WSPÓŁCZESNE KIERUNKI PEDAGOGIKI

PRACA NA ZALICZENIE RÓŻNIC PROGRAMOWYCH

1. PEDAGOGIKA SERCA

Warto zwrócić uwagę na ten nurt we współczesnej pedagogice, który określony został

przez jego animatorkę niezwykle trafnie mianem pedagogiki serca. Jej postawa wobec natury

człowieka

jest

bardzo

bliska

optymistycznemu

przeświadczeniu

psychologów

humanistycznych (A. Masłowa, C. Rogersa) o dobru człowieka,

Podobnie; jak Donald Winnicot sądzi, iż rozwój uczuć moralnych dziecka zaczyna się

wówczas, kiedy już jako niemowlę uzewnętrznia swe pragnienia wrzaskiem czy chęcią

gryzienia. Emocjonalna więź dziecka z matką utrwala się bardziej w obustronnym obcowaniu

na zasadzie wzajemnego odczuwania siebie, aniżeli na wzajemnym rozumieniu. Ważny jest tu

ścisły związek między sferą psychiczną i fizyczną dziecka a suwerennością jego osoby. Bez

empatycznej i naturalnej więzi między dzieckiem a jego rodzicem nie jest możliwe ani jego

aktualne i przyszłe zdrowie psychiczne, ani rozwój jego zdolności do kochania. Miłość nie

rodzi się w próżni, toteż może być w swoim środowisku zablokowana czy wyparta.

Wychowanie nakłada obowiązek wnikliwego badania i zapobiegania wszystkiemu, co

mogłoby sprzyjać agresji i jej rozwojowi w formowaniu się postaw ludzkich. Niezaspokojona

u dzieci i młodzieży potrzeba miłości, przynależności i bezpieczeństwa rodzi negatywne

skutki psychiczne:

• u dzieci w wieku przedszkolnym — w postaci opóźnienia w rozwoju, nadpobudliwości,

braku koncentracji, trudności w dokonywaniu selekcji i lepkości uczuciowej („uczuciowy

imbecylizm"),

• u dzieci w wieku szkolnym — w postaci niechęci do nauki i szkoły, bierności,

powierzchowności, agresywności lub wycofywania się z kontaktów społecznych i zamykania

się w sobie, obniżenia poziomu myślenia abstrakcyjnego i logicznego, braku poszanowania

rzeczy, zwiększonej roszczeniowości czy postaw konsumpcyjnych,

• u młodzieży — w postaci zaniku ambicji, braku samodzielności, inicjatywy,

odpowiedzialności za siebie i innych, skłonności do spożywania alkoholu i wczesnej inicjacji

życia seksualnego.

Udział w szerzeniu się tych patologii czy opóźnień rozwojowych mają przede wszystkim

rodzice i instytucjonalni opiekunowie dzieci, przyczyniając się do cierpień „małych

męczenników". Niektórzy spośród nich dodatkowo okaleczają dzieciństwo swoich

podopiecznych, kiedy stosują wobec nich przemoc fizyczną:

• w celach profilaktycznych,

• bez celu, przy okazji,

1

WSPÓŁCZESNE KIERUNKI PEDAGOGIKI

PRACA NA ZALICZENIE RÓŻNIC PROGRAMOWYCH

• uznając bicie za niezbędną metodę wychowawczą,

• dla kontynuacji rodzinnej tradycji bicia,

• z zemsty za domniemaną lub faktyczną zdradę małżeńską, której dziecko ma być żywym

dowodem,

• z rozczarowania, że dziecko nie sprostało ich oczekiwaniom i ambicjom,

• za własne nieudane życie,

• dla potwierdzenia swej przewagi,

• z lenistwa, z zapracowania, z miłości i nienawiści, ze zniecierpliwienia i chłodnej

kalkulacji, z bezsilności, głupoty, braku wyobraźni i wrażliwości.5

Maria Łopatkowa optuje przy tym za „tak zwanym wychowaniem" rozumianym jako

pomoc w rozwoju dziecka, kiedy stwierdza: Wolność, jako niezbędny warunek szczęścia,

powinna być głównym atrybutem dzieciństwa. Tylko w warunkach wolności i swobody

można poznać indywidualne cechy wychowanka i pomagać mu je rozwijać. Granice

wolności, których nie wolno przekroczyć, to ewidentne narażenie dobra własnego i cudzego.

Lecz źle pojęta, przesadna troska o dobro dziecka, nie pozwalająca nawet na ryzyko

stłuczenia sobie kolana, nie jest już dobrem, lecz krzywdą. Poczucie szczęścia znaleźć można

wśród niebezpieczeństw i trudów obliczonych na stosowną do wieku miarę, nie znajdzie się

go natomiast na drodze całkowicie przez dorosłych uprzątniętej z wszelkich przeszkód i nie-

dogodności

Zdaniem Łopatkowej sformułowanie „władza rodzicielska" nie odzwierciedla

współcześnie właściwego charakteru obowiązków spoczywających na rodzicach i prawnych

opiekunach dziecka, gdyż podkreśla element „panowania" nad dzieckiem i sugeruje im, że

mają prawo m.in. do ich bicia w ramach „karcenia". Sprawując władzę rodzicielską nad

dzieckiem mogą naruszać jego dobra osobiste, w szczególności jego prawo do godności,

nietykalności cielesnej, wolności, twórczości, tajemnicy korespondencji, osobistej styczności

z osobami bliskimi czy prawa do miłości. Dominuje u większości osób dorosłych pogląd, że

rodzic jest właścicielem dziecka, jego panem i władcą. 'To moje dziecko, ja sprawuję nad nim

władzę, mam prawo zrobić z nim co zechcę, nikt nie może się wtrącać' — takie więc

własnościowe, przedmiotowe traktowanie dziecka, zarządzanie nim jak majątkiem,

przeświadczenie o posiadaniu i sile nad nim, jako nad istotą słabszą — wszystko to składa się

na owe ustalone znaczenie władzy rodzicielskiej.

Pedagogika serca Marii Łopatkowej wprowadza w miejsce władzy rodzicielskiej kategorię

pieczy rodzicielskiej. Opieka, troska, wspieranie, składające się na pojęcie „pieczy" nie

2

WSPÓŁCZESNE KIERUNKI PEDAGOGIKI

PRACA NA ZALICZENIE RÓŻNIC PROGRAMOWYCH

wywodzi się z żądzy władzy lecz z miłości, a miłość wobec obiektu kochania jest zawsze

służebna. W stosunkach między rodzicami a dziećmi powinna występować mądra,

wymagająca miłość, nie odwołująca się do władzy, do gróźb, siły czy poczucia wyższości.

Dziecko powinno podlegać opiece rodziców, ich troskliwości, autorytetowi ich serca i ducha,

a nie rodzicom jako osobom fizycznym z prawnym instrumentarium władzy. Fenomen pieczy

zawiera w sobie komponent troskliwości, opiekuńczości, pielęgnacji i jest na tyle

jednoznacznie pozytywny, że nie można go wkomponować w totalitarne struktury czy

władzę. On ex definitione nie może być zły, przy czym dla jego sprawowania niezbędne jest

dysponowanie przez rodziców dostępem do psychofizycznego „imperium" dziecka. Rodzice

sprawujący pieczę, mogą służyć jedynie dobru swojego dziecka, troszcząc się zarazem o siłę

duchową swojego autorytetu wobec niego.

Tak rozumiana pedagogika poprzez wprzęgnięcie jej do polityki opiekuńczej państwa

wobec pokolenia nieletnich, stalą się zarazem pedagogiką stosowaną. Maria Łopatkowa,

sprawując urząd senatora, zainicjowała próbę zmiany dotychczasowego prawa opiekuńczego i

rodzinnego, wychodząc od przesłanek pedagogicznych. Po raz pierwszy w powojennych

dziejach Polski pedagogiczny dyskurs wychowawczy został przekształcony w inicjatywę

ustawodawczą dotyczącą tak radykalnej kulturowo zmiany w ustawie „Kodeks rodzinny i

opiekuńczy" oraz w innych ustawach, proponując nową regulację stosunków między

rodzicami i dziećmi w duchu pedagogiki serca. Jak uzasadniała to jego inicjatorka:

Pedagogika M. Łopatkowej bazuje na ufności w rozwój i obronę człowieczeństwa, których

mieliby dokonywać pedagodzy posiadający moc miłości, silę dążącą do uczynienia świata

ludzkim. Ma zatem nadzieję, że wystarczy zmienić kryteria przyjmowania do zawodu

pedagoga (umiejętność nawiązywania z dziećmi kontaktu emocjonalnego, postawa moralna

nauczyciela, jego zaangażowanie, ciekawość, aktywność społeczna na rzecz dzieci czy

młodzieży, doskonalenie swego charakteru, inicjatywność, twórczość, umiejętność

organizowania życia kulturalnego itp.) oraz zmienić nieco obowiązujące prawo (zasada

uprawniająca dziecko do zmiany wychowawcy, prawo do odmowy wykonania poleceń

niezgodnych z sumieniem dziecka), by zatryumfowała w codziennym życiu miłość. Bez

„mądrej miłości" dziecko nie stanie się dobrym człowiekiem, ani wówczas, gdy będzie ku

temu wychowywane, ani wówczas, gdyby miało być jedynie wspierane w swoim rozwoju.

U podstaw jej założeń pedagogicznych leży hipoteza, iż w naturze ludzkiej jest dobro i zło,

toteż trzeba zarazem przewidywać niechęć dzieci do aprobowania kreowanych czy

uznawanych przez dorosłych wzorców życia. Wychowanie jako działalność celowa jest jej

3

WSPÓŁCZESNE KIERUNKI PEDAGOGIKI

PRACA NA ZALICZENIE RÓŻNIC PROGRAMOWYCH

zdaniem niezbędne. Musi jednak odwoływać się do dobrej woli wychowawców, ich

autentycznej postawy miłości wobec dzieci, z których to warunków zrodzi się dopiero respekt

wobec podmiotowości dziecka. Jeśli zatem wychowanie nie ma być w służbie przemocy i

opresji, ale w służbie miłości, tolerancji, sprawiedliwości i równości, to powinno się usunąć

nauczycieli nie mających serca dla ucznia" i „znaleźć środki na indywidualizację wychowania

w systemach oświatowych.

Szczególnie w instytucjach edukacyjnych czy opiekuńczo-wychowawczych potrzebni są

nauczyciele, wychowawcy kochający dzieci, skłonni odpowiedzieć „sercem na serce", nie

obawiający się z tego tytułu zarzutu, że kogoś faworyzują lub się z kimś spoufalają.

Nauczyciel jako homo amans nie musi bać się emocjonalnego kontaktu z uczniem, gdyż ten

typ interakcji może mu bardzo pomóc w wychowaniu i nauczaniu, w dotarciu do jego

osobowości nawet — a może tym bardziej —jeśli została już częściowo zdeformowana w

toku socjalizacji w środowisku rodzinnym. Dzięki temu mogą ulec poprawie także osiągnięcia

szkolne dziecka, gdyż z chęcią podejmie ono trud uczenia się dla tego, kogo kocha.

Autorka „pedagogiki serca" dostrzega pozytywną rolę wzorów osobowych w kształceniu i

wychowaniu, przy tym ma tu na uwadze zarówno bycie naturalnym wzorem osobowym dla

dziecka, jak i wychowanie poprzez wzory osobowe. Wzorowanie się na kimś, kogo kochamy i

podziwiamy, a kto na tę miłość i podziw zasłużył, nie zagraża naszej wolności, bo jest to nasz

wybór. Nie zagraża autonomii, bo od nas zależy, co i jak z tego wzoru zaczerpniemy dla

naszych autonomicznych potrzeb. Nie zagraża naszej indywidualności, bo to, co jest w nas

jedyne i niepowtarzalne, nie przyjmuje z zewnątrz niczego, co obce. Jest jednak przeciwna

zobowiązywaniu dzieci do wzorowania się na określonych przez pedagogów (a tym bardziej

polityków) osobach znaczących, tzw. bohaterach, kiedy pisze co następuje:

2. ANTYPEDAGOGIKA

Antypedagogika postrzegana jest najczęściej w kategoriach zagrożenia dla pedagogiki jako

nauki z jej politycznymi implikacjami, jako zamach na odwieczny porządek społeczno-

kulturowy czy wreszcie jako groźba egzystencjalna ludzkości, a przynajmniej tej jej części,

która jest profesjonalnie zobowiązana do pedagogizacji swoich „klientów". Rodzi to

niesłuszny zarzut poszerzania przez jej reprezentantów obszaru ryzyka etycznego. Do takiego

odbioru jej tez przyczyniły się niewątpliwie prace takich radykałów, jak E. v. Braunmuhl,

A. Miller, J. Holt czy H. Kupffer, którzy zareagowali na pedagogikę całkowitą jej negacją,

odmawiając jej wręcz prawa do dalszego istnienia i rozwoju.

4

WSPÓŁCZESNE KIERUNKI PEDAGOGIKI

PRACA NA ZALICZENIE RÓŻNIC PROGRAMOWYCH

Antypedagogika 'odcina się' niemal od wszystkich, nawet najbardziej postępowych teorii

wychowania, co wcale nie oznacza, że nie korzysta z ich osiągnięć. W poglądach jej

przedstawicieli znajdują się bowiem elementy pedagogiki pajdo-centrycznej, antyautorytarnej,

adaptacyjnej, emancypacyjnej, dialogowej czy chrześcijańskiej, ale także i psychoanalizy,

psychopedagogiki Gestalt czy psychologii humanistycznej. Radykalna krytyka pedagogiki

wpisuje się w stylistykę postmodernistycznej ideologii, nawołującej do uwolnienia ludzi od

wszelkich uwarunkowań i tradycyjnych zobowiązań, by delegować wszystkie najistotniejsze

problemy (i ich rozwiązania) na samą jednostkę.

W odróżnieniu od pedagogiki emancypacyjnej, formułującej szerokie i globalne cele

wychowywania dla odmiennego świata, innego, lepszego społeczeństwa, wychowywania jako

kolejnego instrumentu przemian społeczno-politycznych, a tym samym kreującego nowe

kategorie przymusu, antypedagogika zerwała z pojęciem i fenomenem wychowania. To

właśnie idea wychowania postrzegana jest przez nią jako wróg moralności, etyki,

urzeczywistniania najwyższych wartości w stosunkach międzyludzkich przez różne generacje.

Większość swojej duchowej energii przedstawiciele antypedagogiki skoncentrowali zatem na

diagnozowaniu owych wrogów Sięgnęli przy tym (głównie E. v. Braunmuhl) do niezwykle

pejoratywnych określeń--oskarźeń, terminów z dziedziny „horroru", jak np.:

— stosunki międzypokoleniowe to „wojna wychowawcza ";

— każdy akt wychowawczy to: „mały mord", „psychiczne tortury", „pranie mózgu",

„planowe niszczenie", „duchowa wykańczalnia i deformacja". „skandaliczny akt zadawania

cierpień", „socjalizacyjna forma zewnętrznego opresjonowania ludzi";

— pedagodzy to: tendencyjni faszyści".

Nie można jednak utożsamiać tego prądu tylko z procesem negacji. W rzeczywistości,

bowiem nawet tym najbardziej radykalnym antypedagogom zależało na poruszeniu sumień

pseudo wychowawców z perspektywy dzieci. Antypedagogika ma przecież także swój

pozytywny imperatyw, na który wskazuje sam E. Brauruniihl, kiedy twierdzi, iż: wszystkie

uczucia waszych dzieci, wszystkie ich oczekiwania, decyzje są prymarnie zdeterminowane

przez nie same i służą poszanowaniu ich godności. Dusza waszego dziecka, wyrażanie przez

niego jego własnych uczuć i woli oraz motywy jego postępowania są dla was tabu tzn. nie

wolno nam ich oceniać, wartościować, karać za to lub nagradzać.

Antypedagodzy upatrują kryzys wychowania i nauk o wychowaniu między innymi w

przyjętej przez nie antropologii pedagogicznej, zgodnie z którą musi ona być

podporządkowana społeczeństwu (władzy). Dzieci są rozpoznawane przez antypedagogów

5

WSPÓŁCZESNE KIERUNKI PEDAGOGIKI

PRACA NA ZALICZENIE RÓŻNIC PROGRAMOWYCH

jako 'więźniowie' instytucji i doktryn edukacyjnych oraz omnipotencji państwa z racji

istniejącej w nim przewagi społeczności dorosłych, są nosicielami romantycznej idei

wolności. Także w Polsce praktyka prymatu państwa i obowiązującej w nim ideologii w

stosunku do osoby ludzkiej zyskała mocne zaplecze polityczne i edukacyjne, z którego trudno

jest się wyzwolić, mimo głoszonej w ramach Ewangelii i myśli personalizmu katolickiego idei

prymatu osoby ludzkiej w stosunku do jej racji bytowych.

Niewątpliwie, dzięki antypedagogice uczeni zaczęli zastanawiać się nad obowiązującymi

prawami człowieka z perspektywy dziecka. Jak dotychczas przecież nigdzie nie wyjaśniono

bliżej i nie sprecyzowano kategorii dobro dziecka, toteż pedagodzy, powołując się na nią,

utrzymują stosunki hierarchiczne między sobą a dziećmi. Antypedagogika przeciwstawia się

przy tym także pedagogizacji praw dziecka, która polega na tym, że przysługujące im prawa

znajdują się jedynie w sferze Ideologicznej, normatywnej. To właśnie pedagodzy, wychodząc

z ogólno-ludzkich przesłanek powiadają: Dzieci muszą być wychowywane, toteż stosownie

do tego trzeba tworzyć prawa.

6