CHOROBY ŚRODOWISKOWE-choroby i zmiany wywołane przez czynniki fizyczne i chemiczne w tym czynniki występujące w miejscu pracy i związane z odżywianiem.

PYLICE= PNEUMOCONIOSIS

AKTYWNE BIOLOGICZNIE

NIEAKTYWNE BIOLOGICZNIE

 Krzemowa

 Węglowa

 Azbestowa

 Żelazowa

 Berylowa

<0,5um-zachowują się jak gazy dostają się i opuszczają drogi oddechowe 1-5um-największe zagrożenie; uderzają w rozwidlenie pęcherzyków zalegają tam i są fagocytowane przez makrofagi

5-10um-dostają się do końcowych odcinków dróg oddechowych

Makrofagi stymulowane przez pyłki uwalniają:

 WOLNE RODNIKI→ indukcja peroksydacji lipidów→ uszkodzenie tkanki

 CZYNNIKI CHEMOTAKTYCZNE [LTB4,IL-8, IL-6, TNF] → aktywacja kom.

zapalnych→ uwolnienie tlenków i proteaz

 CZYNNIKI FIBRYNOGENNE[IL-1, TNF, PDGF, IGF-1, fibronektyna]→

stymulacja włóknienia

I PYLICA WĘGLOWA = ANTHRACOSIS

najmniej szkodliwa

• u górników, mieszkańców miast, palaczy papierosów

• makrofagi z sfagocytowanym pyłem gromadzą się wzdłuż naczyń limfatycznych i w węzłach chłonnych

1.PYLICA PŁUC PROSTA = CWP

 obecne plamki i guzy pylicze

↓ ↓

↓ makrofagi obładowane pyłem i wł. kolagenowymi

obładowane pyłem węglowym makrofagi

 guzki występują w całych płucach z przewagą górnych części płuc głównie w otoczeniu oskrzelików oddechowych

 dochodzi do poszerzenia przestrzeni przyległych do pęcherzyków płucnych 2.POSTĘPUJĄCE MASYWNE WŁÓKNIENIE PŁUC= PYLICA POWIKŁANA= PMF

 dochodzi do zlewania się guzków pyliczych

 obecne czarne blizny o dł. 2-10cm

 mikro- zmiany zbudowane z wł. kolagenowych i pigmentu

 wewnątrz guzków obecna martwica

3.ZESPÓŁ CAPLANA= reumatoidalne zapalenie stawów + pylica płuc

 rozwój guzków reumatoidalnych w płucach

 wewnątrz guzków obecna martwica włóknikowata otoczona fibroblastami, kom.

plazmatycznymi i makrofagami

 zespół caplana może wystąpić w przebiegu pylicy węglowej, azbestowej i krzemowej II PYLICA KRZEMOWA

tylko formy krystaliczne powodują włóknienie

1

1.OSTRA PYLICA KRZEMOWA= SILICOSIS

 nagle pojawiające się objawy: tachypnoe, kaszel, sinica, niewydolność oddechowa

 mikro- nacieki zapalne w śródmiąższu

- w przestrzeniach pęcherzykowych nagromadzenie płynu bogatego w surfaktant 1.PRZEWLEKŁA PYLICA KRZEMOWA= GUZKOWA

 obecne włókniste guzki w górnych partiach płuc obszarach podopłucnowych- w RTG

widoczne jako dobrze odgraniczone i wysycone

2.PYLICA POWIKŁANA= POSTĘPUJĄCE MASYWNE WŁÓKNIENIE

 dochodzi do zlewania się pojedynczych guzków pyliczych (guzki>2cm)

 występuje destrukcja miąższu płuca

Pylica krzemowa zwiększa podatność na gruźlicę.

Morfologia:

 guzki pylicze -głównie w górnych płatach płuc

-koncentrycznie ułożone wł. kolagenowe

-w centrum guzków obecne są kryształy krzemionki

-z czasem guzki mogą się zlewać w twarde kolagenowe blizny

 obraz „plastra miodu”- miąższ płuca między guzkami z jednej strony uciśnięty z drugiej rozciągnięty

 zmiany włókniste we wnęce płuca i opłucnej

 wokół węzłów chłonnych występują cienkie strefy wapnienia- w RTG obraz skorupy jaja

III PYLICA AZBESTOWA= ASBESTOSIS

Azbest może prowadzić do:

 zwłóknienia śródmiąższowego

 raka płuc

 wysięku opłucnowego

 ograniczonego/rozlanego zwłóknienia opłucnej

 międzybłoniaka opłucnej/otrzewnej

 raka krtani

Bardziej rakotwórczy jest azbest w postaci amfibol niż serpentyn;) Morfologia:

 rozlane śródmiąższowe włóknienie(w pylicy węglowej i krzemowej włóknienie guzkowe)

 obecne „ciałka azbestowe”- złotobrązowe wrzecionowate/koralikowe pałeczki z przezroczystym centrum a są to włókna azbestu pokryte białkowym materiałem zawierającym żelazo

 rozpoczyna się włóknieniem wokół oskrzelików oddechowych i przewodów pęcherzykowych rozprzestrzeniając się na struktury pęcherzykowe płuc

 na początku włóknienie zajmuje w dolnych partiach płuc i podopłucnowo dalej szerzy się na część środkową i górną zajmując w końcu całe płuca(w pylicy węglowej i krzemowej zajmuje najpierw górną cześć płuc)

 występuje obraz „plastra miodu”

 w opłucnej trzewnej- obecne włókniste pogrubienie

2

 w opłucnej ściennej na przedniej i przednio-bocznej powierzchni i ponad kopułami przepony obecne- płytki złożone z gęsto upakowanego kolagenu ze złogami wapnia-w RTG widoczne jako owalne wysycenia

 jeśli występuje zespół coplana dochodzi do powstania dużych śródmiąższowych guzków

IV BERYLOZA

 przy nadmiernej ekspozycji- ostre zapalenie płuc

 przedłużająca się ekspozycja ale mało nasilona- powstawanie ziarniniaków nieserowaciejacych w węzłach chłonnych wnęki, w śledzionie, wątrobie, płucach, nerkach, nadnerczach i obwodowych węzłów chłonnych

 beryl stymuluje produkcje cytokin pozapalnych co powoduje włóknienie ziarniniaków płucnych- w RTG widoczne jako nieregularne guzowate zmiany

 u 50% chorych- powiększenie węzłów chłonnych wnęki płuc

Przebieg kliniczny pylic

 początek bezobjawowy

 po okresie wieloletnim:- nasilająca się duszność

-kaszel z odksztuszaniem wydzieliny

-↓ m. c.

Powikłania:- nadciśnienie płucne

-serce płucne

PALENIE TYTONIU

Predysponuje do wystąpienia chorób:

 rozedma

 wrzód trawienny

 POCHP

 rak jamy ustnej

 rak płuc

 rak przełyku

 miażdżyca

 rak krtani

 zawał mięśnia sercowego

 rak trzustki

 rak pęcherza moczowego

USZKODZENIA WYWOŁANE PRZEZ LEKI I TOKSYNY

1.Wpływ hormonalnej terapii zastępczej i doustnych środków antykoncepcyjnych na ryzyko rozwoju chorób.

ryzyko rozwoju

Rak endometrium

↑↑

Rak piersi

↑

HRT

Zakrzepica

↑

Ch. Sercowo-

↓

naczyniowe

Doustne środki

Rak endometrium

↓

antykoncepcyjne

↑

Rak piersi

u kobiet z rodzinnym rakiem piersi lub

nosicielek genu BRCA1/BRCA2

Zakrzepica

↑

Ch. Sercowo-

Zależy od rodzaju stosowanych środków

naczyniowe

Estrogeny ↓LDL i ↑HDL

3

Progestageny ↑LDL i ↓HDL

Rak jajnika

↓

↑

Nadciśnienie tętnicze

U kobiet z rodzinnym NT

Gruczolak wątroby

↑

Kamica pęcherzyka

↑

żółciowego

Solid- pseudopapillary

↑

neoplasm

(z prelekcji)

2. ACETAMINOFEN

Dawka terapeutyczna -0,5g

Dawka toksyczna – 15-25g

Objawy przedawkowania:

 nudności

 wstrząs

 wymioty

 żółtaczka

 biegunka

 obj. uszkodzenia nerek i serca

Przy dużych dawkach może wystąpić niewydolność wątroby z centrolobularną martwicą.

3.ASPIRYNA

Dawka terapeutyczna- do325mg

Dawka toksyczna -10-30g dorośli

-2-4g dzieci

Objawy przewlekłego zatrucia:

 bóle i zawroty głowy

 krwawienie z żołądka

 osłabienie słuchu

 wymioty

 zaburzenia umysłowe

 biegunka

 senność

 splątanie

 nudności

 śpiączka

 wybroczyny krwotoczne na skórze

4. Ołów

 ołów absorbowany jest w całości przez płuca, przyjmowany z pożywieniem tylko w części

 odkłada się w kościach, rosnących zębach, we krwi, tk. miękkich.

Morfologia:

Objawy:

 Zmiany w kościach i stawach:

 W RTG widoczne tzw. linie ołowiane

 Zaburzenie gęstości kości

na granicy przynasad

 Zmiany we krwi:

 Niedokrwistość niedobarwliwa

 Zamiast hemu tworzy się cynk-

protoporfiryna- wskaźnik zatrucia

Pb

 Obecne zasadochłonne

punkcikowate nakrapianie

erytrocytów

 Zmiany w nerkach:

 Uszkodzenie cewek bliższych nabłonka kanalików nerkowych

 Włóknienie śródmiąższowe

4

 Przewlekły zespół śródmiąższowo- cewkowy

 Zmiany w przewodzie pokarmowym:

 Kolkowe bóle brzucha

 Zmiany w obwodowym ukł.

nerwowym

 Porażenie mięśni

 Neuropatia demielinizacyjna

zajmująca nerwy ruchowe

 Zmiany w OUN:

Dzieci

 Obrzęk mózgu

 Osłabienie funkcji czuciowej,

 Demielinizacja istoty białej mózgu

ruchowej, intelektualnej i psychicznej

i móżdżku

 Zaburzenia zdolności uczenia się

 Martwica neuronów kory

 Zmniejszenie IQ

 Rozlana proliferacja astrocytów

 Osłabienie rozwoju

psychosomatycznego

 Ślepota

 Drgawki

 Psychoza

 Śpiączka

Dorośli

 Zmęczenie

 Bóle głowy

 Utrata pamięci

5. TLENEK WĘGLA

 powoduje ogólnoustrojowe niedotlenienie, które pojawia się przy wysyceniu Hb w 20-30% przez CO; utrata świadomości i śmierć- przy wysyceniu Hb w 60-70%

 Hb ma około 200- krotnie większe powinowactwo do CO niż O2

Zatrucie ostre:

• zaburzenia słuchu, wzroku, mowy,

• czerwono-wiśniowe zabarwienie

pamięci

skóry i bł. śluzowych

Zatrucie przewlekłe:

• obrzęk mózgu

• rozległe zmiany niedokrwienne w

• krwawe punkcikowe wybroczyny

OUN głównie dotyczą jąder

• zmiany w neuronach

podstawy i soczewkowych

6. ETANOL

 wchłaniany w żołądku i jelicie cienkim

 u kobiet mniejsza aktywność dehydrogenazy alkoholowej w komórkach żołądka (dlatego szybciej odpadają;))

 Ostre zatrucie alkoholowe:

 ostre zapalenie bł. śluzowej żołądka i owrzodzenia

 stymulacja i nieskoordynowana aktywność ośrodków korowych i niższych ośrodków rdzenia

 zatrzymanie oddechu

5

 Przewlekłe zatrucie alkoholowe:

 marskość wątroby

 masywne krwawienia z przewodu pokarmowego z powodu:

 przewlekłego zapalenia bł. śluzowej żołądka

 wrzodu trawiennego

 żylaków przełyku

 obwodowa neuropatia

 neuropatia nerwu wzrokowego

 zespół Wernickiego- Korsakowa

 kardiomiopatia rozstrzeniowi

 zanik mózgu

 nadciśnienie tętnicze

 degeneracja móżdżku

 ozt/pzt

Alkohol zwiększa ryzyko wystąpienia:- raka jamy ustnej

- raka przełyku

-raka wątroby

-raka piersi

7. KOKAINA

 działa na ukł. sercowo- naczyniowy sympatykomimetycznie

 ułatwia neurotransmisje w OUN blokując wychwyt dopaminy

 blokuje wychwyt epinefryny i norepinefryny w adrenergicznych zakończeniach nerwowych

 zwężenie tętnic wieńcowych

 zwiększona agregacja płytek krwi

 przyspiesza rozwój miażdżycy

 zaburza prawidłowy transport jonów K, Ca, Na

Objawy:

Powikłania:

• poszerzone źrenice

• perforacja przegrody nosowej

• obkurczenie naczyń

• ↓ powierzchni wymiany gazowej

• ↑RR

płuc

• tachykardia

• rozwój kardiomiopatii

• śródnerkowe krwawe wybroczyny

rozstrzeniowej

• wysoka gorączka

• udar mózgu

• napady padaczkowe

• zawał serca

• arytmie

• rabdomioliza

• niewydolność nerek

8. MARIHUANA

 zawiera psychoaktywną substancje ∆9-tetrahydrocannabinol [THC]

 zalety THC:- ↓ciśnienie wewnątrzgałkowe w przebiegu jaskry

- zwalcza wymioty wywołane chemioterapii

 3-krotnie większe osadzanie się sub. smolistych w porównaniu do palenia papierosów [↑ryzyka raka płuc]

Objawy:

• zaburzenie czucia i koordynacji ruchowej

• zaburzenie kojarzenia, poczucia czasu, przestrzeni i oceny szybkości poruszania się

• tachykardia

• ↑RR

6

• ból w klp

• kaszel chrypa

• objawy związane z obturacją płuc

9. HEROINA

Śmierć z powodu przedawkowania – upośledzone oddychanie

- zaburzenia rytmu serca

- ostry obrzęk płuc

Powikłania:

• septyczna zatorowość

• inf. zastawek serca

• ropień płuca

• zapalenie wsierdzia z zajęciem

• zakażenia oportunistyczne

zastawki trójdzielnej

• ziarniniaki z ciał obcych- np. talk w

• amyloidoza nerek- wtórnie do

płucach, śledzionie, wątrobie,

zmian skóry

węzłach chłonnych

• ogniskowe segmentalne

• inf. skóry i tk. podskórnej

kłębuszkowe zapalenie nerek

USZKODZENIA WYWOŁANE PRZEZ CZYNNIKI FIZYCZNE

1. URAZY MECHANICZNE

Typy obrażeń tkanek:

• OTARCIE- zdarcie warstwy powierzchownej

• STŁUCZENIE- uszkodzenie naczyń krwionośnych z wynaczynieniem krwi do tkanek

• RANA SZARPANA- rozdarcie/pęknięcie tkanek przez rozciągnięcie; brzegi rany nieregularne i poszarpane

• RANA CIĘTA- dochodzi do przerwania ciągłości naczyń

• RANA KŁUTA- penetrujące/przeszywające; w tym rana postrzałowa 2.URAZY TERMICZNE

OPARZENIA CIEPLNE

 Czynniki wpływające na ciężkość oparzenia:

 głębokość, powierzchnia oparzenia

 obecność oparzeń wewnętrznych spowodowanych inhalacją gazów

 czas w jakim zostanie wdrążona terapia, skuteczność terapii, zapobieganie zakażeniom

 Obecna martwica skrzepowa

 Tkanki otaczające z naciekiem zapalnym i obfitym wysiękiem

 Oparzenia obejmujące 50% pow. ciała są śmiertelne

Podział:

Oparzenia powierzchowne

• I i II stopień

Oparzenia głębokie

• Obejmują jedynie

• III i IV stopień

naskórek/powierzchowne warstwy

• Całkowite zniszczenie naskórka,

skóry właściwej

skóry i przydatków

• Zaróżowione, pokryte pęcherzami i

• Białe/zwęglone suche pozbawione

bolesne

czucia

Powikłania:

 Uogólnione obrzęki

 Obrzęk płuc

7

 Uszkodzenie dróg

 Zakażenie ran- sepsa

oddechowych i płuc

 Upośledzone krążenie

 Zapalenie płuc

 Stan hipermetaboliczny z

 Wstrząs

nadmierną utratą ciepła

 Niewydolność narządowa

HIPERTERMIA

 Skurcze cieplne

 utrata elektrolitów z potem powoduje skurcze mięśniowe

 Wyczerpanie cieplne

 najczęstszy objaw

 prowadzi do wyczerpania i zapaści z powodu niewydolności ukł. sercowo-naczyniowego

 zapaść jest krótkotrwała- spontaniczne przywrócenie równowagi wewnątrzustrojowej

 Udar cieplny

 występuje przy równoczesnym wzroście temperatury i wilgotności otoczenia

 ustaje wydalanie potu→ ↑ T ciała

 uogólnione rozszerzenie naczyń→ zastój krwi→ gromadzenie się krwi na obwodzie→

↓ objętości krwi krążącej

 Skutki

 Martwica włókien mięśnia sercowego

 Zaburzenia rytmu

 DIC

HIPOTERMIA

 ↓ T ciała poniżej 32°C powoduje:

 Utratę przytomności

 Bradykardie

 Migotanie przedsionków

 Mechanizmy uszkodzenia

1.Bezpośredni wpływ

 ↑ stężenia jonów w płynie wewnątrz- i zewnątrzkomórkowym

 Powstanie ognisk krystalizacji wody

 2.Pośredni wpływ

 W powoli narastającej hipotermii:

 Obkurczenie naczyń→ ↑przepuszczalności naczyń→ powstanie obrzęku→ zanik i włóknienie tkanek

 W szybko narastającej hipotermii:

 Obkurczenie naczyń→↑ lepkości krwi→ niedokrwienie i degeneracja włókien nerwowych→ uszkodzenie naczyń→↑ przepuszczalności naczyń→ wysięk OBRAŻENIA WYWOŁANE DZIAŁANIEM ENERGII ELEKTRYCZNEJ

 Oparzenia

 Migotanie komór

 Zahamowanie ośrodka sercowo- naczyniowego/oddechowego

POROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE

8

Zmiany morfologiczne:

1.Zmiany komórek:

 Obrzęk

 Zniekształcenie mitochondriów

 Degeneracja siateczki

śródplazmatycznej

 Pęknięcie błony komórkowej

 Pleomorfizm komórkowy

 Tworzenie komórek olbrzymich

 Atypowe figury podziału

komórkowego

2.Zmiany naczyniowe:

 Obrzęk i wakuolizacja komórek

śródbłonka

 Rozszerzenie naczyń

 Rozpuszczenie małych naczyń

przez martwice

 Pęknięcie ścian

 Zakrzepy

 Proliferacje komórek śródbłonka

3. Zmiany narządowe

 Śródmiąższowe włóknienie

 ↑Ryzyka wystąpienia nowotworu dotyczy każdego napromieniowanego narządu.

 Wpływ na narządy rycina 8-15 str. 330

CHOROBY ZWIĄZANE Z ODŻYWIANIEM

NIEDOBORY BIAŁKOWO- ENERGETYCZNE

 WYNISZCZENIE

• niedostateczna podaż białka i kalorii w stosunku do zapotrzebowania;

• niedobór białka głównie w przedziale somatycznym

 Objawy:

 Chude kończyny

 Niedobory wielowitaminowe

 Głowa wydaje się zbyt duża

 Utrata tk. tłuszczowej i masy

 Niedokrwistość

mięśniowej

 ↓ odporności

 Opóźnienie wzrostu

 Morfologia

 Hipoplastyczny szpik

 Mikrocytarna niedokrwistość niedobarwliwa/mieszana mikromakrocytarna

 KWASHIORKOR

• niedobór białka znacznie przewyższa niedobór kalorii

• niedobór białka w przedziale trzewnym

 Występowanie

 afrykańskie dzieci

 przewlekłe biegunki

 enteropatie z utratą białek

9

 Objawy

 Uogólnione obrzęki

 Obojętność

 Ostro odgraniczony obszar

 Brak apetytu

hipopigmentacji, złuszczania i

 Niedobory witamin

hiperpigmentacji

 Zaburzenia odporności

 Odbarwione włosy, delikatne,

 Wtórne infekcje

wyprostowane, łatwo wypadają

 Upośledzenie wzrostu

 Apatia

 Morfologia

 Hipoplastyczny szpik

 Mikrocytarna niedokrwistość niedobarwliwa/mieszana mikromakrocytarna

 W kryptach gruczołów jelita cienkiego↓ indeksu mitotycznego

 Zanik śluzówki jelita cienkiego

 Utrata kosmków i mikrokosmków

 Brak enzymów jelita cienkiego

 Zanik grasicy i węzłów chłonnych

 Zanik mózgu

 ↓ ilość neuronów

 Upośledzona mielinizacja istoty białej

 Powiększona stłuszczona wątroba

ANOREXIA NERVOSA

 Objawy

BULIMIA

 Wtórny brak miesiączki

 Objawy

 Nietolerancja ↓ T

 Zaburzenia miesiączkowania

 Bradykardia

 Zaburzenia elektrolitowe

 Zaparcia

 Powikłania

 Sucha skóra, łuszcząca się,

 Pęknięcie wpustu i przełyku

podbarwiona na żółto

 Aspiracja

 Na początku zwiększone

owłosienie później zmniejszenie

 ↓gęstość kości przez↓ estrogenów

 Niedokrwistość

 Limfopenia

 Hipoalbuminemia

 Hipokaliemia

 Powikłania

 Zaburzenia rytmu

 Nagła śmierć sercowa

WITAMINY

WITAMINA A

• Reguluje różnicowanie się nabłonka wydzielającego śluz

• Kwas trans- retinojowy- indukuje czasową remisje białaczki promielocytowej

 Niedobór

 Metaplazja płaskonabłonkowa i rogowacenie nabłonka

 Upośledzone widzenie o zmroku

 Kseroftalmia- zespół suchego oka

 Infekcje dróg oddechowych- zanik nabłonka wielorzędowego migawkowego

 Kamica nerkowa- w wyniku złuszczania reszt keratyny w drogach moczowych 10

 Okołomieszkowa/ grudkowe zapalenie skóry

 Niedobory odpornościowe

 Nadmiar

 Ból głowy

 Wymioty

 Stupor

 Obrzęk tarczy nerwu wzrokowego

 ↓masy ciała

 Działanie teratogenne

WITAMINA D

• Metabolizm witaminy D rycina 8-19 str 338

 Morfologia krzywicy i osteomalacji:

 Nadmiar niezmineralizowanej macierzy

 Niedostateczne wapnienie chrząstek nasadowych- przerost chrząstki nasadowej

 Tworzenie nieprawidłowego ukł. palisad

 Odkładanie się macierzy osteoidu na chrzęstnych pozostałościach

 Pękanie chrząstki z odłożonym osteoidem

 Boczna ekspresja połączeń chrzęstno- kostnych

 Nadmierny rozrost naczyń włosowatych, fibroblastów w wyniku mikrozłamań i nacisku

 Deformacja szkieletu

 Niezmineralizowany osteoid widoczny widoczny jako pogrubiała warstwa macierzy wokół prawidłowej beleczki kostnej

 Objawy krzywicy:

 Spłaszczenie potylicy

 Guzy czołowe- kwadratowa głowa

 Różaniec krzywiczy

 Kurza klp

 Bruzda Harrisona

 Lordoza lędźwiowa

 Łukowate wygięcie kończyn dolnych na zewnątrz

WITAMINA C

 Niedobór

 Szkorbut – choroba zębów u rosnących dzieci, krwotoki i zaburzenia gojenia u dorosłych

 Objawy:

 Plamica, wylewy krwawe na skórze i śluzówce

 Zaburzone gojenie się ran, krwotoki

 Niedokrwistość

 Łukowate wykrzywienie kości długich

 Obniżenie mostka z uwypukleniem końcówek żeber

 Obrzęk dziąseł

 Wtórne infekcje okołozębowe

 Rogowacenie okołomieszkowe

 Powikłania:

 Krwiaki podokostnowe- krwawienia do przestrzeni stawowych

 Krwotoki tylnoopuszkowe, podpajęczynówkowe, śródmózgowe

11

 Pierwotne zaburzenia tworzenia osteoidu

 Wyrośla chrzęstne wrastające do przynasadowych obszarów jamy szpikowej OTYŁOŚĆ

Działanie leptyny na podwzgórze rycina 8-24 str346

Otyłość jest czynnikiem ryzyka chorób:

 Kamica żółciowa

 Zespół bezdechu sennego

 Zmiany zwyrodnieniowe stawów

 Nadciśnienie tetnicze

 Cukrzyca

 Choroba niedokrwienna serca

 Rak piersi u kobiet po menopauzie

DIETA A NOWORWORY

1.Zawartość egzogennych kancerogenów

 Aflatoksyny

 Sztuczne słodziki (↑ryzyka raka pęcherza moczowego):

o Cyklamaty

o Sacharyna

2.Dodatki do żywności

 Pestycydy zanieczyszczające żywność

 Endogenne wytwarzanie kancerogenów z diety

 Nitrazaminy, nitrazamidy- ↑ ryzyka raka żołądka

 Duża ilość tłuszczu w diecie a mało błonnika- ↑ ryzyka raka okrężnicy 3.Czynniki ochronne

 Witaminy- C, E, ß- karoteny, selen

12