Psychologia zarzÄ…dzania
Jednostkowy poziom zachowań organizacyjnych
Indywidualne zachowanie się człowieka to w dużej mierze efekt jego osobowości
i umiejętności korzystania ze zdobytego wcześniej doświadczania, w wyniku m.in. uczenia
się. W związku z tym wskazać i analizować należy takie obszary indywidualnie różniące
ludzi obszary, jak:
1. Kompetencje, umiejętności kwalifikacje (np. szczególna dziedzina wiedzy, ogólny
poziom wykształcenia, poziom wiedzy fachowej, doświadczenia w danej dziedzinie,
wzorce rodzinne, środowiskowe i kulturowe itp.).
2. Okoliczności osobiste (np. wiek, płeć, stan cywilny i sytuacja rodzinna, sytuacja
małżeńska, liczba dzieci i ich wiek, stan zdrowia, kondycja psychofizyczna, poczucie
więzi, kontaktu itp.).
3. Zasoby psychiczne (np. motywacja, wiara w siebie, asertywność, zdolności twórcze,
mała reaktywność odporność na stres itp.).
Świadomość różnic indywidualnych w przypadku psychologii zarządzania, czy tez
psychologii organizacji i zarządzania, jest ważna w każdym momencie, poczynając od
momentu rekrutacji, poprzez selekcję, szkolenie aż do przydzielania zadań i oceny, a w
konsekwencji także wykonywania zadań na zajmowanym stanowisku. W tym zakresie
podkreślić należy wagę i znaczenie:
1. różnic interpersonalnych (czyli różnic między ludz
mi, w zakresie określenia
mierzalnych właściwości tych osób i ich oceny),
2. różnic intrapersonalnych (czyli różnic dotyczących tego samego człowieka, ale w
różnych okresach jego życia, w różnym czasie, różnice  wewnątrzosobnicze ).
Najważniejsze czynniki biograficzno  profesjonalne wyznaczające indywidualny poziom
zachowań to:
üð PÅ‚eć
üð Rasa
1
Psychologia zarzÄ…dzania
üð Status ekonomiczny
üð Wiek
üð Zawód
üð WyksztaÅ‚cenie
üð Stan zdrowia
üð Miejsce pracy
üð Miejsce zamieszkania
üð Status ekonomiczny
üð Status rodziny
üð Chronotyp czÅ‚owieka
Warto tu podkreślić, że definicja zdrowia WHO obok dobrego stanu fizycznego
i psychicznego zamieszcza także wzajemną synchronizację ważnych dla życia biorytmów.
Dlatego też chronobiologia (nauka badająca i opisująca cykliczne powtarzające się zjawiska
życiowe) cieszy się wielkim zainteresowaniem psychologii organizacji i zarządzania,
zwłaszcza w zakresie okołodobowej aktywności człowieka, co ściśle związane jest
z wykonywaniem zadań związanych z funkcjonowaniem w szeroko rozumianej organizacji.
Najważniejszy w adaptacji organizmów żywych do świata zewnętrznego jest cykl
okołodobowy. Ma to ogromne znaczenie w psychologii przemysłowej, co związane jest z tzw.
 sztucznymi cyklami np. rytmem pracy zmianowej, tygodniowej, lunch - sjesta (senność,
obniżenie sprawności umysłowej), największa efektywność  w okresie przedpołudniom a
krytycznie niska między 3 a 5 rano itp. Warto tu wspomnieć także o tzw. typie porannym
ludzi  skowronek (osoby rano rześkie i wypoczęte, najlepiej czują się koło południa, potem
następuje stopniowy spadek formy, wcześnie chodzą spać) oraz tzw. typie wieczornym  sowa
(osoby rano  zmęczone, w miarę upływu dnia nabierają energii, wieczorem są bardzo
aktywne, póz
no chodzą spać).
Czynniki psychologiczne wyznaczające indywidualny poziom zachowań:
Czynniki psychologiczne wyznaczające indywidualny poziom zachowań organizacyjnych,
to z jednej strony cechy wrodzone (temperament, inteligencja) oraz cechy nabyte w trakcie
rozwoju (charakter, osobowość, motywacja działania, system wartości). Mają fundamentalne
znaczenie dla zrozumienia funkcjonowania człowieka w organizacji oraz efektywnego
i skutecznego zarządzania zasobami ludzkimi. Ma to także ogromne odzwierciedlenie
w relacjach społecznych.
2
Psychologia zarzÄ…dzania
üð Percepcja - jest podstawÄ… orientacji czÅ‚owieka w otoczeniu, na ogół ma ona charakter
świadomy.
Można wyróżnić w niej dwa obszary:
1. świadomość ekstraspekcyjna ( obraz świata)
2. świadomość introspekcyjna ( obraz siebie ).
Poznawanie odbywa się na dwóch poziomach:
1. poznanie zmysłowe - to proste czynności poznawcze takie jak wrażenia i
spostrzeżenia, wywołane przez bodz
ce docierające do człowieka poprzez zmysły.
bodziec  receptor  impuls nerwowy - mózg
Organizm zaopatrzony jest w szereg wejść dla receptorów. Najogólniej można je podzielić na:
eksteroreceptory  receptory znajdujÄ…ca siÄ™ na powierzchni organizmu i odbierajÄ…ce
bodz
ce z otoczenia. Są to telereceptory (wzrok, słuch, węch) i kontaktoreceptory
(receptory smaku, bólu, dotyku, temperatury),
interoreceptory  receptory znajdujÄ…ce siÄ™ wewnÄ…trz organizmu i odbierajÄ…ce bodz
ce z
jego wnętrza. Zaliczamy do nich proprioreceptory (receptory równowagi, stawowe,
mięśniowe, ścięgnowe) i wisceroreceptory (receptory znajdujące się w wewnętrznych
narządach, w ścianach naczyń krwionośnych).
Ze spostrzeganiem ściśle związane są tzw. błędy spostrzeganie, czyli pewne indywidualne
mechanizmy i właściwości wpływających na deformację w spostrzeganiu innych osób.
Przykłady błędów spostrzegania:
üð stereotypy
üð efekt pierwszeÅ„stwa
üð efekt  aureoli - efekt diabelski,
3
Psychologia zarzÄ…dzania
Przykłady podmiotowych właściwości wpływających na deformację w spostrzeganiu innych
osób:
üð pÅ‚eć
üð zÅ‚ożoność poznawcza
üð poczucie kontroli
üð samoocena
üð postawy wobec religii
2. poznanie pojęciowe - to złożone czynności poznawcze, takie jak np. myślenie i
pamięć.
üð MyÅ›lenie  to najbardziej zÅ‚ożona czynność poznawcza. Jest to czynność umysÅ‚owa
obejmująca różne procesy: planowanie, przewidywanie, ocenianie, rozumienie,
wnioskowanie.
Informacje zawarte w wrażeniach, spostrzeżeniach, pojęciach są przez człowieka
przetwarzane za pomocą tzw. operacji umysłowych, do których zalicza się:
analizę  wyodrębnienie w całości poszczególnych elementów
syntezę  łączenie elementów w całość
porównywanie  jednoczesna koncentracja myślowa na dwóch lub więcej obiektach
w celu wyodrębnienia występujących między nimi różnic i podobieństw przy
zachowaniu jednolitego kryterium porównania
abstrahowanie  wyodrębnianie pewnych cech obiektu, niejako  odrywanie ich od
niego z jednoczesnym pomijaniem pozostałych jego właściwości
uogólnianie  łączenie wyabstrahowanych cech wspólnych wykrytych w różnych
obiektach
klasyfikowanie  grupowanie obiektów, zdarzeń i in. pod względem wspólnego dla
nich kryterium
szeregowanie  porządkowanie obiektów biorąc pod uwagę zachodzące między tymi
obiektami relacje (długość, szerokość, wielkość itd.)
wnioskowanie  tworzenie nowych sądów poprzez wyprowadzanie konkluzji
z przesłanek.
4
Psychologia zarzÄ…dzania
Myślenie jako proces zmierza do określonego celu. Stąd też wyróżniamy myślenie:
- produktywne (tworzenie informacji nowych dla człowieka, np. wynalazek). Może mieć
charakter twórczy (powstaje coś naprawdę obiektywnie nowego) i nietwórczy (powstaje
coÅ› nowego tylko dla danego podmiotu nie jest obiektywne)
- reproduktywne (zastosowanie wczesnej zdobytej wiedzy w nowych zadaniach)
Szczególnie przydatne jest myślenie twórcze, które prowadzi do wyników dotychczas
nieznanych i społecznie wartościowych.
üð Pamięć - to wÅ‚aÅ›ciwość polegajÄ…ca na gromadzeniu i przechowywaniu ubiegÅ‚ego
doświadczenia oraz wykorzystywaniu go w różnych sytuacjach. Zmienia się wraz z
np. wiekiem, zdobywanym doświadczeniem itp.
Bez względu na zróżnicowanie obejmuje:
- przedmiot (pamięć obrazowa, słowna, uczuć, epizodyczna)
- rozumienie (pamięć mechaniczna, logiczna)
- udział woli ( pamięć dowolna, mimowolna)
- trwałość przechowywania ( ultra krótkotrwała, krótkotrwała tzw. operacyjna , długotrwała)
- rodzaj przypomnień (pamięć rozpoznawcza, odtwórcza).
üð ZdolnoÅ›ci - przesÄ…dzajÄ… o różnicach w rezultatach uczenia siÄ™ i dziaÅ‚ania miÄ™dzy
ludz
mi, majÄ…cymi jednakowÄ… motywacjÄ™ oraz podobne przygotowanie i
funkcjonującymi w podobnych warunkach zewnętrznych.
Wyznaczają one poziom sprawność fizyczną jednostki w jakiejś dziedzinie a także
wyznaczają w tym zakresie jej potencjalne możliwości (pewien  pułap możliwości , którego
mimo najwytrwalszego treningu i najlepszych warunków zewnętrznych jednostka nie
przekroczy). Z kolei wyznaczanie górnych granic zdolności intelektualnym nie ma sensu, bo
nawet najbardziej inteligentni ludzie człowiek, w ciągu całego życia, wykorzystują zaledwie
połowę swych możliwości, a przeciętny człowiek - zaledwie ich ułamek.
üð Inteligencja- brak jest jednolitej definicji tego pojÄ™cia. W literaturze okreÅ›lana jest
jako:
zdolność przystosowania się do nowych wymagań przez odpowiednie wykorzystania
środków myślenia,
5
Psychologia zarzÄ…dzania
zdolność do spostrzegana zależności i wyciągania wniosków,
umiejętność utrzymywania i zmiany zachowań celowych,
zdolność do celowego działania, racjonalnego myślenia i skutecznego postępowania w
swym środowisku,
akty nagłego zrozumienia przeżycia  Aha , które powstają w wyniku błyskawicznej
restrukturyzacji sytuacji problemowej,
system operacji, za pomocą których człowiek tworzy reprezentacja rzeczywistości
(swoich doświadczeń), porządkuje je przekształca,
zdolność wyboru właściwej, adekwatnej do działania i możliwości jednostki strategii
poznawczej.
Inteligencja racjonalna - mierzona ilorazem inteligencji
Inteligencja emocjonalna - zdolność rozpoznawania własnych uczyć i uczuć innych ludzi,
motywowanie się i kierowanie emocjami i ludzi z którymi łączą nas jakieś więzi
üð Osobowość  system oczekiwaÅ„, schematów percepcyjnych, stanowiÄ…cych sieć
poznawczÄ…, majÄ…ca moc mechanizmu regulujÄ…cego zachowanie (wg. teorii
poznawczych, najbardziej popularna obecnie).
Regulacyjna Teoria Osobowości Reykowskiego
Według tej teorii osobowość może być rozpatrywana na poziome popędowo-
emocjonalnym oraz na poziomie poznawczym. Oba poziomy majÄ… charakter komplementarny
i odpowiadają za klimat emocjonalny (przyjemność  przykrość, ekscytacja  apatia), jak i za
treściową ocenę (samoocenę, ocenę sytuacji zewnętrznej) z punktu widzenia znaczenia dla
życia i rozwoju indywidualnego i społecznego. Reykowski wielką rolę przypisuje także
znaczeniu własnego ja, a także umiejętności oceny swych możliwości, czyli samoocenie.
Czynniki wpływające na kształtowanie się osobowości:
" Wrodzone zadatki anatomiczno  fizjologiczne  struktury nerwowe warunkujÄ…ce
sprawność działania analizatorów, wpływające na rozwój procesów poznawczych,
temperament, wygląd zewnętrzny
" Aktywność własna, wyznaczona zarówno poprzez biologiczne właściwości organizmu,
jak i uwarunkowania społeczne
6
Psychologia zarzÄ…dzania
" Środowisko biologiczne i społeczne (reguły grupowe, role społeczne, osoby znaczące,
identyfikacja wpływ kultury)
" Wychowanie (proces celowych i zaplanowanych oddziaływań ukierunkowanych na
efekty wychowawczy)
üð Temperament  to zespół formalnych i wzglÄ™dnie staÅ‚ych cech zachowania,
przejawiających się w sile lub wielkości (szybkości) reagowania i w czasowych
parametrach reakcji (J. Strelau).
Temperament zawsze wiązany był z  bazą biologiczną (np. z układem hormonalnym
w przypadku Hipokratesa, typem budowy  Kretschmer, typ układu nerwowego  Pawłow) i
jako taki rozumiany jest, jako względnie trwała struktura psychiczna człowieka (stały aspekt
osobowości).
Regulacyjna Teoria Temperamentu Jana Strelaua
Struktura temperamentu składa się z dwóch cech: ruchliwości (aspekt czasowy
zachowania człowieka) i reaktywności (aspekt energetyczny zachowania przejawiający się w
sile i intensywności reakcji człowieka).
Reaktywność jest szczególnie ważna dla psychologii, gdyż może być wykorzystywana
do selekcji ludzi na  odpornych i  nieodpornych na stres. Stanowi pewnego rodzaju skalÄ™,
na której końcach wyróżnia się takie cechy jak  wrażliwość (zmysłowa, emocjonalna) na
bodz
ce i  wydolność (odporność) człowieka (wysokoreaktywni, nieodporni na stres 
unikajÄ… bodz
ców stresowych, niskoreaktywni  odporni na stres, poszukują ich, np.
kaskaderzy, piloci, sporty ekstremalne).
Ruchliwość - rozumiana jest jako zdolność, czy też umiejętność przestawiania się z
jednej reakcji na drugą. Świadczy ona o plastyczności zachowań, co ma z kolei znaczenie
w adaptacji do zmian, które dotykają nas w ciągu życia.
Określenie temperamentu ma bardzo ważne znaczenie przy doborze pracowników, a
szczególnie dotyczy to zawodów o tzw. zwiększonym poziomie stresu, gdyż wpływa on na
postępowanie czy też sposób zachowania się człowieka w sytuacjach trudnych, stwarzających
zagrożenie, wymagających natychmiastowego podejmowania decyzji lub działań itp.
üð Charakter - to ksztaÅ‚towany przez kulturÄ™, na bazie temperamentu, postulowany prze
określony system wychowawczy, zestaw cech osobowości.
7
Psychologia zarzÄ…dzania
üð Motywacja to termin ogólny odnoszÄ…cy siÄ™ do regulacji zachowania zaspokajajÄ…cego
potrzeby i dążącego do realizacji określonego celu.
Proces motywacyjny, można przedstawić przy pomocy poniższego schematu:
potrzeba - określenie celu- podjęcie działania  osiągnięcie celu
Warunkiem uruchomienia procesu motywacji jest użyteczność celu i
prawdopodobieństwo jego osiągnięcia oraz czynnik, który może te potrzebę zaspokoić
(czynnik zaspokajajÄ…cy, czyli tzw. gratyfikacja dodatnia  nagroda, czynnik niezaspokajajÄ…cy,
czyli tzw. gratyfikacja ujemna - kara).
Aby powstał motyw człowiek musi:
- potrzebować lub mieć do wykonania zadanie (niezaspokojona potrzeba, niewykonane
zadanie sÄ… z
ródłem napięcia  motywacyjnego ,
- dostrzec (wyobrazić sobie, pomyśleć), że istnieje czynnik który może te potrzebę zaspokoić
(czynnik zaspokajajÄ…cy  gratyfikacja dodatnia, czyli nagroda; czynnik niezaspokajajÄ…cy to
czynnik gratyfikacyjny ujemny, czyli kara),
- mieć przeświadczenie, że w danych warunkach potrafi osiągnąć zaspokojenie potrzeby lub
rozwiązać zadanie, albo uniknąć tego, co przeszkadza zaspokojeniu lub rozwiązaniu zadania.
Cechy motywacji:
1. siła  zdolność do wyłączenia konkurencyjnych celów i stopień kontrolowania danym
motywem swych działań,
2. wielkość  potrzeba, od której zależy wielkość wyniku,
3. intensywność  poziom mobilizacji organizmu
Czynniki motywujÄ…ce:
üð WewnÄ™trzne  np. uznanie, prestiż, rozwój, samodzielność, poczucie dokonania,
poczucie bezpieczeństwa,
üð ZewnÄ™trzne  np. pÅ‚aca, awans, pozycja w hierarchii sÅ‚użbowej
Czynniki motywujÄ…ce:
üð Finansowe  wynagrodzenie, premia, dodatki, akcje itp.
8
Psychologia zarzÄ…dzania
üð Pozafinansowe - mieszkanie, samochód, telefon, szkolenie, zakwaterowanie w czasie
delegacji w luksusowym miejscu itp.
Mówiąc o potrzebach i sposobie ich zaspokajana warto przywołać również tzw. piramidę
potrzeb Maslowa. Teoria potrzeb Maslowa mówi o tym, że podstawowym mechanizmem
sterujÄ…cym ludzkimi zachowaniami sÄ… potrzeby, pojmowane jako brak czegoÅ›.
Piramida potrzeb Maslowa (według potrzeb od najniższego rzędu do najwyższego)
1. potrzeby biologiczne
2. potrzeba bezpieczeństwa
3. potrzeba przynależności i miłości
4. potrzeba uznania
5. potrzeba samorealizacji
6. potrzeba wiedzy i zrozumienia świata
7. potrzeby estetyczne
Należy pamiętać, że dopiero zaspokojenie potrzeb rzędu niższego stwarza możliwość
zaspokajania potrzeb rzędu wyższego (np. gdy jesteśmy głodni będzie dążyć do zaspokojenia
głodu, a nie potrzeb związanych np. z rozumieniem świata, czy też potrzeb estetycznych itp.).
Biorąc pod uwagę potrzeby zaspokajane przez organizację, można je przedstawić  jak
w poniższej tabeli:
9
Psychologia zarzÄ…dzania
Typ potrzeby Sposoby zaspokojenia przez organizacjÄ™
Potrzeby fizjologiczne PÅ‚ace, bezpieczne i przyjemne warunki pracy
Potrzeba bezpieczeństwa Programy emerytalne, system opieki zdrowotnej, gwarancja
zatrudnienia, znaczenie kariery wewnÄ…trz firmy
Potrzeba afiliacji Organizacja pracy umożliwiająca interakcje między kolegami,
urzÄ…dzenia sportowe i socjalne, imprezy towarzyskie poza pracÄ…,
organizowane przez zakład pracy
Potrzeba szacunku Tworzenie stanowisk pracy dajÄ…cych poczucie autonomii,
osiągnięć, odpowiedzialności i osobistej kontroli, praca
wzmacniająca poczucie tożsamości, sprzężenie zwrotne i uznanie
za dobrÄ… pracÄ™
Potrzeba samorealizacji Skłanianie pracownika do pełnego zaangażowania, praca głównym
sposobem samorealizacji w życiu człowieka
y
ródło: G. Morgan, Obrazy organizacji, PWN, Warszawa 1997, B. Kożusznik, Zachowania człowieka w organizacji , s. 53
Widać tu wyraz
nie, że organizacja zaspokaja praktycznie wszystkie kategorie potrzeb
(wymienione przez Maslowa), poczynając od tych najbardziej podstawowych (płaca, godne
warunki pracy) a kończąc na tych związanych z samorealizacją osoby funkcjonującej w danej
organizacji.
Mówiąc o jednostce (jako podmiocie indywidualnym) warto też wspomnieć o tzw.
kontrakcie psychologicznych, czyli umowie psychologicznej oddajÄ…cej relacjÄ™ psychologicznÄ…
między pracownikiem a organizacją. Relacje te są złożone, a umowa psychologiczna
odzwierciedla zbiór niepisanych oczekiwań wzajemnych pracownika i organizacji.
Umowa formalna między pracownikiem a organizacją (np. umowa o pracę) to zakres
sprawowania kontroli nad pracownikiem, zakres czynności, jakie pracownik ma wykonywać
oraz wielu innych zadań sformułowanych i zapisanych w różnych dokumentach, a wreszcie
także sposobu wynagrodzenia za wykonywaną pracę. Kontrakt psychologiczny to
oczekiwania dotyczące poczucia godności i wartości.
10
Psychologia zarzÄ…dzania
Oczekujemy, że organizacja będzie nas traktować podmiotowo, czyli dostarczy nam
potrzebnych środków do właściwego wykonywania zleconych nam zadań, stworzy
odpowiednie warunki dla naszego rozwoju, wreszcie będzie przekazywać nam informacje
dotyczące naszych postępów w pracy i odpowiednio nas wynagrodzi.
Organizacja z kolei oczekuje, że zatrudniony przez nią pracownik będzie lojalny,
utrzyma dobry wizerunek swojej firmy, zachowa jej sekrety, a problemy rozwiąże wewnątrz
organizacji, wreszcie jeśli będzie taka potrzeba okaże również poświęcenie dla organizacji.
Oczywiście, taka  umowa zmienia się z upływem czasu, bo wpływa na nią ma wiek
pracownika, jego staż pracy, a co za tym idzie doświadczenie, również życiowe, zdobyte
umiejętności i kompetencje itp., ale jej spełnienie ma ogromny wpływ na to, czy i na ile
pracownik będzie zaangażowany w pracę w organizacji i będzie się z tą organizacją
identyfikował.
Oczekiwania
Umowy
organizacja pracownik
Umowa o Poziom umiejętności i wiadomości Wykorzystanie jego wiadomości i
wiedzę podwładnego umiejętności w organizacji
Potrzeba takiego oddziaływania na
Umowa Potrzeba odpowiednich bodz
ców ze
pracownika, by strzegł interesów zakładu
psychologiczna strony organizacji i kierownictwa
pracy
Umowa o
Potrzeba osiągania przez podwładnego Potrzeba odpowiednich nagród za
wydajność
wysokich wyników w pracy wysiłek
(sprawność)
Umowa o Potrzeba akceptacji przez podwładnego Potrzeba zgodności własnego systemu
moralność norm i wartość i organizacji wartości z systemem organizacji
Umowa o
Potrzeba akceptacji przez podwładnego Potrzeba odpowiednich wymagań, celów,
strukturÄ™
norm i wartości organizacji zadań,  auty społecznej itp.
zadania
Oczekiwania organizacji i pracownika w momencie zawierania umów szczegółowych (z
ródło: E. Mumford, Job
satisfaction,  Personnel Review , 1972, B. Kożusznik, Zachowania człowiek w organizacji, W-wa 2002, s. 24
11
Psychologia zarzÄ…dzania
Informacje należy uzupełnić sięgając do nw.pozycji.
Materiał opracowano przy wykorzystaniu:
1. Terelak J., Psychologia menedżera, Difin, Warszawa 1999
2. Kożusznik B., Zachowania człowieka w organizacji, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2002
12