Michał Brzeziński
Kategoria bezpieczeństwa
Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa wynika z charakteru wydarzeń ostatnich
kilkunastu lat. Wśród nich wymienia się przemiany polityczne, wywołane upadkiem ZSRR i
końcem zimnej wojny, oraz cywilizacyjne, wyrażane przez postęp technologiczny i
globalizację. Wydarzenia te skutecznie zmieniły dotychczasowy porządek świata. Zakończyły
jego dwubiegunowy podział i zdezaktualizowały utrwalone koncepcje bezpieczeństwa. W
rezultacie, obserwuje się obecnie próby rekonstrukcji ładu w stosunkach międzynarodowych,
odkrywania nowych zadań i obowiązków przez państwa narodowe oraz głębokie
przewartościowania w myśleniu o bezpieczeństwie1.
Zachodzące przekształcenia redefiniują bezpieczeństwo w kierunku jego poszerzenia i
pogłębienia. Ich intensywność oraz dynamika prowadzą do ustanowienia nowej teleologii
bezpieczeństwa2. Równocześnie wywołują twórczy zamęt, który nie sprzyja pozytywnym
ustaleniom, choćby w postaci nowej, powszechnie akceptowanej siatki pojęciowej. Dlatego
też, w natłoku propozycji i pomysłów, warto pokusić się o próbę uporządkowania istniejących
poglądów oraz syntetyczne nakreślenie podstawowych wniosków definicyjnych.
Charakteryzując bezpieczeństwo, w pierwszej kolejności sięga się do encyklopedii i
słowników, zgodnie z którymi  najogólniej rzecz ujmując  bezpieczeństwo oznacza brak
zagrożenia oraz jest przeciwieństwem niebezpieczeństwa. W zależności od z
ródła, przez
bezpieczeństwo rozumie się stan, w którym członkowie wspólnoty państwowej nie odczuwają
zagrożenia lub lęku ze strony organów państwa lub innych państw; stan pewności i
zabezpieczenia; stan wolności od niepokoju, zagrożenia, strachu, niebezpieczeństwa, ataku
albo poczucia zagrożenia ze strony niestabilnego porządku; swobodę działania, której nie
towarzyszy poczucie zagrożenia. W końcu przekonanie, że jest się poza zasięgiem wszelkiego
zagrożenia3.
1
Zob. M. Cieślarczyk, R. Kuriata, Kryzysy i sposoby radzenia sobie z nimi, A
ódz
2005, s. 7, 9; K.P.
Marczuk, Trzecia opcja. Gwardie narodowe w wybranych państwach Basenu Morza Śródziemnego, Warszawa
2007, s. 56 60, 116; J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996, s. 45.
2
J. Stefanowicz, Przedmowa, w: J. Stańczyk, op. cit., s. 7; M. Cieślarczyk, R. Kuriata, op. cit, s. 7.
3
S. Kwiatkowski, A. Kwiatkowska-Drożdż, O bezpieczeństwie obywateli i zarządzaniu kryzysowym,
Tyczyn 2005, s. 22; W. Fehler, O pojęciu bezpieczeństwa państwa, [w:] Bezpieczeństwo państw i narodów w
procesie integracji europejskiej, red. W. Śmiałek, J. Tymanowski, Toruń 2002, s. 165, 166; W. Fehler,
Bezpieczeństwo wewnętrzne - próba ujęcia modelowego, ,,Myśl Wojskowa 1997, nr 6, s. 20; T. A
oś-Nowak,
Pokój i bezpieczeństwo w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, [w:] Współczesne stosunki
międzynarodowe, red. T. A
oś-Nowak, Wrocław 1997, s. 134; R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa
w stosunkach międzynarodowych, ,,Sprawy Międzynarodowe 1989, z. 10, s. 49, 50; Encyklopedia politologii, t.
1
Leksykalne podejście do bezpieczeństwa jest bardzo rozpowszechnione. Jego
popularność wynika z prostoty konstrukcji oraz z treści. Oparcie się na przeczeniu
(nieobecność, brak zagrożenia) oraz eksponowanie samego zagrożenia przynosi zgrabną i
zrozumiałą definicję. Jednakże rozumienie bezpieczeństwa jako synonimu braku zagrożenia
nie przekonuje. Mimo atrakcyjności nie jest w stanie przesłonić zasadniczych mankamentów,
które sprowadzają się do zarzutów redukcyjności, jednostronności i powierzchowności. W
ujęciu tym unika się zmierzenia z bezpieczeństwem jako zagadnieniem odrębnym,
analizowanym samodzielnie, traktującym zagrożenie jako ważny, ale nie jedyny problem
badawczy.
Postrzeganie bezpieczeństwa jako  braku zagrożenia określane jest mianem
negatywnego. Ocenia się, że stanowi pochodną uwarunkowań kulturowych i czynników
osobowościowych. Charakteryzuje się zamknięciem, nieufnością wobec otoczenia,
skupieniem na zagrożeniach, sztywnością i inercją w myśleniu oraz działaniu. Świat jest
z
ródłem niebezpieczeństw, a nieufność wobec niego pełni rolę mechanizmu obronnego.
Zainteresowanie i otwartość zastępuje postawa konfrontacyjna, w której dominują stereotypy,
a rzeczywistość opisywana jest pojęciami obcości, walki i rywalizacji. Brak jest myślenia
prospektywnego. Bezpieczeństwo w rozumieniu negatywnym traktowane jest w sposób
statyczny i ma głównie wymiar polityczno-militarny4.
Niezależnie od krytyki samego podejścia, zagrożenie odgrywa zasadniczą rolę w
poznaniu bezpieczeństwa5; jest z nim ściśle powiązane, wkomponowane w jego treść6.
Według powszechnie akceptowanych poglądów, zagrożenie stanowi przeciwieństwo
bezpieczeństwa i oznacza możliwość wystąpienia zjawiska negatywnie wartościowanego,
ewentualnie potencjalne lub istniejące zjawisko, sytuację lub działanie godzące w określone
wartości lub stwarzające dla nich niebezpieczeństwo7.
Na zagrożenie składają się dwa elementy: obiektywny oraz subiektywny. Element
obiektywny dotyczy zjawisk powodujących stan niepewności i obawę. Element subiektywny
odnosi się do odczuwania i postrzegania zjawisk uznanych za niekorzystne lub niebezpieczne.
5, red. M. Żmigrodzki, Kraków 2002, s. 42; J. Stańczyk, op. cit., s. 16, 17; K.P. Marczuk, op. cit., s. 60, 61; A.
Skrabacz, Organizacje pozarządowe w bezpieczeństwie narodowym Polski. Rozprawa habilitacyjna, ,,Zeszyty
Naukowe AON 2006 (dodatek), s. 22, 23.
4
M. Cieślarczyk, R. Kuriata, op. cit., s. 10 11, 21 22, 31.
5
W myśl przesłania  świadomość niebezpieczeństwa przynosi szczęście oraz wskazówkę, że można
uniknąć niebezpieczeństwa w porę zdając sobie z niego sprawę (I. Cing, Księga przemian, Warszawa 1992, s.
117 135, cyt. za A. Skrabacz, op. cit., s. 21.
6
W. Fehler, O pojęciu bezpieczeństwa państwa, jw., s. 166 oraz tegoż: Bezpieczeństwo wewnętrzne 
próba ujęcia modelowego, jw., s. 20.
7
J. Prońko, Bezpieczeństwo państwa. Zarys teorii problemu i zadań administracji publicznej, Bielsko-
Biała 2007, s. 7; P. K. Marczuk, op. cit., s. 63, 64; R. Zięba, op. cit., s. 50, 51; T. A
oś-Nowak, op. cit., s. 135.
2
Pierwszy element obejmuje rzeczywiste zagrożenia i podlega racjonalnemu osądowi, drugi
skupia się na ich psychicznym odbiorze8. Oba elementy współkształtują zagrożenie i
dookreślają bezpieczeństwo, przyczyniając się do jego lepszego poznania.
Zajmowanie się rzeczywistymi zagrożeniami charakteryzuje zawodowe i
wyspecjalizowane podejście do bezpieczeństwa. Występuje przede wszystkim wśród
podmiotów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i porządek publiczny, jak policja lub straż
pożarna. Polega na stałym i profesjonalnym poznawaniu poszczególnych zagrożeń w celu ich
operacyjnego (praktycznego) wykorzystania. Tak zdobyta wiedza warunkuje skuteczność
działania i umożliwia opracowanie branżowej polityki bezpieczeństwa. Stanowi także
podstawę teoretycznych badań obejmujących zagadnienia rodzajów, z
ródeł oraz dalszego
rozwoju współczesnych zagrożeń9.
Z przeprowadzanych analiz wynika, że obecne zagrożenia są rezultatem szeregu
procesów i zjawisk pozostających do niedawna poza głównym nurtem zainteresowania,
zdominowanym przez problematykę zimnej wojny. Wśród nich wskazuje się m.in. na
przekształcenie społeczeństw industrialnych w informacyjne, które to z jednej strony
udostępniło nowoczesne środki walki, z drugiej zaś skomplikowało formy i sposoby jej
prowadzenia, utrudniając zapewnianie bezpieczeństwa. Zauważa się, że znaczący przyrost
ludności w państwach biednych i rozwijających się pogłębia różnice między północą a
południem, prowadząc do napięć społecznych i masowych migracji. Ocenia się, że
przekształcenia środowiska naturalnego takie, jak zanieczyszczenie, wyczerpywanie się
zasobów energetycznych lub zmiany klimatyczne, są następstwem rozwoju cywilizacyjnego.
Uważa się, że globalizacja gospodarki prowadzi do jednostronnych zależności
ekonomicznych, które sprzyjają państwom rozwiniętym i prowadzą do wzrostu znaczenia
instytucji międzynarodowych. W przypadku konsekwencji postępu wiedzy i technologii
obserwuje się utratę przez państwo monopolu nad informacją na rzecz ponadnarodowych,
niekontrolowanych sieci informatycznych. Wzrasta również wrażliwość wysokorozwiniętych
państw na niekonwencjonalne formy przemocy skierowane przeciwko systemom finansowym
oraz komunikacyjnym10.
8
J. Prońko, op. cit., s. 7, 8; W. Fehler, O pojęciu bezpieczeństwa państwa, jw., s. 166 oraz tegoż:
Bezpieczeństwo wewnętrzne  próba ujęcia modelowego, jw., s. 20
9
Zob. M. Cieślarczyk, R. Kuriata, op. cit., s. 8, 71 102.
10
Zob. J. Kaczmarek, Bezpieczeństwo w świetle praskiej konferencji NATO, ,,Zeszyty Naukowe AON
2003, nr 1, s. 110 112, 114 oraz Meandry bezpieczeństwa, ,,Zeszyty Naukowe AON 2003, nr 3, s. 57.
3
Różnorodność wymienionych procesów i zjawisk pogłębia ich wzajemne powiązanie i
przenikanie11. Pojawiające się coraz to nowe zagrożenia wymagają zasadniczego
przeorientowania, nie tylko szeroko rozumianej infrastruktury bezpieczeństwa, ale przede
wszystkim samego myślenia o bezpieczeństwie, które powinno uwzględniać specyfikę oraz
konsekwencje występujących zagrożeń.
Cechą znamienną współczesnych zagrożeń jest ich wszechobecność. Zagrożenia nie
podlegają wyłącznie zmysłowemu poznaniu. Masowo występują w postaci fizyczno-
chemicznych formuł, wymykając się możliwościom bezpośredniego postrzegania. Substancje
w powietrzu, wodzie i żywności wywołują szkody równie nieodwracalne co niewidoczne i
nieodczuwalne, które być może ujawnią się dopiero w następnym pokoleniu. Dodając skutki
ewentualnego skażenia atomowego stwierdzić należy, że obecne zagrożenia wykluczają
możliwość całkowitego zabezpieczenia. Zagrożenia są powszechne, a diagnoza
niebezpieczeństwa łączy się ze świadomością nieuchronności bycia na nie narażonym.
Dlatego też konieczne jest poczucie stałej obecności zagrożeń, uczynienie z nich elementu
wszechobecnego ryzyka oraz uświadomienie, że bezpieczeństwo to nie brak zagrożeń, lecz
niski, akceptowalny poziom ryzyka ich wystąpienia12.
Sposobem na opanowanie, choćby części zagrożeń, wydaje się być inżynieria
bezpieczeństwa, której istotę stanowi projektowanie, testowanie i wdrażanie systemów
zabezpieczeń i procedur ograniczających prawdopodobieństwo występowania zdarzeń
niekorzystnych, sposobów ochrony przed ich skutkami, ograniczenie tych skutków, a także
badanie mechanizmów procesów wzajemnego oddziaływania zagrożeń, otoczenia
cywilizacyjnego i środowiska naturalnego. Dziedzinami inżynierii bezpieczeństwa są:
inżynieria bezpieczeństwa technicznego oraz inżynieria bezpieczeństwa cywilnego. Celem
inżynierii bezpieczeństwa technicznego jest zaprojektowanie, zbudowanie, eksploatacja i
likwidacja obiektów technicznych, która racjonalnie minimalizuje możliwość i rozmiar ich
negatywnego oddziaływania na otoczenie. Natomiast celem inżynierii bezpieczeństwa
cywilnego jest zapobieganie, usuwanie oraz racjonalne minimalizowanie szkód obiektów
11
M. Cieślarczyk, Modele i wymiary bezpieczeństwa, ,,Zeszyty Naukowe AON 1999, nr 3, s. 43; J.
Kaczmarek, Bezpieczeństwo w świetle praskiej konferencji NATO, jw., s. 112, 113 oraz Meandry
bezpieczeństwa, jw., s. 57.
12
Zob. U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa 2002, s. 12, 31,
36, 37, 348; S. Kwiatkowski, A. Kwiatkowska-Drożdż, op. cit., s. 22; J. Wolanin, Zarys teorii bezpieczeństwa
obywateli. Ochrona ludności na czas pokoju, Warszawa 2005, s. 13 16.
4
technicznych wywołanych bezpośrednio przez zjawiska naturalne i umyśle oraz destrukcyjne
działanie człowieka13.
Inżynieria bezpieczeństwa stara się obiektywizować zagrożenia, wyliczać
prawdopodobieństwo ich wystąpienia, traktować w sposób ścisły i precyzyjny. Jednakże takie
podejście jest jednostronne, ponieważ pomija subiektywny wymiar zagrożeń związany z
problematyką ich emocjonalnego odbioru.
Zagrożenie obejmuje sferę świadomości i może być traktowane jako stan psychiczny
wyrażający zbiorowe lub indywidualne postrzeganie i ocenę rzeczywistości lub jej
elementów14. Podkreśla to etymologia wyrazu  bezpieczeństwo (bez pieczy, bez
wystarczającej ochrony; securitas  sine cura), eksponująca pierwotność poczucia zagrożenia
(pozbawienia opieki)15. Subiektywność zagrożenia wzbogaca bezpieczeństwo o problematykę
psychologiczną. Zmienia sposób patrzenia, wskazując i nakazując uwzględnienie
równocześnie jego dwóch wymiarów  obiektywnego i subiektywnego.
Relacje zachodzące między rzeczywistością a psychiką przekładają się na
bezpieczeństwo i prowadzą do powstania czterech modelowych sytuacji: stanu braku
bezpieczeństwa  gdy istnieje duże, rzeczywiste zagrożenie, a jego postrzeganie jest
prawidłowe (adekwatne); stanu obsesji  gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzegane jako
duże; stanu fałszywego bezpieczeństwa  gdy poważne zagrożenie postrzegane jest jako
niewielkie; w końcu: stanu bezpieczeństwa  gdy zagrożenie jest nieznaczne, a jego
postrzeganie jest prawidłowe16.
Związki między subiektywnym i obiektywnym wymiarem bezpieczeństwa mają walor
teoretyczny i nie muszą znajdować odzwierciedlenia w rzeczywistości. Podkreślają jedynie
rolę psychologii w całościowym kształtowaniu bezpieczeństwa. Ponadto zauważa się17, że
niektóre negatywnie oceniane zjawiska nie mają charakteru zagrożeń, lecz wyzwań,
wyrażających zdarzenia lub procesy zaistniałe lub mogące zaistnieć w przyszłości,
charakteryzujące się brakiem jasności co do ich treści, w tym także prawdopodobnych
skutków. Dopiero po ocenie, wyzwania przekształcają się w szanse  rozumiane jako
13
J. Wolanin, op. cit., s. 136; W. Pihowicz, Inżynieria bezpieczeństwa technicznego. Problematyka
podstawowa, Warszawa 2008, s. 19, 20.
14
M. Cieślarczyk, Niektóre psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa, wyzwań, szans i zagrożeń,
,,Zeszyty Naukowe AON 1999, nr 2, s. 232, 235.
15
Zob. uwagi J. Stańczyka, op. cit., s. 15.
16
R. Zięba, op. cit., s. 51, 52; J. Stańczyk, op. cit., s. 17.
17
M. Cieślarczyk, Niektóre psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa& , jw., s. 233.
5
możliwość osiągnięcia sukcesu, lub zagrożenia  stwarzające niebezpieczeństwo dla
otoczenia18.
Niezależnie od ocen, subiektywność jest tak samo ważna, jak obiektywne aspekty
zagrożenia i bezpieczeństwa. Percepcja zagrożenia, niezależnie od tego, czy jest błędna czy
prawidłowa, przekłada się na bezpieczeństwo. Nawet przy założeniu niewłaściwego
rozpoznania zagrożenia lub też jego całkowitej imaginacji, zagrożenie mimo wszystko istnieje
i wpływa na końcową ocenę stanu bezpieczeństwa. Osobną kwestią pozostaje obiektywność
takiego zagrożenia, prowadząca w dalszym rozumowaniu do pytań: czy zagrożenie można
zmierzyć w sposób przekonujący, fachowy, oderwany od indywidualnych zapatrywań, i jakie
przyjąć kryteria? Czy na przykład powszechne przekonanie o istnieniu zagrożenia zaświadcza
o rzeczywistym braku bezpieczeństwa? Jeżeli tak, to gdzie zaczyna się powszechność? Czy
uzasadniona prognoza wystąpienia zagrożenia przesądza o jego realności i
prawdopodobieństwie zaistnienia? A jeżeli zagrożenie nie wystąpi, to czy oczekiwanie na
jego pojawienie się było okresem bezpieczeństwa, czy też jego braku?
Subiektywność komplikuje odbiór zagrożeń, a w konsekwencji  bezpieczeństwa.
Czyni z nich zagadnienia mieszane, o subiektywno-obiektywnym charakterze, który
najpełniej uwidacznia się w analizach poczucia bezpieczeństwa. Wyniki badań dowodzą, że
poczucie bezpieczeństwa stanowi wypadkową wielu czynników, od ogólnoświatowych,
ogólnoludzkich (np. pokój na świecie), poprzez krajowe (np. przestępczość), na
jednostkowych kończąc (np. dobrobyt, kultura, światopogląd, samoocena). Uwzględniając
dodatkowo aspekty demograficzne i społeczne, wskazuje się na dominację wymiaru
indywidualnego. Obywatele postrzegają poziom bezpieczeństwa poprzez doświadczenia
własne oraz innych osób, przy czym główną rolę odgrywa poziom ich majętność, stan
zdrowia oraz fakt pokrzywdzenia przestępstwem. Dobra sytuacja materialna, zdrowotna oraz
brak pokrzywdzenia przekładają się na wyższe poczucie bezpieczeństwa. W przypadku
doświadczeń innych obywateli, szczególna rola przypada mediom, które informując o losach
,,zwykłych ludzi (z sąsiedztwa, żyjących obok nas) niekoniecznie prezentują informacje w
sposób zdystansowany i obiektywny. Zresztą sam fakt upublicznienia (umasowienia)
indywidualnej historii wykrzywia ocenę zagadnienia, z którym jest ona związana, przenosząc
18
J. Wojnarowski, Współczesne wyzwania i zagrożenia dla systemu bezpieczeństwa państwa, [w:]
Narodowy System Pogotowia Kryzysowego, red. Z. Piątek, Warszawa 2007, s. 11.
6
jej negatywny wydz
więk na daną instytucję lub wręcz samo państwo (np. historia pacjenta
szpitala  stan służby zdrowia  polityka zdrowotna państwa) 19.
Czynniki przesądzające o poczuciu bezpieczeństwa mogą deformować zagrożenia,
prowadzić do ich niedoceniania lub przewartościowania. Błędna ocena zagrożeń znajduje
odzwierciedlenie w postawach społecznych oraz rozbieżnościach między bezpieczeństwem
odczuwanym i realnym (np. energetyka jądrowa, transport lotniczy)20. Jedynym
rozwiązaniem wydaje się solidna wiedza zapewniająca zrozumienie bezpieczeństwa, z całą
jego złożonością. Ma ona szczególne znaczenie dla osób pełniących funkcje naczelnych i
centralnych organów państwa21. Dla przykładu wystarczy odwołać się do praktyki stanów
nadzwyczajnych (stan wojenny 1981), aby zaświadczyć o znaczeniu i konsekwencjach
rozbieżności poglądów dotyczących istnienia określonych zagrożeń, ich skali i
przewidywanych konsekwencji.
Należy zaakceptować względność zagrożeń, a ich wymiar subiektywny potraktować
równoważnie z wymiarem obiektywnym. Dopiero wówczas można liczyć na wzajemne
zbliżenie i uzyskanie względnie jednolitej oceny stanu bezpieczeństwa. W przeciwnym razie
obiektywne (eksperckie, rzeczywiste) oraz subiektywne (społeczne, odczuwalne) postrzeganie
zagrożeń będą się rozmijać, utrudniając prowadzenie jakiejkolwiek polityki bezpieczeństwa.
Dlatego też przy podejmowaniu decyzji obowiązkiem osób odpowiedzialnych za
bezpieczeństwo jest umiejętne pogodzenie analiz specjalistów z opiniami społeczeństwa22.
Negatywne podejście do kategorii bezpieczeństwa dostarcza wielu cennych
informacji. Ich z
ródłem są wnioski wynikające z analizy zagrożeń, które mimo znacznych
wartości poznawczych nie wyczerpują jednak tematu. Bezpieczeństwo w ujęciu negatywnym
 nawet jeżeli nie zostanie potraktowane jako brak zagrożeń, lecz niskie prawdopodobieństwo
ich wystąpienia  jest dość zawężające. Zarówno więc leksykalne rozumienie, które jest
równie idealistyczne co anachroniczne, jak i odwołanie się do problematyki ryzyka, tu nie
wystarczają. Współczesne oraz  co ważne podkreślenia  perspektywiczne traktowanie
bezpieczeństwa wymaga podejścia pozytywnego, które nie odrzucając wiedzy o
zagrożeniach, określi bezpieczeństwo w zupełnie nowym kontekście.
19
Zob. S. Kwiatkowski, A. Kwiatkowska-Drożdż, op. cit., s. 7 15; M. Cieślarczyk, Niektóre
psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa& , jw., s. 238, 239 oraz tegoż: Modele i wymiary bezpieczeństwa, jw., s.
44, 45.
20
M. Cieślarczyk, Niektóre psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa& , jw., s. 236; J. Wolanin, op. cit.,
s. 15.
21
W. Fehler, O pojęciu bezpieczeństwa państwa, jw., s. 166 oraz tegoż: Bezpieczeństwo wewnętrzne 
próba ujęcia modelowego, jw., s 20.
22
Por. poglądy J. Wolanina, op. cit., s. 16.
7
Punktem wyjścia jest zmiana dotychczasowej postawy badawczej. Podejście
negatywne zajmuje się otoczeniem, a jego celem jest ochrona przed zagrożeniami. Ich
usunięcie zapewnia bezpieczeństwo, czyli funkcjonowanie bez zagrożeń. W podejściu
negatywnym nie ma nic poza tym. Brak zagrożeń nie jest wypełniany żadną pozytywną
treścią. Nie wyjaśnia, na czym polega bezpieczeństwo. Skupia się jedynie na jego podstawach
 utrzymaniu warunków gwarantujących fizyczne istnienie i przetrwanie. W podejściu
pozytywnym natomiast bezpieczeństwo traktowane jest jako zdolność do kształtowania
optymalnych warunków rozwojowych (swobód), zapewniających realizację szerokiego
zakresu potrzeb społecznych23.
Podejście pozytywne stanowi dla bezpieczeństwa nowe otwarcie. Przełamuje
wyznaczaną zagrożeniami granicę istnienia i przetrwania. Zamiast wąskiego i zamkniętego
oglądu proponuje spojrzenie szerokie, opierające się na następującym założeniu: życie nie
polega tylko na samym istnieniu, lecz przede wszystkim na rozwoju, oznaczającym realizację
określonych celów, nadającym życiu wartość, uzasadniającym potrzebę istnienia. W
zależności od poziomu kultury, zadaniem bezpieczeństwa jest więc zapewnianie istnienia,
przetrwania oraz szeregu innych potrzeb, zbiorczo sprowadzanych do pewności, stabilności,
całości, tożsamości (identyczności), niezależności, ochrony poziomu i jakości życia24. Ich
katalog nie jest zamknięty, może być zwiększany lub zmniejszany. Zawsze jednak powinien
wyrażać aktualne i przyszłe zapotrzebowanie na bezpieczeństwo w ogólnospołecznym,
wspólnym wymiarze.
Potrzeba rozwoju jest silniejsza od potrzeby istnienia. Jej brak zmusza do
podejmowania działań ryzykownych, częstokroć prowadzących do unicestwienia.
Bezpieczeństwo należy zatem postrzegać jako umiejętnie ukierunkowany rozwój, w którym
podejmując rozsądne ryzyko, osiąga się zamierzone cele w sposób względnie bezkonfliktowy.
Rozwój odbywający się cudzym kosztem zapewnia bezpieczeństwo pozorne i krótkotrwałe.
Prawdziwe bezpieczeństwo gwarantuje rozwój zrównoważony, który ma charakter neutralny,
nikogo nie wyklucza i nie pomija żadnych potrzeb25.
Podejście pozytywne wymaga dalszych studiów. Obecnie bardziej przypomina
postulat badawczy i metodę postępowania niż gotową koncepcję wyjaśniającą całą złożoność
bezpieczeństwa. W przeciwieństwie jednak do podejścia negatywnego, myślenie pozytywne
23
J. Stańczyk, op. cit., s. 10, 17, 19; M. Cieślarczyk, R. Kuriata, op. cit., s. 10 12; M. Cieślarczyk,
Modele i wymiary bezpieczeństwa, jw., s. 43.
24
J. Stańczyk, op. cit., s. 16, 18; J. Prońko, op. cit., s. 9; M. Cieślarczyk, R. Kuriata, op. cit., s. 8; W.
Fehler, O pojęciu bezpieczeństwa państwa, jw., s. 168; R. Zięba, op. cit., s. 50.
25
J. Prońko, op. cit., s. 12 17; M. Cieślarczyk, R. Kuriata, op. cit., s. 16.
8
wychodzi poza dominujące schematy, skupia się na tworzeniu i pomnażaniu
bezpieczeństwa26, a nie tylko na jego ochronie i zachowaniu. Bezpieczeństwo w rozumieniu
pozytywnym jest konstrukcją otwartą, rozległą, podkreślającą znaczenie aktywnego działania,
zamiast pasywności, biernego oczekiwania i przewidywania kolejnych zagrożeń. Premiuje
problemowość, alternatywność, samodzielność, kooperację i kreatywność27. Stanowi jedyną
szansę stworzenia wspólnej i spójnej wizji bezpieczeństwa, która zapewni trwałe istnienie
oraz dalszy skuteczny rozwój każdego podmiotu28.
Przedstawione podejścia usiłują uporządkować myślenie o bezpieczeństwie. Dopóki
jednak nie zostaną rozwinięte i przekształcone w jedną, wyczerpującą teorię, wymagają
uzupełnienia, w którym należy zwrócić uwagę na pozostałe, równie ważne cechy
bezpieczeństwa.
Powszechnie podkreśla się, że bezpieczeństwo jest potrzebą motywującą do działania,
która ma znaczenie podstawowe  pierwotne, elementarne, egzystencjalne, naczelne.
Warunkuje istnienie i rozwój człowieka oraz wszystkich grup społecznych. Jej
niezaspokojenie powoduje niepokój, destabilizuje tożsamość i funkcjonowanie. Dlatego też
zapewnianie bezpieczeństwa jest konstytucyjnym obowiązkiem państwa, podlegającym
dodatkowej ochronie przez prawo międzynarodowe29.
Bezpieczeństwem jako potrzebą rządzą trzy zasady: hierarchii, satysfakcji  progresji
oraz frustracji  regresji. Zgodnie z zasadą hierarchii, ważniejsze od bezpieczeństwa są tylko
potrzeby fizjologiczne (egzystencjalne, jak pożywienie, woda lub sen). Wszystkie pozostałe
mają charakter następczy. Kolejno należą do nich potrzeby przynależności (więzi, afiliacji,
miłości), potrzeby szacunku (zaufania, poczucia własnej wartości, kompetencji, poważania),
potrzeby poznawcze (wiedzy, rozumienia), potrzeby estetyczne (harmonii, piękna) oraz
potrzeby samorealizacji (posiadania celów, wykorzystywania potencjału). Według zasady
satysfakcji  progresji, dopiero zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa warunkuje
zapotrzebowanie na następną w hierarchii potrzebę. Natomiast zgodnie z zasadą frustracji 
26
A. Skrabacz, Organizacje pozarządowe w bezpieczeństwie narodowym Polski..., jw., s. 26.
27
M. Cieślarczyk, R. Kuriata, op. cit., s. 24, 31.
28
Potrzebę połączenia różnych wymiarów, płaszczyzn i aspektów bezpieczeństwa podnosi M.
Cieślarczyk, Modele i wymiary bezpieczeństwa, jw., s. 40, 41, 43, 44, proponując holistyczny model analizy
bezpieczeństwa, wyzwań i zagrożeń oraz strukturalizację myślenia, polegającą na uwzględnianiu stanu
bezpieczeństwa danego podmiotu w relacji z otoczeniem, w tym zachodzącymi procesami w sferze materialnej,
duchowej, mentalnej i organizacyjnej.
29
A. Skrabacz, op. cit., s. 27; M. Cieślarczyk, Niektóre psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa..., jw.,
s. 232; S. Kwiatkowski, A. Kwiatkowska-Drożdż, op. cit., s. 16, 24, 25; M. Cieślarczyk, R. Kuriata, op. cit., s. 8,
9; R. Zięba, op. cit., s. 50.
9
regresji, niemożność zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu prowadzi do redukcji i
zainteresowania potrzebami niższymi30.
Na bezpieczeństwo należy patrzeć w sposób dynamiczny jako na stan rzeczy i proces
społeczny zarazem. Określenie bezpieczeństwa jest możliwe tylko tu i teraz (hic et nunc), a
nie tutaj i wszędzie (hic et ubique). W rezultacie bezpieczeństwo nie odznacza się stałością.
Bezpieczeństwa nie da się uchwycić i zatrzymać na stałe w jednym miejscu. Jego specyfiką
jest zmienność desygnatów i parametrów, znajdująca odzwierciedlenie w sposobach
rozumienia, modelach i koncepcjach31. Bezpieczeństwo jest dążeniem  celem, do którego
zmierza się, a po osiągnięciu traci. Bezpieczeństwo trwa przez chwilę. Nie jest permanentne.
Bezpiecznym co najwyżej się bywa32.
Dynamika bezpieczeństwa wynika ze zmieniającego się katalogu wartości, które
podlegają realizacji i ochronie przed zagrożeniami. W dalszej kolejności z warunków
otoczenia, poziomu cywilizacyjnego oraz nowych potrzeb i priorytetów poszczególnych
podmiotów. W efekcie bezpieczeństwo jest ciągle dostosowywane do zmieniającego się
zapotrzebowania. Proces ten prowadzi do nieustannego rozwoju, w którym równolegle z
przemianami dziejowymi, obserwuje się wzrost podmiotowego, przedmiotowego i
przestrzennego zakresu bezpieczeństwa. Postęp bezpieczeństwa charakteryzuje się także
interaktywnością. Kształtuje wzajemne wyobrażenia o intencjach, celach i nastawieniach.
Określa relacje oparte na zaufaniu lub nieufności oraz doskonali mechanizmy współpracy i
związane z nimi poczucie bezpieczeństwa33.
Bezpieczeństwo od strony formalnej jest kategorią teoretyczną. Wyraża najbardziej
ogólne, abstrakcyjne i charakterystyczne cechy opisywanego zjawiska. Wskutek uzupełnienia
staje się pojęciem - myślowym odpowiednikiem danego przedmiotu, np. bezpieczeństwem
państwa lub bezpieczeństwem międzynarodowym. Natomiast po zdefiniowaniu,
bezpieczeństwo funkcjonuje jako termin, czyli określenie o precyzyjnie ustalonym znaczeniu.
Bezpieczeństwo jest także kategorią antropocentryczną. Towarzyszy człowiekowi jako
jednostce lub jego zorganizowanym formom (społeczeństwo, naród, państwo). Bez człowieka
30
J. Prońko, op. cit., s. 7, 10, 11.
31
J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo współczesnych państw, Warszawa 1984, s. 18; M. Cieślarczyk,
Niektóre psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa, wyzwań, szans i zagrożeń, jw., s. 232, 239; Encyklopedia
politologii, t. 5, red. M. Żmigrodzki, jw., s. 42; T. A
oś-Nowak, op. cit., s. 134; W. Fehler, O pojęciu
bezpieczeństwa państwa, jw., s. 160.
32
S. Kwiatkowski, A. Kwiatkowska-Drożdż, op. cit., s. 21; M. Cieślarczyk, R. Kuriata, op. cit., s. 17.
33
J. Prońko, op. cit., s. 5; M. Cieślarczyk, R. Kuriata, op. cit., s. 17, 20; J. Stańczyk, op. cit., s. 18, 19;
M. Cieślarczyk, Modele i wymiary bezpieczeństwa, jw., s. 41 oraz tegoż: Niektóre psychospołeczne aspekty
bezpieczeństwa, wyzwań, szans i zagrożeń, jw., s. 234; W. Fehler, O pojęciu bezpieczeństwa państwa, jw., s.
168, 169; T. A
oś-Nowak, op. cit., s. 135.
10
zasadniczo nie ma bezpieczeństwa, są tylko zjawiska fizyczne lub przyrodnicze. Dopiero
związek z człowiekiem czyni z nich np. zagrożenia i włącza do badań nad bezpieczeństwem.
W rezultacie, niezależnie od sposobu traktowania, bezpieczeństwo należy postrzegać w
perspektywie człowieka, w kontekście jego świadomego lub nieuświadomionego bytu34.
Podsumowując, nie istnieje jedno, powszechnie akceptowane rozumienie
bezpieczeństwa. Kategoria ta wyróżnia się interdyscyplinarnością oznaczającą
zainteresowanie wielu dyscyplin naukowych zajmujących się bezpieczeństwem w ramach
własnych, zawężonych obszarów badawczych. W rezultacie, analiza bezpieczeństwa
prowadzi do poznania szeregu różnorodnych zagadnień, które wskazują jedynie na
poszczególne aspekty problemu, pomijając niestety jego całokształt35.
Fragmentaryczność analiz zaświadcza o genetycznej złożoności bezpieczeństwa.
Wszelkie uproszczenia, traktujące bezpieczeństwo w sposób zwięzły i wyczerpujący zarazem,
są niewłaściwe. Najrozsądniejszym rozwiązaniem wydaje się przedstawianie głównych,
powtarzających się cech i dominujących sposobów myślenia o bezpieczeństwie. Tylko tak
można wyrazić specyfikę bezpieczeństwa i zachować zgodność z rzeczywistym stanem
wiedzy. Pamiętać przy tym należy, że zaprezentowane ustalenia, dotyczące zwłaszcza
negatywnego i pozytywnego podejścia do bezpieczeństwa, nie mają charakteru
alternatywnego lub konkurencyjnego. Stanowią jedynie wzorcowe modele myślenia, które w
praktyce, w stanie idealnym, nie występują. Co najwyżej znajdują odzwierciedlenie w
orientacjach teoretycznych, gdzie podejście negatywne jest łączone z realizmem
(neorealizmem), a pozytywne z idealizmem (liberalizmem, neoliberalizmem,
strukturalizmem)36. Oba podejścia uzupełniają się i w zależności od okoliczności, zamiennie,
z różną intensywnością kształtują wyobrażenia o bezpieczeństwie37. Ponadto,
przedstawianym zagadnieniom nie powinny towarzyszyć arbitralne, przesądzające oceny.
Nawet podejście negatywne wnosi przecież ważny wkład do bezpieczeństwa, akcentując
znaczenie zagrożeń, ich różnorodność, liczebność oraz siłę, zwraca powszechną uwagę na
rolę bezpieczeństwa, przyczyniając się do jego większego doceniania38.
Bezpieczeństwo należy postrzegać wszechstronnie. Nie można zadowalać się
enumeratywnym wyliczeniem kilku lub kilkunastu co zgrabniejszych definicji. Nie można
34
J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności interesów,
,,Sprawy Międzynarodowe 1982, z. 7, s. 29.
35
Por. J. Prońko, op. cit., s. 7; M. Cieślarczyk, R. Kuriata, op. cit., s. 20; J. Stańczyk, op. cit., s. 15; W.
Fehler, O pojęciu bezpieczeństwa państwa, jw., s. 165; Encyklopedia politologii, t. 5, red. M. Żmigrodzki, jw., s.
42.
36
Szerzej na ten temat zob. J. Stańczyk, op. cit., s. 43 45.
37
M. Cieślarczyk, R. Kuriata, op. cit., s. 9, 32.
38
S. Kwiatkowski, A. Kwiatkowska-Drożdż, op. cit., s. 16.
11
również poprzestawać na stwierdzeniach, zgodnie z którymi dopiero utrata bezpieczeństwa
uświadamia jego istotę. Takie postępowanie stanowi unik. Wyzwaniem nauki jest pełne
zrozumienie bezpieczeństwa  otwarcie się na różne koncepcje, a przede wszystkim
zrozumienie, że bezpieczeństwo nie jest tylko fragmentem całości, osobnym problemem,
badanym w oderwaniu od reszty. Nie jest również fundamentem, na którym opierają się inne
wartości. Bezpieczeństwo przenika i spaja wszystko, co wykracza poza potrzeby fizjologiczne
(egzystencjalne) każdego podmiotu. Dlatego też, niezależnie od sposobu rozpatrywania i
pojmowania, jest dobrem publicznym, sprawą ogólnospołeczną, wartością szczególną
zapewniającą prawidłowe funkcjonowanie. Współczesne bezpieczeństwo zależy od
wszystkich, każdego z osobna, nie tylko od państwa i jego wyspecjalizowanych organów.
Wyjątkowa rola w tym względzie przypada edukacji bezpieczeństwa, która jako jedyna
tworzy podstawy skutecznej polityki bezpieczeństwa, zapewniającej przetrwanie i rozwój39.
39
Na temat edukacji bezpieczeństwa zob. S. Kwiatkowski, A. Kwiatkowska-Drożdż, op. cit., s. 62-64.
12