CzĆowiek
w spoĆeczeństwie
Ąredniowiecznym
Warszawa 1996
Redakcja
Maria Koczerska
SĆawomir Górzyński
Opracowanie graficzne
SĆawomir Górzyński
Publikacja zawiera tezy referatów przygotowanych na sesjć naukow�
,,CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 
Uniwersytet Warszawski 29 -- 31 maja 1996 roku
Wersja elektroniczna
ISBN 83-85490-74-4
Wydawnictwo DiG
obj. 2,5 ark. wyd., obj. 2,5 ark. druk.,
nakĆad 350 egz. numerowanych
Janusz Bieniak
Elita kujawska w Ąredniowieczu
Poniewa� elitć Ąredniowiecznej ziemi dobrzyńskiej (sensu largo zaliczanej
do Kujaw) opracowaĆem ju� wczeĄniej (Stolica i region. WĆocĆawek i jego dzieje
na tle przemian Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, WĆocĆawek 1995, s. 23--59),
niniejszy referat obejmuje tylko Kujawy lewobrze�ne (wĆaĄciwe).
Na tym obszarze jedna hierarchia ziemska istniaĆa tylko w latach 1191--
1267 (daty wyznaczaj� prawdopodobny czas utworzenia ksićstwa kujawskie-
go oraz jego podziaĆ w zwi�zku ze zgonem Kazimierza I). Po tym ostatnim roku
wystćpuj� tam dwie równorzćdne hierarchie: brzeska i inowrocĆawska. W re-
zultacie dalszego podziaĆu ksićstwa inowrocĆawskiego ta ostatnia rozszczepiĆa
sić w XIV w. na dwie odrćbne: inowrocĆawsk� i gniewkowsk�. Przejćcie dziel-
nicy inowrocĆawskiej bezpoĄrednio przez Królestwo spowodowaĆo komasacjć
najwy�szych godnoĄci (wojewody, sćdziego) dla BrzeĄcia i InowrocĆawia, zwa-
nych znów kujawskimi. �rednie i ni�sze urzćdy pozostaĆy odrćbne w obu tych
dzielnicach. Stan taki utrzymaĆ sić tylko przez czćĄ� panowania Kazimierza
Wielkiego i panowanie Ludwika. Oddzieln� hierarchić zachowaĆo Ksićstwo
Gniewkowskie. Po zĆ�czeniu go z dzielnic� inowrocĆawsk� (w rćku WĆadysĆa-
wa Opolczyka) urzćdy wojewodów i sćdziów kujawskich zaniknćĆy na rzecz
ponownie brzeskich i ponownie inowrocĆawskich, zrazu zwanych tak�e gnie-
wkowskimi. Skomplikowana ta ewolucja doprowadziĆa ostatecznie w samym
końcu XIV w. do uksztaĆtowania sić czterech hierarchii ziemskich: jednej
w województwie brzeskim (brzeskiej) i a� trzech w inowrocĆawskim: peĆnej
inowrocĆawskiej oraz niepeĆnych gniewkowskiej i bydgoskiej, przy czym ta
ostatnia obejmowaĆa tylko niektóre urzćdy). Fakt istnienia tylu hierarchii na
tak maĆym terytorium powodowaĆ, �e o urz�d ziemski Ćatwiej byĆo na Kuja-
wach ni� gdziekolwiek indziej w Koronie ---- stan taki da sić porówna� jedynie
z Mazowszem.
Duchown� elitć na Kujawach tworzyĆo biskupstwo kujawskie ze stolic� we
WĆocĆawku oraz dwie podlegĆe mu kapituĆy: wĆocĆawska NMP oraz kruszwicka
Ąw. Piotra. Mićdzy obiema kapituĆami zachodziĆ ĄcisĆy zwi�zek, gdy� praĆaci
wĆocĆawscy byli z reguĆy tak�e kanonikami kruszwickimi i odwrotnie, a awan-
se jednej osoby przechodziĆy niejednokrotnie przez praĆatuĆy w obu tych
koĄcioĆach. SpoĄród pićciu poĆo�onych na Kujawach klasztorów (cystersów
w Byszewie, pó�niej w Koronowie, norbertanek w Strzelnie, dominikanów
w BrzeĄciu, franciszkanów w InowrocĆawiu i Radziejowie) oczywiste zwi�zki
rodzinne z miejscowym rycerstwem miaĆ konwent strzeleński, fundacja wo-
jewody kujawskiego Piotra Wszeborzyca z końca XII wieku.
4 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
MateriaĆ dokumentowy dla Kujaw zawdzićczamy gĆównie trzem miejsco-
wym koĄcielnym zasobom archiwalnym: wĆocĆawskiemu, koronowskiemu
i strzeleńskiemu, miejskiemu zasobowi toruńskiemu oraz Metryce Koronnej,
zawieraj�cej liczne transumpty. �redniowieczne ksićgi s�dowe zachowane s�
wyĆ�cznie z województwa brzeskiego (ziemskie przedeckie od 1397, ziemskie
brzeskie od 1398, ziemskie kowalskie od 1412, nie licz�c paru ocalaĆych kart
z lat 1401--1402, grodzkie brzeskie od 1430 itd.), co powoduje, �e elitć
urzćdnicz� (jak i w ogóle szlachtć) z tej czćĄci Kujaw mo�emy pozna� daleko
lepiej ni� z województwa inowrocĆawskiego. Obraz ten pogĆćbia jeszcze istnie-
nie dokumentu w sprawie nastćpstwa tronu po WĆadysĆawie Jagielle, wysta-
wionego przez ogóĆ dostojników oraz szlachtć (po dwóch z ka�dego rodu)
Kujaw brzeskich (1433). Analogicznego dokumentu Kujaw inowrocĆawskich
nie ma. OĄwietlaj�ca elitć duchown� wĆocĆawska ksićga kapitulna zaczyna
sić dziĄ od 1435; z konsystorskich pozostaĆy nieznaczne szcz�tki (1422--1425,
1428--1431). Dla pierwszej poĆowy XIV w. wa�nym �ródĆem uzupeĆniaj�cym
s� akta procesów polsko--krzy�ackich, z licznym udziaĆem zeznaj�cych Kuja-
wian ---- tym razem gĆównie inowrocĆawskich. Nie mo�na wreszcie pomin��
systematycznie ostatnio publikowanych poloniców z watykańskich ksi�g re-
gestowych; ich znaczenie dla rozpoznawania osób pochodz�cych z Kujaw jest
takie samo, jak dla innych ziem polskich.
Struktura polskiego rycerstwa implikuje przedstawienie równie� elity
kujawskiej wedĆug rodów herbowych. Mo�emy wyró�ni� 17 rodów, które
w swych przedstawicielach b�d� dochodziĆy tu niekiedy do wy�szych urzć-
dów, b�d� przez czas dĆu�szy wystćpowaĆy przynajmniej na mniej wa�nych.
S� to Pomianowie, Leszczyce, Ogończycy, Awdańcy, Łabćdzie, Szeligowie,
Doliwowie, Godzićbowie, Rolice, CielepaĆy, Sulimowie, Kotwice, MoĄcice,
NaĆćcze, Rogale, GrzymaĆowie, a wreszcie PaĆucy, których specyfik� byĆo
piastowanie wyĆ�cznie godnoĄci duchownych (XIV wiek), za to w rozmiarach
szczególnie znacz�cych. SpoĄród tej siedemnastki trzy pierwsze rody stano-
wiĆy ĄcisĆ� czoĆówkć. Ich klejnotników widzimy bowiem stale na urzćdach
wszelkiej rangi, nie wyĆ�czaj�c najwy�szych, a tak uksztaĆtowan� pozycjć
zachowywaĆy one niezmiennie przez caĆy interesuj�cy nas czas. Ze wzglćdu
na limity wypowiedzi i tekstu zajmć sić wićc dalej tylko nimi, cho� sam
pocz�tek kujawskiej hierarchii ziemskiej (koniec XII ---- koniec XIII w.) nale�y
gĆównie do Awdańców i Łabćdziów, którzy nastćpnie trac� na znaczeniu.
Ród Pomianów mo�emy okreĄli� jako najbardziej kujawski z rodów rycer-
skich Ąredniowiecznej Polski. Pochodzenie ich z tego wĆaĄnie obszaru jest
niew�tpliwe. �ródĆowo wystćpuj� tu ju� w XII w., ju� wówczas podzieleni na
dwie podstawowe linie: sĆu�ewsk� i osićcińsk� (pierwszy zapis obu tych
miejscowoĄci, niew�tpliwie gniazdowych, mamy dopiero z wieku XIII), które
daĆy pocz�tek wszystkim pó�niejszym gaĆćziom tego rodu. Na przeĆomie
XIV/XV w., kiedy przynajmniej dla województwa brzeskiego mamy peĆny
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 5
wgl�d w stan wĆasnoĄci maj�tków, mo�emy doliczy� sić w rćkach Pomianów
ponad 50 wsi kujawskich, zgrupowanych gĆównie w 7 kluczach, wówczas ju�
rozdrobnionych: 1) osićcińsko--d�bskim (kilkanaĄcie wsi: parafie Osićciny
i D�bie, czćĄ� parafii Witowo), 2) sĆu�ewsko--grabskim (kilkanaĄcie wsi: para-
fie SĆu�ewo, czćĄciowo Grabie i poszczególne w parafiach s�siednich),
3) warzymowsko--broniszewskim (kilka wsi w obu tych parafiach), 4) sompo-
lińsko--m�kolińskim (kilka wsi w obu tych parafiach), 5) lutoborskim (7 wsi:
czćĄ� parafii Grabkowo i KĆóbka), 6) pĆonkowsko--brańskim (nieznana liczba
wsi w obu tych parafiach), 7) cztery s�siaduj�ce wsie w parafiach Byczyna
i KoĄcielna WieĄ. Poza tymi kluczami s� to wsie pojedyncze, rozrzucone po
caĆym obszarze Kujaw. St�d ju� w XIII w. Pomianowie przeszli tak�e do ziemi
sieradzkiej, gdzie zajćli podobnie znacz�c� pozycjć. W XIV w. s� widoczni
nadto w ziemi Ććczyckiej i Wielkopolsce (Konińskie), w XV w. na Mazowszu.
42 pewnych Pomianów piastowaĆo do 1450 urzćdy ziemskie na samych tylko
Kujawach; liczba ta mogĆaby wzrosn��, gdyby �ródĆa z pierwszej poĆowy
XIII w. podawaĆy peĆn� ich obsadć. Co do najwy�szych urzćdów, 4 klejnotni-
ków tego rodu byĆo wojewodami inowrocĆawskimi (JarosĆaw ze SĆu�ewa
1282--1292, Bronisz 1294--1311, Jan z PĆonkowa 1328--1343, Jarand z Gra-
bia i Brudzewa 1426--1439), 1 wojewod� brzeskim (Bronisz ze SĆu�ewa 1297--
p.1306), 5 kasztelanami brzeskimi (PrzecĆaw z Osićcin 1288--1303, UbysĆaw
z Osićcin 1307--1326, Chebda ze SĆu�ewa 1330--1356, Jarand z KĆóbki 1416--
1430, MikoĆaj z Warzymowa 1435--1455), 3 kasztelanami inowrocĆawskimi
(RozdziaĆ 1271, Oswald z PĆonkowa 1366--1387, MikoĆaj z PĆonkowa 1450--
1452), 4 kasztelanami kruszwickimi (Bronisz ze SĆu�ewa 1293--1297, Chebda
ze SĆu�ewa p. 1300, Jan z Grabia 1394--1410, MikoĆaj z Warzymowa 1430--
1435), 2 sćdziami inowrocĆawskimi (JarosĆaw z Sadlna 1398--1419, Maciej
z OĄna 1436), 1 sćdzi� brzeskim (Wawrzyniec ze SĆu�ewa 1442--1460). Pozy-
cja Pomianów w kujawskiej hierarchii ziemskiej byĆa wićc przez caĆy czas
stabilna. Dwóch dostojników kujawskich tego herbu (kasztelan brzeski Cheb-
da ze SĆu�ewa i wojewoda inowrocĆawski Jarand z Brudzewa) awansowaĆo
pó�niej na wojewodów sieradzkich. Pomianów kujawskich znajdujemy rów-
nie�, cho� rzadko, wĄród starostów (brzeski Bronisz ze SĆu�ewa 1315--1316,
inowrocĆawski Jarand z Grabia 1415--1418, a nawet sieradzki Chebda ze
SĆu�ewa 1354--1366). Kujawscy przedstawiciele rodu zajmowali te� praĆatury
w kapituĆach, równie� poza wĆasn� ziemi�; w XIV w. wybili sić archidiakon
gnie�nieński PrzecĆaw ze SĆu�ewa i dziekan tam�e Jarand z BeĆszewa,
zamordowany w 1388 jako subkolektor kamery apostolskiej. Na przeĆomie
XIV/XV w. z kolei mamy infiltracjć do kujawskich kapituĆ Pomianów z sie-
radzkiego Niewiesza; jeden z nich, Jan PeĆĆa, byĆ biskupem kujawskim
1421--1428.
Gniazdem rodu Leszczyców byĆa wschodnia Wielkopolska (kasztelania
lćdzka). Ju� w XI w. nale�aĆ doń arcybiskup gnie�nieński BogumiĆ, a w XII w.
6 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
Leszczyce wystćpuj� licznie w Ksićdze brackiej lubińskiej. PrzejĄcie na Kuja-
wy zawdzićczaj� dzier�eniu kasztelanii lćdzkiej 1239--1261 przez ksićcia
Kazimierza I. Odt�d z kujawsk� lini� Piastów zwi�zaĆo sić trwale potomstwo
Leszczyca Boguszy, mianowanego przez Kazimierza kolejno kasztelanem
inowrocĆawskim (1241) i wojewod� kujawskim (1243--1259). Od niego pocho-
dz� dwie specyficzne kujawskie linie rodu: koĄcielecka i ostrowska. Od końca
XIV w. w hierarchii kujawskiej uczestniczyĆa nadto linia radolińska (lubstow-
ska), która tak�e pozyskaĆa tu dobra. PodziaĆ substancji mićdzy dwoma
najzamo�niejszymi czĆonkami linii koĄcieleckiej: wojewod� kujawskim Woj-
ciechem z KoĄcielca i sćdzi� Hektorem z PakoĄci (1362), obj�Ć 14 miejscowo-
Ąci poĆo�onych czćĄciowo po wielkopolskiej stronie granicy z Kujawami.
Wićcej ni� poĆowa (9) stanowiĆa zwarty kompleks wokóĆ PakoĄci (pozyskanej
po 1282) i KoĄcielca. Dalszych kilkanaĄcie miejscowoĄci, poĆo�onych na
Kujawach, w Wielkopolsce, ziemi michaĆowskiej, a od 1358 tak�e w dobrzyń-
skiej (klucz szpetalski) nale�aĆo do innych przedstawicieli linii; trzeba tu nadto
uwzglćdni� macierzyznć Hektora, Sćpólno Krajeńskie. Substancja maj�tkowa
Leszczyców KoĄcielców wci� rosĆa, po 1400 stracili oni jednak gniazdowy
KoĄcielec, który przeszedĆ do Ogończyków w drodze dziedziczenia po k�dzieli.
Linia ostrowska (KiwaĆowie) posiadaĆa klucz 5 wsi w parafii Ostrowo nad
GopĆem (tworzony m.in. przez nadanie i posag), taki sam klucz goliński
w Konińskiem i co najmniej kilka wsi rozrzuconych w innych czćĄciach
Kujaw. Do 1450 widzimy na kujawskich urzćdach ziemskich 35 pewnych
Leszczyców. WĄród nich byĆo a� 3 wojewodów (ogólno)kujawskich (Bogusza
1243--1259, Wojciech z PakoĄci ok. 1345--1350, Wojciech z KoĄcielca 1357--
1386), 2 wojewodów brzeskich (Wojciech z PakoĄci 1325--ok. 1345, Maciej
z Łabiszyna 1412--1430), 2 wojewodów inowrocĆawskich (Maciej z Lubstowa
1397--1408, Maciej z Łabiszyna 1409--1412) 4 kasztelanów inowrocĆawskich
(Bogusza 1241, Bartosz z KoĄcielca 1304--1311, Bogusza 1326--1339, Maciej
1353--1362), 4 kasztelanów kruszwickich (Wojciech Bezdrzewic 1301, Jan
z Ostrowa 1316--1327, Przezdrzew z Ostrowa 1332--1339, MikoĆaj z Lubstowa
1435--1448), 7 kasztelanów bydgoskich (Bartosz z KoĄcielca 1294, BogumiĆ
z PakoĄci 1326--1330, Maciej 1339--1350, MikoĆaj z PakoĄci 1400, Grzymek
z CieĄlina 1402--1419, Tomasz z PakoĄci 1423--1426, Aleksander z Łabiszyna
1446--1448), 2 sćdziów (ogólno)kujawskich (StanisĆaw z Ostrowa 1356--1363,
Hektor z PakoĄci 1365--1377), 4 sćdziów brzeskich (Maciej z Ostrowa 1288--
1299, Maciej 1350--1351, StanisĆaw z Ostrowa 1353--1356, MikoĆaj z KoĄciel-
ca 1386--1400), 3 sćdziów inowrocĆawskich (Bartosz z KoĄcielca 1296--1303,
Wincenty ze Smogorzewa 1325--1327, Jan z KoĄcielca 1339--1356). Cho� wićc
ogólna liczba urzćdników z tego rodu byĆa ni�sza ni� Pomianów, na dostojeń-
stwach wy�szych Leszczyce dominuj�. Apogeum ich znaczenia to wiek XIV,
kiedy to obsadzili oni województwa i sćdstwa ---- w rezultacie ich wyj�tkowo
aktywnego wĆ�czenia sić do akcji zjednoczeniowej. W tym wieku Leszczyce
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 7
piastowali a� 3 godnoĄci biskupie (kujawski Gerward z Ostrowa 1300--1323,
pĆocki Florian z KoĄcielca 1318--1333, krakowski Piotr z Radoliny 1392--
1412, potem poznański 1412--1414), z czym wi�zaĆo sić wejĄcie kilku rodowców
do kapituĆ. Maciej z Łabiszyna byĆ starost� bydgoskim 1409--1410, inowroc-
Ćawskim 1411--1413 i 1419--1424, Tomasz z PakoĄci zaĄ konińskim 1422--
1423, nakielskim 1424--1425, generalnym wielkopolskim 1426--1428. KoĄ-
cielecka linia Leszczyców to, przynajmniej w XIV w., pierwszy dom kujawski.
Ród Ogończyków ---- potomstwo WojsĆawa, znanego z wielu �ródeĆ (w tym
z Galla) piastuna, a potem stolnika BolesĆawa Krzywoustego ---- reprezentuje
mo�nowĆadztwo bardzo starej daty. Ju� w XII w. jego przodkowie posiadali
majćtnoĄci we wszystkich niemal dzielnicach polskich. Na Kujawach mieli
oni wówczas conajmniej kilkanaĄcie wsi, z których kilka darowali instytucjom
koĄcielnym. Wystćpuj� w tej ziemi trzy linie rodu: Trojanowice, Ogonowice
(eponimicznoĄ� tej linii wi�e sić z jej najwy�szym w kraju statusem spoĆecz-
no--maj�tkowym) oraz gaĆ� chalińska, spokrewniona szczególnie blisko
z Ogonowicami. W XIV w. w rćkach Ogończyków byĆo ponad 30 wsi kujaw-
skich, skupionych gĆównie w 4 kluczach: 1) chalińskim (8 wsi: 4 w parafii
Chalno, pozostaĆe w parafiach ZgĆowi�czka i Orle oraz parafialna wieĄ Bonie-
wo, nieco oddalona), 2) zakrzewskim, (4 wsie w parafiach Zakrzewo, Chlewi-
ska i Straszewo oraz parafialny Krzywos�dz (uzyskany po 1362),
3) koĄcielskim, odziedziczonym po k�dzieli mićdzy 1303 a 1316 (6 wsi w pa-
rafii KoĄcielna WieĄ, nadto Swarowo w parafii B�dkowo, zaginiony Brze�;
z kluczem tym s�siadowaĆ nale��cy do innej linii Wysocin), 4) kryrskim
(3 wsie w pobli�u GopĆa). Kilka wsi mieli ponadto rodowcy w ró�nych czć-
Ąciach Kujaw. Tu� po 1400 Ogończycy weszli przez maĆ�eństwo w posiadanie
KoĄcielca z szeregiem dalszych wsi. Do 1450 znajdujemy 29 pewnych Ogoń-
czyków piastuj�cych kujawskie urzćdy ziemskie. Listć ich otwiera ju� w po-
Ćowie XII w. kasztelan wyszogrodzki Janusz WojsĆawic. Najwy�si dygnitarze
to wojewoda brzeski KrzesĆaw z KoĄcielnej Wsi (1391--1412), wojewoda ino-
wrocĆawski Janusz z KoĄcielca (1412--1426) i kasztelan brzeski Wojciech
z KoĄcielnej Wsi (1383--1414); poza tym 3 kasztelanów kruszwickich (Jakub
z Chalna 1282, MikoĆaj z Woli 1345--1346, DobiesĆaw z KoĄcielnej Wsi 1351--
1385), 2 kasztelanów bydgoskich (WojsĆaw z Zakrzewa 1359--1362, MikoĆaj
KoĄcielecki 1450--1453) i a� 7 kasztelanów kowalskich (PrzybysĆaw z Zakrze-
wa 1320--1327, �yra z KoĄcielnej Wsi 1330, DobiesĆaw z KoĄcielnej Wsi 1349,
PrzybysĆaw z Woli 1374, StanisĆaw z Boniewa 1430--1433, PrzybysĆaw z Krzy-
wos�dza 1435--1438, KrzesĆaw z Morzyc 1440--1464). Starostwo kujawskie
piastowali: MikoĆaj z Woli (1345--1346), a potem (tylko brzeskie) KrzesĆaw
z KoĄcielnej Wsi (1383); ten ostatni otrzymaĆ nastćpnie (1384--1385) staro-
stwo Ććczyckie. PrzybysĆaw z Zakrzewa byĆ natomiast (1319) krótko starost�
wielkopolskim czy mo�e tylko zastćpc� starosty. Pozycja Ogończyków na
Kujawach lewobrze�nych przedstawia sić zatem nieco sĆabiej ni� Pomianów
8 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
i Leszczyców, jakkolwiek przewy�sza inne rody herbowe. Do najwićkszego
stosunkowo znaczenia doszli oni na przeĆomie XIV/XV w., na co pewien
wpĆyw miaĆa ich mazowiecka opcja polityczna (poparcie dla roszczeń Siemo-
wita IV do korony).
Jacek Banaszkiewicz
Kobieta a Ćad cywilizacyjny ---- w�tek sĆowiańskich
przekazów wczeĄniejszego Ąredniowiecza
Przegl�daj�c Ąredniowieczne (i inne) tradycje o pocz�tkach ludów czy
wspólnot plemienno--państwowych, z zaskoczeniem zauwa�amy, i� problem
generalnego uregulowania pozycji kobiety w spoĆecznoĄci nale�y do funda-
mentalnych, trudnych do przecenienia przedsićwzić� doby pocz�tkowej ----
mitycznego czasu tworzenia.
W dziele cywilizowania sić spoĆecznoĄci swoje wyra�ne miejsce zajmuje ----
obok powoĆania do �ycia instytucji wĆadzy zwierzchniej: wybrania króla--przy-
wódcy, zaopatrzenia przez tego� grupy w prawo, którego przedtem nie byĆo,
pobudowania pierwszego miasta--stolicy ---- dokonanie polegaj�ce na podporz�d-
kowaniu �ywioĆu kobiecego wĆadzy mć�czyzny. WolnoĄ� kobiet, jak� cieszyĆy sić
one do momentu ukonstytuowania sić wspólnoty cywilizacyjnie dojrzaĆej, a ina-
czej rzecz przedstawiaj�c, ich peĆne równouprawnienie w stosunku do mć�czyzn,
skutkuje fatalnymi dla grupy nastćpstwami. Przekonuj� o tym liczne tradycje,
maluj�ce obraz spoĆecznoĄci zdestabilizowanej seksualn� swobod� i inicjatyw�
kobiet. Chaos seksualny i zamćt w relacjach rodzinnych (kobiety braĆy sobie,
kogo chciaĆy i wedle widzimisić rozdawaĆy dzieci), ale tak�e brak ró�nic
w spoĆecznym podziale ról mićdzy stronami (kobiety wojowaĆy, polowaĆy, ubie-
raĆy sić jak mć�czy�ni itd.), wszystko to uniemo�liwiaĆoby przejĄcie do ustroju
lepszego, wspólnoty cum rege et lege. Interesowa� nas bćd� przekazy (mit o walce
Asów z Wanami, PVL, Kosmas, Dalimil, Saxo Gramatyk i inne) pokazuj�ce,
w jaki sposób i na jakich zasadach odbywaĆo sić owo przejĄcie do nowej formacji
poĆ�czone z ujarzmieniem kobiet. Historie te podporz�dkowuj� sić bowiem
pewnym strukturalnym rozwi�zaniom. Spróbujemy te� na zakończenie pokaza�,
i� problem kontroli nad kobiet�, czy kwestia przestrzegania wĆaĄciwego Ćadu
seksualnego nale�� do tych pilnie nadzorowanych przez sacrum, co uwidacz-
nia sić intruktywnie np. przy zmianie religii przez Rugian.
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 9
El�bieta D�browska--Zawadzka
,,Paszport do niebios  . Z dziejów mentalnoĄci
w Ąredniowiecznej Europie Ćacińskiej
�wićty Grzegorz Wielki w VI wieku donosi nam o mĆodym mnichu, który
znalazĆ Ąmier�, uciekaj�c z klasztoru, i którego w myĄl wskazań Ąwićtego
doktora KoĄcioĆa pochowano wraz z ,,CiaĆem Pana naszego  , aby zapewni� mu
odkupienie grzechów i zbawienie wieczne. Tak te�, od samych pocz�tków
chrzeĄcijaństwa, chć� zapewnienia swoim zmarĆym wejĄcia do nieba towarzy-
szy obrzćdom pogrzebowym. Jednym ze sĆabo dotychczas rozpoznanych
takich zabiegów, które mo�na by okreĄli� mianem ,,paszportu do niebios  ,
byĆo skĆadanie do grobu wraz ze zmarĆym przedmiotów lub tekstów Ąwiad-
cz�cych o uzyskaniu przez niego odpuszczenia grzechów lub te� wyznania
wiary, i to w wersji zgodnej z kanonami KoĄcioĆa katolickiego. Zabiegi te
mo�na zestawi� w czterech nastćpuj�cych grupach:
1. ,,Communio mortuorum  jest to skĆadanie przy zwĆokach zmarĆego
konsekrowanych hostii i wina, co ma pewien aspekt magiczny, ale jest te�
wynikiem przekonania, i� obecnoĄ� CiaĆa Pana Jezusa broni zmarĆego przed
zakusami szatana. W formie symbolu, tj. skĆadania do grobów niektórych
panuj�cych i przedstawicieli wy�szego duchowieństwa kielicha i pateny
z niekonsekrowanymi winem i chlebem, owa ceremonia przetrwaĆa a� do
wieku XVIII.
2. Zbiory zwyczajów klasztornych niektórych opactw angielskich XI i XII
wieku wspominaj� o zwyczaju umieszczania na czole zmarĆego formuĆy ab-
solucji wypisanej na pergaminie. Jego materialnym objawem s� te� tzw.
krzy�e absolucji, tj. krzy�e z blachy oĆowianej z wyrytem imieniem, a czasem
tak�e dat� zgonu zmarĆego, skĆadane do grobów zarówno osób Ąwieckich, jak
i duchownych na terenie Wysp Brytyjskich i póĆnocno--zachodniej Francji.
3. OĆowiane tablice umieszczane w grobach panuj�cych, mo�nych i wy�-
szego duchowieństwa zawieraĆy imić, funkcjć i datć zgonu zmarĆego i miaĆy
niew�tpliwie na celu identyfikacjć zwĆok. Kilka z nich zawiera ponadto tekst
,,Credo  ---- Wyznania wiary. Kluczem dla zrozumienia tego zwyczaju jest
informacja z �ywotu Stefana de Muret, zaĆo�yciela kongregacji Grandmont
+1124, �e umieszczenie tekstu ,,Credo  przy umieraj�cym miaĆo go broni� od
nieprzyjacióĆ w Dniu S�du Bo�ego.
4. Na terenach francuskich prowincji koĄcielnych znaleziono w kilkunastu
grobach przedstawicieli wy�szego duchowieństwa oĆowiane bulle, tj. pieczćcie
papieskie emitowane w zwartym odcinku czasu, a mianowicie w latach 1334--
1458. Pieczćcie te, jak udaĆo sić to w kilku wypadkach stwierdzi�, byĆy
10 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
przywieszone do dokumentów. CzćĄ� z nich to bulle nominacji danego dygni-
tarza, inne zawieraĆy udzielane zmarĆemu odpusty. Jedynym znaleziskiem
bulli papieskich w grobie osoby Ąwieckiej s� dwie pieczćcie Bonifacego IX
pochodz�ce z grobu królowej Jadwigi Andegaweńskiej +1399 na Wawelu.
Wymienione tu zwyczaje pogrzebowe trudno uzna� tylko za przejaw dziaĆal-
noĄci magicznej. Umieszczone w grobach przedmioty, teksty i inskrypcje
miaĆy zastćpowa� Komunić �w. i modlitwy, których zmarĆy nie mógĆ ju�
wymawia� lub przyjmowa�. MiaĆy one stanowi� tarczć ---- scutum w Dniu S�du
Bo�ego, a siĆa ich oddziaĆywania, tak jak i modlitw, byĆa nieograniczona.
Znajdujemy je zarówno w grobach przedstawicieli elity wĆadzy, jak i elity
intelektualnej i stanowi� one materialny objaw pewnej okreĄlonej koncepcji
filozoficznej zachowania w obliczu Ąmierci.
Teresa Dunin--W�sowicz
Model Ąwićtego w Polsce wczesnoĄredniowiecznej
Siostra Urszula Borkowska, w swojej rozprawie o ideale ĄwićtoĄci i ducho-
woĄci w czasach Ąw. Wojciecha, podkreĄla, �e w opracowaniach literatury
hagiograficznej wczesnego Ąredniowiecza, odnajdujemy próby typologii Ąwić-
tych tamtych czasów i �e w �ywotach pisanych w latach 500--800, zdecydowan�
przewagć miaĆy postacie Ąwićtych biskupów. StraciĆy j� w IX wieku na rzecz
modelu eremity--mćczennika. Na nowo model Ąwićtego biskupa prze�ywaĆ swój
renesans w X--XI wieku, zwĆaszcza w krajach anglosaskich i na terenie Niemiec.
Wyró�nia ona równie� i omawia szerzej, na podstawie pism Brunona z Kwer-
furtu, ideaĆ Ąwićtego biskupa--zakonnika i mćczennika--mistyka. W konklu-
zjach swego studium, podkreĄla, �e teksty, które poddano analizie stanowi�
istotne ogniwo w badaniach nad dziejami ĄwićtoĄci w chrzeĄcijańskiej Euro-
pie. Ukazuj� bowiem ten jej model, maĆo jeszcze rozpoznany, jaki wypraco-
waĆo niezmiernie interesuj�ce Ąrodowisko eremickie, skupione wokóĆ Ąw.
Romualda z Kamaldoli. Obok �ywotu Ąw. Romualda, napisanego przez Piotra
Damianiego, pisma Brunona stanowi� cenny zapis XI--wiecznego wzlotu
ludzkiego ducha na szczyty kontemplacji.
SĆusznie uwa�a Urszula Borkowska, �e teksty Brunona przyniosĆy wzorzec
biskupa ---- gorliwego duszpasterza, apostoĆa--misjonarza, ale tak�e mnicha
ascety i mćczennika.
Trzy ostatnie modele odnajdujemy równie� na kartach �ywotu Pićciu
Braci. Zwrócono uwagć, �e w naszej literaturze hagiograficznej model mnicha,
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 11
ascety jest raczej wyj�tkowy, brak gĆćbszego zainteresowania nim w ci�gu
caĆego Ąredniowiecza, w przeciwieństwie do hagiografii zachodnioeuropej-
skiej, obfituj�cej w modele ĄwićtoĄci zakonnej, tworzonej w krćgach benedyk-
tyńskich, eremickich i pó�niej cysterskich.
Zajmiemy sić szczególnie spraw� modelu ĄwićtoĄci w dwu pierwszych krć-
gach: u benedyktynów i eremitów w Polsce. Model biskupa mćczennika,
przyszedĆ do nas z Czech poprzez Italić; model eremity bezpoĄrednio z Italii.
I. W r. 997 zgin�Ć Wojciech na granicy prusko--polskiej. W r. 999 przed
2 grudnia nast�piĆa Jego kanonizacja w Rzymie. W r. 1000 zostaje On, obok
Wniebowzićcia NajĄwićtszej Marii Panny, patronem katedry gnie�nieńskiej.
�ywot Wojciechowy napisaĆ Brunon w r. 1004: Wojciech ma by� patronem
zjednoczonej Europy Ąrodkowej i w tym duchu Bruno Go nam przedstawia.
Jakie byĆy w tym wzglćdzie plany Ottona III i Sylwestra II?
W tekstach powstaĆych wokóĆ pielgrzymki cesarskiej do grobu Ąw. Wojcie-
cha w Gnie�nie, w roku tysićcznym, mo�na odczyta�, za Aleksandrem Giey-
sztorem, zarys celu ostatecznego w pĆaszczy�nie wielkiej polityki. ByĆa nim
nowa organizacja Ąwiata chrzeĄcijańskiego w jego czćĄci zachodniej, a przy-
najmniej tych krajów, które uznawaĆy autorytet cesarski w sprawach Ąwiec-
kich i koĄcielnych. Po mćczeńskiej Ąmierci Ąw. Wojciecha, w czasie drugiego
pobytu w Rzymie Ottona III, najpewniej zaraz po rozpoczćciu pontyfikatu
przez Gerberta, w kwietniu 999 roku, powstaĆo arcybiskupstwo Ąw. Wojcie-
cha. Tak bowiem pierwotnie nazywano metropolić polsk�, stawiaj�c na jej
czele przyrodniego brata Ąwićtego ---- Radzima--Gaudentego.
Model Wojciecha patrona Europy nie znalazĆ naĄladowcy, bo i czasy sić
zmieniĆy i przepadĆa idea wspólnej Europy. Zostaje nam w Polsce model
biskupa--mćczennika, zabitego przez swoich (Ąw. StanisĆaw i bĆ. Werner).
Kanonizacja biskupa StanisĆawa byĆa niemo�liwa przed poĆow� XIII wieku,
a do kanonizacji biskupa Wernera nigdy nie doszĆo.
II. Eremici nasi, tzn. Pićciu Braci Mćczenników (Mateusz, Jan, Izaak,
Benedykt i Krystyn), wzbudzaj� ostatnio zainteresowanie polskich history-
ków, szczególnie dotyczy to miejsca pierwotnego ich ulokowania w Polsce.
Dotychczas badacze lokowali ich w Mićdzyrzeczu i Kazimierzu Biskupim.
Ostatnio Gerard Labuda wysuwa dawniejsz� hipotezć Wojciecha Kćtrzyńskie-
go, by ulokowa� ich w Kazimierzu koĆo SzamotuĆ, opieraj�c sić na nowej
interpretacji przemarszu wojsk cesarskich i legendach miejscowych. Czy
sprawć tć rozwi�� prace wykopaliskowe, w�tpić, gdy� podobnie jak w Pe-
reum pod Rawenn�, tak i w Polsce nie mogĆo pozosta� Ąladu po drewnianych
celach, rozrzuconych po bagnach i po drewnianym koĄciele. W Pereum je-
szcze byĆy jakieĄ szanse znalezienia szcz�tków, gdy� staĆa tam murowana,
marmurowa rotunda, ufundowana przez Ottona III, ku czci Ąw. Wojciecha,
po której równie� nie ma Ąladu. ZostaĆa tylko miejscowoĄ� (dziĄ) San Alberto
z nowym koĄcioĆem, w którym znajduje sić relikwia palca Ąw. Wojciecha, oraz
12 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
nazwa pola: ,,Pereo  . GdybyĄmy przyjćli, �e pĆyta znaleziona w katedrze
gnie�nieńskiej, dotyczy naszych eremitów, s�dzć, �e trzech Polaków pocho-
wano w koĄciele w Gnie�nie, a szcz�tki dwu cudzoziemców mo�e wróciĆy do
Pereum, sk�d Jan i Mateusz przybyli do Polski. Czekamy na ostatni� publi-
kacjć Brygidy K�rbis, z peĆnym odczytem inskrypcji na pĆycie.
Nie wydaje sić jednak, by wzór wĆoski klasztoru eremitów Ąw. Romualda
w naszym klimacie sić przyj�Ć. Natomiast po tej nieudanej próbie, rozwin�Ć
sić benedyktyński model klasztoru, z mnichami przebywaj�cymi w jednym
budynku klasztornym, niejednokrotnie dobrze ufortyfikowanym. Ostatnio
historycy coraz czćĄciej sytuuj� klasztory benedyktyńskie w pobli�u lub
w samym centrum wĆadzy.
Wojciech byĆ potrzebny spoĆeczeństwu czasów Ottona III i BolesĆawa Chro-
brego, m.in. jako przedstawiciel intelektualnej grupy mo�nowĆadczej europej-
skiej, jednoczeĄnie mnich benedyktyński i biskup--mćczennik. Takim Go te�
Brunon przedstawiĆ, nie pomijaj�c zreszt� jego ludzkich sĆaboĄci i wahań, na
co zwracaĆa wielokrotnie uwagć Jadwiga Karwasińska w swoich pracach.
Model eremitów wĆoskich Ąw. Romualda nie przyj�Ć sić w warunkach polskich
(maĆe drewniane pustelnie, rozrzucone wĄród bagien i bardzo odlegĆy dom
macierzysty, o czym czćsto wspomina �ywot Pićciu Braci).
Dopiero w XIV wieku przeniesienie w inne rejony Polski Centralnej i przyjćcie
innej techniki budowlanej, daĆy pocz�tek Kazimierza Biskupiego, o czym
ostatnio pisze Krystyna Górska--GoĆaska, ale klasztor ten ju� miaĆ niewiele
wspólnego z eremitami Ąw. Romualda z Pereum i pierwsz� ich fili� w Polsce
XI--wiecznej.
OczywiĄcie bardzo nam brakuje Ąwićtego przedstawiciela dynastii piastow-
skiej w pierwszych wiekach chrzecijaństwa na ziemiach polskich. Na ogóĆ
wszćdzie w Europie spotykamy pierwszych wĆadców ochrzczonych dynastii
wĄród Ąwićtych. Brak ich w Polsce Ąredniowiecznej. W poĆowie XIII wieku lukć
tć zapeĆniaj� kobiety, ale to ju� zupeĆnie inny problem.
Dopiero dynastia Jagiellonów dostarcza koĄcioĆowi polskiemu Ąwićtego
królewicza Kazimierza. Do kanonizacji dochodzi na podstawie procesu pro-
wadzonego przez Zachariasza Ferreriego w roku 1521. Bulla kanonizacyjna
nie dotarĆa jednak do Polski i dopiero na skutek starań Zygmunta III Wazy,
w roku 1602, papie� Klemens VIII wydaĆ drug� bullć, któr� przywieziono do
Polski i w roku 1604 odbyĆy sić w Wilnie uroczystoĄci kanonizacyjne.
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 13
Marian Dygo
Relacje spoĆeczne w Ąwietle poezji niemieckiej
XIII wieku (Walther von der Vogelweide i Freidank)
TwórczoĄ� wspóĆczesnych sobie poetów: Walthera i Freidanka nie byĆa
dot�d szerzej wykorzystywana jako �ródĆo do poznania refleksji Ąredniowiecz-
nego czĆowieka nad ró�nego typu wićziami osobowymi, chocia� podejmowano
próby interpretacji poezji pierwszego z autorów w kategoriach historii spo-
Ćecznej. Tymczasem obaj poeci, bliscy spraw �ycia codziennego, o wyra�nie
zaznaczonej samoĄwiadomoĄci twórczej, dostrzegaj�cy granice ludzkiej oso-
bowoĄci, chc�cy przesĆaniem dydaktycznym wpĆywa� na odbiorcć swojego
dzieĆa, siĆ� rzeczy musieli odnieĄ� sić do wićzi Ć�cz�cych jednostkć z innymi
lud�mi. Do porównawczej analizy spuĄcizny Walthera i Freidanka zachćcaj�
ró�nice w ich twórczoĄci: poezja Walthera, obracaj�cego sić w Ąwiecie dwor-
sko--rycerskim, czoĆowego przedstawiciela minnesangu, odzwierciedla jego
losy �yciowe; Freidank szukaĆ odbiorców swojego ,,Bescheidenheit  w Ąrodo-
wisku miejskim, celem zaĄ jego poezji byĆo nauczanie m�droĄci.
Freidank odnosiĆ sić do wszystkich interesuj�cych nas typów wićzi osobo-
wych, tj. do pokrewieństwa, przyja�ni i sĆu�by. Sposób prze�ywania tych wićzi
rozpatrywaĆ z perspektywy koncepcji czĆowieka ---- obrazu Boga. Konsekwen-
cje aksjologiczne tej koncepcji kierowaĆy go do realizacji postulatu poznania
siebie; poznanie dobra i zĆa miaĆo nadrzćdnoĄ� nad wićziami osobowymi. O ile
Freidank deklarowaĆ, �e bćdzie sobie bardziej miĆy ni� jego najlepszy przyja-
ciel, o tyle Walther wyjawiaĆ, �e jeszcze nie byĆ wobec innych tak miĆy, jak
wobec siebie. Aksjologia Walthera, tak�e wyrastaj�ca z koncepcji czĆowieka
---- obrazu Boga, zapewne determinowaĆa jego myĄlenie o relacjach osobo-
wych. Wysoka ocena przyja�ni, przedkĆadanie jej nad wić� rodow�, mogĆo
bowiem wynika� z tego, �e pozyskanie i utrzymanie przyjaciela zakĆada ot-
warcie sić na drugiego czĆowieka. Walther nie oceniaĆ tak�e, jak to czyniĆ
Freidank, struktur wĆadzy (wićzi sĆu�ebnych) stopniem realizacji postulatów
moralnych przez sprawuj�cych wĆadzć. Bli�sza od koncepcji Tugend--Adel
byĆa mu idea przebaczenia.
Tylko taka postawa wobec Ąwiata i ludzi, jak� reprezentowaĆ Walther,
czyniĆa mo�liwym uprawianie liryki miĆosnej. Rygoryzm etyczny Freidanka
i jego koncentracja na samym sobie gasiĆy tak� twórczoĄ� w zarodku.
14 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
SĆawomir Gawlas
CzĆowiek uwikĆany w wielkie procesy
---- przykĆad Muskaty
Biskup krakowski Jan Muskata nie cieszy sić na ogóĆ sympati� history-
ków. Nie odmawia mu sić wprawdzie zdolnoĄci i szerokich horyzontów poli-
tycznych. Uchodzi jednak nie bez racji za zwolennika rz�dów czeskich
w MaĆopolsce i gĆównego przeciwnika WĆadysĆawa Łokietka. Jego poczyna-
niami w krzywym zwierciadle zeznań w politycznym procesie, jaki wytoczyĆ
mu arcybiskup �winka (1306--1308) miaĆa kierowa� równie� chć� popierania
Niemców i wypćdzenia Terrigenas Polonos de propriis dominiis. �wiadkowie
wĄród ró�nych kryminalnych zarzutów (zgodnych z karnym charakterem
dochodzenia) zaobserwowali nawet, jak biskup wrćczaĆ swoim najemnikom
topór mówi�c ecce vobis clavis sancti Petri ad apperiendas ecclesias. Ekspo-
nowanie tego typu informacji nie uĆatwia zrozumienia rzeczywistych moty-
wów postćpowania biskupa i pĆaszczyzny konfliktu. Dramatyczne wydarzenia
z pocz�tku XV wieku byĆy kulminacj� dĆugotrwaĆych d�eń biskupów kra-
kowskich do budowy samodzielnego wĆadztwa terytorialnego, które mo�na
wyra�nie obserwowa� co najmniej od czasów Iwona Odrow�a. Wa�nym
etapem byĆa seria przywilejów immunitetowych BolesĆawa Wstydliwego
(1252--1259), a nastćpnie konflikt Leszka Czarnego z PawĆem z Przemanko-
wa. Równie� inni biskupi polscy podejmowali w ci�gu XIII wieku rozmaite
wysiĆki dla budowy wĆasnego wĆadztwa. Zjawisko to rozpoznaĆ ju� przed laty
StanisĆaw Arnold, jednak ogólniejsze wyobra�enia o ustroju spoĆecznym
i państwowym dĆugo nie pozwalaĆy na peĆniejsze jego oĄwietlenie. Nie sprzy-
jaĆa temu te� okolicznoĄ�, �e jedynie starania biskupów wrocĆawskich zakoń-
czyĆy sić peĆniejszym sukcesem. Informacje �ródĆowe wskazuj�, �e Muskata
z rozmachem kontynuowaĆ rozbudowć biskupiego wĆadztwa. ZnalazĆa ona
niedawno dodatkowe oĄwietlenie w rezultatach badań archeologicznych
w SĆawkowie. Pozycjć biskupa krakowskiego usankcjonowaĆo uznanie przez
WacĆawa II tytuĆu ksi�ecego Muskaty. Zawarty we wrzeĄniu 1306 roku
kompromis z Łokietkiem uwidacznia kierunek dalszych jego d�eń. W zde-
rzeniu z konsolidacj� podstaw wĆadzy ksi�ćcej (pó�niej królewskiej) okazaĆ
sić on jednak stron� sĆabsz�. ZdolnoĄci i energia Muskaty sprawiĆy, �e walka
byĆa dĆuga, a klćska bolesna, chocia� niecaĆkowita.
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 15
Hieronim Grala
CzĆowiek wobec wĆadzy ---- RuĄ Moskiewska
(XIV--XVI wiek)
Relacja ,,poddany ---- monarcha  na Rusi w dobie przedmongolskiej
uksztaĆtowaĆa sić pod przemo�nym wpĆywem ideologii wĆadzy, zapo�yczonej
z Cesarstwa Bizantyńskiego i propagowanej szeroko przez rodzim� hierarchić
koĄcieln�. Wedle zgodnej opinii pisarzy cerkiewnych XI--XII w. (Hilarion,
Nicefor Grek) monarcha ruski ---- analogicznie jak basileus ton Romaion ---- byĆ
w swej wĆadzy caĆkowicie suwerenny, piastowaĆ j� bowiem z boskiego man-
datu. Zaadaptowany do wschodniosĆowiańskich realiów model stosunków
wzajemnych mićdzy państwem i koĄcioĆem, nawi�zuj�cy do sprawdzonej
w praktyce politycznej Cesarstwa Wschodniego formuĆy wspóĆzale�noĄci mić-
dzy imperium i sacerdotium (VI Nowela Justyniana I) dostarczaĆ wĆadcy
Ąwieckiemu ---- ex officio stra�nikowi ortodoksji ---- niezbćdnych atrybutów
sakralnych. Zakwestionowanie na u�ytek wewnćtrzny państwa ruskiego
zasady prymatu cesarza nad ekumen� pozwoliĆo Rurykowiczom z powodze-
niem zastosowa� wobec poddanych caĆy arsenaĆ wypracowanych w Bizan-
cjum metod umacniania wĆadzy monarszej. Knia� ---- analogicznie jak
imperator ---- jawiĆ sić im ju� to jako namiestnik Boga na ziemi, ju� to jako
jego ziemski wizerunek ---- wĆadca na podobieństwo Bo�e (Izbornik 1076 rok).
Religijny aspekt wĆadzy monarszej manifestowaĆy liczne predykaty, zapo�y-
czone z praktyki bizantyńskiej i wprowadzone do tytulatury Rurykowiczów
(bĆagowiernyj, bogochranimyj, christolubiwyj etc.). Istota stosunku Rusinów
do wĆadzy ksi�ćcej zasadzaĆa sić nie tylko na adaptacji modelu bizantyńskie-
go; niemniej wa�nym jej elementem byĆ szczególny presti� rodzimej dynastii,
pozbawionej wĄród elity ruskiej jakiejkolwiek konkurencji. �wiadomie i kon-
sekwentnie stosowana przez Waregów praktyka doszczćtnego eliminowania
lokalnych dynastii zaowocowaĆa w warunkach państwa kijowskiego bezdy-
skusyjnym prymatem rodu Ruryka, w miarć postćpuj�cego rozdrobnienia
dzielnicowego coraz bardziej rozrodzonego i zantagonizowanego wewnćtrznie,
niezmiennie jednak traktuj�cego RuĄ jako sui generis wspóĆwĆasnoĄ�. Zakwe-
stionowanie prymatu dynastii mo�liwe byĆo wyĆ�cznie na peryferiach, gdzie
o stosunku do wĆadzy zwierzchniej decydowaĆo oddalenie od metropolii i lo-
kalna specyfika spoĆeczno--ustrojowa (Nowogród), b�d� te� istniaĆa mo�liwoĄ�
ograniczania wĆadzy rodzimej dynastii poprzez odwoĆywanie sić do czynników
zewnćtrznych (RuĄ Halicka).
16 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
Nieco odmienny model stosunków mićdzy poddanym i wĆadc� wyksztaĆciĆ
sić podczas dominacji mongolskiej na Rusi Moskiewskiej. Mimo, i� w caĆej
strefie wpĆywów ordyńskich dom Ruryka zachowaĆ sw� wyj�tkow� pozycjć,
autorytet ruskiego monarchy zasadzaĆ sić wówczas w stopniu zasadniczym
na przyzwoleniu wielkiego chana; umiejćtnie stosowana przez naje�d�cć
praktyka limitowania przywilejów ,,na knia�enije  (jarĆyków) faktycznie spro-
wadzaĆa potomków dawnych panów Rusi do roli mandatariuszy chańskich,
egzekwuj�cych od swych poddanych ---- zazwyczaj wĆasnymi Ąrodkami, nie-
kiedy jednak przy czynnym wsparciu oddziaĆów tatarskich (Aleksander New-
ski, Iwan Kalita) ---- zobowi�zania wobec Ordy. Szczególna rola w utrwaleniu
nowych porz�dków przypadĆa koĄcioĆowi ruskiemu; cen� okazywanej mu
przez naje�d�ców tolerancji (a niekiedy ---- przychylnoĄci) byĆa bezwzglćdna
lojalnoĄ� wobec ordy. Pojćcie ,,wĆadzy  byĆo wićc dla ówczesnego Rusina
wielopoziomowe: obok zakorzenionej w ĄwiadomoĄci zbiorowej tradycji histo-
rycznej, eksponuj�cej przyrodzony charakter rodzimej dynastii (autorytet jej
pomna�aĆy wydatnie kulty Ąwićtych ksi��t, m.in. Borysa i Gleba), obok treĄci
zaczerpnićtych z oficjalnej doktryny cerkiewnej (wymóg posĆuszeństwa wobec
pomazańca Bo�ego), pojawiĆ sić dodatkowo element zewnćtrzny ---- ordyński,
odwoĆuj�cy sić do rozbudowanego systemu pojć� z zakresu technologii wĆa-
dzy. RzeczywistoĄ� polityczna wymusiĆa istotne przemiany w sferze ideolo-
gicznej: chan tatarski praktycznie zaj�Ć w hierarchii Ąwiata miejsce basileusa
(�ródĆa ruskie konsekwentnie nazywaj� wĆadców ZĆotej Ordy ,,carami  ), ko-
rzystaj�c z nale�nych mu atrybutów pomazańca Bo�ego; opór przeciw jego
wĆadzy stawaĆ sić aktem bezbo�nym (symptomatyczne, i� uzasadniaj�c wy-
st�pienie Dymitra Dońskiego przeciw Mamajowi chronografia ruska posĆu-
guje sić argumentem sĆusznej walki przeciw uzurpatorowi wĆadzy chańskiej).
Specyfika ordyńskich rz�dów sprzyjaĆa powićkszaniu sić dystansu mićdzy
poddanym i wĆadc�; obficie przenikaj�ce ze Ąwiata mongolskiego na RuĄ
Moskiewsk� wpĆywy ustrojowe w powa�nym stopniu wyznaczyĆy dalszy kie-
runek jej spoĆecznego rozwoju.
Zrzucenie mongolskiego jarzma nie oznaczaĆo bynajmniej dla Rusi Mo-
skiewskiej zakwestionowania wyksztaĆconego pod nim modelu stosunków
mićdzy poddanym i wĆadc�, ów bowiem otwarcie zmierzaĆ do zajćcia w spo-
Ćeczeństwie pozycji wyj�tkowej, bez w�tpienia zainspirowany przykĆadem
D�yngidów. Problem wspóĆzale�noĄci i proporcji mićdzy elementami, zaczer-
pnićtymi na u�ytek wewn�trzpolitycznej doktryny Moskwy z dwóch najlepiej
znanych jej tradycji ustrojowych, zawiera sić w klasycznym ju� pytaniu
historiografii: ,,chan czy basileus  ? (M. Cherniavsky). Nie przes�dzaj�c o do-
minacji któregokolwiek z komponentów, nale�y jednak zwróci� uwagć na rolć,
jak� odegraĆ w propagowaniu idei samodzier�awia koĄcióĆ ruski. Zaanga�o-
wanie sić hierarchii koĄcielnej po stronie dworu moskiewskiego wydatnie
zawa�yĆo nie tylko na powodzeniu jego zjednoczeniowych wysiĆków, ale
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 17
równie� dostarczyĆo niezbćdnego alibi dla zakwestionowania prymatu cesarza
bizantyńskiego (odrzucenie unii florenckiej 1439 rok; cerkiewna interpretacja
upadku Konstantynopola w 1453 roku i bćd�ca jej nastćpstwem teoria ,,Trze-
ciej Romy  ). W zmienionych warunkach politycznych wĆadca moskiewski ----
jako jedyny suwerenny monarcha prawosĆawny ---- stawaĆ sić naturalnym
sukcesorem ,,równych apostoĆom  basileusów i formalnym przywódc� caĆej
chrzeĄcijańskiej ekumeny, to zaĄ w naturalny sposób okreĄlaĆo charakter
stosunków mićdzy nim a poddanymi, rozwijaj�cych sić w warunkach daleko
posunićtego izolacjonizmu Moskwy.
Postćpuj�ca centralizacja państwa moskiewskiego w drugiej poĆowie XV --
pocz�tku XVI wieku utrwaliĆa dominacjć wĆadzy. Konsekwentna likwidacja
samodzielnoĄci oĄrodków o odmiennych standardach ustrojowych (Nowo-
gród Wielki, Psków), zmiana stosunków wĆasnoĄciowych (zanik wotczyn),
drastyczne ograniczanie skromnych sk�din�d wpĆywów dawnej elity (m.in.
poprzez promowanie staromoskiewskiego bojarstwa oraz napĆywowego ele-
mentu obcego ---- zwĆaszcza kniaziów litewsko--ruskich i arystokracji ordyń-
skiej ---- kosztem spauperyzowanych Rurykowiczów), pojawienie sić nowych
grup spoĆecznych, organicznie zwi�zanych z aparatem wĆadzy (diacy), wresz-
cie ---- zarysowujace sić coraz wyra�niej podporz�dkowanie hierarchii koĄciel-
nej monarsze, stanowiĆy kamienie milowe na drodze do samowĆadztwa.
Autokratycznym zapćdom monarchów spoĆeczeństwo Rusi Moskiewskiej nie
zdoĆaĆo przeciwstawi� nic ponad incydentalne protesty sfrustrowanych kie-
runkiem przemian feudaĆów (Iwan Bersen --Beklemiszew); rychĆo te� odeszĆo
w niebyt prawo do wypowiedzenia monarsze sĆu�by (otjezd), skwapliwie zre-
szt� zachowane przez dwór moskiewski na u�ytek polityki zagranicznej.
Apogeum tych zjawisk nast�piĆo w epoce Iwana IV Gro�nego. SpoĆeczeń-
stwo moskiewskie ---- we wszystkich swych warstwach ---- okazaĆo sić by�
zupeĆnie bezbronne wobec umocowanej religijnie (novum w tej materii staĆa
sić pierwsza koronacja carska 1547 r.) i dysponuj�cej sprawnym aparatem
ucisku (oprycznina) wĆadzy monarszej. Wszelkie próby jej ograniczenia,
zarówno przez czynniki Ąwieckie (duma bojarska), jak i koĄcielne (sprawa
metropolity Filipa) kończyĆy sić fiaskiem, a zazwyczaj i eksterminacj� rzeczy-
wistej b�d� domniemanej opozycji. Dystans mićdzy monarch� a poddanym
najdobitniej bodaj ilustruje jćzyk oficjalnej korespondencji: niezale�nie od
swej spoĆecznej pozycji, piastowanej rangi i dostojeństwa rodu ---- korespon-
dent carski figurowaĆ w nim jako ,,carskij choĆop  i miaĆ obowi�zek umieszcze-
nia swego imienia i patronimiku (otczestwa) wy�cznie w deminutivum.
GĆoĄna polemika o istotć i zakres wĆadzy monarszej mićdzy kniaziem Andrie-
jem Kurbskim i carem Iwanem IV pozwala na skrupulatne wywa�enie racji
antagonistów ---- o ile pierwszy wystćpuje ze skromnym postulatem przywró-
cenia odpowiedniej rangi dumie carskiej i respektowania zasĆug dostojnych
rodów ---- naturalnych jego zdaniem sojuszników monarchii, to drugi sw�
18 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
filozofić wĆadzy nieograniczonej wyra�a dobitn� fraz� ,,a zaĆowati jesmia
swoich choĆop wolny, a i kazniti wolny �e ...  .
Kryzys państwowoĄci moskiewskiej na pocz�tku XVII wieku, zainicjowany
wygaĄnićciem carskiej dynastii, stworzyĆ szansć na zmianć tych relacji.
Zakwestionowanie istniej�cego porz�dku przez masowe ruchy spoĆeczne
(powstanie BoĆotnikowa), plaga samozwańców, emancypacja kozactwa,
wreszcie ---- próba przeĆamania kryzysu dynastycznego poprzez zaproszenie
monarchy z kraju oĄciennego i powoĆania do �ycia unii polsko--moskiewskiej
b�d� szwedzko--moskiewskiej, zdawaĆy sić zapowiada� rychĆe zast�pienie
odziedziczonego po Rurykowiczach i wzmacnianego przy Borysie Godunowie
modelu stosunku ,,poddany--wĆadca  zgoĆa odmienn� formuĆ� ,,obywatel--pań-
stwo  . Mimo deklarowanego przywi�zania do tradycji samodzier�awia (,,wam
miĆa wasza wolnoĄ�, nam nasza niewola  ), sprzyjaj�ce okolicznoĄci usiĆowaĆa
wykorzysta� elita bojarska, staraj�c sić o gwarancje prawne, naĄladuj�ce
nieco model ustrojowy Rzeczypospolitej. Fiasko kandydatury królewicza WĆa-
dysĆawa, a zwĆaszcza krwawy bilans dekady zapasów polsko--moskiewskich
sprawiĆy, i� doĄwiadczenie polskie straciĆo w oczach Rosjan na wartoĄci (,,nie
chcemy ani waszego braterstwa ani waszych wolnoĄci  ---- wypowied� bojara
Fiodora Szeremietiewa podczas rokowań dywilińskich 1618 r.). Elekcja Mi-
chaĆa Fiodorowicza, dokonana na Soborze Ziemskim w 1613 r. przy znacz�-
cym udziale reprezentacji ni�szych warstw spoĆecznycj (m.in. kozaków)
oznaczaĆa nawrót do tradycji rodzimej, acz w zmodernizowanej postaci: na
okres wielu dziesićcioleci dochodziĆa do gĆosu oligarchia bojarska, pozostaj�-
ca w epoce pierwszych Romanowów bezpoĄrednim zapleczem odradzaj�cego
sić samodzier�awia.
Kazimierz Jasiński
Kielich i patena Konrada I Mazowieckiego
Kielich i patena Konrada I, stanowi�ce wedĆug powszechnej opinii dar
tego� ksićcia dla katedry pĆockiej, staĆy sić od poĆ. XIX wieku przedmiotem
doĄ� licznych opracowań. Szczególne zainteresowanie wzbudziĆy one wĄród
historyków sztuki. Równie� historycy sensu stricto zajmowali sić niejedno-
krotnie wspomnianymi dzieĆami sztuki sakralnej. Jak dotychczas jednak
kielich i patena, skĆadaj�ce sić na jednorodn� caĆoĄ�, nie doczekaĆy sić
obszerniejszego monograficznego opracowania, niekiedy ju� w przeszĆoĄci
zapowiadanego. Opracowanie takie jest uzasadnionym postulatem nauko-
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 19
wym, który mógĆby by� zrealizowany w nastćpstwie badań interdyscyplinar-
nych. Niniejszy odczyt nie ma zadania wypeĆnienia wspomnianej luki. Zamie-
rzam natomiast ustosunkowa� sić do pewnych spornych kwestii, które
ujawniĆy sić w dotychczasowych badaniach, a tak�e pokusi� sić o nowe
ustalenia. Ze wzglćdu na wĆasne zainteresowania moje uwagi bćd� dotyczyĆy
zagadnień genealogicznych, a to z dwóch wzglćdów: 1) obydwa zabytki (kie-
lich i patena) zawieraj� wa�ne, czćĄciowo sk�din�d nieznane informacje
genealogiczne, dotycz�ce rodziny Konrada Mazowieckiego, 2) przesĆanki ge-
nealogiczne, mimo caĆego szacunku dla treĄci artystycznych kielicha i pate-
ny, uwa�am za decyduj�ce w ustaleniu czasu powstania obu zabytków. Tej
ostatniej przede wszystkim kwestii dotyczy mój referat.
Problem czasu powstania obu zabytków Ć�czy sić z ustaleniem motywów,
które przyczyniĆy sić do sporz�dzenia obu darów dla katedry pĆockiej. W tej
sprawie panuje doĄ� powszechna zgoda, poniewa� przyjmuje sić na ogóĆ, �e
kielich i patena darowane katedrze pĆockiej byĆy aktem zadoĄ�uczynienia ze
strony Konrada za zamordowanie, z jego rozkazu, scholastyka pĆockiego Jana
Czapli w 1239 r. Ostatnio tylko Ryszard Knapiński (,,Notatki PĆockie  ,1981)
uwa�a, �e dalsze badania ikonograficzne mog� ,,odsĆoni� albo dodatkowo
naĄwietli� motywy, jakimi kierowaĆ sić fundator  . Z punktu widzenia meto-
dycznego wypowied� tć uwa�am za w peĆni uzasadnion�. Nie przypuszczam
jednak, aby badania ikonograficzne wykryĆy nieznane dotychczas motywy,
które skĆoniĆy ksićcia mazowieckiego do fundowania kielicha i pateny na
rzecz katedry pĆockiej. Wspomniane badania przyczyni� sić niew�tpliwie do
pogĆćbionej interpretacji programów obrazowych obu zabytków (por. ostatnio
P. Skubiszewski, Programy obrazowe kielichów i paten romańskich, ,,Rocznik
Historii Sztuki  13, 1981, s. 5--96). Dotychczasowe spostrze�enia historyków
sztuki nie pozostawiaj� �adnych w�tpliwoĄci co do ekspiacyjnego charakteru
obu darów Konrada I, co w poĆ�czeniu z faktem wyklćcia tego ksićcia, za
zamordowanie Jana Czapli, i z zabiegami ze strony ksićcia o zadoĄ�uczynie-
nie w stosunku do KoĄcioĆa za wspomniane morderstwo, przemawia jedno-
znacznie na rzecz uznania darowania kielicha i pateny, jako aktu ekspiacji
za popeĆniony postćpek ---- skazanie na Ąmier� pĆockiego scholastyka.
W przeszĆoĄci (W. Łuszczkiewicz) doszukiwano sić innej motywacji, a mia-
nowicie, �e dary pozostaj� w zwi�zku ze spaleniem sić katedry pĆockiej ok.
1223 r. i sĆu�yĆy zaopatrzeniu katedry w nowy sprzćt liturgiczny. Tego przy-
puszczenia nikt w literaturze nie podj�Ć. Powa�ny natomiast wpĆyw na usta-
lenie czasu powstania kielicha i pateny wywarĆ pogl�d, wystćpuj�cy ju�
u A. Przezdzieckiego i K. Stronczyńskiego, �e obydwa zabytki liturgiczne
zostaĆy sporz�dzone za �ycia wszystkich wymienionych na nich osób z rodzi-
ny ksi�ćcej. Pogl�d ten umotywowaĆ m.in. O. Balzer, Genealogia Piastów,
Kraków 1895, s. 268--270. Badacz ten w ogóle nie zajmowaĆ sić motywami
daru Konrada Mazowieckiego, co a priori stanowiĆo jego sĆaby punkt. Zdaniem
20 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
Balzera, kielich musiaĆ powsta� najpó�niej w 1238 r., na który autor Genea-
logii Piastów kĆadĆ Ąmier� najmĆodszego syna Konrada, znanego tylko z kieli-
cha pĆockiego, mianowicie Mieszka. Balzer dopuszczaĆ nawet wczeĄniejsz�
datć sporz�dzenia obu zabytków, w �adnym jednak wypadku nie pó�niejsz�
ni� 1238 r., poniewa� w myĄl jego zaĆo�eń kielich i patena nie mogĆy powsta�
po Ąmierci jakiegokolwiek czĆonka rodziny ksi�ćcej, wymienionego na obu
zabytkach. Po prostu rok Ąmierci Mieszka Konradowica stanowi przy takim
zaĆo�eniu terminus ad quem ufundowania kielicha i pateny.
Pogl�d Balzera kĆóciĆ sić wyra�nie z pogl�dem o powstaniu kielicha i pa-
teny pĆockiej, jako aktu zadoĄ�uczynienia za tragiczn� Ąmier� Jana Czapli.
Ró�nica chronologiczna nie jest wielka, lecz mimo to obu pogl�dów nie da sić
pogodzi�. Jako paradoks zatem nale�y traktowa� datowanie przez niektórych
badaczy sporz�dzenia kielicha i pateny, jako darów ekspiacyjnych na okoĆo
1238 rok, przy czym powoĆuj� sić oni na ustalenia Balzera. Obydwa dary
Konrada nie mogĆy powsta� wczeĄniej ni� w 1239 roku. Badacz niemiecki
E. Meyer w 1943 roku zaproponowaĆ, gĆównie na podstawie wystćpowania na
patenie Konrada Mazowieckiego jego �ony Agafii oraz synów obojga, Kazimie-
rza i Siemowita, �e kielich wraz z paten� zostaĆy sporz�dzone okoĆo 1250 r.,
w ka�dym razie po Ąmierci BolesĆawa Konradowica, który zmarĆ w 1248 r. po
25 II. TendencyjnoĄ� tego� badacza w nadmiernym przypisywaniu niemiec-
kich wpĆywów kulturalnych obu zabytkom, data jego publikacji i tytuĆ Der
Kelch von Schr�ttersburg (okupacyjna nazwa PĆocka) zadecydowaĆy o tym, jak
przypuszczam, �e sĆuszne jego ustalenie chronologiczne jest wprawdzie w pol-
skiej literaturze nadmieniane, lecz de facto pomijane i odrzucane. Jedynie
B. WĆodarski (Polska i RuĄ. 1194--1340, Warszawa 1966, s. 94 przyp. 4)
opowiedziaĆ sić za datacj� E. Meyera. Jej sĆusznoĄ� staram sić w moim
odczycie bli�ej uzasadni�. Przyjmujć równie�, chyba nie dostrze�one przez
nowsz� literaturć, przypuszczenie B. WĆodarskiego, �e oba dary zamówione
przez Konrada zostaĆy wykonane dopiero po jego Ąmierci, a realizatorem
ojcowskiego postanowienia byĆ jego syn Siemowit.
Od siebie dodajć, �e obok Siemowita najbardziej zainteresowan� w spo-
rz�dzeniu kielicha byĆa wdowa po Konradzie, Agafia, która jeszcze przy innej
okazji w dziaĆalnoĄci donacyjnej wspóĆpracowaĆa z Siemowitem.
W nastćpstwie analizy genealogicznej obu zabytków przyjmujć, wbrew
O. Balzerowi, �e Konrad miaĆ tylko jednego syna imieniem Siemowit. Tzw.
starszy Siemowit urodzony 1209 r., a zmarĆy w 1224 r. nigdy nie istniaĆ. ByĆ
tylko jeden Siemowit Konradowic (domyĄlaĆ sić tego S. Kćtrzyński, bli�ej tego
nie uzasadniaj�c) urodzony okoĆo 1215 r., zmarĆy w 1262 r. znany jako
Siemowit I, protoplasta Piastów mazowieckich. Odrzucam tak�e datć zgonu
Mieszka I, najmĆodszego syna Konrada, przyjćt� przez Balzera (1238 r.). Data
Ąmierci Mieszka nie jest znana, jego Ąmier� nast�piĆa najpó�niej w 1237 r.
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 21
i to prawdopodobnie w wieku niemowlćcym. Przypuszczam tak�e, �e Agafia
Konradowa zmarĆa nie wczeĄniej ni� okoĆo 1250 roku.
Maria Koczerska
Kontakty wĆadcy z poddanymi w Polsce
pó�noĄredniowiecznej
SpoĄród ceremonii �ycia politycznego w Polsce Ąredniowiecznej jedynie
sakra i koronacja królewska otrzymaĆy swój zapis pisemny i to kilkakrotny.
Niew�tpliwie dlatego, �e byĆy one najwa�niejszymi z tych ceremonii, miaĆy
charakter sakralny oraz byĆy dopeĆniane przez innego pomazańca, czyli
arcybiskupa. Jako takie pomazanie i koronacja królewska zyskaĆy najwićcej
uwagi historyków.
PozostaĆy obyczaj polityczny odbywaĆ sić w Polsce bez lub przy bardzo
sĆabej dokumentacji pisemnej. Zadaniem tego referatu jest wĆaĄnie pozbiera-
nie tych okruchów z polskich �ródeĆ Ąredniowiecznych. Wsparcia mo�na
oczekiwa� z materiaĆów porównawczych, odnosz�cych sić do innych monar-
chii Ąredniowiecznej Europy, a potwierdzenia szuka� w obfitym piĄmiennic-
twie doby renesansu, odzwierciedlaj�cym polsk� praktykć polityczn�.
Najbardziej rzucaj�c� sić w oczy cech� Ąredniowiecznego typu sprawowa-
nia wĆadzy jest jej publiczny charakter. Monarchia kuleje podczas bezkrólewia
i nieobecnoĄci króla w kraju. WĆadca równie� nie mo�e sprawowa� rz�dów
bez udziaĆu w nich poddanych i akceptacji z ich strony. Po wymarciu królew-
skiej linii Piastów Polacy szczególnie dotkliwie tego doĄwiadczali i manifesto-
wali tć ĄwiadomoĄ� wobec kolejnych wĆadców. Pierwsz� ku temu okazj� byĆo
panowanie Ludwika Wćgierskiego, kiedy jego polscy poddani zaznali rz�dów
króla obcego jćzyka i obyczajów, który na dodatek sprawowaĆ je nie bezpo-
Ąrednio lecz przez namiestników.
Problem wróciĆ przy Jagiellonach. DĆugotrwaĆe pobyty wĆadców na Litwie,
poĆ�czone z okresami wyobcowania sić ich w stosunku do narodu politycz-
nego podczas polowań, budziĆy utyskiwania, ale i koniecznoĄ� zaakceptowa-
nia istniej�cej sytuacji oraz stworzenia instytucji zastćpczych. Mankamenty
z powodu fizycznej nieobecnoĄci króla w kraju, a równoczeĄnie mechanizmy
przystosowania sić do niej ze strony spoĆeczeństwa ujawniĆy sić szczególnie
wyra�nie podczas panowania WĆadysĆawa Warneńczyka.
Kontakty wĆadcy z poddanymi byĆy normowane przez zwyczaj polityczny
dobrze znany i przestrzegany przez obie strony. Łaska królewska wyra�aĆa sić
22 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
na ró�ne sposoby: przez ,,dopuszczenie do oblicza wĆadcy  , wysĆuchanie
i speĆnienie proĄby, rozmowć, gesty. Dobitnym wyrazem jej w sferze material-
nej byĆo nadanie uprawnienia lub maj�tku, poĄwiadczone pisemnie, jak
równie� nadanie urzćdu. Dzićki tym wĆaĄnie instrumentom ---- rozdawnictwu
dóbr i nominacji na urzćdy Ąwieckie i duchowne król polski zachowaĆ do
końca trwania Rzeczypospolitej du�o realnej wĆadzy. Łaska królewska stano-
wiĆa o powodzeniu jednostek i ich rodzin. Na dworze królewskim zdobywali
kwalifikacje, do przyszĆego uczestniczenia w �yciu politycznym, synowie ak-
tualnej elity wĆadzy. UdziaĆ kobiet--matron i panien te� byĆ niezbćdny dla
prawidĆowego funkcjonowania dworu królewskiego i wpĆywaĆ na uksztaĆto-
wanie wzorów wychowania w klasie politycznej.
JeĄli Ćaska panuj�cego byĆa czynnikiem sprawczym pomyĄlnoĄci poszcze-
gólnych jednostek i ich rodzin oraz caĆego ,,narodu politycznego  , to obecnoĄ�
i udziaĆ tego ,,narodu  we wszystkich podstawowych dziaĆaniach wĆadcy byĆ
niezbćdnym warunkiem funkcjonowania monarchii Ąredniowiecznej. W Pol-
sce tego czasu mo�ni demonstrowali niezadowolenie z rz�dów królewskich
nie tylko sĆowem, tj. mowami, wygĆaszanymi wobec króla, ale przy nasileniu
sić konfliktu ---- usuwaniem sić od rady. O tym, �e usunićcie sić panów od
rady parali�owaĆo dziaĆania wĆadcy, mógĆ przekona� sić np. Kazimierz Jagiel-
lończyk w pierwszych latach rz�dów w Polsce.
A zatem obyczaj polityczny byĆ w Polsce niepisany, ale wpajany za mĆodu
zarówno królewiczom za poĄrednictwem dobieranych przez radć królewsk�
wychowawców, jak synom panów rady przez ojców i dzićki ich przebywaniu
na dworze królewskim, a potem przestrzegany przez króla i klasć rz�dz�c�,
przy czym obie strony znajdowaĆy w tym obyczaju sposoby wyra�enia wza-
jemnej akceptacji i dezaprobaty.
Stefan K. Kuczyński
CzĆowiek wobec Ąwiata herbów
Herby wytworzyĆa potrzeba identyfikacji jednostki i wićkszych zbiorowoĄci
ludzi. ByĆy znakami rozpoznawczymi i jako takie w Europie Zachodniej naj-
wczeĄniejszy u�ytek (XII wiek) znalazĆy na polu walki, rozszerzony nastćpnie,
gĆównie przez pieczćcie, na inne obszary �ycia spoĆecznego. Z czasem szeroko
rozpowszechnione, poza panuj�cymi, panami i rycerstwem, przyjćte przez
inne grupy spoĆeczne, tak�e przez osoby prawne, znalazĆy wielorakie zasto-
sowanie w wielu miejscach i przy u�yciu ró�nych form i technik prezentacji,
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 23
staj�c sić jednym z najwa�niejszych komponentów pejza�u semiotycznego
Ąredniowiecza. Poddane ĄcisĆym reguĆom heraldycznym, wyposa�one we
wĆasn� terminologić i jćzyk blazonowania, byĆy spójnym systemem komuni-
kowania znaczeń przez rozmaitego rodzaju noĄniki. Wystćpuj�c samodzielnie
lub w ró�nych kontekstach, autonomicznie lub czćsto w wićkszych zespo-
Ćach, niosĆy treĄci odnosz�ce sić do wĆaĄciciela herbu w jego uwarunkowa-
niach rodzinnych, spoĆecznych, politycznych, gospodarczych i kulturalnych.
Obserwacje te, wzbogacone licznymi odwoĆaniami do heraldyki europejskiej
i jej specyficznej polskiej odmiany, ukazuj� czĆowieka Ąredniowiecza Ąwiado-
mie lub poĄrednio uwikĆanego w system znaków herbowych i ich znaczeń.
Gerard Labuda
Martyrium Ąw. Wojciecha w perspektywie
dziejów Polski
Historiografia nasza, badaj�c i przedstawiaj�c �yciorys biskupa praskiego,
Ąw. Wojciecha, zajmowaĆa sić gĆównie jego dziaĆalnoĄci� ,,za �ycia  , wĆ�cznie
ze Ąmierci� mćczeńsk�, poniesion� w Prusach, mniej natomiast uwagi po-
ĄwićcaĆa �yciu ,,po �yciu  , wydobywaj�c z tego nurtu gĆównie rozmaite prze-
jawy kultu. Z tego powodu na wyró�nienie i omówienie zasĆuguje caĆy
konglomerat spraw i wydarzeń zwi�zanych z wpĆywem ,,Martyrium  na reor-
ganizacjć KoĄcioĆa w Polsce i na jego ideologić polityczn� w państwie.
Istnieje bezpoĄredni zwi�zek zĆo�enia relikwii Ąw. Wojciecha w Gnie�nie
z przeksztaĆceniem ,,misyjnej  przed r. 1000 struktury KoĄcioĆa polskiego, na
wielodiecezjaln�, metropolitaln� przez fakt utworzenia w latach 999--1000
arcybiskupstwa gnie�nieńskiego. Hipoteza o genezie tej reorganizacji na sku-
tek oblacji ,,państwa gnie�nieńskiego  Stolicy Apostolskiej przez Mieszka I
(Dagome iudex). Martyrium i kanonizacja Ąw. Wojciecha jako faktyczny i bez-
poĄredni impuls do reorganizacji koĄcielnej państwa. KoniecznoĄ� powi�za-
nia �l�ska i Ziemi Krakowskiej, jako przynale�nych dot�d do diecezji praskiej
i oĆomunieckiej, z polsk� organizacj� koĄcieln� po roku 990. UdziaĆ ksićcia
BolesĆawa Chrobrego, papie�a Sylwestra II i cesarza Ottona w tych zabiegach.
Miejsce synodu marcowego w Gnie�nie w 1000 roku w caĆoksztaĆcie tych
zabiegów: rola inicjatorska BolesĆawa, decyduj�ca papie�a, pomocnicza ce-
sarza. Znaczenie faktu utworzenia metropolii gnie�nieńskiej dla dziejów
Polski.
24 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
OsobliwoĄci kultu Ąw. Wojciecha w Polsce i w Czechach. WszechstronnoĄ�
i intensywnoĄ� kultu Ąw. Wojciecha w Polsce, nikĆoĄ� w Czechach. Zró�nico-
wanie kultu dwu patronów Królestwa Polskiego: Ąw. Wojciecha i Ąw. Stani-
sĆawa.
Lech Leciejewicz
Wyznacznik pozycji spoĆecznej w rytuale
pogrzebowym wczeĄniejszego Ąredniowiecza
Przeobra�enia zachodz�ce w strukturze spoĆecznej mieszkańców Europy
we wczesnym Ąredniowieczu owocowaĆy now� symbolik� i nowymi zwyczaja-
mi, które miaĆy sankcjonowa� ksztaĆtuj�ce sić podziaĆy wewnćtrzne. Nowa
rzeczywistoĄ� znajdowaĆa wyraz nie tylko w praktyce codziennej, lecz przeno-
szona byĆa na wizjć zaĄwiatów. Rezultatem byĆy rozmaite cechy rytuaĆu
pogrzebowego, wyró�niaj�ce obrzćdowoĄ� wczesnego Ąredniowiecza. Trady-
cyjna mentalnoĄ� barbarzyńska zderzaĆa sić tu z naukami KoĄcioĆa, gĆosz�-
cego potrzebć chowania zwĆok zmarĆego nie spalonych, inhumacji, bez
podkreĄlania jego bogactwa doczesnego. Pragmatyzm cechuj�cy dziaĆalnoĄ�
misyjn�, usankcjonowany wytycznymi Grzegorza Wielkiego, dopuszczaĆ jed-
nak mo�liwoĄ� znacznych niekiedy kompromisów. Odkrycia archeologiczne
Ąwiadcz�, �e du�o wczeĄniej przyzwalano te� na niezgodne w zasadzie
z eschatologi� chrzeĄcijańsk� zwyczaje pogrzebowe, uwzglćdniaj�ce doczesne
ukĆady spoĆeczne i nadaj�ce im now� symbolikć. Wyznacznikiem pozycji
zmarĆego stawaĆa sić niekiedy inhumacja, przede wszystkim jednak wyposa-
�enie w przedmioty sĆu��ce mu niegdyĄ w �yciu codziennym, z insygniami
wĆadzy wĆ�cznie. Zjawisko to dostrzegalne jest we wczesnym Ąredniowieczu
u wszystkich spoĆeczeństw europejskich w okresie chrystianizacji. Dopiero
umocnienie pozycji KoĄcioĆa i objćcie akcj� misyjn� wszystkich Ąrodowisk
spoĆecznych pozwoliĆo na likwidacjć tego zwyczaju, korzeniami tkwi�cego
w istocie w pogańskiej przeszĆoĄci, pozostawiaj�c jednak miejsce dla pewnych
znamiennych wyj�tków.
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 25
Roman MichaĆowski
Otto III w obliczu ideowego wyzwania
Jaki byĆ stosunek Ottona III do doktryny, w myĄl której król (cesarz) jest
wizerunkiem Chrystusa? Z perspektywy tego oto pytania referent próbuje
oceni� postawć mĆodego monarchy wobec myĄli politycznej jego czasów.
Wspomniana doktryna, znana ju� chrzeĄcijaństwu staro�ytnemu, wićk-
szego znaczenia w Ąwiecie Ćacińskim nabraĆa w koniunkturze ideowej, która
narodziĆa sić w drugiej poĆowie IX wieku i trwaĆa a� do pocz�tków reformy
gregoriańskiej.
IstniaĆo w tamtej epoce przekonanie, �e wĆadca jest wikariuszem Chrystu-
sowym. Doktryna, o której mówimy, dopowiadaĆa, i� monarcha jest podobny
do syna Bo�ego: nosi Jego imić (christus, rex, dominus), peĆni tak� sam� rolć
(zbawienie ludzi, zaprowadzenie pokoju i sprawiedliwoĄci), jest namaszczony
tak jak On i razem z Nim panowa� bćdzie w niebie po wsze czasy.
W polityce niektórych wĆadców wida� d�enie do podkreĄlania i kreowania
paralelizmów mićdzy nimi a Królem Przewiecznym. PrzykĆadem mo�e by�
angielski Edgar (+975). Koronacji wraz z namaszczeniem poddaĆ sić w kilka-
naĄcie lat po wst�pieniu na tron, czekaj�c, a� osi�gnie wiek, w którym
Chrystus przyj�Ć chrzest (chrzest w Jordanie uznawano w Ąredniowieczu za
królewsk� intronizacjć Syna Bo�ego). Angielski król podkreĄlaĆ to, �e jest
wĆadc� królów, aby przyrówna� sić do Króla królów. NaĄladowaniem Chry-
stusa uzasadniaĆ swoj� politykć monastyczn�: wypćdzaĆ kanoników i na ich
miejsce osadzaĆ po kapituĆach mnichów, gdy� czuĆ sić zobligowany przykĆa-
dem Chrystusa, który na pocz�tku czasów z niebiańskich siedzib wypćdziĆ
upadĆe anioĆy.
Analiza �ródeĆ dotycz�cych Ottona III (miniatura dedykacyjna z Ewange-
liarza Liuthara, pierwsza strona z Ewangelii Ąw. Mateusza ---- Manchester,
John Rylands Library, Ms. 98, fol. 16 r., miniatury z Sakramentarza Warmun-
da, miniatura z przedstawieniem Deesis z modlitewnika Ottona III, relacja
Thietmara z pogrzebu Ottona III) prowadzi do konkluzji, �e cesarz ów nie tylko
akceptowaĆ omawian� doktrynć, lecz �e byĆa mu ona bardzo bliska. Wniosek
ten wpisuje sić dobrze w to, co sk�din�d wiemy o postawie ideowej i politycz-
nej Ottona III: nawi�zuj�c do dziedzictwa ideowego Karolingów i Liudolfingów,
poszczególne aspekty myĄli politycznej akcentowaĆ mocniej, ni� czynili to jego
poprzednicy.
26 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
Marta MĆynarska--Kaletynowa
Ludzie w materiaĆach procesowych klasztoru
premonstratensów na OĆbinie we WrocĆawiu
w drugiej poĆowie XIII i w XIV wieku
WprotokoĆach przewodów s�dowych, które toczyĆy sić przed sćdziami
duchownymi zawarte s� materiaĆy z procesów maj�tkowych prowadzonych
przez klasztor premonstratensów Ąw. Wincentego we WrocĆawiu w 2 poĆowie
XIII i w XIV wieku. ProtokoĆy spisane zostaĆy przez notariuszy publicznych
w formie rotulusów, byĆy sygnowane ich imieniem i znakiem, stanowi� wićc
szczególn� formć instrumentu notarialnego. W zespole akt dotycz�cych opac-
twa oĆbińskiego Archiwum Państwowego we WrocĆawiu, zachowaĆo sić 11 ru-
lonów, z których jedynie 5 dotrwaĆo w caĆoĄci, pozostaĆe w liczbie szeĄciu s�
w nierównym stopniu uszkodzone. Dziesić� rotulusów pochodzi z lat 1305--
1371, najwczeĄniejszy zaĄ nosi datć 1257 r. Ich treĄ� dotyczy sporów, jakie
premonstratensi wrocĆawscy toczyli z ró�nymi osobami duchownymi i Ąwiec-
kimi o dobra wiejskie i dziesićciny, o prawo patronatu i dochody nale��ce do
kilku koĄcioĆów stanowi�cych uposa�enie opactwa.
MateriaĆy s�dowe zawarte w rotulusach przynosz� szczególnie du�o wia-
domoĄci o ludziach bior�cych udziaĆ w tych procesach. ByĆy to przede wszyst-
kim osoby, które orzekaĆy i stanowiĆy w sprawach bćd�cych przedmiotem
przewodu s�dowego oraz liczne grupy ludzi zwi�zane z instytucj� s�du
duchownego, o ró�nym charakterze i znaczeniu. GĆówn� postaci� byĆ delego-
wany najczćĄciej przez biskupa sćdzia (czasem wićcej ni� jeden) przewodni-
cz�cy trybunaĆowi sćdziowskiemu, kieruj�cy przebiegiem procesu
i ogĆaszaj�cy wyrok. Wystćpuj� ponadto czĆonkowie trybunaĆu sćdziowskie-
go, uczestnicz�ce w sporach strony: ,,actor  ---- oskar�yciel, w tym przypadku
opat i konwent klasztorny i ,,reus  ---- oskar�ony, obie reprezentowane zazwy-
czaj przez swoich peĆnomocników ---- ,,procuratores  . Rotulusy stosunkowo
obficie informuj� o notariuszach publicznych i zakresie ich dziaĆalnoĄci,
wzmiankuj� tak�e osoby peĆni�ce funkcje pomocnicze przy sporz�dzaniu tych
dokumentów. Podstawowym zadaniem notariuszy byĆo prowadzenie protoko-
Ću z kolejnych sesji przewodu s�dowego oraz opatrywanie go swoim signum
i klauzul� subskrypcyjn�, dzićki którym zyskiwaĆ on moc urzćdow�. Jak
wynika z ró�nych wzmianek w materiaĆach procesowych, notariusze, nie
posiadaj�c uprawnień orzekaj�cych byli czynni przy technicznej obsĆudze
przewodu, zarówno w sprawach drobniejszych, jak i dotycz�cych procedur
prawnych. Nale�aĆo do nich protokoĆowanie zeznań Ąwiadków tak�e nieobec-
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 27
nych z ró�nych powodów na sesjach s�dowych oraz sporz�dzanie transum-
ptów, czy ich uwierzytelnianie.
Liczn� i barwn� grupć stanowi� w protokoĆach procesowych Ąwiadkowie,
których prezentowaĆy obie strony, oskar�enia i obrony. Rekrutowali sić oni
z ró�nych krćgów spoĆecznych, byli to duchowni Ąwieccy i zakonni, rycerze i ich
�ony, sĆudzy, mieszkańcy wsi i maĆych osiedli targowo--miejskich, rolnicy, ogro-
dnicy, drobni rzemieĄlnicy. Ich wypowiedzi zebrane w protokoĆach zeznań ujć-
tych w ramy stereotypowych formuĆ prawniczych dostarczaj� wielu informacji
dotycz�cych ĄwiadomoĄci spoĆecznej, obyczajów, stanu maj�tkowego tych osób.
Rzucaj� ciekawe ĄwiatĆo na �ycie codzienne ówczesnej wsi podwrocĆawskiej.
Karol Modzelewski
CzĆowiek istnieje w kolektywie. Jednostka
w krćgu wspólnoty krewniaczej,
s�siedzkiej i plemiennej
Trudno ustrzec sić podĄwiadomej skĆonnoĄci do ujmowania tradycyjnych
spoĆeczeństw barbarzyńskiej Europy w indywidualistycznych kategoriach
naszej kultury. Sprzyja temu zreszt� filtr �ródeĆ. Na germańskie i sĆowiańskie
plemiona patrzymy siĆ� rzeczy oczami rzymskich pisarzy lub Ąredniowiecz-
nych spadkobierców rzymskiej kultury; do tych ostatnich zaliczali sić w pew-
nej mierze tak�e królewscy kodyfikatorzy, którzy przez spisanie ustnej tradycji
prawnej swoich ludów wchodzili na drogć jej cywilizowania.
Wida� na pierwszy rzut oka, �e podmiotem norm prawnych byĆ w leges
barbarorum wolny wspóĆplemieniec, a wićc jednostka. Zabójstwo traktowano
jednak jako zamach na wspólnotć krewniacz� ofiary, uznaj�c tć zbiorowoĄ�
za stronć poszkodowan�, co uprawniaĆo, a w pewnym sensie nawet zobowi�-
zywaĆo do zemsty--wró�dy (germ. faida, Ćac. inimicitia). Prawda Ruska wy-
szczególnia mĄcicieli: ojciec, syn, brat, wuj, stryj, siostrzeniec, bratanek. Tego
samego krćgu nale�y domyĄla� sić w germańskim leges barbarorum, gdy
mowa o siedmiu stopniach pokrewieństwa lub o podziale na bezpoĄrednich
dziedziców zmarĆego i na ,,bli�szych  krewnych bocznych (proximi). Wszyscy
oni wspólnymi siĆami wywierali zemstć i wszyscy, w zwyczajowo okreĄlonych
proporcjach, dzielili mićdzy siebie wergeld, czyli okup za zaniechanie zemsty.
Wzmianki o zapĆacie wergeldu zdaj� sić najczćĄciej wskazywa�, �e pĆaci�
miaĆ bezpoĄredni sprawca zabójstwa, �e wićc tylko on, je�eli nie zdoĆaĆ lub
28 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
nie chciaĆ da� okupu, wystawiony byĆ na wró�dć. Tit. 58 Prawa Salickiego
przewidywaĆ jednak w razie niewypĆacalnoĄci zabójcy solidarn� spĆatć bra-
kuj�cej czćĄci wergeldu przez krewnych bocznych. Jeszcze dalej szĆa Lex
Saxonum; z jej rozdz. 18 i 19 wynika, �e w razie niezapĆacenia wergeldu
podlega� mieli zemĄcie (sint faidosi) nie tylko sam zabójca, ale i jego synowie
oraz krewni boczni do siódmego stopnia pokrewieństwa. Wydaje sić, �e przed
ograniczaj�cymi ingerencjami państwa wró�da za zabójstwo byĆa starciem
dwóch wspólnot krewniaczych; odpowiedzialnoĄ� zbiorowa za zbiorow�
krzywdć. Funkcjonowanie faidy sprawiaĆo zreszt�, �e równie� w wypadku
naruszenia dóbr zasadniczo indywidualnych, np. mćskiej wĆadzy opiekuńczej
nad kobiet� (mund, tutela), legalna zemsta pokrzywdzonego wci�gaĆa w kon-
flikt krewnych obu stron.
WĆasnoĄ� ziemi uprawnej byĆa w leges barbarorum indywidualnym upraw-
nieniem mćskiej gĆowy rodziny. Dysponowanie wĆasn� ziemi� na rzecz osób
postronnych byĆo jednak ograniczone przez pierwszeństwo nale�ne ,,bli�szym 
(proximi), tj. krewnym bocznym, którzy w razie bezpotomnej Ąmierci wĆaĄci-
ciela mogliby sta� sić jego spadkobiercami.
Na gruncie procedury s�dowej solidarnoĄ� grupy krewniaczej wyra�aĆa sić
we wzajemnym zobowi�zaniu do wspóĆprzysićgi. WedĆug tit. 60 Prawa Salic-
kiego uroczyste wyrzeczenie sić praw i obowi�zków wobec krewnych wyĆ�cza-
Ćo de iuramento et de hereditatem et totam rationem illorum, w tym z udziaĆu
w wergeldzie. Akt ten musiaĆ by� dokonany w obecnoĄci tungina na wiecu
s�dowym okrćgu (in mallo), przy czym obowi�zywaĆ rytuaĆ o magicznym
charakterze, genetycznie zwi�zany z sankcjonowaniem wićzi opartych na
pokrewieństwie przez pogańskie sacrum. Wolny czĆowiek, który wyĆ�czyĆ sić
tym sposobem z krewniaczej wspólnoty, nie traciĆ jednak spoĆeczno--prawnej
podmiotowoĄci, gdy� pozostawaĆ uczestnikiem wspólnot wy�szego rzćdu ----
s�siedzkiej i politycznej; je�eli wićc zostaĆ zabity lub zmarĆ, wergeld i spadek
po nim przypadaĆy skarbowi królewskiemu.
S�siedzka wspólnota uprawnień gospodarczych obejmowaĆa zamknićty
kr�g osób i okreĄlone terytorium, na którym ka�dy posiadacz gruntu upraw-
nego stosownie do rozmiarów swojej wĆasnoĄci mógĆ korzysta� z u�ytków
leĄnych, pasterskich i wodnych. Wi�zaĆo sić z tym równie� uprawnienie
okreĄlane w �ródĆach Ćacińskich terminem comprehensio lub jego germań-
skim synonimem bivanc (tj. Bifangsrecht). ByĆo to prawo do wykarczowania,
zaorania i obsiania, a tym samym legalnego zawĆaszczenia cz�stki ziemi
dziewiczej na terenie wspólnoty. Comprehensio wymagaĆa uprzedniego poin-
formowania s�siadów i wytyczenia w ich obecnoĄci granic zajmowanego
gruntu, odbywaĆa sić zatem pod kontrol� grupy s�siedzkiej. W �ródĆach
VIII--XI w., nie brak wskazówek, �e wspólnota s�siedzkich uprawnień gospo-
darczych obejmowaĆa swym zasićgiem wićcej ni� jedn� wieĄ, a terytorium jej
okreĄlano wieloznacznym sk�din�d germańskim wyrazem marka lub jego
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 29
Ćacińskimi synonimami (terminus, finis, limes). Nie znamy jednak bli�ej
rozmiarów tych wspólnot i nie wiemy, czy ich terytoria pokrywaĆy sić z uchwy-
tn� w �ródĆach s�siedzk� wspólnot� wiecu, s�du i miru.
Lex Alamannorum (cap. 36) nakĆadaĆa funkcje powszechnego s�downictwa
secundum consuetudinem antiquam na centeny, traktowane tu jako podokrćgi
komitatów; terminem vicini okreĄlano przy tym, jak sić zdaje, mieszkańców
tej samej centeny gromadz�cych sić co tydzień lub dwa na s�dowym wiecu.
W podbijanej, ale wci� opornej Saksonii, gdzie próba ustanowienia kome-
sowskiej jurysdykcji natrafiaĆa na wielkie trudnoĄci, Karol Wielki zda� sić
musiaĆ na s�siedzkie s�downictwo wiecowe w maĆych jednostkach terytorial-
nych (pagi, zapewne odpowiednik pó�niejszych Go). Rozdz. 4 i 8 Capitulare
Saxonicum z 797 r. dotycz� s�dów sprawowanych solito more, iuxta consue-
tudinem eorum, secundum eorum ewa przez grupć okreĄlan� zamiennie
terminami vicinantes, ipsi pagenses, vicini, convicini. W przypadku notorycz-
nego niestosowania sić skazanego do werdyktu s�siadów, a nastćpnie odmo-
wy stawiennictwa przed królewskim s�dem, wiec s�siedzki (placitum
pagensium) zbieraĆ sić ponownie i jednomyĄlnie postanawiaĆ zastosowa�
wobec czarnej owcy tradycyjn� sankcjć przymusu: podpalenie. Nie byĆ to
przymus administracyjny, lecz rodzaj kolektywnej zemsty--faidy, wywieranej
przez zniewa�on� wspólnotć s�siedzk� na jednostce, która nie chciaĆa pod-
porz�dkowa� sić grupie i jej zwyczajom.
Identyczn� sankcjć (podpalenie i nieustann� grabie�) stosowali wedĆug
Thietmara Lucicy wobec wspóĆplemieńca, który jawnie opieraĆ sić realizacji
jednomyĄlnych uchwaĆ wielkoplemiennego wiecu. Zemsty ze strony zniewa-
�onej wspólnoty politycznej mo�na byĆo unikn��, skĆadaj�c na kolejnym
wiecu okup odpowiedni do kondycji spoĆecznej winowajcy (zapewne jego
wĆasn� gĆówszczyznć). JesteĄmy u �ródeĆ kary publicznej (germ. fredus, ruska
proda�a), jak� w pó�niejszych czasach pĆacono skarbowi monarszemu za
naruszenie miru. WywodziĆa sić ona prawdopodobnie z okupu za wró�dć
wspólnoty plemiennej, a mo�e i s�siedzkiej, podobnie jak wergeld wywodziĆ sić
z okupu za wró�dć wspólnoty krewniaczej. Dodajmy, �e wymóg jednomyĄlnoĄci
postanowień wiecu plemiennego i s�siedzkiego, uzyskiwanej bynajmniej nie
Ćagodn� perswazj�, nie Ąwiadczy wcale o poszanowaniu odrćbnego zdania jed-
nostki, lecz przeciwnie ---- o sile kolektywistycznej presji wspólnoty.
Mimo drastycznych z naszego punktu widzenia ograniczeń wolnoĄci indy-
widualnej przez ow� presjć i wszechobecne konformizmy, w tradycyjnych
kulturach barbarzyńskiej Europy wolna kondycja czĆowieka byĆa nie do
pomyĄlenia poza wspólnotami: krewniacz�, s�siedzk� i plemienn�. WyĆ�czo-
ny z nich caĆkowicie byĆ tylko niewolnik lub postawiony poza prawem wyrzu-
tek--banita; z tego powodu obaj pozbawieni byli podmiotowoĄci. Z chwil�
peĆnego wyzwolenia niewolnik, bez wzglćdu na swoje etniczne pochodzenie,
stawaĆ sić równoprawnym wspóĆplemieńcem swego dotychczasowego pana:
30 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
longobardzkim wojownikiem, ripuarskim Frankiem lub tym podobny. Je�eli
zachowywano przy libertacji stosunek patronatu, wyzwoleńca Ć�czyĆa z pa-
tronem adopcyjna wić� krewniacza. Zbrodniarz natomiast usunićty za karć
poza nawias wszelkiej wspólnoty nie byĆ odt�d czĆowiekiem, lecz wilkiem
(wargus). CzĆowiek zasĆuguj�cy wedle prawa Sasów na Ąmier� mógĆ by�
zamiast tego przez króla Franków osadzony na zawsze poza Saksoni�.
W macierzystej wspólnocie krewniaczej, s�siedzkiej i etnicznej banita ów
uchodziĆ za zmarĆego (et habeant ipsum quasi mortuum). Poza wspólnot� nie
byĆo �ycia w myĄl zasady, �e czĆowiek istnieje w kolektywie.
PrzemysĆaw Mrozowski
Symboliczne przesĆanie portretu w kulturze
Polski Ąredniowiecznej
Mimo niemaĆej liczby opracowań szczegóĆowych i dwóch monografii po-
Ąwićconych przedstawieniu adorantów w polskiej sztuce gotyckiej wci� da-
lecy jesteĄmy od odpowiedzi na pytanie, czym byĆ portret Ąredniowieczny
i jaka byĆa jego geneza. Portret pojmowany nie jako kategoria artystyczna czy
zagadnienie formalne, ale jako znak ---- wizualne Ąwiadectwo wyra�ania
poczucia wĆasnej indywidualnoĄci, którego geneza tkwi nie tyle w Ćańcuchu
relacji ikonograficznych, ile w potrzebie posĆugiwania sić symbolem maj�cym
funkcjć uobecnienia przedstawianej osoby.
Referat bćdzie prób� zarysowania odpowiedzi na tak postawione zagad-
nienie na podstawie �ródeĆ stanowi�cych spuĄciznć ikonograficzn� polskiego
Ąredniowiecza. Zestawienie mo�liwie reprezentatywnego repertorium wize-
runków pozwoli tu na odsĆonićcie podstawowych struktur ikonograficznych:
sklasyfikowanie okreĄlonych typów przedstawień i przypisanie wĆaĄciwych
im funkcji oraz w zale�noĄci od funkcji wyró�nienie podstawowych Ąrodków
wizualnych pozwalaj�cych na indywidualizacjć przedstawionych postaci (po-
stawa, gest, strój, atrybut, w minimalnym zakresie cechy fizjonomiczne).
Dopiero w tej perspektywie stanie sić mo�liwa próba odczytania symbolicz-
nego przesĆania portretu Ąredniowiecznego w sferze ideowych intencji, jakie
przyĄwiecaĆy zleceniodawcom d��cym do uwiecznienia indywiduum poprzez
jego wizerunek. Kontekst ikonograficzny oraz komentarz literacki prowadz�
tu do ujawnienia antropologicznej osnowy fenomenu portretowego mimesis
w Ąredniowieczu ---- podobizny, która w odczuciach zbiorowych sĆu�yĆa nie
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 31
tyle reprezentacji, ile jako symbol miaĆa uobecnia� przedstawion� rzeczywi-
stoĄ� w wymiarze ponadczasowym.
Edward Potkowski
Pisarz i jego dzieĆo w Ąredniowiecznym
spoĆeczeństwie
Dwa modele piĄmiennoĄci w Ąredniowieczu: piĄmiennoĄ� sakralna i pi-
ĄmiennoĄ� pragmatyczna.
Pojćcie pisarza/autora w Ąredniowieczu auctor a auctoritas; autor jako
twórca dzieĆa natchnionego (Dawid, Salomon).
Scholastyczne rozró�nienie u Bonawentury: scriptor, compilator, commen-
tator, auctor.
Pisarz/kopista w modelu piĄmiennoĄci sakralnej: zadania pisarza ---- apo-
stolstwo; ocena pracy pisarza, trud pisarski, nagroda za pracć pisarsk�;
ĄwiadomoĄ� ,,pisarska  .
Pisarz/kopista w modelu piĄmiennoĄci pragmatycznej: kopista rzemieĄl-
nik i organizator procesu tworzenia ksi�ki; kopista--redaktor, kopista--mutator.
Recepcja dzieĆa pisarza/autora: zale�noĄ� autora od kopisty, od graficz-
nych (,,typograficznych  ) Ąrodków przekazu tekstu: kompozycja tekstu, po-
dziaĆy tekstu, znaki graficzne, tabele i wykresy, zestawienia haseĆ ---- indeksy.
Sposób odbioru dzieĆa pisarza/autora/kopisty ---- gĆoĄne czytanie w gru-
pie; gĆoĄne czytanie indywidualne (voces paginarum), lectio i meditatio, lectio
---- imaginatio ---- memoria, czytanie ,,wzrokowe  .
Henryk Samsonowicz
Wiek XIV--XV. SpoĆeczeństwo postulowane,
spoĆeczeństwo rzeczywiste
W czasach rozwinićtego i pó�nego Ąredniowiecza czynione byĆy poszuki-
wania wzoru, wedĆug którego Ąwiat zostaĆ stworzony przez Boga. Dotyczy� on
miaĆ naturalnego porz�dku, jednolitego, powszechnego, odzwierciedlaj�cego
32 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
zamysĆy Stwórcy. Wychodz�c z takiego zaĆo�enia, próbowano przedstawi�
hierarchić spoĆeczn� i jej strukturć na podobieństwo domniemanego porz�d-
ku ciaĆ niebieskich, organizmów biologicznych ludzi i zwierz�t, przyjmowanej
koncepcji budowy Ziemi.
Te pogl�dy gĆoszone byĆy przez przedstawicieli elity intelektualnej
i w praktyce �ycia spoĆecznego nie znajdowaĆy odbicia. Analizuj�c oficjalne
dokumenty, znale�� mo�na jednak próby stworzenia innego, znacznie pros-
tszego modelu, który miaĆ oddawa� niektóre cechy struktury spoĆecznej nie
tyle istniej�cej, ile postulowanej, w oparciu o stan rzeczy obserwowany w kra-
jach bogatszych, bardziej rozwinićtych. St�d te� w �ródĆach polskich pojawiali
sić komesi, baronowie, ,,pasowani  , st�d te� przy okreĄlaniu warstw ni�szych
wzmiankowani byli ,,scartabelli  . Konfrontacja tych �ródeĆ z masowymi prze-
kazami zawartymi w ró�nego typu ksićgach s�dowych nakazuje jednak dale-
ko id�c� ostro�noĄ� przy wyci�ganiu wniosków dotycz�cych rzeczywistej
hierarchii spoĆecznej w Polsce. Jak sić wydaje, oparta ona byĆa o nieco
odmienne kryteria od stosowanych na zachodzie Europy, m.in. zwi�zane
z miejscem jednostki we wspólnocie terytorialnej, w rodzie, i w strukturze
maj�tkowej. Stosowanie okreĄleń kondycji prawnej czy spoĆecznej jednostki
na wzór okreĄleń u�ywanych zagranic� miaĆo zapewne sĆu�y� podkreĄlaniu
wspólnoty cywilizacyjnej czĆonków wy�szych warstw spoĆecznych z analogicz-
nymi grupami istniej�cymi na obszarze Europy Ćacińskiej.
Jerzy Strzelczyk
Guibert z Nogent, czyli rodzinno--spoĆeczne
uwarunkowanie zaburzeń osobowoĄci
czĆowieka Ąredniowiecznego
Ilu� byĆo takich Abelardów wĄród duchowieństwa ---- kuszonych, rozdwojo-
nych, gĆosz�cych ludziom Ąwieckim koniecznoĄ� zawierania nierozerwalnych
zwi�zków, a jednoczeĄnie zazdroszcz�cych im i marz�cych o narzuceniu im
wstrzemić�liwoĄci, do której sami byli zmuszeni? (Georges Duby). Strach
i wstrćt wobec spraw seksu byĆy zjawiskiem powszechnym wĄrod reformato-
rów, a ogólniej: przywódców KoĄcioĆa w XI i XII wieku (J. A. Brundage). Bez
w�tpienia byĆo to konsekwencj� praktycznej bezradnoĄci moralistów koĄciel-
nych wobec prastarych wzorców i praktyk ludzi Ąwieckich w szerokiej sferze
�ycia rodzinnego i obyczajowoĄci seksualnej, bardzo opornej wobec prób
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 33
ingerencji KoĄcioĆa. Autobiografia (De vita sua sive monodiarum libri tres,
PL 156) Guiberta opata z Nogent (ok. 1055 -- ok. 1124), jeden z wczeĄniejszych
przykĆadów ,,nowej epoki autobiografistyki u progu peĆnego Ąredniowiecza 
(G. Misch), stanowi przejmuj�ce i niezupeĆnie jeszcze, jak sić wydaje, doce-
nione w nauce Ąwiadectwo napić� spoĆecznych w Ąrodowisku ni�szej arysto-
kracji Francji póĆnocnej i miast oraz prze�y� duchowych inteligentnego
i wra�liwego zakonnika ---- obserwatora i krytyka ówczesnych stosunków. De
vita sua Guiberta, zwĆaszcza gdy utwór ten rozpatrywa� na tle caĆego dorobku
pisarskiego autora (zwĆaszcza Gesta Dei per Francos i De pignoribus sancto-
rum), pozwala na wniosek, �e mamy do czynienia z autorem o niezwykle, jak
na owe czasy, rozwinićtym zmyĄle krytycznym, o nastawieniu wrćcz racjona-
listycznym. JednoczeĄnie wymowa autobiografii jest nadzwyczaj pesymi-
styczna, charakterystyki poszczególnych postaci, poczynaj�c od najbli�szej
rodziny autora, poprzez skomplikowany Ąwiat lokalnych wielkoĄci feudalnych
i koĄcielnych (tak duchowieństwa diecezjalnego jak zakonników), a� do naj-
wy�szych autorytetów z papiestwem na czele, zaprawione wrćcz �óĆci�. WĄród
nielicznych wyj�tków s� nie wymieniona z imienia matka Guiberta oraz
Anzelm z Bec. Uwagć przyci�ga wĆaĄnie stosunek autora do matki, która
(ojciec obumarĆ go przed ukończeniem pierwszego roku �ycia) wywarĆa prze-
mo�ny wpĆyw na jego �ycie i uczucia, Ć�cz�c ---- kontrolowan� ---- miĆoĄ�
macierzyńsk� i hart ducha z wysublimowan� pobo�noĄci� i cechami ozićbĆo-
Ąci pĆciowej. Wydaje sić, �e trudno byĆoby w piĄmiennictwie europejskim,
przynajmniej tej doby, odnale�� tak szczegóĆow� i szczer� refleksjć autora
odnosz�c� sić do matki. Oddany w dzieciństwie do klasztoru, pozbawiony
ciepĆa rodzinnego, wystawiony na ci�gĆe dyscyplinuj�ce oddziaĆywania nau-
czyciela i przeĆo�onych, obserwuj�cy z dystansu cić�kie boje matki zmuszonej
do szukania sobie miejsca po Ąmierci mć�a w Ąwiecie feudaĆów, wyznaj�cych
tradycyjne, dalekie od postulatów koĄcielnych, wzorce postćpowania, Guibert
wzrastaĆ prawdopodobnie w poczuciu wĆasnej winy i w lćku. Nie bćd�c czĆo-
wiekim czynu, reformatorem, zmysĆ krytycyzmu wobec Ąwiata wyĆadowaĆ
w pismach. �ycie Guiberta oraz jego oceny i fantazje zawarte w autobiografii
przyci�gaĆy i bćd� przyci�ga� historyków mentalnoĄci i psychoanalityków.
Dotychczasowe próby w tym zakresie nale�y okreĄli� jako obiecuj�ce, cho�
wywoĆaĆy krytykć. Najogólniej mo�na powiedzie�, �e perypetie Guiberta z No-
gent dobitnie ilustruj� konflikt pomićdzy systemem wartoĄci Ąwieckiej ary-
stokracji (zwĆaszcza mć�czyzn) XI--XII wieku, a programem reformatorów
KoĄcioĆa, którzy ju� niebawem przyst�pi� ---- przy pomocy orć�a prawa
kanonicznego ---- do kolejnego etapu batalii o rz�d dusz spoĆeczeństwa Ąred-
niowiecznego.
34 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
StanisĆaw Suchodolski
Zasoby pienić�ne szarego czĆowieka
w Polsce wczesnoĄredniowiecznej
Informacje o zasobach pienić�nych ludzi we wczesnym Ąredniowieczu mó-
wi� zazwyczaj o sferach wy�szych ---- wĆadcach, mo�nowĆadcach, ewentualnie
drobniejszych feudaĆach. Dotyczy to zarówno nielicznie zachowanych �ródeĆ
pisanych (np: Kronika Galla), jak te� �ródeĆ archeologicznych w postaci
tzw. skarbów. Istnieje wszak�e specjalna kategoria mniejszych znalezisk,
które mo�na wi�za� z ubo�szymi warstwami ludnoĄci albo z podrćcznymi
zasobami gotówki ludzi majćtniejszych. Chodzi o zespoĆy skĆadaj�ce sić
z kilku, kilkunastu lub kilkudziesićciu monet caĆych lub ich fragmentów.
Znaleziska takie znane s� z grobów odkrywanych zarówno w Polsce (Niem-
cza), jak i np. w Skandynawii. Z badań w Birce wiadomo, �e te niewielkie
sumy skĆadane byĆy w skórzanych sakiewkach. Analogiczne zespoĆy znajdo-
wane w warstwach osadniczych mo�na interpretowa� jako sakiewki zgubione
(Nowogród), celowo zdeponowane (Opole) lub utracone w czasie po�aru domu
(Obiszów).
Specjaln� kategorić stanowi� niewielkie ,,skarby  odkrywane w koĄcioĆach
lub przy koĄcioĆach (te� zrujnowanych), mog�ce by� równie� depozytami
kultowymi. Unikatowym znaleziskiem s� maĆe skupiska monet odkryte
w zgliszczach Ća�ni z XI wieku w podberlińskiej Szpandawie. S� one interpre-
towane jako podrćczna gotówka pozostawiona w ubraniach ludzi, którzy
uciekli w czasie po�aru. W XIII wieku maĆe sakiewki zostaĆy zast�pione przez
cynowe puszki, które lepiej chroniĆy kruche brakteaty (znalezisko z WaĆów).
Podobne do wy�ej wspomnianych niewielkie zasoby pienić�ne znane s�
równie� ze znalezisk pó�noĄredniowiecznych i nowo�ytnych (np. sakiewka
z XVII wieku z Zamku Królewskiego w Warszawie; drobne monety przy szkie-
letach Kozaków polegĆych w bitwie pod Beresteczkiem). O zasobach takich
wspominaj� te� niekiedy �ródĆa pisane, a o sposobie ich noszenia lub u�ytko-
wania informuj� �ródĆa ikonograficzne.
Cech� wspóln� wszystkich wspomnianych zespoĆów jest ich stosunkowo
niedu�a wartoĄ� materialna. W okresie wczesnego Ąredniowiecza zawieraj�
niewiele monet, a w pó�niejszym okresie monety te reprezentuj� najmniejsze
nominaĆy. Drug� cech� Ć�cz�c� jest miejsce odkrycia: przy ludziach, w ich
siedzibach lub miejscach, gdzie najczćĄciej przebywali. A wićc zupeĆnie gdzie
indziej ni� du�e ,,skarby  , które byĆy deponowane z reguĆy poza skupiskiem
osadniczym, najpewniej w celach tezauryzacyjnych. Natomiast zespoĆy maĆe,
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 35
jak sić domyĄlamy, stanowi� kwoty sĆu��ce do bie��cego u�ytku (dla X wieku
porównaj konfrontacjć z cenami z relacji Ibrahima ibn Jakuba).
Rzadko tylko orientujemy sić, kim byli ludzie, którzy sić t� gotówk�
posĆugiwali (jest to mo�liwe w przypadku znalezisk grobowych, czy odkry�
w obrćbie domów). Nie wiemy te�, jaki procent spoĆeczeństwa stanowili, czyli
innymi sĆowy, jaki byĆ stan upowszechnienia pieni�dza. Pewne ĄwiatĆo na tć
kwestić rzuca analiza pojedynczych znalezisk monet. Ich powi�zania z po-
szczególnymi lud�mi jest jednak jeszcze trudniejsze ni� w przypadku maĆych
,,skarbów  . Szacunkowych danych na temat upowszechnienia rodzimego
pieni�dza mo�e te� dostarczy� porównanie wielkoĄci emisji z liczb� ludnoĄci
zamieszkuj�cej teren, na którym on obiegaĆ (dla czasów BolesĆawa �miaĆego
po kilkanaĄcie monet na rodzinć).
StanisĆaw Trawkowski
Ksi�ćta piastowscy a spoĆeczeństwo
Polski dzielnicowej
Spraw� sporn� w badaniach nad przemianami doby Polski dzielnicowej
jest zmiana statusu podstawowej czćĄci ludnoĄci wieĄniaczej: czy byĆa ona
uprzednio wolna, zaĄ prawo niemieckie przyniosĆo jej najpierw czćĄciowe,
pó�niej caĆkowite uzale�nienie od wĆadzy s�downiczej wielkiej wĆasnoĄci
ziemskiej i szlacheckich dziedziców, czy te� byĆa to ludnoĄ� zniewolona, której
przemiany XII--XIV wieku przyniosĆy awans spoĆeczny. Ta zamiana byĆa
zarazem ---- na co w badaniach nie zwracano baczniejszej uwagi ---- wa�nym
czynnikiem przeksztaĆcenia sić struktury polityczno--spoĆecznej monarchii
piastowskiej, z czego wspóĆczeĄni zdawali sobie sprawć.
Wg KadĆubka BolesĆaw �miaĆy miaĆ zosta� opuszczony podczas wyprawy
na RuĄ przez panów, gdy� servi zawĆadnćli ich maj�tkami w ojczy�nie i uwied-
li ich �ony, co panowie srogo pomĄcili. Szczodry oskar�y� ich miaĆ: illos non
iniurias in plebe ulcisci sed regiam in rege persequi maiestatem. Nam plebe
remota, rex quid erit? (II, 20). Wincenty z KieĆczy dorzuciĆ uzasadnienie: gloria
enim ---- inquit (Boleslaus) ---- est principis in multitudine plebis (Vita maior, I,
17; Vita minor, 31). SprzecznoĄ� mićdzy okreĄleniem servi oraz przypisaniem
im przez króla roli zasadniczej dla samego istnienia monarchii, którego
nieodzownym warunkiem byĆo bĆyszczenie na zewn�trz, wymaga wyjaĄnienia.
Szuka� go trzeba w charakterze procesów feudalizacyjnych w Polsce XII--
XIII wieku, badanych w pocz�tkach odrodzonego polskiego UW przez M. Han-
36 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
delsmana i K. Tymienieckiego. Procesy te skierowane byĆy na inne tory przez
jednoczesne wyksztaĆcenie sić stanowej organizacji spoĆeczeństwa i państwa.
Opór przeciw przenoszeniu ludnoĄci rodzimej na prawo niemieckie wyni-
kaĆ nie tyle ze wzglćdów fiskalnych, na które zwracano uwagć, ile tak�e
z przywi�zania dworów ksi�ćcych do tradycyjnego modelu wĆadzy monar-
chicznej, której caĆa ludnoĄ� byĆa podporz�dkowana bezpoĄrednio (pomijaj�c
,,prywatnych niewolników  ), cho� w ró�ny sposób. WynikaĆa st�d jedna z pĆa-
szczyzn tar� mićdzy wĆadz� ksi�ćc� i wielk� wĆasnoĄci� koĄcieln� i mo�no-
wĆadcz�. Ta obronna polityka ksi��t piastowskich zostaje poniechana wraz
ze zwycićstwem zasady stanowego podziaĆu wykonywania wĆadzy mićdzy
monarchów i mo�nych i upadkiem indywidualnego udziaĆu mo�nych w wy-
konywaniu wĆadzy.
MichaĆ Tymowski
Jak europejscy odkrywcy XV wieku
porozumiewali sić z Afrykanami?
MateriaĆem �ródĆowym, na którym opiera sić referat, s� kroniki i relacje
z pierwszych wypraw do Afryki. W trakcie tych wypraw dochodziĆo do spot-
kania Europejczyków nie z jednym, ale z licznymi ludami, ró�ni�cymi sić
kultur� i jćzykiem, co potćgowaĆo trudnoĄci w kontaktowaniu sić ludzi.
Najprostszym sposobem porozumiewania byĆy gesty; jednak ju� w najwcze-
Ąniejszych wyprawach brali udziaĆ tĆumacze.
TĆumacze. Pierwszymi tĆumaczami byli mieszkańcy Portugalii, którzy
znali arabski z kontaktów z Marokiem, ale przydatnoĄ� tego jćzyka w wypra-
wach o dalszym zasićgu byĆa znikoma. W czasie wypraw ku wybrze�om Afryki
Zachodniej chwytano miejscowych Berberów, uczono w Portugalii jćzyka
portugalskiego i posĆugiwano sić nimi jako tĆumaczami w nastćpnych wypra-
wach. Czćsto zdarzaĆy sić ucieczki takich tĆumaczy.
W 1445 r. Portugalczycy dotarli do ujĄcia Senegalu i zetknćli sić z pań-
stwami ludu Wolof. Portugalczycy chwytali jeńców, co powodowaĆo krwawy
odwet ze strony Afrykanów. PrzejĄcie od walk do ustalenia staĆych, pokojo-
wych kontaktów trwaĆo w stosunkach Portugalczyków z Wolofami, podobnie
jak wczeĄniej z Berberami, ok. 7--8 lat. Po upĆywie tego czasu tĆumaczy mo�na
byĆo posyĆa� na l�d bez obawy, �e nie powróc�, poniewa� Wolofom, podobnie
jak Portugalczykom, zale�aĆo na sprawnym przebiegu handlu. Przyjćto za
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 37
zasadć, �e je�eli tĆumacz zdoĆa naby� dla swojego pana 4 nowych niewolników,
to sam uzyska wolnoĄ�.
Zebrany materiaĆ pozwala na stwierdzenie, �e Portugalczycy w czasie
pierwszych wypraw stworzyli system ksztaĆcenia tĆumaczy. WićkszoĄ� z nich
stanowili niewolnicy ochrzczeni i wyuczeni jćzyka w Portugalii.
Pierwszy sĆownik afrykański. W relacji kupca brugijskiego Eustachego
de la Fosse z podró�y do Afryki w latach 1479, 1480 znajduje sić pierwszy
sĆowniczek afrykański. Zawiera on kilkanaĄcie sĆów afrykańskich u�ywanych
na ZĆotym Wybrze�u. S� tam sĆowa oznaczaj�ce powitanie, wĆadcć, kupca,
biaĆego, pewne towary i artykuĆy �ywnoĄciowe. Dla wyra�enia zgody lub
zaprzeczenia wystćpuj� dwa sĆowa: dobry i zĆy. Jest te� okreĄlenie na upra-
wianie miĆoĄci, zaczerpnićte z jćzyków europejskich.
Jan Tyszkiewicz
�rodowisko �ycia czĆowieka
w Polsce Ąredniowiecznej
�rodowisko �ycia czĆowieka w Ąredniowieczu stanowiĆo strukturć przyrod-
niczo--kulturow�, w której przenikaĆy sić zjawiska: geograficzne, antropolo-
giczne, spoĆeczne i kulturowe. Potrzeby interdyscyplinarnych badań
spowodowaĆy wyĆonienie wielu wyspecjalizowanych kierunków zmierzaj�cych
do peĆniejszego ogarnićcia fenomenu ludzkich dziejów. Warunki bytowania
formowaĆy czynniki geograficzne zró�nicowane regionalnie. Optimum klima-
tyczne w X--XI wieku (ocieplenie, obfitoĄ� opadów) sprzyjaĆo rozwojowi gospo-
darki i procesów spoĆeczno--politycznych; pó�niejsze wieki cechowaĆy
zmienne cykle ukĆadów pogodowych i czćstsze klćski elementarne. �yzne
gleby, bogactwa naturalne i nasĆonecznienie trwale wyró�niaĆy MaĆopolskć,
�l�sk i Kujawy. Patologie regionalne (tzw. wole endemiczne), endemie (mala-
ria) i ogniska chorób zaka�nych (np. tr�d) wystćpowaĆy jednak�e równie� na
poĆudniu. Regiony plemienne, otoczone puszczami czy górami, zasiedlaĆy
populacje o swoistych cechach antropologicznych. Endogamia maĆych krć-
gów osadniczych dawaĆa tendencje do wielodzietnoĄci, ale pogĆćbiaĆa procesy
selekcji. Rody patriarchalne utrzymywaĆy sić dĆu�ej w krćgu mo�nych i rycer-
stwa. Nowy materiaĆ genetyczny zapewniaĆy wojny (brańcy, jeńcy), napĆyw
obcych osadników (Waloni, Niemcy, Czesi, �ydzi) i przekraczanie barier sta-
nowych, zwĆaszcza mićdzy mieszczaństwem a rycerstwem. Czynnikami Ąro-
dowiska �yciowego byĆy: warunki bytowe, tryb �ycia, wykonywana praca,
38 CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym
przestrzegany zwyczaj. �rodowisko spoĆeczno--kulturowe wyra�nie formowaĆo
�ycie ludnoĄci miejskiej od XII w. W zĆych warunkach �yciowych znajdowaĆa
sić biedota miejska, najemni pracownicy, rodziny niekompletne, wĆóczćdzy
i przestćpcy chroni�cy sić w miastach. �wiadomy wybór ---- od�ywiania, stro-
ju, mieszkania, zabiegów higienicznych, aktywnoĄci zawodowej, ideaĆów
�yciowych ---- najsilniej cechowaĆy elitć polityczn� i gospodarcz� spoĆeczeń-
stwa (dynastia, mo�ni, patrycjat). Zró�nicowanie w warunkach �yciowych
pogĆćbiaĆy bariery prawne i klćski elementarne. Studia z ekologii historycznej
czĆowieka Ąredniowiecznego mog� prowadzi� do lepszego zrozumienia proce-
sów, zjawisk i faktów historycznych.
Tadeusz Wasilewski
Pocz�tki dynastii Giedymina
W latach 1921--1939 polscy historycy ---- lituaniĄci podzielili sić na zwo-
lenników pogl�du o �mudzkich pocz�tkach dynastii Giedymina, uznaj�cych
jej pierwszego znanego przodka Bytywida--Pukuwera, ojca Witenesa i Giedy-
mina za �mudzina, i na coraz liczniejszych badaczy wywodz�cych j� od
,,króla  Trojdena, panuj�cego w latach 1270--1282.
Dopiero powojenne prace Jerzego Ochmańskiego, który zwróciĆ uwagć na
posta� protoplasty dynastii ,,SkoĆomenda  , spowodowaĆy zaniechanie wi�za-
nia jej pocz�tków z Trojdenem. Uznano dwóch braci Butygejdć i Butywida
(Pukuwera) za pierwszych wĆadców nowej dynastii. Imić ,,SkoĆomend  jest
jednak tylko ruskim znieksztaĆceniem litewskiego imienia, znanego w tek-
stach staropolskich w postaci Skirmunt. A� dwaj wielcy ksi�ćta Skirmunto-
wie zajmuj� znacz�ce miejsce w legendarnych dziejach Litwy w jej kronikach
z XVI wieku, z których jeden jest pradziadem wielkiego ksićcia Trojdena.
Nazwa Skirmuntowie (SkoĆomendowicze) okreĄlaĆa zatem ród Trojdena, a by�
mo�e imić to nosiĆ nawet jego ojciec.
Po Ąmierci Trojdena państwo jego odziedziczyli dwaj bracia, starszy Buty-
gejd wĆadaĆ Auksztot� (a nie �mudzi�), a mĆodszy Butywid (Pukuwer) wĆaĄnie
�mudzi�, na której posiadali pó�niej swe udziaĆy jego synowie Witenes
i Giedymin. Bracia Butygejd i Butywid byli najprawdopodobniej synami Troj-
dena, chocia� brak bezpoĄrednich przekazów nie pozwala wykluczy� mo�li-
woĄci, �e byli jego synowcami po którymĄ z licznych braci Trojdena.
Nie byĆ natomiast sukcesorem Trojdena rzekomy ,,wielki ksi�ć Litwy 
Dowmont naje�d�aj�cy w 1285 r. na wĆoĄci biskupstwa twerskiego. Opubli-
CzĆowiek w spoĆeczeństwie Ąredniowiecznym 39
kowane po 1948 r. latopisy moskiewskie tytuĆuj� go tylko ksićciem (kniaziem)
i precyzuj�, �e w bitwie, któr� stoczyĆ w czasie tego najazdu nie polegĆ, lecz
jedynie dostaĆ sić do niewoli. ByĆ to zatem Dowmont--Tymofiej ksi�ć pskow-
ski, pustosz�cy wĆoĄci biskupa Tweru, gdy� nastćpc� na katedrze biskupiej
miaĆ zosta� igumen Andrzej, syn jego najwićkszego nieprzyjaciela, ksićcia
nalszczańskiego Herdena.
Nastćpcami Butywida na tronie Litwy zostali kolejno dwaj jego synowie
Witenes (od 1295 roku) i Giedymin (od okoĆo 1316 roku), poprzednio wĆada-
j�cy dzielnic� �mudzk�.
Zwi�zki dynastii Trojdena i jego rodzonego lub stryjecznego wnuka Gie-
dymina ze �mudzi� nie polegaĆy tylko na przynale�noĄci tej krainy do ich
państwa, lecz na wywodzeniu sić dynastii ze �mudzi, jak to podkreĄlaĆa
dawna litewska tradycja historyczna. Tradycja ta stwierdza niezbyt ĄciĄle
pochodzenie Witenesa ze �mudzkiej EjragoĆy, co Ąwiadczy o zachowaniu
pamićci o pochodzeniu ze �mudzi wczeĄniejszych pokoleń nowej dynastii ----
przede wszystkim samego Trojdena.
Spór o przynale�noĄ� �mudzi os�dziĆ specjalny komisarz cesarza Zygmun-
ta Luksemburskiego, Makray, który 3 maja 1413 roku wydaĆ wyrok na
korzyĄ� JagieĆĆy i Witolda, stwierdzaj�c, �e �mud� stanowiĆa od 168 lat
patrimonium wĆadców Litwy. WĆadaĆ ni� zatem Trojden ju� w 1245 roku,
jeszcze za �ycia Mendoga jako podlegĆy mu ksi�ć, zapewne poĆudniowo�-
mudzki. Stwierdzamy zatem �mudzkie pocz�tki dynastii Giedymina, która
tron litewski objćĆa w 1278 roku w osobie Trojdena i panowaĆa nad �mudzi�
do 1413 roku, gdy wĆadcami Litwy byli Butywid, zapewne Trojdenowicz,
a nastćpnie kolejno Witenes, Giedymin, Olgierd z Kiejstutem i JagieĆĆo z Wi-
toldem.
Spis treĄci
Janusz Bieniak, Elita kujawska w Ąredniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Jacek Banaszkiewicz, Kobieta a Ćad cywilizacyjny ---- w�tek sĆowiańskich
przekazów wczeĄniejszego Ąredniowiecza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
El�bieta D�browska--Zawadzka, ,,Paszport do niebios  . Z dziejów mentalnoĄci
w Ąredniowiecznej Europie Ćacińskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Teresa Dunin--W�sowicz, Model Ąwićtego w Polsce wczesnoĄredniowiecznej . . 10
Marian Dygo, Relacje spoĆeczne w Ąwietle poezji niemieckiej XIII wieku
(Walther von der Vogelweide i Freidank) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
SĆawomir Gawlas, CzĆowiek uwikĆany w wielkie procesy -- przykĆad Muskaty . 14
Hieronim Grala, CzĆowiek wobec wĆadzy ---- RuĄ Moskiewska (XIV--XVI ww.) . . 15
Kazimierz Jasiński, Kielich i patena Konrada I Mazowieckiego . . . . . . . . . 18
Maria Koczerska, Kontakty wĆadcy z poddanymi w Polsce pó�noĄredniowiecznej 21
Stefan K. Kuczyński, CzĆowiek wobec Ąwiata herbów . . . . . . . . . . . . . 22
Gerard Labuda, Martyrium Ąw. Wojciecha w perspektywie dziejów Polski . . . 23
Lech Leciejewicz, Wyznacznik pozycji spoĆecznej w rytuale pogrzebowym
wczeĄniejszego Ąredniowiecza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Roman MichaĆowski, Otto III w obliczu ideowego wyzwania . . . . . . . . . . 25
Marta MĆynarska--Kaletynowa, Ludzie w materiaĆach procesowych klasztoru
premonstratensów na OĆbinie we WrocĆawiu w 2 poĆ. XIII i w XIV wieku . . . . 26
Karol Modzelewski, CzĆowiek istnieje w kolektywie. Jednostka w krćgu
wspólnoty krewniaczej, s�siedzkiej i plemiennej . . . . . . . . . . . . . . . . 27
PrzemysĆaw Mrozowski, Symboliczne przesĆanie portretu w kulturze
Polski Ąredniowiecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Edward Potkowski, Pisarz i jego dzieĆo w Ąredniowiecznym spoĆeczeństwie . . . 31
Henryk Samsonowicz, Wiek XIV--XV. SpoĆeczeństwo postulowane,
spoĆeczeństwo rzeczywiste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Jerzy Strzelczyk, Guibert z Nogent, czyli rodzinno--spoĆeczne uwarunkowanie
zaburzeń osobowoĄci czĆowieka Ąredniowiecznego . . . . . . . . . . . . . . . 32
StanisĆaw Suchodolski, Zasoby pienić�ne szarego czĆowieka w Polsce
wczesnoĄredniowiecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
StanisĆaw Trawkowski, Ksi�ćta piastowscy a spoĆeczeństwo
Polski dzielnicowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
MichaĆ Tymowski, Jak europejscy odkrywcy XV wieku porozumiewali
sić z Afrykanami? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Jan Tyszkiewicz, �rodowisko �ycia czĆowieka w Polsce Ąredniowiecznej . . . . 37
Tadeusz Wasilewski, Pocz�tki dynastii Giedymina . . . . . . . . . . . . . . . 38