Lokalnosc jako ojczyzna

Grzegorz Odoj

Lokalność jako ojczyzna – w kręgu pojęć podstawowych.

www.eduskrypt.pl

2005

Ostatnie kilkanaście lat charakteryzuje się u nas renesansem lokalności, przez co

rozumie się proces powrotu do życia w niewielkich zbiorowościach terytorialnych, ale

również wyraźną intensyfikację zainteresowań zjawiskami, które zachodzą właśnie w

wymiarze lokalnym. Mieszkańcy wsi, małych miast czy w szczególny sposób

wyodrębnionych dzielnic miejskich coraz bardziej dostrzegają i doceniają wymierne korzyści

płynące z zamieszkiwania w małej miejscowości: walory estetyczne, bliższy kontakt z

przyrodą, brak anonimowości, czy po prostu – jak to wielekroć można usłyszeć – „mniej

nerwowe życie”. Takie pojęcia jak „prowincjonalizm”, „małomiasteczkowość” posiadające

niegdyś sens jednoznacznie pejoratywny, są obecnie coraz częściej odbierane w kategoriach

atutu jakości życia. Występuje przekonanie, iż widoczny od pewnego już czasu kryzys

wielkich struktur społecznych wywołał istotne zmiany w treści świadomości społecznej, które

uległy wyraźnej supremacji spraw lokalnych1.

Zgodnie ze słownikowym rozumieniem termin „lokalność” wywodzi się od

łacińskiego słowa „locus” oznaczającego miejsce, co wskazuje na fakt, że jego podstawową

cechą jest terytorialne ograniczenie. W swej istocie jednak zjawisko lokalności to coś więcej

niż tylko proste powiązanie społeczności z pewną przestrzenią terytorialną, „(...) to nie tylko

fakt zamieszkania w małej zbiorowości, nie tylko jej przestrzeń społeczna, pełna znaczeń

symbolicznych ważnych dla życia codziennego, nie tylko pewien styl życia zakotwiczony

właśnie w relacjach z ‘ludźmi tutejszymi’, ale także pewien specyficzny układ wartości

społecznych powodujących, że skala ważności pewnych problemów jest tu zupełnie inna niż

w większych zbiorowościach”2.

Zdaniem niektórych badaczy rewaloryzacja lokalności, która stała się dziś

niezaprzeczalnym faktem, jest wyrazem poszukiwania utraconej tożsamości kulturowej przez

coraz większe masy ludzi wykorzenione ze swoich społeczności lokalnych3. Małgorzata

Melchior zwróciła uwagę, iż poczucie zakorzenienia czyli występująca w jednostce i w grupie

świadomość posiadania swojego miejsca w świecie jest jedną z najważniejszych cech

tożsamości. Jej zdaniem dla określenia własnej tożsamości niezbędne jest określenie

przynależności przestrzennej, nierozerwalnie związane z wiedzą o własnych „korzeniach” –

o tym skąd się pochodzi w sensie społecznym, historycznym, kulturowym. Poczucie własnej

1 B. Jałowiecki: Lokalność jako czynnik rozwoju społecznego. „Wieś i Rolnictwo” 1987 nr 4, s. 17 i 18.

2 J. Wódz: Zjawisko lokalności jako przedmiot badań socjologicznych. W: Tożsamość kulturowa mieszkańców

starych dzielnic miast Górnego Śląska. Red. W. Świątkiewicz, K. Wódz. Wrocław – Warszawa – Kraków 1991,

s. 47.

3 B. Jałowiecki: Rozwój lokalny. Warszawa 1989, s. 86.

Udostępnienie elektroniczne www.eduskrypt.pl

tożsamości – konstatuje wspomniana autorka – kształtuje się nie tylko w odpowiedzi na

pytanie jednostki o to „kim jest”, ale również na pytanie: „skąd jest”4.

Pomiędzy człowiekiem a miejscem jego życia wytwarza się zwykle szczególna więź

emocjonalna, dająca mu poczucie swojskości – świadomość bycia u siebie5. Czynnikiem

kształtującym to poczucie, które wyraża się w utożsamianiu zarówno jednostki, jak i grupy z

określonym miejscem i społecznością jest z pewnością otaczająca je przestrzeń. „W

warunkach, w których jakaś konkretna zbiorowość sama siebie rozpoznaje jako całość w

odniesieniu do wspólnej przestrzeni – pisze szwajcarski socjolog Pierre Pellegrino – mamy do

czynienia z dwoistą rolą przestrzeni: raz skupiającą, raz symboliczną, polegającą na

wyobrażeniu już dokonanego skupienia. Dlatego właśnie – wyjaśnia Pellegrino – w takich

procesach identyfikacji społecznej zbiorowość poprzez określenie swego stosunku do

przestrzeni określa się nie tylko sama dla siebie, ale tworzy też swój wizerunek w stosunku do

innych”6. Doświadczanie i waloryzowanie przestrzeni wyraża się w społeczności lokalnej nie

tylko w formie obiektywnych stosunków ekologicznych, ale także – a może przede

wszystkim – wyznacza, choć z różną intensywnością, poczucie emocjonalnego do niej

przywiązania. Przestrzeń jako wartość, będąc wspólną cechą kulturową zbiorowości, jest

ważnym elementem integrującym. Ludzie odnajdują i oswajają swe miejsce w przestrzeni ze

względu na jej symboliczne znaczenie dla danej zbiorowości, które odnosi się do istotnych

grupowych doświadczeń, do „własnej małej historii”. Symbole związane z elementami

przestrzeni są częścią zbiorowej pamięci i jako nośniki ważnych dla istnienia grupy treści,

funkcjonują jako symbole tożsamości. Specyficznie zorganizowana przestrzeń poprzez swoją

niejednorodność i zróżnicowanie oraz związaną z tym wyjątkową intensywność znaczeń,

stymuluje nie tylko określone postawy, charakterystyczne wzory zachowań, stany

emocjonalne, lecz jest także bardzo istotnym katalizatorem procesu tworzenia się więzi

społecznych o charakterze wspólnoty7. Dla mieszkańców małych miejscowości zwarte

przestrzennie zgrupowanie niewielkiej liczby budowli na niewielkim terytorium pozwala na

wyjątkowo ścisłe połączenie zbiorowych doświadczeń z zajmowaną przestrzenią. Teren

zajmowany przez lokalną społeczność stanowi wszak obiekt poznania i eksploracji przez

wszystkich jej członków, a poszczególnym fragmentom przestrzeni w sposób klarowny

4 M. Melchior: Społeczna tożsamość jednostki. Warszawa 1990, s. 27.

5 M. Ostrowska: Człowiek a rzeczywistość przestrzenna. Szczecin 1991, s. 61.

6 P. Pellegrino: Rozwój przestrzenny, tożsamość kulturowa, stosunek do innych i przemiany terytorium

regionalnego; prezentacja metody badań. W: Przestrzeń znacząca. Studia socjologiczne. Red. J. Wódz. Katowice

1989, s. 64.

7 J. Waszkiewicz: Dialog w przestrzeni miasta. W: Wrocław 2000 Plus. Studia nad strategią miasta. Zeszyt 4.

Red. G. Roman, J. Waszkiewicz, T. Zipser. Wrocław 1997, s. 102.

Udostępnienie elektroniczne www.eduskrypt.pl

przypisane są wyraźne funkcje i związane z nimi treści społeczne. Niezwykle istotny jest

emocjonalny związek mieszkańców z otaczającą ich przestrzenią przyrodniczą, którą

doświadczają przypisując jej określone znaczenie i wartość. Wojciech Świątkiewicz wyjaśnia,

że elementy środowiska przyrodniczego waloryzowane przez lokalną społeczność należy

traktować jako immanentną część jej kultury. Służą one bowiem autotelicznym głównie

przeżyciom i doświadczeniom i włączone są w system dziedzictwa kulturowego

kształtującego swoistość oblicza kulturalnego społeczności lokalnej, współkształtując również

jej tożsamość kulturową8. Na tym obszarze zachodzą najważniejsze procesy życia lokalnej

społeczności w tym także te, które wiążą się z bardzo intensywnie niekiedy doświadczanymi

indywidualnymi przeżyciami. Jest to więc dla tej społeczności przestrzeń dobrze znana i

przyswojona, własna. Dlatego też jest ona nasycona wartościami, do których mieszkańcy

mają silny, emocjonalny, nierzadko bardzo osobisty stosunek. Określony system wartości i

związane z nim wzory zachowań są trwałą podstawą więzi łączącej grupę ludzi od pokoleń

zamieszkującą wyodrębnione terytorium9.

Swoistą wartością społeczną zbiorowości lokalnej jest jej tradycja kulturowa10.

Kreując wzory postaw i stosunków społecznych oraz charakterystycznych dla danej

społeczności norm obyczajowych, zasad postępowania i sposobów myślenia, będąc podstawą

czasem nawet wielce rozbudowanej sfery symbolicznej, świadczącej o odrębności lokalnej,

tradycja kulturowa jest jednoznacznie pozytywnym elementem procesu wytwarzania się

tożsamości i poczucia przynależności lokalnej. Tym samym jest ona nie tylko czynnikiem

wspomagającym zjawiska uniformizacji społecznej ale też nad wyraz istotnym czynnikiem

kreującym lokalną kulturę. Treści tej kultury jednostka intensywnie przyswaja i adaptuje obok

elementów szerszej, ponadlokalnej kultury i najczęściej scalają się one ze sobą w sposób

niełatwy do wyodrębnienia. Należy przy tym wyraźnie podkreślić, iż pomimo przeobrażeń

wielu elementów kultury lokalnej nie można mówić o jej zaniku, ale o jej przekształcaniu się,

dostosowywaniu do nowych warunków społecznych i ekonomicznych, do nowego typu

kultury mającej charakter masowy i w wysokim stopniu homogeniczny. Jesteśmy dziś

świadkami kształtowania się nie tylko nowych zjawisk kulturowych, lecz także kultywowania

bądź prób reaktywowania dawnych, specyficznych form lokalnej ekspresji kulturalnej.

Funkcję kreatora tych działań przejmują w coraz większym stopniu działające instytucje i

8 W. Świątkiewicz: Tożsamość kulturowa w mieście – zagadnienia metodologiczne socjologicznych badań nad

kulturą miejskich społeczności lokalnych. W: Problemy metodologiczne badań procesów planowych i

żywiołowych w mieście. Red. K. Wódz. Katowice 1990, s. 168.

9 J. Burszta: Dwa modele etnograficznej monografii wsi. „Lud” 1969, t. 53, s. 162

10 J. Wódz: Poczucie przynależności lokalnej – niektóre czynniki konstytutywne. W: Społeczności lokalne.

Teraźniejszość i przyszłość. Red. B. Jałowiecki, K. Z. Sowa, P. Dudkiewicz. Warszawa 1989, s. 57 – 59.

Udostępnienie elektroniczne www.eduskrypt.pl

organizacje społeczno – kulturalne, które świadomie nawiązują do własnych, lokalnych i

oryginalnych tradycji wiążąc je umiejętnie z tym, co najbardziej wartościowe w kulturze

współczesnej. Chociaż upowszechniająca się i wszechobecna kultura masowa doprowadziła

do przeniknięcia wielu nowych elementów nie załamało to wszelako podstawowego modelu

organizacji życia społeczno – kulturalnego. Można jedynie zauważyć bezustanny proces

zrastania się elementów tradycyjnych z niektórymi nowymi, co jest właśnie wymiernym

rezultatem obustronnego oddziaływania tendencji lokalnych zasadzających się na dawnej i

nowej tradycji.

Istotną właściwością lokalności jest to, że trwały system więzi spajających członków

społeczności w dużej mierze opiera się na wspólnocie tradycyjnych norm, posiadaniu

wspólnych wartości i wspólnych przekonań. Więź ta często wynika z pokrewieństwa,

sąsiedztwa, typu wykonywanych zajęć, a często wszystkich tych czynników łącznie.

Zbiorowe przeżycia i doświadczenia stwarzają przy tym poczucie pewnej jedności

psychicznej i świadomość odrębności od innych grup. Posługując się klasycznym,

zaproponowanym w XIX wieku przez Ferdinanda Tönniesa, rozróżnieniem dwóch

opozycyjnych względem siebie rodzajów zbiorowości: Gemeinschaft (wspólnota) i

Gesellschaft (społeczeństwo), grupę ludzi, tworzących wspólnotę, czyli inaczej niewielką

społeczność lokalną, znamionuje bezpośredniość i spontaniczność wzajemnych kontaktów,

które wynikają z sympatii i poczucia swojskości11. Można więc powiedzieć, że to właśnie

lokalność jest formą realizowania się wspólnot skupionych przestrzennie na stałej bazie

terytorialnej, jest sposobem ich konkretnego osadzenia w przestrzeni, ich miejscem, ich

ojczyzną prywatną. Stanisław Ossowski, który wprowadził do nauk społecznych to ostatnie

pojecie precyzuje, że owa ojczyzna prywatna to obszar znany jednostce z własnego

doświadczenia, obszar do którego jednostka ma szczególny, osobisty i bezpośredni stosunek

przejawiający się w przywiązaniu do środowiska, w którym spędziła życie bądź jego znaczną

część, zwłaszcza dzieciństwo, a zatem okres szczególnie podatny na tworzenie się trwałych

więzi emocjonalnych12. Ossowski wskazuje jednak, że pojęcie ojczyzny nie zasadza się na

opisie obiektywnych faktów lecz odnosi się do sfery wartości i znaczeń przejawiających się w

nastawieniu członków zbiorowości wobec ich otoczenia. Zdaniem tegoż uczonego „Ojczyzna

– to nie jest pojęcie geograficzne, które można scharakteryzować bez odwoływania się do

postaw psychicznych jakiejś zbiorowości. Obszar jakiś staje się ojczyzną o tyle tylko o ile

11 Por. F. Tönnies: Teoria wspólnoty. W: Wiedza o kulturze. Część I. Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór

tekstów. Red. A. Mencwel. Warszawa 1995, s. 319-324.

12 S. Ossowski: Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny. W: O ojczyźnie i narodzie. Warszawa 1984, s. 26.

Udostępnienie elektroniczne www.eduskrypt.pl

istnieje zespół ludzki, który odnosi się doń w pewien sposób i w pewien sposób kształtuje

jego obraz. Wówczas dla tego zespołu ów szmat rzeczywistości zewnętrznej nabiera

swoistych wartości, które go czynią ojczyzną. To tak jak z dziełem sztuki, którego wartość

estetyczna zależy od tego, jak widz postaciuje sobie układ plam barwnych, który ma przed

sobą. Ojczyzna istnieje tylko w rzeczywistości subiektywnej grup społecznych, które są

wyposażone w pewne elementy kulturowe. Cechy jakiegoś terytorium nie zależą od tego, co

kto o nich myśli. Cechy ojczyzny są zawsze funkcją obrazów, które z jej istnieniem łączą

członkowie pewnej zbiorowości”13. Tym samym wywołuje ona liczne skojarzenia, całą paletę

malowniczych kształtów i wyobrażeń. Budzi pamięć przeżyć i doświadczeń. Równocześnie

konstruuje rdzeń naszej osobowości i podstawy każdej indywidualnej biografii. Fakt

trwałego, częstokroć wielopokoleniowego zakorzenienia we wspólnym terytorium i w

określonej grupie jest ważnym czynnikiem więziotwórczym. „Jeżeli więc ktoś już raz

zakorzenił się w jakiejś grupie – konkluduje Leon Dyczewski – niełatwo mu przejść do innej,

niełatwo porzucić pierwotną tożsamość dla nowej”14. Lokalny układ przestrzenny wyznacza

zasadnicze ramy egzystencji względnie samoistnej społeczności lokalnej, jest jej

materialnym, najbardziej autentycznym środowiskiem życiowym, któremu nadaje się

konkretne, nieraz bardzo intymne i niezwykle subtelne znaczenia. Taki układ bardzo często

jest przez zbiorowość lokalną postrzegany i traktowany jako ojczyzna. W tym właśnie sensie

jest tutaj mowa o lokalności jako ojczyźnie. Niewątpliwie jest ona zjawiskiem kulturowym i

przynależy do kulturowego dziedzictwa poszczególnych grup społecznych. W kręgu kultury

europejskiej, gdzie społeczność lokalna pełni tak doniosłą rolę, lokalność uznawana jest za

jedną z najistotniejszych form ludzkiej ojczyzny. Wystarczy odwołać się do dorobku tak

wybitnych twórców jak chociażby Marcel Proust, Tomasz Mann, Bohumil Hrabal, Czesław

Miłosz, Jarosław Iwaszkiewicz, Stanisław Vincenz czy Bruno Schulz, aby stwierdzić, iż

ojczyzna prywatna pojawia się w ich dziełach jako wspomnienie „krainy lat młodości”, jako

reminiscencja tego co przeszłe – pierwszych uczuć, wtajemniczeń, odkryć, radości ale i trosk,

które odcisnęły niezatarte piętno na całym życiu człowieka. Wizja tej ojczyzny, w swoisty

sposób zmitologizowana, jest wyobrażeniem ładu istnienia, archetypem uniwersalnego

porządku, synonimem bezpieczeństwa i egzystencjalnego sensu, antycypacją kosmosu.

Odwołajmy się tu do fantasmagorycznej prozy poetyckiej Brunona Schulza, w której

spotykamy się z sugestywnie przetworzonymi realiami małego galicyjskiego miasteczka –

Drohobycza. Posłuchajmy jak miejsce akcji opowiadań wybitnego pisarza charakteryzuje

13 Tamże, s. 18.

14 L. Dyczewski: Kultura polska w procesie przemian. Lublin 1995, s. 71.

Udostępnienie elektroniczne www.eduskrypt.pl

Jerzy Jarzębski: „(...) wyobraźnia poetycka Schulza nie zdoła nigdy opuścić idealnego obrazu

rodzinnego Drohobycza. Czasem pojawi się w opowiadaniach jakieś echo niezwykłych,

wakacyjnych wspomnień spoza scenerii przeżyć dzieciństwa, nigdy jednak nie rozwiną się

one w samodzielną historię o innym punkcie zakorzenienia; narrator musi powrócić w

rodzinne strony choć myślą (...). Łatwo stwierdzić, że przestrzeń u Schulza ma charakter

przestrzeni mitycznej (...), jest tedy raczej funkcją psychiki niż neutralną siatką

współrzędnych, w której lokalizuje się przedmioty i zajścia. Analizując poszczególne obrazy

człowieka przeciwstawionego żywiołom, widzimy go zawsze, jak dąży do ‘owinięcia się’

niejako w skórę którejś z ochronnych łupin – stamtąd dopiero może, w poczuciu

bezpieczeństwa, zaglądać w kosmiczne bezdnie”15. Nadając tedy życiu lokalnemu sens ważny

czyni się z niego wartość na wskroś uniwersalną. W tym kontekście obraz małej ojczyzny

okazuje się wzorcem, do którego przyrównywane są wszystkie pozostałe obrazy

rzeczywistości. Jak to syntetycznie ujął Grzegorz Olesiak „mała ojczyzna jest osią, wokół

której człowiek organizuje swój świat, miejscem, do którego cały zewnętrzny świat jest

odniesiony, i które umożliwia orientację w tym świecie”16.

Można powiedzieć, że lokalność jest ojczyzną nie tylko najbliższą, ale i najpełniejszą.

Stanowi bowiem zintegrowany zbiór podstawowych elementów z jakich skonstruowany jest

świat człowieka: środowiska przyrodniczego, kulturowego i społecznego. A właśnie

bezpośrednia i trwała interakcja ludzi egzystujących w układzie lokalnym z tymi trzema

płaszczyznami bytowania jest naturalną i zasadniczo nieuniknioną koniecznością.

Niedowartościowanie, celowe marginalizowanie czy wręcz upadek lokalnego

wymiaru egzystencji społecznej musi się odbić negatywnie na poczuciu związku z ojczyzną

szerszą, ponadlokalną – narodową. Ojczyzna lokalna pełni bowiem jeszcze jedną bardzo

ważną funkcję: umożliwia przyswojenie sobie wyobrażenia ojczyzny ideologicznej, która to

dana jest człowiekowi pośrednio, jako ideowe przeświadczenie. Jak pisze Stanisław

Ossowski: „Stosunek do ideologicznej ojczyzny nie opiera się na bezpośrednich przeżyciach

jednostki względem ojczystego terytorium i na wytworzonych przez te przeżycia nawykach,

ale na pewnych przekonaniach: na przekonaniu jednostki o jej uczestnictwie w pewnej

zbiorowości i na przekonaniu, że jest to zbiorowość terytorialna związana z tym właśnie

obszarem. Moja ojczyzna w tym ideologicznym znaczeniu – to ziemia mego narodu”17.

Ojczyzna ideologiczna istnieje więc na płaszczyźnie więzi ideologicznej i jako obraz z natury

15 4 J. Jarzębski: Wstęp. W: B. Schulz: Opowiadania. Wybór esejów i listów. Wrocław 1989, s. 45.

16 G. Olesiak: Wyobrażenie „małej ojczyzny”. Morfologia idealnego świata. „Polska Sztuka Ludowa” 1990 nr 3,

s. 4.

17 S. Ossowski: Analiza socjologiczna..., s. 26.

Udostępnienie elektroniczne www.eduskrypt.pl

aprioryczny nie odnosi się tak jak w przypadku ojczyzny prywatnej do przeżyć bezpośrednich

względem terytorium i wynikającej stąd więzi nawykowej. Ponadto wspomniany socjolog

zwraca uwagę, iż ojczyzna ideologiczna jest jednakowa dla wszystkich przedstawicieli

danego narodu, natomiast ojczyzna prywatna jest fenomenem o partykularnym charakterze –

„jest różna dla różnych członków narodu”18.

W tym miejscu, trochę na marginesie dotychczasowych rozważań, chyba zasadnym

jest zwrócenie uwagi na pewną dość rozpowszechnioną nieścisłość terminologiczną związaną

ze stosowaniem pojęcia „ojczyzna prywatna”. Otóż autorzy opracowań z zakresu

regionalizmu czy edukacji regionalnej (ale nie tylko oni) stosują niejednokrotnie termin

„ojczyzna prywatna” jako synonim pojęcia „region”. Wypada więc pospieszyć z

wyjaśnieniem, iż w świetle tez Stanisława Ossowskiego, który jest autorem owej

dychotomicznej koncepcji typologicznej: ojczyzna prywatna – ojczyzna ideologiczna, region

nie jest ojczyzną prywatną, ale typem ojczyzny ideologicznej19. Piotr Petrykowski wyraża

opinię, że nieprecyzyjne czy wręcz nieodpowiedzialne posługiwanie się terminem „ojczyzna

prywatna” skutkuje określonymi negatywnymi konsekwencjami. Zacytujmy fragment

wywodów tego badacza: „(...) to nadużycie to nie tylko uproszczony zabieg zbitki słów,

mający wywołać określone skojarzenia. To także próba, moim zdaniem, uprawnienia owej

refleksyjności tradycjonalistycznej w edukacji regionalnej i postfiguratywności w przekazie

dziedzictwa kulturowego. Jednocześnie to próba nieuprawnionego rozszerzenia delegacji, dla

wszystkich dorosłych, którzy tkwią w przekonaniu o posiadaniu takich praw, bez

uwzględnienia realnych legitymacji do przekazu dziedzictwa kulturowego. Oparcie się na

koncepcji Stanisława Ossowskiego bez uwzględnienia tych szczególnych uprawnień dla

takiego przekazu, jest więcej niż nadużyciem. Po wtóre, całkowicie nie uwzględnia

szczególnych, ale realnych uwarunkowań współczesności, w których migracja młodych ludzi,

krótsza lub dłuższa, czasowa lub stała, jest już procesem, którego nie uda się zahamować. (...)

Jedną z moich tez jest, by edukacja regionalna zbudowana była na bazie rozbudzenia potrzeby

i umiejętności odnajdowania i opisywania swojej ojczyzny prywatnej jako pierwszego kroku

w rozpoznawaniu ojczyzny ideologicznej. Lecz do tego potrzebne jest na nowo odczytanie

nienowych przecież opracowań i propozycji, takich jak koncepcje Stanisława

Ossowskiego”20.

18 Tamże, s. 27.

19 Por. S. Ossowski: Zagadnienie więzi regionalnej i więzi narodowej na Śląsku Opolskim. W: O ojczyźnie i

narodzie..., s. 74.

20 P. Petrykowski: Edukacja regionalna. Problemy podstawowe i otwarte. Toruń 2003, s. 176-177.

Udostępnienie elektroniczne www.eduskrypt.pl

Lokalność jest zjawiskiem wielowymiarowym i jedynie niektóre z nich omówiono

powyżej. Właściwością tego zjawiska jest to, iż nieustannie pojawiają się nowe jego

społeczne i kulturowe cechy, przez co niezwykle trudno jest przewidzieć ewentualną przyszłą

specyfikę tego fenomenu. Gdyby nie zaszły jakieś znaczące procesy centralizacji życia

społecznego, będziemy świadkami narodzin coraz to nowych treści składających się na

zjawisko lokalności. Trwałym pozostanie jednak poczucie przynależności do ojczyzny

lokalnej, bez którego niemożliwym jest zaistnienie, trwanie i rozwój lokalności.

Udostępnienie elektroniczne www.eduskrypt.pl