Zakładowa Kontrola Produkcji gwarantem
uzyskiwania właściwych parametrów
drobnowymiarowych elementów brukowych
FACTORY PRODUCTION CONTROL AS GUARANTEE OF OBTAINING
OF SUITABLE PARAMETERS OF SMALL PAVING ELEMENTS
Streszczenie
W referacie omówiono podstawy prawne prowadzenia Zakładowej Kontroli Produkcji,
stawiane jej wymagania, różnice pomiędzy Systemem Zarządzania Jakością a ZKP. Po-
nadto podano uwagi dotyczące niektórych właściwości elementów brukowych, obecny
sposób ich kontroli oraz uwagi, których uwzględnienie pozwoli na uzyskanie dobrych
elementów brukowych.
Abstract
This article talks over law basis of a Factory Production Control, the demands maked to
it, differences between „Quality Management System” and FPC. Moreover take remarks
to some properties of paving elements, todays methods of control and remarks, they must
be allowed for to make good paving elements.
dr inż. Jerzy Bielawski – Stowarzyszenie Producentów Brukowej Kostki Drogowej
Zakładowa Kontrola Produkcji gwarantem uzyskania właściwych parametrów ...
3
Zakładowa Kontrola Produkcji gwarantem uzyskania właściwych parametrów ...
1. Wstęp
Zgodnie z Rozporządzeniami Ministra Infrastruktury z dnia 11 sierpnia 2004 r. w sprawie
systemów oceny zgodności, wymagań jakie powinny spełniać notyfikowane jednostki
uczestniczące w ocenie zgodności oraz sposobu oznaczania wyrobów budowlanych
oznakowaniem CE oraz w sprawie sposobów deklarowania zgodności wyrobów bu-
dowlanych oraz sposobu znakowania ich znakiem budowlanym B, producent niezależnie
od przyjętego systemu oceny zgodności winien wykazać się wdrożeniem zakładowej
kontroli produkcji (ZKP).
Przez pojęcie Zakładowej Kontroli Produkcji rozumiana jest stała wewnętrzna kontrola
produkcji prowadzona przez producenta. Wszystkie jej elementy, wymagania i postano-
wienia przyjęte przez producenta powinny być w sposób systematyczny dokumentowane
przez zapisywanie zasad i procedur postępowania. System dokumentowania kontroli po-
winien gwarantować jednolitą interpretację zapewnienia jakości i umożliwić osiągnięcie
wymaganych cech wyrobu oraz efektywność działania systemu kontroli produkcji.
Normy:
– PN-EN 1338:2005 Betonowe kostki brukowe. Wymagania i metody badań,
– PN-EN 1339:2005 Betonowe płyty brukowe. Wymagania i metody badań,
– PN-EN 1340:2004 Krawężniki betonowe. Wymagania i metody badań
nakładają na producenta obowiązek ustanowienia i dokumentowania systemu ZKP.
Celem spełnienia zapisów ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o wyrobach budowlanych,
Rozporządzeń Ministra Infrastruktury oraz cytowanych norm przedmiotowych producent
powinien wprowadzić, udokumentować i utrzymywać system ZKP jako stałą wewnętrzną
kontrolę produkcji. Przyjęty system ZKP winien uwzględniać specyfikę procesu produkcji,
wyposażenie i wymagania zgodnie z dokumentem odniesienia. Dokumentem tym jest
określona norma zharmonizowana PN-EN nazwana ogólnie zharmonizowaną specyfikacją
techniczną wyrobu.
2. Wymagania stawiane Zakładowej Kontroli Produkcji
Za opracowanie, wdrożenie, utrzymywanie, dokumentowanie i ciągłe doskonalenie ZKP
odpowiada producent. Personalnie jest to zazwyczaj upoważniona przez kierownictwo
osoba – pełnomocnik ds. ZKP, mająca największe rozeznanie w całokształcie organizacji
i działania przedsiębiorstwa. Pod jego kierownictwem jest zazwyczaj opracowany system
zakładowej kontroli produkcji, który powinien składać się z procedur, regularnych kontroli i badań oraz sposobów wykorzystywania uzyskanych wyników do kontroli surowców
i innych dostarczanych materiałów, urządzeń produkcyjnych, procesu produkcyjnego
i wyrobu. Wszystkie wyniki kontroli wymagające podjęcia jakichkolwiek działań oraz
wyniki badań powinny być zapisywane i przechowywane.
Normy dotyczące elementów brukowych zawierają przykłady odpowiednich planów
kontroli zakładowej kontroli produkcji. Odnoszą się one do:
– surowców i innych sprowadzanych materiałów,
– urządzeń do pomiarów i badań oraz do składowania i produkcji,
– kontroli procesu produkcyjnego,
– kontroli wyrobów,
– znakowania, składowania i dostawy wyrobów,
– wyrobów niezgodnych.
3
Zakładowa Kontrola Produkcji gwarantem uzyskania właściwych parametrów ...
Podane w normach plany kontroli przedstawione są w formie tabelarycznej i zawierają
informacje o przedmiocie kontroli, celu, metodzie i częstotliwości.
Analizując wymagania stawiane zakładowej kontroli produkcji, można stwierdzić,
iż obejmują one wszystkie warunki, które określa ogólna definicja „procesu produkcyj-
nego”.
Proces produkcyjny to zespół działań technologicznych wykonywanych przez siłę
roboczą na przedmiocie produkcji z użyciem środków technicznych w ramach określonej
jednostki organizacyjnej, zdeterminowany określoną zasadą technologiczną przetwarzania,
uporządkowany według przyjętej zasady organizacyjnej produkcji i dobrany na podstawie
wybranych kryteriów ekonomicznych w celu uzyskania najbardziej racjonalnej przemiany
wielkości wejściowych w wyjściowe.
Definicja ta jednoznacznie określa, że ZKP powinna zawierać dane dotyczące:
a) jednostki organizacyjnej – przedsiębiorstwa, w której odbywa się produkcja
b) siły roboczej – umiejętności, uprawnień i odpowiedzialności pracowników za wyko-
nywane działania
c) przedmiotu produkcji – wyrobów, które są produkowane w przedsiębiorstwie,
d) środków technicznych – wszystkich maszyn, urządzeń, środków transportu, urządzeń
pomiarowo-kontrolnych itp.
e) działań technicznych – wszystkich działań związanych ze składowaniem, przemiesz-
czaniem, odważaniem, homogenizacją , zasypywaniem, zagęszczaniem, dojrzewaniem,
pielęgnacją, pakowaniem, kontrolą masy i wymiarów, kontrolą wymagań mandato-
wanych i niemandatowanych.
Praktycznie ZKP powinna zawierać wszystkie dane pozwalające odpowiedzieć na
pytania: kto, kiedy, z jakich materiałów, gdzie, w jaki sposób, co kontrolując, na jakich maszynach lub urządzeniach wykonał wyrób o określonych w dokumencie odniesienia
parametrach.
W zależności od producenta ZKP może ujmować te informacje w różny sposób.
Wymagania dla producentów stosowane w procesach certyfikacji ZKP w krajowym syste-
mie oceny zgodności wyrobów budowlanych zawarte są m.in. w Załączniku nr 1 do „In-
formacji dla dostawców” wydanie 1 z października 2004 r. przez Jednostkę Certyfikacyjną
Sytemu COBRPB „Cebet”. Bardziej szczegółowo zagadnienie to opisane jest w Instrukcji
Nr 414/2006 wydanej przez Instytut Techniki Budowlanej w opracowaniu pt. „Zakładowa
kontrola produkcji wyrobów budowlanych. Wymagania”, Warszawa 2006.
3. System ZKP a system Zarządzania Jakością
wg wymagań normy PN-EN ISO 9001:2001
Posiadanie certyfikatów zarządzania jakością wg PN-EN ISO 9001:2001 nie jest jedno-
znaczne z posiadaniem wdrożonego systemu Zakładowej Kontroli Produkcji. Producent
wyrobów budowlanych nie jest zobowiązany do wprowadzenia w przedsiębiorstwie
systemu zarządzania jakością, zaś bez wprowadzenia ZKP nie może wprowadzić do
obrotu produkowanych przez siebie wyrobów. Obecnie wiele jednostek konsultingowych
wdrażających systemy zarządzania jakością zna przepisy prawne i wymagania techniczne
dotyczące wyrobów budowlanych. Rozwijając rozdziały 7 i 8, normy ISO 9001 wprowa-
4
5
Zakładowa Kontrola Produkcji gwarantem uzyskania właściwych parametrów ...
dzą one do opracowywanego systemu ZJ dane, które muszą być zawarte w ZKP. Takie
rozwiązanie jest uznawane za opracowanie spełniające wymagania stawiane ZKP.
4. Kontrola właściwości technicznych elementów
brukowych
Podstawowym obowiązkiem wieńczącym zakładową kontrolę produkcji jest kontrola
właściwości gotowych wyrobów. Elementy brukowe w chwili gdy zostaną określone przez
producenta jako gotowe do użycia muszą spełniać deklarowane wymagania. Aby upewnić
się, że wymagania są spełnione, konieczne jest badanie właściwości elementów.
4.1. Badanie właściwości mechanicznych
Właściwości mechaniczne wszystkich elementów brukowych badane są w stanie mo-
krym. Bezpośrednio przed badaniem elementy przebywają przez 24±3 godziny w wodzie
w temperaturze 20±5oC. Nie jest narzucony czas między wykonaniem wyrobu a badaniem
(producent sam decyduje, po ilu dniach od wyprodukowania elementy są badane).
Dla kostek brukowych badana jest wytrzymałość na rozciąganie przy rozłupywaniu.
Określana jest wytrzymałość w MPa oraz obciążenie niszczące przypadające na jednostkę
długości przełomu w N/mm.
Dla płyt brukowych badana jest wytrzymałość na zginanie. Określa się wytrzymałość
w MPa oraz obciążenie niszczące w kN.
Dla krawężników betonowych badana jest wytrzymałość na zginanie w MPa.
4.2. Badanie właściwości fizycznych
Z właściwości fizycznych badane są: odporność na działanie czynników atmosferycznych,
ścieralność i w przypadkach szczególnych szorstkość. Badaniom podlegają kostki i płyty
brukowe oraz krawężniki betonowe.
Odporność na działanie czynników atmosferycznych określana jest poprzez badanie
nasiąkliwości albo mrozoodporności, zależnie od założonej klasy odporności. Przy bada-
niu nasiąkliwości nie jest narzucony czas miedzy wykonaniem elementów a badaniem
(producent sam decyduje, po ilu dniach od wyprodukowania elementy są badane). Przy
badaniu mrozoodporności próbkę do badania można pobrać z wyrobu nie wcześniej
niż po 20 dniach od jego wykonania, a badanie musi być rozpoczęte pomiędzy 28 a 35
dniem od daty wykonania wyrobu. Badanie mrozoodporności dotyczy wyłącznie górnej
powierzchni wyrobu. Podlega ona 28 cyklom zamrażania/rozmrażania w 3% roztworze
NaCl. Materiał, który oddzieli się od górnej powierzchni próbki, należy zebrać i zważyć,
a wynik podać w kilogramach na metr kwadratowy powierzchni.
Ścieralność badana jest metodą ścierania szeroką tarczą lub alternatywnie na tarczy
Böhmego. Zalecana jest metoda badania szeroką tarczą, a wynikiem jest długość wytarcia
podana w mm. W przypadku badania ścieralności na tarczy Böhmego wynik podawany
jest jako ubytek objętości w mm3/5000 mm2.
Szorstkość badana jest jedynie wyjątkowo. Normalnie przyjmuje się, że elementy
brukowe mają dostateczną szorstkość i odporność na ślizganie przy założeniu, że ich
górna powierzchnia nie była szlifowana, polerowana ani wykonywana w taki sposób,
4
5
Zakładowa Kontrola Produkcji gwarantem uzyskania właściwych parametrów ...
aby otrzymać gładką powierzchnię. Jeżeli w wyjątkowych przypadkach wymagane jest
określenie wartości szorstkości, należy zbadać szorstkość za pomocą wahadła angielskiego
i podać jej wartość w jednostkach USRV.
5. Uwagi dotyczące niektórych właściwości elementów
brukowych
Elementy brukowe przeznaczone są zazwyczaj do pracy w trudnych warunkach eksplo-
atacyjnych. Dotyczy to konieczności przenoszenia określonych obciążeń, jak i przebywania
w warunkach dużej wilgotności i zmiennych temperatur. Dawne normy branżowe oraz
aprobaty techniczne określały w stosunku do elementów brukowych niższe niż obecne
określone w normach europejskich wymagania dotyczące wytrzymałości, wyższe wyma-
gania dotyczące nasiąkliwości i zupełnie inne wymagania dotyczące mrozoodporności.
Te przepisy spowodowały, iż do produkcji elementów brukowych stosowano mieszanki
betonowe, z których po zagęszczeniu można było uzyskać betony szczelne, a więc jak
najmniej nasiąkliwe. Uszczelnienie to uzyskiwano przez stosowanie różnych domieszek,
np. w postaci popiołów lotnych. Uzyskiwany w ten sposób beton przy małej zawartości
cementu cechował się dużą wytrzymałością na ściskanie, małą nasiąkliwością i jednocze-
śnie wystarczającą mrozoodpornością w całej swej objętości.
Obecnie analizując warunki pracy większości elementów brukowych oraz warunki
ekspozycji betonów podane w PN-EN 206-1, można stwierdzić, że betony, z których należy wykonywać elementy brukowe, powinny mieć klasę wytrzymałości na ściskanie
C30/37, ilość cementu w tych betonach powinna wynosić co najmniej 340 kg/m3, zaś
stopień napowietrzenia mieszanki betonowej 4%.
Porównując wyniki badań wytrzymałości kostek brukowych na ściskanie i na rozcią-
ganie przy rozłupywaniu stwierdzono, iż w przypadku stosowania „ubogich w cement”
betonów nie można (lub jest bardzo trudno) osiągnąć określonej w normie wytrzymałości
charakterystycznej kostki na rozciąganie przy rozłupywaniu przy jednoczesnym popraw-
nym wyniku badań wytrzymałości na ściskanie.
Nowe normy zakładają, że wyroby spełniające wymagania wytrzymałościowe spełnia-
ją również nowe wymagania dotyczące nasiąkliwości. To założenie spowodowało w nich
podwyższenie dopuszczalnej nasiąkliwości wagowej z 4% dla krawężników, obrzeży
i płyt brukowych oraz 5% dla kostek brukowych do 6% dla wszystkich podstawowych
elementów brukowych.
Szczelność betonu powinna być uzyskiwana przez stosowanie stosu okruchowego
o jak najmniejszej jamistości i jednocześnie jak najmniejszej wodożądności. Niektóre z do-dawanych obecnie domieszek uszczelniających lub poprawiających urabialność mogą
wpływać ujemnie na wytrzymałość betonu na rozciąganie przy rozłupywaniu.
Nowe normy zmieniają całkowicie pojęcie „mrozoodporności”. Dawne pojęcie
„mrozoodporności” dotyczyło całego wyrobu lub jego części. Określone w normach
europejskich wartości dotyczące wytrzymałości są dostateczne do spełnienia dawnych
wymagań. Nowe normy przewidują wyłącznie badanie zachowania się w warunkach
normowego zasolenia górnej odkrytej podczas normalnej pracy powierzchni wyrobu.
Należy więc w tym przypadku zwracać uwagę na skład betonu warstwy górnej elemen-
tu oraz koniecznie na sposób formowania tej warstwy. Dowodem na to, że dotychczas
zwracano niewiele uwagi na to zagadnienie, jest odspajanie się warstwy górnej wyrobów
6
7
Zakładowa Kontrola Produkcji gwarantem uzyskania właściwych parametrów ...
oraz prawie bardzo często widoczne na górnej powierzchni krawężników „mapy”, czyli
siatki drobnych pęknięć, widoczne zwłaszcza podczas wysychania krawężników, np. po
deszczu.
6. Uwagi końcowe
Bezwzględne przestrzeganie systemu Zakładowej kontroli Produkcji jest gwarantem
spełnienia warunków wytrzymałościowych i fizycznych określonych w normach
PN-EN 1338, 1339 i 1340. Dodatkowo w celu spełnienia tych warunków należy:
– Projektować beton warstwy dolnej, zachowując warunek maksymalnej szczelności
przy jednocześnie minimalnej wodożądności (j+w ) .
k min
– Stosować domieszki uszczelniające po analizie ich zachowania w wyrobie podczas
badań wytrzymałościowych.
– Wolne przestrzenie stosu okruchowego należy wypełniać z przepełnieniem zaczynem
cementowym.
– Do betonu używać cementu w ilości około 350 kg/m3.
– Przeanalizować ekonomiczność stosowania cementów niższych marek z dodatkami.
– Na górną warstwę elementów stosować betony mało nasiąkliwe i trudno ścieralne,
zwracając szczególną uwagę na prawidłowe zagęszczenie tej warstwy.
– Opracować i opublikować dokument pt. „Techniczne warunki dostaw dla kostek bru-
kowych, płyt brukowych i krawężników betonowych dla stosowania zgodnie z zakre-
sami norm”. Opracowanie to powinno zawierać wymagania dotyczące właściwości
wyrobów w zależności od ich zastosowania.
6
7