Tysiącletnie współżycie dwóch narodów - polskiego i żydowskiego - na tym samym
terytorium, to dzieje, na które składały się zarówno wzajemny brak zrozumienia, jak i
współpraca, krwawe konflikty i solidarna walka przeciw wspólnym wrogom. Przez cały
okres bytności Żydów na ziemiach polskich, rozwijała się ich oryginalna kultura sakralna i
świecka, będąca czasem składnikiem szeroko pojętej kultury polskiej. Jednocześnie
duchowe osiągnięcia polskich Żydów wywarły znaczący wpływ na oblicze światowej
społeczności żydowskiej. Jednakże po II wojnie światowej i powstaniu w 1948 roku
państwa Izrael, sytuacja ta zupełnie się zmieniła. Większość ocalałych z Zagłady Żydów,
wróciła do Palestyny, a pozostała garstka nie zdołała już odrodzić życia religijnego i
społeczno-kulturalnego, w takiej mierze jak było ono rozwinięte przed 1939 r. Przede
wszystkim nie byli oni w stanie odpowiednio zabezpieczyć przed wandalizmem i
rozbiórką, zachowanego swojego dorobku cywilizacyjnego. Z bujnie rozwiniętej kultury
materialnej Żydów przed wojną, dzisiejsze pozostałości niewiele przypominają pierwotny
stan. Aspekt ten został szeroko omówiony w pracy, jednocześnie jednak zaprezentowany
materiał wykazał, iż obiekty te, dziś w różny sposób użytkowane, są, oraz mogą w
przyszłości być, ważnymi obiektami turystycznymi. Przedstawiona ich inwentaryzacja w
kontekście potrzeb turystyki, uświadamia, że takie zasoby turystyczne Polska posiada,
choć w przeważającej mierze są one potencjalnymi lub realnymi obiektami
zainteresowania turystów.
Granica między obszarami bogatymi i ubogimi w obiekty kultury materialnej Żydów, na
terenie dzisiejszej Polski, przebiega wzdłuż przekątnej o kierunku północny-wschód i
południowy-zachód. Obszar poniżej tej sztucznie wyznaczonej linii obejmuje głównie
dawne tereny zaboru rosyjskiego i austriackiego. Taki podział wynika przede wszystkim z
uwarunkowań historycznych, oraz braku tendencji asymilacyjnych w Galicji i zaborze
rosyjskim. Panował tam tradycyjny judaizm, dbający o swoją odrębność podkreślaną
przez styl budowli, charakter cmentarzy, oraz kultywujący swoje obyczaje i tradycje. W
zaborze pruskim silnie zaznaczyła się Haskala, która przyniosła dążenia asymilacyjne
wśród Żydów. Zaznaczyły się one w upodabnianiu obiektów żydowskich do obiektów
protestanckich. Judaizm zaczął zatracać tam swoją pierwotną formę. Takie
rozmieszczenie pozostałości kultury materialnej Żydów uwarunkowane jest również tym,
iż na zachodnich i północnych terenach Polski społeczność żydowska była nieliczna,
więc potrzeby wznoszenia synagog, urządzania cmentarzy były mniejsze.
Na przedstawionych w pracy mapkach zaobserwować można, że najbogatszy w
obiekty kultury żydowskiej jest obszar Małopolski i w mniejszym stopniu Podlasia i
Białostocczyzny. W pozostałych regionach z wyjątkiem dużych ośrodków jak np.
Warszawa, Łódź, Wrocław, nasycenie tych obiektów jest dużo mniejsze, również ich
ranga jest niższa.
1
Rozwój zainteresowań turystycznych dotyczących kultury żydowskiej spotyka się z
próbą wykorzystania i zagospodarowania tych obiektów. Urządza się kawiarnie,
restauracje oferujące kuchnię żydowską (np. na Kazimierzu), sprzedawane są pamiątki,
literatura żydowska, fotografie, kasety z muzyką żydowską. Obiektom przywracany jest
ich dawny wygląd, zaś w ich wnętrzu urządzane są muzea lub wystawy judaistyczne.
Jednak mimo ogromnej liczby zachowanych synagog i cmentarzy żydowskich w Polsce,
niewiele jest przystosowanych optymalnie do zwiedzania. Jedynie obiekty zaliczone do
pierwszej rangi można uważać za reprezentacyjne i nadające się do wykorzystania na
cele turystyczne. Reszta z pewnymi wyjątkami jest zaniedbana, opuszczona, popadająca
w coraz większą ruinę.
2