Mazowieckie Studia Humanistyczne
Nr 1, 2001
Wojciech SÅ‚omski
ŻYCIE I TWÓRCZOŚĆ FILOZOFICZNA KARLA R. POPPERA
Karl R. Popper urodził się 28 lipca 1902 r. w Wiedniu, w rodzinie wszech-
stronnie wykształconego prawnika, na co w latach póz
niejszych sam zwracał
uwagę w swojej autobiografii, podkreślając, że dzięki rozległym zainteresowa-
niom ojca, zgromadzonej przez niego obszernej bibliotece, zawierajÄ…cej m. in.
dzieła filozofów marksistowskich, a także dzięki dyskusjom z ojcem, zdobywał
wykształcenie i nabywał poglądy, które miały rzutować na całą jego póz
niejszÄ…
twórczość. Dyskusje z ojcem, jakie odbył, mając lat piętnaście, pozwoliły mu
dojść do przekonania, iż nie należy dyskutować nad znaczeniami słów, że tylko
twierdzenia o faktach warte są tego, by je traktować poważnie. Jest to jedno z pod-
stawowych twierdzeń popperowskiej metodologii.
W 1920 r. Popper postanowił samodzielnie zarabiać na życie, podjął pracę
zarobkową jako korepetytor, dorabiał również wykonywaniem okazjonalnych prac
fizycznych. Mimo konieczności zarobienia na własne utrzymanie nie przestał
intensywnie się kształcić. Słuchał wykładów z historii literatury niemieckiej,
psychologii, filozofii, matematyki i fizyki teoretycznej. Regularne studia w in-
stytucie pedagogicznym podjął w 1925 r., zaś trzy lata póz
niej uzyskał stopień
doktora na podstawie pracy O problemie metody w psychologii myślenia.
W 1929 r. rozpoczął pracę jako nauczyciel matematyki i fizyki w szkole średniej1.
Zainteresowania Poppera zawsze były wszechstronne i rozległe. W czasach
młodości poza nauką i filozofią interesował się polityką lewicową, pracował spo-
łecznie z dziećmi pod egidą Alfreda Adlera, brał wreszcie udział w działalności
Towarzystwa Prywatnych Wykonań Muzycznych. W wieku kilkunastu lat uwa-
żał się za marksistę, a nawet, przez kilka miesięcy, za komunistę. Póz
niej stał się
wprawdzie socjaldemokratą, podkreślał jednak, że nigdy nie wyrzekł się do końca
swych socjalistycznych poglądów i nadal byłby socjalistą, gdyby w socjalizmie
1
M. Dobrosielski, W poszukiwaniu lepszego świata. Filozofia historii i polityki Karla R. Pop-
pera, Warszawa 1991, s. 8-9.
Wojciech SÅ‚omski
34
możliwa była wolność jednostki2.  I gdyby mogło istnieć coś takiego jak socja-
lizm z wolnością indywidualną, byłbym wciąż jeszcze socjalistą" - pisał w swo-
jej autobiografii. Jednak spotkania z marksizmem Popper nie uważał za czas stra-
cony. Zaangażowanie w lewicową działalność polityczną uważał za jedno z głów-
nych wydarzeń w swoim intelektualnym rozwoju, dzięki któremu docenił wartość
intelektualnej skromności, zmierzającej do poszukiwania błędów we własnej
wiedzy. Marksizm uzmysłowił mu też wyraz
nie doniosłe w jego póz
niejszych
pracach rozróżnienie między dogmatyzmem a krytycyzmem3.
Z kolei zainteresowanie muzyką Popper traktował przez całe życie bardzo
poważnie, grał trochę na fortepianie (mehr schlecht ais recht4, jak sam o sobie
mówił), próbował nawet tworzyć proste kompozycje w stylu Johanna Sebastiana
Bacha, jednak szybko doszedł do wniosku, że nie ma do tego wystarczających
zdolności. Nigdy jednak nie przestał uważać muzyki za najważniejszą dla siebie
sztukę, przypominając przy wielu okazjach, że to właśnie muzyka dostarczała
mu w życiu najwięcej radości. Za  prawdziwą" muzykę uważał jednak tylko
muzykę klasyczną, która zakończyła się na twórczości Johannesa Brahmsa, zaś
wszystko, co powstało potem, zasługuje, zdaniem Poppera, jedynie na miano
eksperymentu muzycznego5.
Również po ukończeniu studiów, pracując jako nauczyciel matematyki i fi-
zyki w gimnazjum, Popper nie zaniechał absorbujących go dotąd zajęć. Był to
dla niego okres intensywnych, choć samodzielnych, studiów filozoficznych, dzięki
którym doszedł do przekonania, że jego poglądy na filozofię całkowicie różnią
się od panujących wówczas w Wiedniu poglądów Koła Wiedeńskiego. Konse-
kwentne podkreślanie tego faktu sprawiło, że zaczęto go uważać za  oficjalnego
opozycjonistÄ™", kogoÅ›, kto krytykuje dominujÄ…ce kierunki w filozofii dla samej
krytyki, nie troszczÄ…c siÄ™ zbytnio o pozytywnÄ… stronÄ™ swojej argumentacji. Po
wielu trudach udało mu się opublikować, wprawdzie w wersji o połowę skróco-
nej, swoją pierwszą (choć drugą napisaną) książkę pt. Logik der Forschung (Lo-
gika odkrycia naukowego). Mimo że przytoczone w tej pracy argumenty spotka-
Å‚y siÄ™ z czasem z powszechnÄ… akceptacjÄ…, to jednak w pierwszym okresie po jej
opublikowaniu nie wzbudziła ona większego entuzjazmu, nie została należycie
zrozumiana, a samego Poppera zaczęto powszechnie utożsamiać z neopozyty-
wizmem6.
Dzięki swemu zaangażowaniu w lewicową działalność polityczną Popper był
w stanie zrozumieć sens zachodzących w Wiedniu przemian, upadek lewicowej
opozycji, wprost antysemityzmu i narastajÄ…ce tendencje do faszyzacji Austrii.
2
B. Magee, Popper, Warszawa 1998, s. 11.
3
M. Dobrosielski, op. cit., s. 7.
4
 Bardziej z
le niż dobrze", tłumaczenie autora.
5
Por. M. Dobrosielski, op. cit., s. 8.
6
B. Magee, op. cit., s. 11.
Życie i twórczość filozoficzna Karla R. Poppera 35
Trafnie przewidział zarówno dojście Adolfa Hitlera do władzy (z jego wspomnień
wynika, że mówił o tym już w 1929 r., a więc na cztery lata przed objęciem
przez Hitlera urzędu kanclerza), aneksję Austrii, jak i narastające zagrożenie
własnego bezpieczeństwa. Mimo bowiem, że obydwoje rodzice Poppera byli
protestantami, to jednak mieli żydowskie korzenie: ojciec Poppera zdecydował
się przejść na protestantyzm, aby zasymilować się ze społeczeństwem, które
w Wiedniu stanowiło większość. Nie zapobiegłoby to jednak uznaniu Poppera
z Żyda, gdyby po aneksji Austrii przez III Rzeszę dłużej pozostawał on
w Wiedniu.
W latach 1935-1936 Popper wygłosił wiele wykładów w Anglii, gdzie po-
znał m. in. George'a Edwarda Moore'a, Alfreda Ayera, George'a Ryle'a, a także
Bertranda Russela, którego uznał za  największego chyba filozofa od czasów Kan-
ta". Podczas swego pobytu w Anglii Popper odpowiedział na ogłoszenie Uni-
wersytetu Christchurch w Nowej Zelandii i otrzymał posadę wykładowcy filo-
zofii. Z uwagi na wzrastające wpływy faszyzmu w Europie oraz póz
niejszÄ… woj-
nę miał spędzić w Nowej Zelandii kilkanaście najbliższych lat7.
W latach 1937-1945 Popper wykładał filozofię na uniwersytecie w Nowej
Zelandii, gdzie samodzielnie uczył się greki, aby w oryginale czytać filozofów
greckich.W 1950 r. otrzymał zaproszenie do USA, gdzie w Princeton wygłosił
wykład na temat Indeterminizm w fizyce kwantowej i klasycznej. Na wykład ten
przyszli m. in. Niels Henrik Bohr i Albert Einstein, z którymi Popper odbył kil-
ka długich rozmów. Po powrocie do Anglii wraz z żoną przeprowadził się
z Londynu do niewielkiego miasteczka Penn, gdzie spędził resztę życia, pracu-
jąc nad problemami, które zaprzątały jego uwagę dotychczas, i rozwijając swe
poglÄ…dy.
W 1957 r. została opublikowana książka The Poverty of historicism, w któ-
rej Popper rozwinął i systematycznie wyłożył poglądy przedstawione wcześniej
w Społeczeństwie otwartym. Następnie ukazało się dzieło Conjectures and Refu-
tations, dotyczÄ…ce tej samej problematyki co Logika badania naukowego, a tak-
że kilka innych książek, stanowiących zbiory artykułów i spisanych wykładów.
Jednym z myślicieli, którzy na twórczość Poppera wywarli największy
wpływ, był Albert Einstein. W 1919 r. Popper wysłuchał wykładu Einsteina, który
zrobił na nim ogromne wrażenie przede wszystkim tym, że Einstein zwracał
uwagę na potrzebę poddania swojej teorii doświadczalnemu sprawdzeniu. W au-
tobiografii Popper pisał, iż właśnie pod koniec 1919 r. doszedł do wniosku, że
 postawa naukowa jest podstawą krytyczną, która nie poszukuje weryfikacji, lecz
takich testów, które mogłyby obalić daną teorię, lecz nie mogłyby jej nigdy w pełni
potwierdzić"8.
7
Por. M. Dobrosielski, op. cit., s. 12-13.
8
Cyt. za: ibidem, s. 8.
Wojciech SÅ‚omski
36
Przekonanie o istnieniu rzeczywistych problemów filozofii sprawiło, ze
Popper krytykował filozofię Koła Wiedeńskiego, zapowiadając, że wkrótce prze-
kształci się ona w nowy rodzaj scholastyki, a jego krytyka spotykała się z ży-
wym zainteresowaniem niektórych członków Koła. Pierwsze kontakty z niektó-
rymi członkami Koła Wiedeńskiego Popper nawiązał w już w czasie studiów,
w 1926 r.: matematyki uczył się u Hansa Hahna, uczęszczał też na wykłady Otto
Neuratha, zaś egzamin z filozofii zdawał u Moritza Schlicka. Zapoznał się rów-
nież z Tractatus logico-philosophicus Ludwiga Wittgensteina oraz pracami Ru-
dolfa Carnapa. Bliższą znajomość zawarł z V. Craftem oraz Hansem Feiglem.
O swoich kontaktach z H. Feiglem Popper napisał, iż bez jego zachęty nigdy nie
napisałby Krytyki badania naukowego9.
Popper otwarcie przyznawał, że winien jest wdzięczność członkom Koła
Wiedeńskiego, którzy nie tylko byli jego nauczycielami, lecz także umożliwili
mu poznanie wybitnych naukowców (m. in. Alfreda Tarskiego). Pochwalając
pewne cechy neopozytywizmu, takie jak podjęcie współpracy z fizykami i mate-
matykami, racjonalizm czy nacisk na intelektualną odpowiedzialność filozofów,
jednocześnie krytykował jego utratę zainteresowania wielkimi problemami filo-
zofii i skupienie się na scholastycznych szczegółach, ostatecznie jedynie na zna-
czeniach słów. W tym właśnie Popper upatrywał przyczyn upadku filozofii neo-
pozytywistycznej10.
Główne dzieło Poppera poświęcone metodologii nauki, Logika odkrycia
naukowego, zostało opublikowane w serii wydawanej przez filozofów Koła Wie-
deńskiego, co przyczyniło się do tego, że uznano go za neopozytywistę. Neopo-
zytywistę widziało w nim nawet wielu prawdziwych neopozytywistów, podtrzy-
mując krzywdzące dla Poppera nieporozumienie. Usiłując nieporozumienie to
wyjaśnić, Popper pisał w autobiografii:  Każdy dziś wie, że logiczny pozyty-
wizm jest martwy. Nikt nie zastanawia siÄ™ nad tym, kto jest za to odpowiedzial-
ny?«, czy raczej kto tego dokonaÅ‚?«. Obawiam siÄ™, że muszÄ™ na siebie wziąć tÄ…
odpowiedzialność"11.
W 1959 r. ukazało się w Anglii tłumaczenie Logiki badania naukowego (pod
angielskim tytułem Logic of Scientific Discovery). Wprawdzie we wstępie do
dzieła Popper wyjaśniał, iż dystansuje się od panującej w Anglii mody na filozo-
fię analityczną, jednak na wstęp ten nie zwrócono większej uwagi, uznając Pop-
pera - podobnie jak wcześniej w Wiedniu - za okaz  opozycjonisty z powoła-
nia". Opinii tej nie zdołała zmienić jego rosnąca sława międzynarodowa, która
doprowadziła w końcu do przyznania mu w 1965 r. tytułu szlacheckiego. Ani
Oksford, ani Cambidge nie przyznały mu katedry i przez kolejne 23 lata swojej
9
Ibidem,, s. 10.
10
Por. ibidem, s. 11.
11
Cyt. za: ibidem, s. 10.
Życie i twórczośćfilozoficznaKarla R. Poppera 37
naukowej kariery Popper wykładał logikę i metodologię w London School of
Economics12.
Popper od wczesnej młodości był przekonany, że problemy filozoficzne ist-
nieją na prawdę i że problemów tych nie da się sprowadzić do problemów języ-
kowych lub logicznych. Przez długie lata musiał zwalczać etykietę  neopozyty-
wisty", jaka przylgnęła do niego po opublikowaniu Logiki odkrycia naukowego.
Podstawowy w filozofii Poppera pogląd o istnieniu rzeczywistych problemów
filozoficznych stał się nawet przyczyną ostrej wymiany zdań z Ludwigiem Wit-
tgensteinem, do jakiej doszło w Cambridge, podczas wygłoszonego przez Pop-
pera odczytu. Wittgenstein bronił tezy, iż  nie ma filozoficznych problemów, lecz
tylko zagadki językowe", czemu oczywiście Popper się sprzeciwił. Mocno ziry-
towany Wittgenstein opuścił wówczas spotkanie, mimo iż był jego gospodarzem.
Wydarzenie to świadczy o tym, jak dalekie były poglądy Poppera od neopozyty-
wizmu13.
Jednym z głównych twierdzeń Logiki badania naukowego jest twierdzenie
o nieistnieniu indukcji w nauce. Problem wnioskowania indukcyjnego stanowił
jedną z podstawowych trudności dotychczasowej filozofii nauki od czasów Huma,
który wykazał, że nie ma logicznych związków pomiędzy obserwacją a jej teo-
retycznym uogólnieniem. Popper nie usiłował rozwiązać tego problemu w spo-
sób tradycyjny, tzn. nie usiłował bronić logicznej poprawności indukcji, skupił
natomiast uwagę na wykazaniu, iż teorie naukowe powstają nie drogą indukcji,
lecz dedukcji. Ogólne teorie nigdy nie wynikają z twierdzeń szczegółowych -
najpierw musi powstać teoria wyjaśniająca znane fakty, a dopiero potem należy
przeprowadzać obserwacje, które pozwolą teorię przyjąć lub odrzucić. Przyjęcie
teorii nie oznacza jednak, iż jest ona prawdziwa. Prowadząc obserwacje jednost-
kowych faktów powinniśmy poszukiwać jedynie takich faktów, które sprawdza-
ną teorię obalają, nie zaś takich, które ją potwierdzają. Tych ostatnich można
znalez
ć dowolnie dużo, jednak ta dowolnie duża liczba obserwacji potwierdza-
jących teorię nie jest w stanie rozstrzygnąć czy teoria jest prawdziwa. Zawsze
będzie istnieć możliwość pojawienia się obserwacji sprzecznych z tą teorią, z cze-
go wynika, że weryfikacja (poszukiwanie potwierdzenia teorii) powinna zastą-
piona zostać przez falsyfikację (poszukiwanie obalenia teorii). Podczas bowiem,
gdy obserwacje potwierdzające teorię należałoby, z logicznego punktu widze-
nia, prowadzić w nieskończoność, do obalenia teorii wystarczy zaobserwowanie
jednego faktu, którego ta teoria nie wyjaśnia.
Tradycyjny problem indukcji polegał na tym, że formułowanych w nauce
praw nie można było uzasadnić przez obserwacje, zarazem jednak w praktyce
naukowej obserwacje i eksperymenty stanowiły jedyny sposób decydowania
12
Por. B. Magee, op. ciL, s. 14.
13
Por. M. Dobrosielski, op. cit., s. 13.
38 Wojciech SÅ‚omski
o uznawaniu lub odrzucaniu teorii. Popper uznał natomiast, że sprzeczność mię-
dzy niemożnością uzasadnienia praw naukowych przez obserwacje a rzeczywi-
stą praktyką uzasadniania jest tylko pozorna.  Możemy to spostrzec - pisał -
gdy zdamy sobie sprawę z tego, że uznawanie praw i teorii w nauce jest tylko
próbne; to znaczy, że wszystkie prawa i teorie są tylko przypuszczeniami lub
próbnymi hipotezami [...] i że możemy odrzucić prawo lub teorię na podstawie
nowego doświadczenia, które początkowo doprowadziło do uznania owego pra-
wa. Zasada empiryzmu jest w pełni zachowana, gdyż o losie teorii, jej uznaniu
lub odrzuceniu, decyduje obserwacja i eksperyment - wynik testu. Jak długo teoria
wytrzymuje najsurowsze testy, jakie możemy zaplanować jest uznawana, jeżeli
nie wytrzymuje, zostaje odrzucana. Ale nigdy nie zostaje wywnioskowana w ja-
kimkolwiek znaczeniu z danych doświadczenia. Nie istnieje ani psychologiczna,
ani logiczna indukcja. Tylko fałszywość teorii może być wywnioskowana z da-
nych doświadczenia, a takie wnioskowanie jest czysto dedukcyjne"14.
Popper jednak używa terminu  indukcja" w innym nieco znaczeniu niż czy-
ni to większość indukcjonistów, rozumiejąc przez indukcję tylko całkowicie sta-
nowcze i nieodwoływalne uznanie prawdziwości zdania na podstawie przesła-
nek. Tymczasem indukcję można rozumieć, i tak jest ona przeważnie rozumiana
przez przeciwników Poppera, w taki sposób, aby możliwe było dopuszczenie
odwoływalności wniosków wypływających z przesłanek. Oponenci wywodów
Poppera wskazują, że również on sam przyznaje, iż w nauce teorie są przyjmo-
wane - jako przypuszczenia - na podstawie wyników eksperymentów, co ozna-
cza sprowadzenie całego problemu do dyskusji na temat znaczenia słów. Zga-
dzając się, iż naukowcy przyjmują teorie na podstawie pozytywnych wyników
doświadczenia, Popper przyznaje tym samym rację tym indukcjonistom, którzy
indukcję rozumieją mniej rygorystycznie niż on sam15.
Wiele kontrowersji wzbudziła też popperowska teoria nauki jako stopnio-
wego przybliżania się do prawdy w sensie obiektywnym. Prawdę pojmował Pop-
per jako całkowitą zgodność teorii z faktami. Tak pojmowanej prawdy nie spo-
sób oczywiście osiągnąć, zatem nie istnieje sposób stwierdzenia, na ile dana jest
bliska prawdy teoria w sensie absolutnym. Ustaleniu stopnia przybliżenia teorii
do prawdy służy porównywanie ze sobą dwóch konkurencyjnych teorii, z któ-
rych jedna wyjaśnia więcej niż druga, implikując jednocześnie co najwyżej tyle
samo zdań fałszywych co teoria o mniejszym zakresie wyjaśniania. Dlatego też
celem nauki powinno być zdaniem Poppera - tworzenie teorii silnych, o małym
stopniu prawdopodobieństwa, czyli teorii wyjaśniających możliwie najszerszy
zakres rzeczywistości. Teorie takie Popper uznaje za  silne" w sensie ich zdol-
14
K. R. Popper, Conjectures and Refutations, London 1974, s. 54.
15
Por. H. Mortimer, Karl. R. Popper jako filozof nauki, w: Filozofia współczesna, pod red.
Z. Kuderowicza, Warszawa 1990, s. 129.
Życie i twórczośćfilozoficznaKarla R. Poppera 39
ności do wyjaśniania, przeciwstawiając im teorie silne logicznie, tzn. takie, któ-
re niczego nowego nie wyjaśniają, a których prawdziwość wynika z prawdzi-
wych przesłanek16.  Teoria jest tym śmielsza - pisał Popper - im bogatszą ma
treść. Jest też wtedy bardziej ryzykowna: jest bardziej prawdopodobne, że okaże
się fałszywa. Próbujemy znalez
ć jej słabe punkty i obalić ją. Jeśli to się nie uda-
je, lub jeśli fakty obalające ją obalają także słabszą teorię, która była jej poprzed-
niczką, to mamy podstawy do podejrzenia czy przypuszczenia, że jej treść fał-
szywa nie jest większa niż owej słabszej poprzedniczki i że wobec tego jest ona
w większym stopniu bliska prawdy"17.
Koncepcja ta spotkała się jednak z krytyką, którą można uznać za w pełni
uzasadnionÄ…. W 1974 r. na Å‚amach czasopisma  The British Journal of the Philo-
sophy od Science" ukazał się artykuł, którego autorzy w przekonujący sposób
wykazali, iż popperowska relacja większej bliskości prawdy nie może w ogóle
zachodzić między teoriami fałszywymi. Tymczasem koncepcja Poppera polega-
ła właśnie na porównaniu dwu teorii fałszywych, z których jedna miała być mniej
fałszywa (w sensie  bliższa prawdy") niż druga. Krytyka ta nie zdołała jednak
osłabić samej idei nauki jako wiedzy przybliżającej się do prawdy w sensie obiek-
tywnym, która jest nadal dyskutowana i modyfikowana przez filozofów nauki18.
Kryterium, pozwalającym oddzielić naukę od metafizyki, była dla Poppera
falsyfikowalność teorii naukowych.  Nie wymagam - pisał Popper - by jakiś
system naukowy można było wybrać raz na zawsze w sensie pozytywnym, wy-
magam natomiast, by miał on taką formę logiczną, aby testy empiryczne pozwa-
lały na decyzję w sensie negatywnym: musi być możliwe obalenie empiryczne-
go systemu naukowego przez doświadczenie"19. Tak więc zdaniami tworzącymi
naukę są tylko zdania empiryczne, a więc takie, które można sfalsyfikować, na-
tomiast wszelkie inne zdania (egzystencjalne, uniwersalne), które nie zawierają
ograniczeń czasowo-przestrzennych, należy z nauki wyrzucić, gdyż nie dają się
one sfalsyfikować.
Jednak również i to kryterium demarkacji spotkało się z krytyką, która uznała
je za zbyt silne.  Zasadniczym zarzutem przeciwko falsyfikacjonizmowi - pisał
Stefan Amsterdamski - który stanowi podstawę całej popperowskiej nauki, jest
fakt, że wyklucza ona z nauki wszelkie twierdzenia o postaci hipotez egzysten-
cjalnych oraz wszelkie prawa statystyczne"20. Nie wdając się w szczegóły, stwier-
dzić wypada, że nawet jeśli popperowski falsyfikacjonizm nie stanowi uznawa-
nego powszechnie kryterium, pozwalającego oddzielić naukę od metafizyki, to
16
Por. H. Mortimer, op. cit., s. 135.
17
K. R. Popper, Objective Knowledge, London 1972, s. 53.
18
Por. H. Mortimer, op. cit., s. 136.
19
K. R. Popper, Logika odkrycia naukowego, Warszawa 1977, s. 39 - 40.
20
S. Amsterdamski, Między doświadczeniem a metafizyką. Z filozoficznych zagadnień roz-
woju nauki, Warszawa 1973, 44 - 45.
40 Wojciech SÅ‚omski
jednak niewątpliwą zasługą Poppera jest zwrócenie uwagi na normatywny cha-
rakter tego kryterium. Popper odszedł bowiem od radykalnego empiryzmu po-
zytywistów i stanął na stanowisku konwencjonalizmu, negującego możliwość
uzyskania czystych zdań obserwacyjnych. Uświadomił on, że metodologia jest nie
tyle opisem tego, co rzeczywiście robią uczeni, ile programem badań naukowych21.
Swoje poglądy na metodologię badań naukowych Popper zastosował rów-
nież do obrony demokracji, którą przeprowadził w napisanej podczas pobytu
w Nowej Zelandii książce Społeczeństwa otwarte. Decyzję o napisaniu Społe-
czeństwa otwartego podjął w tym samym dniu, w którym dotarła do niego wia-
domość o przyłączeniu Austrii do Rzeszy, co poniekąd tłumaczy polemiczno-
krytyczny charakter dzieła. Sam Popper we wstępie do jednego z kolejnych wydań
usprawiedliwia się, przypominając, że książka miała być odpowiedzią na aktual-
ne zagrożenie faszystowskim totalitaryzmem i komunizmem, miała bronić de-
mokracji, stąd jej pełen emocjonalnego zaangażowania ton. Nie oznacza to oczy-
wiście, iż zawarte w niej argumenty przeciwko wszelkim odmianom totalitary-
zmu przestały być aktualne wraz ze zmniejszeniem się bezpośredniego zagrożenia
ze strony określonych ideologii.
Społeczeństwo otwarte przyniosło Popperowi pewien rozgłos, choć nie bra-
kowało również głosów krytycznych, zarzucających jej autorowi niedostateczną
znajomość filozofii Platona i zniekształcenie jego oryginalnej myśli. Nawet jed-
nak, jeśli zarzuty te są częściowo uzasadnione, w niczym nie umniejsza to war-
tości dzieła, ponieważ jego celem nie była krytyka poglądów takiego czy innego
filozofa, lecz wyłożenie poglądów samego autora, dla którego rozważania doty-
czące tekstów innych filozofów zawsze stanowiły jedynie okazję do przedsta-
wienia własnych myśli. Wykładanie własnych poglądów przy okazji krytyki po-
glądów innych filozofów wynikało z proponowanej przez Poppera metodologii
pracy naukowej, która zawsze powinna się rozpoczynać od krytycznego badania
wcześniejszych teorii w celu znalezienia w nich błędów22.
Z popperowską koncepcją przekształcania się społeczeństwa zamkniętego
w otwarte można się zgadzać lub nie, jednak największa wartość Społeczeństwa
otwartego oraz Nędzy historycyzmu wydaje się tkwić nie w samej koncepcji, lecz
w tym, że koncepcja ta, jako ogólna struktura, służy Popperowi do sformułowa-
nia wielkiej ilości uwag i przeprowadzenia krytycznych rozważań na temat tota-
litaryzmu i demokracji. Większość z nich Popper wypowiada już w Społeczeń-
stwie otwartym, uzupełniając je w Nędzy historyzmu oraz w opublikowanych
wykładach. Samo pojecie  społeczeństwo otwarte" nie pochodzi wprost od Pop-
pera, lecz zostało użyte po raz pierwszy przez Henriego Bergsona, który jednak
nadawał mu znaczenie bardziej religijne niż racjonalne. Popper podkreślał także
21
Por. A. Miś, Filozofia współczesna. Główne nurty, Warszawa 1998, s. 38.
22
Por. B. Magee, op. cit., s. 15.
Życie i twórczość filozoficzna Karla R. Poppera 41
pewne cechy wspólne swojej koncepcji społeczeństwa otwartego z koncepcjami
Grahama Wallasa, wyłożonymi w dziele Wielkie społeczeństwo (The Great So-
ciety, 1914) oraz Waltera Lippmana zawartymi w pracy Dobre społeczeństwo (The
GoodSociety, 1837)23.
Popper jest zdania, że społeczeństwo, w którym żyjemy, ciągle znajduje się
w stanie przekształcania się ze społeczeństwa zamkniętego w społeczeństwo
otwarte. Te dwa typy społeczeństwa różnią się między sobą stosunkiem do ra-
cjonalnego krytycyzmu: pierwsze z nich, społeczeństwo plemienne, jest zniewo-
lone przez siły magiczne, które stanowią zarazem z
ródło wszystkich społecznych
instytucji i wyznaczają każdemu człowiekowi naturalne miejsce w społeczeństwie.
Wyrwanie się z tego magicznego myślenia i uznanie, że instytucje są tworzone
przez człowieka po to, by służyć pewnym jego potrzebom, które zmieniają się
w czasie, wymagając ciągłych zmian i ulepszania istniejących instytucji, nazy-
wa Popper przejściem do społeczeństwa otwartego.
Społeczeństwo, które w pełni spełniałoby wyznaczone przez Poppera kryte-
ria społeczeństwa otwartego, nie istnieje, ani nigdy nie istniało, podobnie jak nigdy
nie istniało, ani nie istnieje społeczeństwo całkowicie zamknięte. Mimo to moż-
liwe jest - zdaniem Poppera - ustalenie kryteriów przejścia społeczeństwa za-
mkniętego w otwarte, a także momentu, w którym rozpoczyna się proces zmian.
Momentem tym jest załamanie się wiary członków danego społeczeństwa w nad-
przyrodzony charakter instytucji oraz zasad regulujących życie społeczeństwa.
Z kolei zwątpienie takie pojawia się na ogół pod wpływem zetknięcia się róż-
nych i - co Popper wielokrotnie podkreślał - w równym stopniu przekonanych
o swojej wartości kultur. Zetknięcie się dwóch kultury, z których jedna uznaje
drugą za wyższą i podporządkowuje się jej, nie przynosi korzyści ani kulturze
 silniejszej", ani tym bardziej tej, która uznaje się za słabszą24.
Takie właśnie owocne w skutkach zetknięcie się wielu kultur nastąpiło nie-
gdyś w Grecji. Uzasadniając doniosłość zmian, jakie dokonały się w społeczeń-
stwie Grecji w VI i V w. p. n. e. Popper jednak musi wykazać, iż zetknięcie takie
nie tylko przynosi nieocenione korzyści, lecz przede wszystkim - że jest ono w
ogóle możliwe. Sprzeciwia się zatem rozpowszechnionemu współcześnie prze-
konaniu o niemożliwości porozumienia między kulturami złożonymi z różnych
symboli, a samo to przekonanie nazywa  mitem schematu pojęciowego". Jego
zdaniem dyskusja między ludz
mi pochodzącymi z różnych kultur, czy - innymi
słowy - posługującymi się różnymi schematami pojęciowymi, jest możliwa pod
warunkiem, że będzie jej towarzyszyć wola zrozumienia drugiej strony. Zrozu-
mienie to jest wprawdzie trudne, ale tylko w skrajnych wypadkach całkowicie
23
Por. M. Dobrosielski, op. cit., s. 73.
24
Por. K. R. Popper, Mit schematu pojęciowego. W obronie nauki i racjonalności, Warszawa
1997, s. 41 i nn.
42 Wojciech SÅ‚omski
niemożliwe. Na ogół, jeśli każdy z uczestników dyskusji dąży do zrozumienia
stanowiska drugiej strony i do powiększenia przez to zrozumienie własnej wie-
dzy, nie zaś do przekonania drugiej strony do własnych racji, wówczas zrozu-
mienie takie, przynajmniej w pewnym stopniu, jest zawsze możliwe25.
Tak więc, bezpośrednio przed wojną peloponeską żyli w Grecji ludzie, któ-
rzy zastępowali mit przez rozum i wypływający z niego krytycyzm. Do pokole-
nia tego Popper zalicza m. in. Tukidydesa, Sofoklesa, Eurypidesa, Arystofanesa,
Peryklesa, Herodota, Protagorasa, Demokryta, potem zaś Sokratesa, którego
postawę Popper uważa za wzór postawy filozoficznej. Ci właśnie ludzie  sfor-
mułowali doktrynę, że ludzkie instytucje języka, obyczajów, prawa nie mają
magicznego charakteru tabu, lecz są dziełem człowieka, że nie są naturalne (dane
przez przyrodę), lecz konwencjonalne, mocno podkreślając, że my jesteśmy za
nie odpowiedzialni".
Równocześnie zaczęła się rozwijać w Grecji filozofia, którą Popper uznaje
za wynik obalenia mitycznego spojrzenia na świat, próbę zastąpienia irracjonal-
nej wiary w magiczny charakter świata. Nie przypadkiem kolebka filozofii grec-
kiej leży w Jonii, na styku wielu kultur i nie przypadkiem ukształtowana tam
tradycja filozofowania opierała się na tym, co Popper uważa za podstawę za-
równo całej nauki, jak i społeczeństwa otwartego: opierała się mianowicie na
krytycyzmie. Jądrem tej tradycji było podawanie w wątpliwość tego, co powie-
dzieli poprzednicy i zastępowaniu ich nowymi teoriami, które z kolei następne
pokolenie obalało i zastępowało nowymi. Założyciel jońskiej szkoły filozofów
przyrody, Tales, twierdził, że  woda podtrzymuje ziemię, a ta płynie na niej ni-
czym statek", już jednak Anaksymander, uczeń i krewny Talesa, odszedł od tego
na poły mitycznego wyjaśnienia, stwierdzając:  Nie ma w ogóle żadnej rzeczy
podtrzymującej ziemię. Pozostaje ona natomiast w stałym miejscu dzięki temu,
że jest jednakowo oddalona od wszystkich innych rzeczy. Kształtem przypomi-
na bęben". Ta śmiała hipoteza, która umożliwiła powstanie teorii Arystarcha i Mi-
kołaja Kopernika, możliwa była jednak tylko dzięki temu, że uczeń Talesa od-
rzucił autorytet swego mistrza, stając się jednym z pierwszych naukowców w no-
woczesnym rozumieniu tego słowa26.
Popper nie ogranicza się jednak do samych tylko rozważań o tendencjach
do totalitaryzmu, lecz usiłuje wskazać praktyczny sposób przeciwstawiania się
tym tendencjom. PodstawowÄ… metodÄ… jest racjonalna, tzn. przyjaz
nie krytyczna
dyskusja o celach i funkcjonowaniu poszczególnych instytucji, przy czym dys-
kusja ta musi się opierać na przeświadczeniu o szkodliwości dwóch podstawo-
wych sposobów pojmowania społeczeństwa. Nawet bowiem krytyka instytucji
społecznych nie uchroni społeczeństwa przed totalitaryzmem, jeśli krytyka bę-
25
Por. ibidem, s. 57 i nn.
26
K. R. Popper, Mit schematu pojęciowego..., s. 50.
43
Życie i twórczość filozoficzna Karla R. Poppera
dzie dążyć do przebudowy społeczeństwa w duchu historycyzmu lub inżynierii
społecznej. Proces przechodzenia do społeczeństwa otwartego nie został bowiem
zakończony i nigdy do końca zakończony nie zostanie, a społeczeństwo otwarte
jest narażone na powstawanie reakcyjnych ruchów tendencji, zmierzających do
powrotu do społeczeństwa zamkniętego. Zmiany w społeczeństwie mogą prze-
biegać w dwóch kierunkach: od społeczeństwa zamkniętego ku otwartemu oraz
od społeczeństwa otwartego ku zamkniętemu27.
Popper odrzuca zarówno historycyzm, jak i utopijną inżynierię społeczną.
Ta ostatnia, w przeciwieństwie do historycyzmu, nie przyjmuje istnienia obiek-
tywnych zasad rządzących rozwojem społeczeństw. Inżynierowie społeczni wie-
rzą, że człowiek jest panem swojego losu i może dowolnie kształtować własną
przyszłość. W samym tym stwierdzeniu nie ma jeszcze niczego złego i Popper
przyjmuje je w zasadzie w mocno złagodzonej formie. Inżynieria społeczna po-
pada w sprzeczność z ideą społeczeństwa otwartego dopiero wówczas, gdy osią-
ga swoją skrajność, tzn. gdy zaczyna wierzyć, iż jest możliwe dowolne manipu-
lowanie rozwojem społeczeństwa, przewidywanie konsekwencji każdego dzia-
łania i idealne realizowanie wyznaczonego z góry planu. Plan ten jest zawsze
planem idealnego stanu społeczeństwa, który zarazem byłby stanem trwałym
i ostatecznym. Takie właśnie przekonanie, podobnie jak historycystyczną wiarę
w istnienia obiektywnej istoty instytucji społecznych, która kieruje ich rozwo-
jem niezależnie od woli ludzi, Popper uznaje za największe zagrożenie dla spo-
łeczeństwa otwartego.
Na poparcie swojej krytyki inżynierii społecznej Popper wysuwa argumen-
ty, które można uznać za jedne z najważniejszych, jakie kiedykolwiek przedsta-
wiono w obronie demokracji. Zwraca przede wszystkim uwagę, iż podstawa
działania inżynierów społecznych, a więc plan idealnego stanu społeczeństwa,
nie jest w ogóle możliwe, ponieważ nie istnieje taki stan, w którym społeczeń-
stwo mogłoby pozostać na zawsze, zatrzymując się w rozwoju. Nie istnieją ja-
kiekolwiek przesłanki pozwalające na wyciągniecie wniosku, iż możliwe jest
określenie ostatecznego celu rozwoju społeczeństwa.  Obecnie - pisze Popper -
wiedza socjologiczna umożliwiająca inżynierię społeczną na wielką skalę po
prostu nie istnieje". Poza tym realizacja tego planu wymaga skoncentrowania
władzy w rękach wąskiej grupy ludzi, co sprzyja, a w praktyce zawsze dotych-
czas prowadziło do powstawania struktur autorytarnych, do dyktatury. Żaden plan
kształtowania stosunków społecznych nie mógłby być konsekwentnie realizowany
przy tolerowaniu wolności jednostki.
Fałszywe jest wreszcie podstawowe założenie inżynierii utopijnej, polega-
jące na zamiarze uszczęśliwienia ludzi przez radykalną przebudowę struktur spo-
łecznych. Niemożliwe jest - zdaniem Poppera - uszczęśliwianie ludzi bez ich
27
Por. M. Dobrosielski, op. cit., s. 71.
44 Wojciech SÅ‚omski
własnej woli - postulat Immanuela Kanta, by przyczyniać się do szczęścia in-
nych ludzi zostaje przez Poppera odrzucony. Nie istnieje symetria między szczę-
ściem a cierpieniem - o ile każdy człowiek jest w stanie i powinien sam zabie-
gać o własne szczęście, o tyle ludzkie cierpienie jest jednocześnie wołaniem o po-
moc, jest apelem skierowanym do społeczeństwa. Dlatego też, chcąc ulepszać
istniejące struktury społeczne, nie należy dążyć do pomnażania ogólnej ilości
szczęścia, lecz postępować w sposób analogiczny do postępowania w nauce:
należy poddawać istniejące instytucje krytycznej ocenie, wykrywać z
ródła zła
i cierpienia, i poprawiając błędy stwarzać warunki, w których każdy sam będzie
w stanie zadbać o własne szczęście. Postępowanie takie odznacza się równocze-
śnie większym stopniem realizmu, ponieważ łatwiej jest przekonać ludzi do ko-
nieczności zwalczania zła i usuwania błędów, niż do idei obiecujących nastanie
raju na ziemi.
Popper nie odrzuca zatem w całości inżynierii społecznej, rozróżniając jej
dwa zasadnicze rodzaje. Poza inżynierią, którą określa mianem inżynierii uto-
pijnej (utopian) istnieje rodzaj inżynierii, którą można zastosować nie do całego
społeczeństwa, lecz do jego poszczególnych instytucji. Ten rodzaj inżynierii
Popper określa jako inżynierią szczegółową (piecemeal) i przyznaje, iż jest to
jedyny racjonalny sposób świadomego kształtowania instytucji, jaki może przy-
jąć społeczeństwo otwarte. Dokładnemu rozróżnieniu między inżynierią utopij-
ną i szczegółową jest poświęcone w znacznej mierze Społeczeństwo otwarte2*.
Szczegółowa inżynieria społeczna jest więc łatwiejsza w realizacji, ponie-
waż nie wymaga konstruowania ogólnych planów, wymagających zmiany cało-
kształtu stosunków społecznych. Inżynieria ta skupia się na poszczególnych in-
stytucjach, próbując poprawić ich funkcjonowanie, i choć nie można wykluczyć
błędów popełnianych przy próbach ulepszeń, to jednak konsekwencje tych błę-
dów są o wiele mniej groz
ne i tragiczne, niż konsekwencje błędów inżynierii
utopijnej. Nie sposób bowiem przewidzieć wszystkich konsekwencji przeprowa-
dzanych zmian.
Zaproponowana przez Poppera szczegółowa inżynieria społeczna wykazuje
wiele podobieństwa do metodologii nauki, w której pojęciem nadrzędnym jest
krytycyzm wobec błędnych teorii. Podobnie jak w nauce, rozwiązanie jednego
problemu zwiÄ…zanego z funkcjonowaniem jakiejÅ› instytucji stwarza nowa sytu-
ację, w której pojawiają się nowe problemy, niemożliwe do przewidzenia przed
rozwiązaniem pierwotnego problemu. Z powodu tych właśnie niezamierzonych
i niemożliwych do przewidzenia konsekwencji wszelkich działań zmierzających
do ulepszenia stosunków społecznych, usiłując zmienić instytucje należy mieć
świadomość szczególnej odpowiedzialności, którą można utożsamić z poczuciem
intelektualnej skromności, której Popper domagał się od naukowców. Można
28
Por. ibidem, s. 77.
Życie i twórczość filozoficzna Karla R. Poppera 45
wprawdzie i należy dążyć do zmieniania świata na lepsze, jednak nie należy
zapominać, iż świat całkowicie wolny od problemów jest ideą, pewnym celem
wyznaczającym kierunek działania. Z kolei do celu tego można się zbliżać w spo-
sób podobny do dążenia ku prawdzie w nauce. Z rozważań Poppera można wy-
ciągnąć również wniosek, iż stopień poprawy funkcjonowania instytucji społecz-
nych można mierzyć w sposób analogiczny do korraboracji teorii naukowych.
Istnieją jednak zasadnicze różnice między nauką a polityką, będącą narzę-
dziem zmian społecznych, przy czym można odnieść wrażenie, iż Popper zbyt
mały nacisk położył na uwydatnienie tych różnic. Wydaje się, iż Popper nie bie-
rze pod uwagę faktu, że polityka rządzi się nie tylko zasadami racjonalności, lecz
co najmniej w równej mierze emocjami i oczekiwaniami, które nie poddają się
racjonalnej dyskusji29. Na zarzut taki Popper odpowiedziałby prawdopodobnie,
iż również nauka rządzi się w takim samym stopniu co polityka emocjami i dą-
żeniami, które nie mają nic wspólnego z racjonalnym wyrachowaniem, i że bez
tych emocji postęp wiedzy w gruncie rzeczy nie mógłby się odbywać. Racjonal-
na powinna być jedynie krytyka teorii naukowych. Poza tym racjonalizm - za-
równo w nauce, jak i w życiu społecznym - jest zgłaszanym przez Poppera po-
stulatem, nie zaÅ› opisem jakiegoÅ› obiektywnego stanu rzeczy.
Mimo tych wątpliwości założenia i metoda krytycznego racjonalizmu Pop-
pera w znacznym stopniu oddziałały na kształtowanie się kultury politycznej
w wielu różnych krajach, w tym również, w ostatnich latach, w Polsce, gdzie
pojęcie  społeczeństwo otwarte" bywa używane przez polityków wręcz jako sy-
nonim demokracji.
Prace napisane po II wojnie światowej stanowią w większości rozwinięcie
i uzupełnienie poglądów wyłożonych we wcześniejszych dziełach, z jednym jed-
nak wyjątkiem. Wyjątkiem tym jest popperowska ontologia, jego słynna teoria
trzech światów, rzucająca nowe światło na tradycyjny problem filozofii, miano-
wicie problem zależności umysłu i ciała. Teoria ta została ogłoszona po raz pierw-
szy w 1968 r. na XIV Międzynarodowym Kongresie Filozofii w Wiedniu w od-
czycie Obiektywna teoria rozumienia historii oraz w eseju O teorii obiektywne-
go rozumu. Teorię tę nazwał Popper teorią trzech światów.
Popper uważa, że rzeczywistość składa się z trzech części, z trzech sfer, lub
- j ak wyraża się Popper  z trzech światów: świata 1, 2 i 3. Podział ten nie jest
całkowicie rozłączny, ponieważ istnieją przedmioty należące jednocześnie do
dwóch z tych światów. Popper podkreśla zresztą, że jego podziału nie należy
traktować zbyt dosłownie, i że służyć on powinien jako wygodne rozróżnienie
ułatwiające lepsze zrozumienie rzeczywistości.
Pierwszy z tych trzech światów, nazwany przez Poppera światem 1, to świat
przedmiotów i stanów fizycznych. Opisem i wyjaśnianiem tego świata zajmują
29
Por. ibidem, s. 141
46 Wojciech SÅ‚omski
się nauki ścisłe, takie jak fizyka, chemia, astronomia czy biologia. Jest to świat
 rzeczywisty" w najbardziej podstawowym, potocznym tego słowa znaczeniu,
ponieważ należą do niego przedmioty materialne, które można dotknąć, które
przy dotknięciu stawiają opór. Przedmiotem takim jest w części również sam
człowiek jako istota zbudowana z materii.
Świat 2 jest światem, którego powstanie możliwe było dzięki powstaniu życia,
a ściślej, świadomości służącej rozwiązywaniu problemów. Podstawowe dla okre-
ślenia świata 2 pojęcie problemu pojawiało się w filozofii Poppera już wcześniej,
jednak dopiero teraz zyskuje ono rangę jednego z podstawowych pojęć poppe-
rowskiej filozofii. Świat 2, świat zjawisk psychicznych, a więc przeżyć, myśli,
emocji, celów, doznań, nastrojów itd., nie mógłby powstać, gdyby nie powstało
życie, to zaś od momentu swojego powstania musiało bezustannie rozwiązywać
problemy, chcąc podtrzymywać swoje istnienie. Problemy rozwiązywały już or-
ganizmy najbardziej prymitywne, przy czym istota tych problemów, a także istota
dochodzenia do ich rozwiązań jest w gruncie rzeczy taka sama dla organizmów
najprostszych, jak i dla człowieka.
Zarówno bowiem w przypadku człowieka, jak i organizmu, tak prostego jak
ameba, rozwiązywanie problemów nie jest nigdy w pełni świadome i odbywa
się metodą prób i błędów. Innymi słowy, organizm poszukujący rozwiązania pro-
blemu oddziałuje na swoje środowisko i oczekuje reakcji tego środowiska, jeśli
rozwiązanie było prawidłowe, wówczas organizm może przeżyć, w przeciwnym
razie ginie. Działanie na środowisko w celu sprowokowania jego reakcji jest jed-
nak właśnie tym, co w nauce jest określane mianem eksperymentu, doświadcze-
nia, z czego wynika, że zdolność  eksperymentowania" charakteryzuje życie jako
takie, nie zaś jedynie człowieka obdarzonego świadomością umożliwiającą mu
przewidywanie zdarzeń. Zasadnicza różnica między innymi organizmami a czło-
wiekiem polega natomiast na tym, że organizm, który błędnie rozwiązał swój
problem, musi zginąć w wyniku swojego błędu, człowiek natomiast może po-
zwolić ginąć za siebie swoim teoriom naukowym.
I tutaj rozpoczyna się dla Poppera świat 3, istniejący równie obiektywnie
jak materialny świat 1, jednak złożony z przedmiotów niematerialnych. Do świata
tego należą teorie naukowe, idee, pomysły, dzieła sztuki, słowem  obiektywne
twory ludzkiego umysłu". Przedmioty należące do tego świata zostały wpraw-
dzie stworzone przez człowieka, jednak z chwilą ich stworzenia zaczynają ist-
nieć niezależnie od swojego stwórcy i zyskują zdolność oddziaływania zarówno
na niego, jak i - za jego pośrednictwem - na świat 1. Jako przykład takiego
właśnie uniezależnienia się wytworu ludzkiego od woli człowieka, Popper po-
daje arytmetykę: człowiek stworzył liczby, wymyślił je, jednak stwarzając licz-
by nie zdawał sobie sprawy z problemów, które wyłonią się dzięki istnieniu liczb.
Arytmetyka, jak zresztą cała matematyka, stała się obiektem wymagającym ba-
dania, a nawet, o czym świadczy współczesna metodologia matematyki, prze-
Życie i twórczośćfilozoficznaKarla R. Poppera 47
prowadzania doświadczeń, które umożliwiają odkrycie zależności panujących
w świecie liczb.
Świat 3 jest więc światem wiedzy obiektywnej.  Istnieje wiedza bez pozna-
jącego podmiotu, na przykład ta, którą zgromadziliśmy w naszych bibliotekach.
Wiedza może więc rozwijać się, choć świadomość wiedzącego wcale się nie
rozwija. Rozwój wiedzy może nawet tworzyć główny wątek naszych dziejów.
A jednak może temu nie odpowiadać żaden przyrost czy to naszej subiektywnej
wiedzy czy naszych zdolności. Może nawet nie następować żadna zmiana na-
szych zainteresowań. Wiedza ludzka może rozwijać się poza istotami ludzkimi"30.
Rozwój wiedzy obiektywnej przebiega według schematu, który można od-
nalez
ć wszędzie tam, gdzie pojawia się problem wymagający rozwiązania, a więc
na granicy pomiędzy światem 2 a światem 1. Schemat ten Popper przedstawił
następująco: Pl ^ PR " EB " P2, gdzie PI oznacza problem wymagający roz-
wiązania, PR proponowane próbne rozwiązanie, EB eliminację błędów oraz P2
problem, który wyłonił się z wykonania wcześniejszych kroków31. Popper przez
długi czas był przekonany, że schematu tego nie da się zastosować do logiki i ma-
tematyki, ostatecznie jednak, po opublikowaniu prac Imre Lakatosa, okazało się,
że Popper był tutaj w błędzie: jego schemat znajduje zastosowanie również w
tych dwóch dziedzinach32. Pod koniec życia Popper doszedł do wniosku, iż sche-
mat ten jest uniwersalny, tzn. stosuje się do wszystkich rodzajów aktywności czło-
wieka, a także do aktywności organizmów żywych, zarówno poszczególnych
indywiduów, jak i całych gatunków w toku ewolucji.
Szczególnym przypadkiem próbnych rozwiązań problemów, przed którymi
staje człowiek, są teorie naukowe.  Próbne rozwiązania  pisał Popper, włącza-
ne przez zwierzęta i rośliny w obręb swojego ciała oraz zachowania, są biolo-
gicznymi odpowiednikami teorii, a także odwrotnie: teorie odpowiadają endoso-
matycznym organom i ich funkcjom [...]. Podobnie jak teorie, organy i ich funkcje
to próbne adaptacje do świata, w którym żyjemy. Tak samo jak teorie i narzę-
dzia, nowe organy i ich funkcje wywierają wpływ na pierwszy, pomagając go
zrozumieć"33.
Przedstawiony powyżej schemat ma dla zrozumienia filozofii Poppera za-
sadnicze znaczenie również dlatego, że pomaga zdać sobie sprawę z tego, iż,
według Poppera, wszelkie zmiany mają sens tylko pod warunkiem, że przebie-
gają stopniowo, drogą eliminacji błędów i ponawianiu próbnych rozwiązań.
Stwierdzenie to dotyczy w równym stopniu ewolucyjnego rozwoju organizmów
żywych, wiedzy obiektywnej, co struktur administracyjnych, a nawet sztuki.
30
K. R. Popper, Mit schematu pojęciowego..., s. 171.
31
K. R. Popper, Wiedza a zagadnienie ciała i umysłu, Warszawa 1998, s. 110.
32
Por. B. Magee, op. cit., s. 73.
33
K. R. Popper, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, Warszawa 1992,
s. 199.
48 Wojciech SÅ‚omski
Niemożliwe jest rozpoznanie wszystkiego od początku, w całkowitym oderwa-
niu od tradycji. Chcąc osiągnąć postęp, rozwiązać jakikolwiek problem, należy
oprzeć się na rozwiązaniach, które zostały podjęte wcześniej, gdyż tylko w ten
sposób kolejne rozwiązania problemu będą coraz lepsze od poprzednich34.
Powstanie świata 3 stało się możliwe wprawdzie dzięki istnieniu świado-
mości, jednak dopiero język jako narzędzie obiektywnego przedstawiania fak-
tów, zdarzeń sytuacji i stanów rzeczy umożliwił rozwój ludzkiej świadomości,
rozwój prowadzący do powstanie obiektywnego świata 3. W kwestii dotyczącej
funkcji języka Popper oparł się na poglądach swego profesora psychologii, Kar-
la Buhlera, które po raz pierwszy zostały przedstawione w 1918 r. Według
K. Buhlera język pełni trzy funkcje, z których tylko jedna właściwa jest czło-
wiekowi. Funkcją najbardziej podstawową jest funkcja wyrażania stanów we-
wnętrznych, którą, przy odpowiednio szerokim pojmowaniu języka, można zna-
lez
ć nawet u roślin, które rosnąc, wyrażają pewne stany wewnętrzne. Następną
funkcją jest funkcja komunikowania, wysyłania sygnałów, która jest z kolei wspól-
na dla człowieka i zwierząt. Większość językoznawców czy filozofów języka nie
wykracza w swoim rozumieniu języka poza tę właśnie funkcję komunikacji, jed-
nak Popper, w ślad za K. Buhlerem, wyróżnił jeszcze dwie inne funkcje, typowe
jedynie dla języka ludzi: funkcję opisywania rzeczywistości, a zatem przedsta-
wiania czegoś, co nie jest bezpośrednio obecne, oraz funkcję argumentacyjną35
(argumentative Funktion), polegajÄ…cÄ… na sprawdzaniu, czy zdanie opisujÄ…ce jest
prawdziwe czy fałszywe36.
Popper poszedł jednak w swoim rozumieniu języka jeszcze dalej i - jak
wspomniałem - uznał język za narzędzie, które po pierwsze umożliwiło w prze-
szłości szybki rozwój świadomości, po drugie zaś stało się czynnikiem rozpo-
czynającym tworzenie świata 3. Zarazem język, jako takie właśnie stworzone
przez człowieka narzędzie, czyli coś w stosunku do człowieka zewnętrznego, samo
stało się częścią świata 3, ponieważ istniejąc w tym świecie może na człowieka
realnie oddziaływać.
Samo istnienie świata 3 jest przedmiotem sporów i wielu filozofów w ogóle
nie uznaje istnienia tego świata. Popper zwraca jednak uwagę, że jego koncep-
cja nie jest całkowicie nowa, ani oryginalna. Jako swoich poprzedników wymie-
nia Platona, stoików, Gottfrieda Wilhelma Leibniza, Georga Wilhelma Friedri-
cha Hegla, Bernarda Bolzano, a przede wszystkim Friedricha Ludwiga Gottloba
Fregego37. Z pewnością jednak nie można uznać koncepcji trzech światów za
34
Por. B. Magee, op. cit., s. 75.
35
Funkcja ta jest oryginalnym pomysłem Poppera, Buhler poprzestał na trzech pierwszych
funkcjach. Por. M. Dobrosielski, op. cit, s. 41.
36
Por. K. R. Popper, K. Lorenz, Die Zukunft ist offen, London 1957, s. 66 i nn.
37
Por. E. Pietruska-Madej, Wiedza i człowiek. Szkice o filozofii Karla Poppera, Warszawa
1997, s. 112.
Życie i twórczość filozoficzna Karla R. Poppera 49
próbę stworzenia metafizycznego systemu wyjaśniającego całość świata. Taki
system byłby sprzeczny z podstawowym założeniem - nie tyle filozofii Poppera,
co sposobu jego filozofowania - mianowicie z twierdzeniem, iż postęp wiedzy
jest możliwy jedynie przez eliminację błędów, których jednak do końca nie uda
się wyeliminować. Popper stara się wprawdzie bronić filozofów systematycznych,
jednak nie czyni tego z uwagi na przekonanie o ważności czy możliwości samej
filozofii systematycznej, lecz broni tych filozofów po to, aby wykazać, iż two-
rząc systemy starali się oni przede wszystkim zrozumieć zastaną rzeczywistość,
a nie wymyślić nową.
Popper nie uważał filozofii za działalność akademicką, zarezerwowaną dla
wąskiego grona specjalistów. Dla niego filozofia była sprawą każdego człowie-
ka, ponieważ, jak argumentował, każdy człowiek w swoim postępowaniu kieru-
je się całą masą przyjmowanych bezkrytycznie i nieuświadamianych założeń,
z których tylko nieliczne są prawdziwe. Większość z tych założeń jest z pewno-
ścią fałszywa, niektóre zaś okazują się zarówno fałszywe, jak i szkodliwe38.
Jako jeden z nielicznych współczesnych filozofów Popper nie tylko świado-
mie zdążał do tego, by pisać w sposób możliwie jasny, lecz zamierzenie to kon-
sekwentnie realizował, nigdy nie pozwalając sobie na ubieranie banalnych myśli
w napuszoną i niezrozumiałą szatę stylistyczną. Wyjątkowa jasność stylu Pop-
pera stała się zapewne jedną z przyczyn jego wielkiej popularności jako myśli-
ciela i pisarza, popularności, która niektórych jego zazdrosnych krytyków popy-
chała do twierdzenia, iż jasność stylu wynikała z błahości lub wręcz oczywisto-
ści poruszanych przez Poppera problemów. Zarzut ten oczywiście należy uznać
za całkowicie chybiony: proza Poppera odznacza się jasnością nie dlatego, że
poruszane w niej problemy wymuszają prostotę języka, lecz dlatego, że jasność
i prostotę języka Popper uważał za jeden z podstawowych, jeśli nie najbardziej
podstawowy obowiązek filozofa. Wszelkie zbędne zagmatwanie stylu uważał nie
tylko za rzecz niedopuszczalną z etycznego punktu widzenia, lecz uznawał ją za
zewnętrzną oznakę słabości ukrytej za słowną zasłoną treści39.
Popper był przede wszystkim filozofem w najbardziej pierwotnym, greckim
tego słowa znaczeniu, a więc kimś, dla kogo zrozumienie poglądów tego czy
innego filozofa stanowiło jedynie czynność pomocniczą, nie zaś aktywność sta-
nowiącą cel sam w sobie. Popper był zainteresowany jedynie zrozumieniem tego,
jaki naprawdę jest świat oraz jakie prawa tym światem rządzą i stąd właśnie
wynikała pozorna interdyscyplinarność jego filozofii. Trudno go też uznać, jak
czynią to niektórzy jego biografowie, za filozofa systematycznego, ponieważ
nigdy nie starał się stworzyć zwartego systemu filozoficznego, wynikającego
z jednej, wszystko wyjaśniającej zasady.
38
Por. B. Magee, op. cit., s. 16.
39
Por. ibidem, s. 17.
50 Wojciech SÅ‚omski
Z pragnienia zrozumienia świata wynika ta właśnie pozorna interdyscypli-
narność dzieła Poppera, stwarzająca na pierwszy rzut oka wrażenie, iż filozof
ten dążył do stworzenia systemu filozoficznego. Z faktu, iż studiując w młodo-
ści fizykę i matematykę Popper zajmował się jednocześnie filozofią, literaturą
i sztuką, można wyciągnąć jedynie wniosek, iż Popperowi nieobce było najbar-
dziej naturalne i spontaniczne zdziwienie tym, że świat jest właśnie, taki a nie
inny. Dopiero to zdziwienie - zarówno światem materialnym, jak i światem lu-
dzi - stanowiło dla niego motywację i usprawiedliwienie różnorodnej działal-
ność filozoficznej. Nawet zresztą to zdziwienie nie było dla Poppera oczywiste,
ponieważ w przeciwnym razie nie starałby się określić zasad badania naukowe-
go, które służą wszak nie czemu innemu tylko właśnie zaspokojeniu chęci po-
znania świata, zapoczątkowanej zdziwieniem tym światem. Zdaniem Poppera dla
naukowca, filozofa, czy artysty ważne powinno być przede wszystkim posiada-
nie problemu, który będzie się on starał rozwiązać, nie zaś taka czy inna, trady-
cyjnie pojmowana dziedzina. Dopiero posiadanie takiego rzeczywistego proble-
mu sprawia, że pojawia się intelektualne i emocjonalne zaangażowanie tym pro-
blemem, sprawiające, że praca nad jego rozwiązaniem zyskuje znamiona
egzystencjalnej  autentyczności".
Z pewnością można uznać Poppera za jednego z największych filozofów XX
stulecia, którego poglądy metodologiczne, teoriopoznawcze, ontologiczne i lo-
giczne oddziałały szeroko nie tylko na filozofię, lecz również na naukę - zarów-
no nauki ścisłe, jak i humanistyczne. Przyczynił się do tego prosty i jasny styl,
w którym Popper wyrażał swoje oryginalne poglądy, a także wszechstronność
jego zainteresowań, dzięki której uniknął zamknięcia się w wąskich ramach ja-
kiejś specjalizacji. Unikał wdawania się w spory semantyczne, a problemy języ-
kowe uznawał za pozorne, podkreślając potrzebę skupiania się na problemach
i traktowania języka jako narzędzia, nie zaś jako rzeczywistości samej w sobie.
Nigdy nie ulegał panującym w nauce i filozofii modom, uznając istnienie tych
mód za jedną z podstawowych przeszkód w rozwoju wiedzy. Tradycyjne proble-
my filozofii umiał rozwiązywać w nowy sposób, co w dużej mierze wynikało
z jego wszechstronnych zainteresowań: czytywał zarówno pisma starożytnych fi-
lozofów greckich, jak i najnowsze publikacje w dziedzinie fizyki czy matematy-
ki, unikajÄ…c jednak popadania w powierzchowny dyletantyzm.