czynnikami biologicznymi nie da siúniknàç, to nale-chowego, wywo∏ywane i wyposa˝eniem
przez mikroorganizmy
˝y maksymalnie ograniczyç stycznoÊç z nimi, redukujàc liczbńara˝a-i roztocza znajdujàce sióchrona przed ugryzie-nych osób oraz czas nara˝enia na dzia∏anie czynnika. Kontrolńale˝y w pyle organicznym
niami zwierzàt i uk∏uciami
dostosowaç do procesu pracy, a pracownicy powinni byç odpowied-z ziarna, mleka w prosz-
ku, màki, przypraw
stosowanie Êrodków
nio przeszkoleni, aby mogli stosowaç si´ do zasad bezpiecznej pracy.
konserwujàcych do pasz
Kroki, jakie nale˝y przedsi´wziàç, aby zmniejszyç ryzyko dla persone-specyficzne choroby
lu, b´dà zale˝eç od poszczególnych zagro˝eƒ biologicznych. Istnie-alergiczne uk∏adu odde- dezynfekcja i konserwa-je jednak kilka ogólnych procedur, które mo˝na zastosowaç w ka˝-
chowego, jak „p∏uco
cja sprz´tu i instalacji
farmera” i „p∏uco ho-
dym przypadku.
dowców ptaków”
■
Wiele czynników biologicznych przenosi si´ drogà powietrznà, jak Przemys∏ metalowy,
choroby skóry wywo∏y-
miejscowa wentylacja
np. bakterie lub toksyny ze spleÊnia∏ego ziarna. Nie nale˝y dowane przez bakterie,
wyciàgowa
puszczaç do tworzenia siáerozoli i py∏ów, tak˝e przy sprzàtaniu obróbka drewna
astma oskrzelowa wy-
i czyszczeniu oraz w czasie konserwacji.
wo∏ywana przez grzyby
regularna konserwacja,
■
wyst´pujàce w p∏ynach
filtrowanie i dezynfekcja
W∏aÊciwe procedury porzàdkowe i procedury pracy, majàce na celu obiegowych stanowià-
cieczy i maszyn
dba∏oÊç o higien´, oraz u˝ywanie odpowiednich znaków ostrze-cych cz´Êç procesów
gawczych, to kluczowe elementy bezpiecznych i higienicznych przemys∏owych, jak np.
ochrona skóry
warunków pracy.
szlifowanie, produkcja
miazgi, ciecze do cićia
odpowiednie Êrodki
■
Wiele mikroorganizmów rozwin´∏o umiej´tnoÊci prze˝ycia oraz metalu i kamienia
higieny
mechanizmy odpornoÊci na wysokà i niskà temperatur´, wysusze-Obszary pracy wyposa-
alergie i choroby uk∏adu stosowanie Êrodków elimi-nie oraz promieniowanie, np. przez wytwarzanie zarodników. Na-
˝one w systemy klimaty- oddechowego wywo∏y-nujàcych zapylenie i aerozol
le˝y stosowaç Êrodki dezynfekujàce do odpadów, wyposa˝enia zacyjne i charakteryzujà- wane obecnoÊcià i ubraƒ oraz odpowiednie Êrodki higieny dla pracowników. Nale-ce si´ du˝à wilgotnoÊcià grzybów
regularna konserwacja
(np. przemys∏ w∏ókienni-
i dezynfekcja systemów
˝y do∏àczyç instrukcje bezpiecznego usuwania odpadów, proce-czy, przemys∏ poligraficz- choroba legionistów wentylacji, maszyn i ob-dur awaryjnych i udzielania pierwszej pomocy.
ny, produkcja papieru)
szarów pracy
ograniczenie liczby nara-
˝anych pracowników
utrzymywanie bardzo
wysokiej temperatury
wody (wodociàgowej)
Archiwa, muzea,
grzyby i bakterie wywo- stosowanie Êrodków eli-biblioteki
∏ujàce alergie i choroby
minujàcych zapylenie
uk∏adu oddechowego
i aerozol
dezynfekcja
stosowanie odpowied-
Spo∏eczne Ubezpieczenie Wypadkowe (AUVA), Austria nich Êrodków ochrony
indywidualnej
Przemys∏ budowlany
grzyby i bakterie w za-
stosowanie Êrodków eli-
Usuwanie odpadów: jak stawiç czo∏o nowym zagro˝eniom i konstrukcyjny
ka˝onych materia∏ach
minujàcych zapylenie
budowlanych
i aerozol
KoniecznoÊç sprostania wymaganiom ochrony Êrodowiska przetwarzanie materia-oraz wprowadzenie nowych technologii utylizacji odpadów
∏ów naturalnego pocho-
odpowiednie Êrodki
zwi´kszy∏y zagro˝enia zdrowia pracowników zatrudnionych dzenia, jak glina, s∏oma,
ochrony indywidualnej
trzcina
i Êrodki higieny
przy obs∏udze oczyszczalni Êcieków oraz przy zbieraniu, sorto-waniu i usuwaniu odpadów.
renowacja budynków
Grzyby, obecne w zak∏adach utylizacji papieru, szk∏a, tworzyw sztucznych i opakowaƒ oraz w zak∏adach kompostowania od-Kto mo˝e byç nara˝ony i w jaki sposób
padów, wywo∏ujà alergie oraz choroby uk∏adu oddechowego, w szczególnoÊci grzybic´ kropidlakowà. Natomiast bakterie, Po zidentyfikowaniu czynnoÊci, podczas których pracownicy mogà obecne w zak∏adach odprowadzania i oczyszczania Êcieków, mieç kontakt z czynnikami biologicznymi, nale˝y zebraç informacje wywo∏ujà biegunkí salmonelloz´. Przy stycznoÊci z odpadami o sposobie oddzia∏ywania tych czynników. Nale˝y pomyÊleç szpitalnymi oraz w wyniku uk∏uç ig∏ami mo˝e dojÊç do infekcji o osobach, których dotyczy to w sposób bezpoÊredni oraz o innych, wirusowej, np. do zapalenia wàtroby.
którzy mogà byç nara˝ani poÊrednio, jak np. personel sprzàtajàcy.
W zwiàzku z tym kilka krajów cz∏onkowskich Unii Europejskiej Nale˝y zwróciç tak˝e uwagńa organizacj´ pracy.
opracowa∏o odpowiednie procedury zapobiegawcze, wprowa-dzajàc mi´dzy innymi wymagania zwi´kszajàce bezpieczeƒstwo Wp∏yw na zdrowie
sortowania rćznego, np. mechaniczne sortowanie wst´pne, u˝ycie komór sortowniczych wyposa˝onych w odpowiednià Czynniki biologiczne mogà wywo∏ywaç trzy rodzaje chorób: wentylacj´, instalacj´ miejscowej wentylacji wyciàgowej dla linii
■
choroby zakaêne i inwazyjne powodowane przez paso˝yty, wiru-sortujàcych, zamkni´te pojazdy wyposa˝one w filtry powietrza sy, bakterie i grzyby
i odpowiednie ubrania ochronne wraz r´kawicami ochronnymi.
■
alergie inicjowane przez kontakt z grzybami, py∏em organicznym, Zastosowanie Êrodków higieny oraz regularne czyszczenie i de-jak np. py∏ màczny i ∏upie˝ zwierzćy, enzymy i roztocza zynfekcja równie˝ przyczyni∏y si´ do znaczàcego ograniczenia
■
zatrucia toksynami, mikotoksynami, endotoksynà bakteryjnà i in., kontaktu pracowników z czynnikami biologicznymi.
dzia∏anie rakotwórcze (aflatoksyny, py∏ drzewny).
Niektóre zagro˝enia biologiczne mogà powodowaç choroby Dalsze informacje
nowotworowe lub uszkodzenie p∏odu. Mikroorganizmy mogà wni-kaç do organizmu cz∏owieka przez uszkodzonà skórĺub b∏on´ Êlu-Inne publikacje z serii Fakty, oraz informacje dodatkowe sà dost´p-zowà. Mogà byç tak˝e wdychane lub spo˝ywane, prowadzàc do in-ne na stronie internetowej Agencji: http://osha.eu.int/ew2003/.
fekcji górnych dróg oddechowych lub uk∏adu pokarmowego.
Strona ta jest nieustannie aktualizowana i rozwijana.
TE-AE-03-O41-EN-D
Europejska Agencja Bezpieczeƒstwa i Zdrowia w Pracy Gra Via, 33, E-48009 Bilbao, Spain
tel. (34) 944 79 43 60, Fax: (34) 944 79 43 83
information@osha.eu.int
© Europejska Agencja Bezpieczeƒstwa i Zdrowia w Pracy. Powielanie dozwolone pod warunkiem podania êród∏a. Wydrukowano w Polsce. Dystrybucja w Polsce: Krajowy Punkt Centralny Europejskiej Agencji Bezpieczeƒstwa i Zdrowia w Pracy: Centralny Instytut Ochrony Pracy – Paƒstwowy Instytut Badawczy, ul. Czerniakowska 16, 00-701 Warszawa, Tel. (0-22) 623 36 77, Fax (0-22) 623 36 93, Internet: www.bp.edu.pl, E-mail: focalpoint@ciop.pl h t t p : / / a g e n c y . o s h a . e u . i n t F a k t y