S Z L A K T W I E R D Z Y K R A K Ó W WÅ›ród licznych i bogatych walorów turystycznych Krakowa wielkoÅ›ciÄ…, oryginalnoÅ›ciÄ…, znaczeniem miÄ™dzynarodowym i naukowym wyróżniajÄ… siÄ™ pozostaÅ‚oÅ›ci systemów obronnych z różnych epok. PonadtysiÄ…cletnie dzieje Krakowa pozostawi- Å‚y nam zespół obwarowaÅ„ miasta, kompleks obiektów i dzieÅ‚ obronnych reprezentujÄ…cych praktycznie wiÄ™kszość szkół, sy- stemów i manier obronnych, stworzonych przez czÅ‚owieka. Na niewielkim obszarze zachowaÅ‚ siÄ™ swoisty skansen dzieÅ‚ sztuki obronnej. StopieÅ„ zachowania i wielkość struktury for- tecznej powoduje, że niewiele jest miast w Europie i na Å›wiecie mogÄ…cych pochwalić siÄ™ takÄ… spuÅ›ciznÄ…. PerÅ‚Ä… w koronie jest unikalny zespół obiektów militarnych zbu- dowanych przez austriackiego zaborcÄ™ w latach 1848-1916. Budowle te ocalaÅ‚y od pożogi wojennej, oparÅ‚y siÄ™ w znacz- nym stopniu także pózniejszej ludzkiej bezmyÅ›lnoÅ›ci. W skÅ‚ad współczesnej tkanki miejskiej wchodzi ok. 180 obiektów po- fortecznych o przeznaczeniu nie tylko Å›ciÅ›le militarnym, jak for- ty, schrony bojowe, amunicyjne, kawerny, baterie artyleryjskie i relikty licznych umocnieÅ„ polowych. Dzisiaj już bezbronne, zadziwiajÄ… wojskowÄ… funkcjonalnoÅ›ciÄ… i nie sÄ… jednoczeÅ›nie pozbawione walorów architektonicznych. Znacznie wiÄ™cej ów- czesnych budowli znalazÅ‚o dzisiaj zastosowanie cywilne. Ze- spoÅ‚y koszar, magazynów, dawne szpitale wojskowe, powstaÅ‚y wówczas ukÅ‚ad komunikacyjny miasta, wybudowana sieć dróg i mosty sÅ‚użą dzisiaj wszystkim mieszkaÅ„com. DziÄ™ki niestrudzonej pracy badawczej, naukowej i propagatorskiej prof. Janusza Bogdanowskiego oraz jego wychowanków, Å›wia- domość posiadania tego niepowtarzalnego dziedzictwa dotarÅ‚a już dawno do naukowców i turystów, a także do wÅ‚adz miasta. StÄ…d UchwaÅ‚a Rady Miasta Krakowa nr CXIX/1294/06 z dnia 25 X 2006 r., zawierajÄ…ca Ramowy Program Ochrony i Rewitalizacji ZespoÅ‚u Historyczno-Krajobrazowego Twierdzy Kraków . 1 SZLAK TWIERDZY KRAKÓW TWIERDZA KRAKÓW DecyzjÄ™ o budowie fortyfikacji wokół miasta podjÄ…Å‚ cesarz Franciszek Józef I w dniu 12 IV 1850 r. Rozbudowa twierdzy przypadÅ‚a na okres rewolucyjnych zmian w rozwoju artylerii, która w 2. poÅ‚. XIX w. odgrywaÅ‚a decydu- jÄ…cÄ… rolÄ™ na polach bitew. Znacznie wzrosÅ‚a jej siÅ‚a rażenia i cel- ność. Kilkukrotne zwiÄ™kszenie donoÅ›noÅ›ci i zasiÄ™gu pocisków zmusiÅ‚o twórców fortyfikacji do budowy elementów obronnych coraz dalej od rdzenia twierdzy, tj. centrum miasta. Kraków oto- czony zostaÅ‚ trzema pierÅ›cieniami umocnieÅ„. Pierwszy, w od- legÅ‚oÅ›ci zaledwie 600-800 m od Rynku, powstaÅ‚ w latach 60. XIX w. Jego przebieg wyznaczajÄ… dzisiaj Aleje Trzech Wieszczów, a symbolami sÄ… bastion III Kleparz oraz odkryte niedawno relik- ty bastionu V Lubicz (Rondo Mogilskie). Najbardziej oddalona od Rynku zewnÄ™trzna linia obrony powstaÅ‚a na przeÅ‚omie XIX i XX w. ZataczaÅ‚a już krÄ…g o promieniu siÄ™gajÄ…cym miejscami 11 km, a jej wyznacznikami sÄ… odlegÅ‚e od siebie forty w Koso- cicach, Bodzowie, Pasterniku, Toniach i GrÄ™baÅ‚owie. W efekcie, przed I wojnÄ… Å›wiatowÄ…, powstaÅ‚a w Krakowie jedna z najwiÄ™k- szych twierdz europejskich. ZajmowaÅ‚a obszar ponad 500 km², jej obwód liczyÅ‚ ok. 60 km, a liczba rozpoznanych obiektów wy- nosi obecnie ponad 120 i odkrywane sÄ… kolejne. Kraków odegraÅ‚ w poczÄ…tkowej fazie I wojny na froncie wschodnim jednÄ… z głównych ról i to prawie nie walczÄ…c. DziÄ™- ki twierdzy miasto nie zostaÅ‚o zdobyte przez wojska rosyjskie w czasie ofensywy w listopadzie i grudniu 1914 r. ZwiÄ…zanie znacznych siÅ‚ przeciwnika na przedpolu twierdzy pozwoliÅ‚o Austriakom na przegrupowanie wojsk; skrzydÅ‚owy, zwyciÄ™ski atak pod LimanowÄ…, a potem, już w maju 1915 r., przy wspar- ciu armii niemieckiej, rozgromienie Rosjan w morderczej bitwie pod Gorlicami i oddalenie frontu daleko na wschód. 2 NAJCIEKAWSZE OBIEKTY: 1. Fort 2 KoÅ›ciuszko cytadelowy z lat 1850-57, pózniej wielokrotnie przebudowany, częściowo w ruinie. Najbar- dziej widoczny i widokowy fort w Krakowie, opasuje Kopiec KoÅ›ciuszki niczym Å›redniowieczny zamek. DziÄ™ki nietypo- wym rozwiÄ…zaniom unikat w skali Å›wiatowej. 2. Fort 7 Bronowice fort reditowy powstaÅ‚y ok. 1857-65, jeden z najlepiej zachowanych fortów tego typu. 3. Bastion III Kleparz fort reditowy z lat 1860-66; pozo- staÅ‚ość po pierwszym pierÅ›cieniu obronnym miasta. 4. Fort 31 Åšw. Benedykt wieża artyleryjska, samo- dzielne dzieÅ‚o obronne z lat 1856-67, rzadkość w Europie. ZasÅ‚ynÄ…Å‚ już w XXI w. z obrony mieszkaÅ„ców przed jego przebudowÄ…. 5. Fort 38 SkaÅ‚a wczesny fort pancerny typu górskiego , powstaÅ‚y w latach 1884-86 w wykutej w skale wapiennej niecce. Adaptowany na obserwatorium astronomiczne UJ. 6. Fort 39 Olszanica miÄ™dzypolowy fort obrony bliskiej, powstaÅ‚y w latach 1884-85, przebudowany w r. 1913, prze- znaczony dla piechoty. Obecnie kameralny hotelik harcerski Fort 39 . Warto wstÄ…pić tu na dobrÄ… kawÄ™. 7. Fort 43 Pasternik nietypowy fort artyleryjski o szeÅ›cio- bocznym narysie, z lat 1881-84. Użytkowany przez wojsko. 8. Fort 44 Tonie fort artyleryjski z lat 1881-83, w latach 1902-08 zmodernizowany na opancerzony. Obrotowo-wy- suwalne wieże dziaÅ‚ szybkostrzelnych 8 cm Senkpanzer S.P. M.2 fortu należą do szczytowych osiÄ…gnięć ówczesnej tech- niki fortyfikacyjnej. 9. Fort 45 Marszowiec fort artyleryjski z 1883-84. Na jego zapolu zachowane pozostaÅ‚oÅ›ci trzech baterii sprzężo- nych. Dzisiaj hotel Twierdza . 10. Fort 47a WÄ™grzce tzw. główny fort pancerny z lat 1894-96. Najsilniejszy fort w twierdzy, ryglujÄ…cy newralgicz- ny trakt warszawski. Zachowane do dzisiaj wieże pancerne (12 wież 4 typów) i tarcze pancerne dla armat 8 cm M.94 (8 tarcz 2 typów). Odrestaurowany, znacznie przebudowany. 11. Fort 49 a DÅ‚ubnia drugi w twierdzy duży fort pancer- ny z lat 1892-96. 3 SZLAK TWIERDZY KRAKÓW 12. Fort 49 KrzesÅ‚awice fort artyleryjski powstaÅ‚y w la- tach 1881-86. Jego adaptacja na MÅ‚odzieżowy Dom Kul- tury to wzorcowy przykÅ‚ad współczesnego wykorzystania obiektów fortecznych. 13. Fort 49 ź GrÄ™bałów typologicznie fort pancerny obrony bliskiej, wybudowany w latach 1897-98. Posiada oryginalny tradytor oraz tzw. kaponierÄ™ grodzowÄ…. Pieczo- Å‚owicie odrestaurowywany. Dzisiaj siedziba stadniny koni. 14. Fort 51 Rajsko jeden z najwiÄ™kszych fortów artyle- ryjskich w krakowskiej twierdzy (1881-86). Prawdziwe la- pidarium architektury obronnej i zieleni fortecznej; żywy rezerwat przyrody. Z okolic fortu rozpoÅ›ciera siÄ™ jedna z najpiÄ™kniejszych panoram Krakowa i okolic. 15. Fort 52 Borek nietypowy, dwuwaÅ‚owy fort artyleryjski z osobnÄ… kaponierÄ… szyjowÄ…. Zbudowany w latach 1885-86. Niezagospodarowany. 16. Fort 53 Bodzów byÅ‚ nietypowym fortem artyleryjskim, poczÄ…tkowo półstaÅ‚ym (1887), pózniej (1912-14) przebudo- wanym na murowany, dwuwaÅ‚owy, z przylegÅ‚ymi bateria- mi, waÅ‚em i schronem. Dzisiaj to malownicze ruiny. Jego dodatkowym walorem sÄ… pobliskie, podziemne kawerny oraz piÄ™kna panorama Krakowa. 17. Fort 53 a Winnica kolejny nietypowy fort pancerny, z zachowanymi wieżami M.94 ostatnimi tego typu pro- dukowanymi seryjnie, kopuÅ‚Ä… obserwacyjnÄ… i pancernymi tarczami dla dziaÅ‚ M.94. Otoczony gÅ‚Ä™bokÄ… fosÄ… wykutÄ… w wapiennej skale. 18. Zespół fortu Bielany (zw. KrÄ™pak ) jedyny w Kra- kowie przykÅ‚ad fortu rozproszonego, powstaÅ‚y w r. 1913 jako wynik najnowszych doÅ›wiadczeÅ„ sztuki obronnej. 4 Kawerny podziemne korytarze wykute w wapiennych ska- Å‚ach, znane m.in. z frontu austriacko-wÅ‚oskiego w Dolomi- tach. WystÄ™pujÄ… także w Krakowie. MiaÅ‚y peÅ‚nić rolÄ™ schro- nów dla wojska. Schrony amunicyjne sÅ‚użyÅ‚y jako bezpieczne miejsca skÅ‚a- dowania rezerwy amunicji artyleryjskiej i strzeleckiej. Zbudo- wane w latach 1913-15 na zapleczu grup fortowych, tuż za zewnÄ™trznym pierÅ›cieniem obronnym, sÄ… ostatnimi murowa- nymi obiektami fortyfikacyjnymi wzniesionymi w twierdzy. W Krakowie powstaÅ‚o 18 prawie identycznych budowli. Kompleksy koszarowe powstawaÅ‚y w caÅ‚ym okresie budowy twierdzy, w latach 1848-1914. Potrzeby w zakre- sie skoszarowania żoÅ‚nierzy byÅ‚y wielkie. Tylko staÅ‚a zaÅ‚oga bezpieczeÅ„stwa liczyÅ‚a ok. 40 000 żoÅ‚nierzy. DochodziÅ‚a jeszcze niezbÄ™dna rezerwa, na przyjÄ™cie armii polowych. Razem z obiektami zaplecza, powstaÅ‚o ponad 50 zespołów koszarowych, majÄ…cych różne przeznaczenie i ksztaÅ‚t archi- tektoniczny. Dzisiaj wiÄ™kszość z nich sÅ‚uży celom cywilnym. Najbardziej znane z nich budynki to: siedziba Politechniki Krakowskiej przy ul. Warszawskiej (dawne koszary Arcyks. Rudolfa); Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej przy ul. Rajskiej (koszary Cesarza Franciszka Józefa I); kompleks Instytutu Sto- matologii CM UJ i Aresztu Åšledczego przy ul. Montelupich; kompleksy przy ul. Rakowickiej i WrocÅ‚awskiej. Fortyfikacje polowe ziemne i ziemno-drewniane budo- wane byÅ‚y już po wybuchu I wojny. OtaczaÅ‚y zewnÄ™trznym, szczelnym pierÅ›cieniem caÅ‚e przedpole twierdzy. W ich skÅ‚ad wchodziÅ‚y wysuniÄ™te pozycje polowe np. Dziekanowice Bosu- tów, Czekaj, Kaim, punkty oporu, kawerny, szaÅ„ce piechoty, baterie artylerii. AÄ…czyÅ‚y je rozbudowane linie okopów, broniÅ‚y dodatkowo pasy zasieków z drutu kolczastego oraz z kÅ‚ujÄ…cych drzew. Newralgiczne podejÅ›cia wzmacniaÅ‚y liczne pola mino- we. Mimo upÅ‚ywu lat, wprawne oko dostrzeże wokół miasta wiele Å›ladów i pozostaÅ‚oÅ›ci po tych budowlach. ZieleÅ„ forteczna pasy drzew i krzewów towarzyszÄ… wiÄ™kszo- Å›ci wspomnianych obiektów. Wbrew pozorom, nie sÄ… to póz- niejsze samosiejki, a celowe dziaÅ‚anie budowniczych twierdzy polegajÄ…ce na takim uksztaÅ‚towaniu krajobrazu, aby maksymal- nie zamaskować obiekty obronne oraz drogi dojazdowe. Krajo- braz podkrakowski jest tego wzorcowym przykÅ‚adem. 5 SZLAK DAWNEJ TWIERDZY KRAKÓW Szlak Dawnej Twierdzy Kraków dzieÅ‚a obronne na szlaku 6 MAPA FORTYFIK ACJI 7 SZLAK TWIERDZY KRAKÓW Lotnisko twierdzy powstaÅ‚o w r. 1912 na gruntach dawnej wsi Rakowice obok starszych koszar uÅ‚anów, w rejonie obec- nej ul. Akacjowej. Zachowane sÄ… dwa fragmenty pierwszego pola wzlotów (obecnie boisko na terenie jednostki wojskowej), budynek kancelarii lotniska i kasyno oficerskie, a także unikalny hangar z 1915 r., jeden z trzech tego typu zachowanych obiek- tów z tamtego okresu na Å›wiecie. Lotnisko byÅ‚o rozbudowy- wane w okresie miÄ™dzywojennym, na jego części znajduje siÄ™ obecnie Muzeum Lotnictwa Polskiego. Wzgórze Kaim (262 m n.p.m.) poÅ‚ożone na północny zachód od Wieliczki. Austriacy wybudowali tu potężne for- tyfikacje polowe, bÄ™dÄ…ce najwiÄ™kszÄ… pozycjÄ… wysuniÄ™tÄ… kra- kowskiej twierdzy. Pozycja miaÅ‚a narys półkolisty, skÅ‚adaÅ‚o siÄ™ na niÄ… 5 punktów oporu. Punkt oporu to przystosowany do obrony okrężnej, obwodowo biegnÄ…cy okop ziemny, z prze- kryciem przeciwszrapnelowym, ze schronami biernymi we- wnÄ…trz zaÅ‚ożenia i poÅ‚Ä…czonymi z okopem rowami Å‚Ä…czniko- wymi. ObsadÄ™ punktu stanowiÅ‚o od pół do dwóch kompanii piechoty, uzbrojenie to 2 do 6 ckm. UzupeÅ‚niaÅ‚o go 8 stano- wisk flankujÄ…cych (na planie półkolistym, z wysokim przed- piersiem, wyposażonych w kryte stanowiska dla co najmniej 3 karabinów maszynowych). DopeÅ‚nieniem pozycji obrony byÅ‚y, wysuniÄ™te na przedpole, ciÄ…gÅ‚e linie okopów z ziemnym przedpiersiem. W centrum zaÅ‚ożenia znajdowaÅ‚ siÄ™ zespół kawern (podziemnych schronów) oraz liczne baterie arty- lerii polowej. Ziemne punkty oporu wypeÅ‚niaÅ‚y liniÄ™ obrony na północ, do WisÅ‚y (najwiÄ™ksza z nich to pozycja wysuniÄ™ta Przewóz , na przedpolu Fortu 50a Lasówka 3 punkty oporu i 5 punktów flankujÄ…cych) oraz na poÅ‚udniowy wschód od pozycji Kaim (pozycja wysuniÄ™ta Zadworze 2 punkty oporu i 6 punktów flankujÄ…cych). 8 BITWA O KRAKÓW BITWA O KRAKÓW W poÅ‚owie listopada 1914 r., majÄ…cy prawie dwukrotnÄ… prze- wagÄ™ liczebnÄ… nad wojskami Austro-WÄ™gier rosyjski walec parowy dotarÅ‚ na przedpole Twierdzy Kraków. W dniach 16-25 XI na północ od Krakowa doszÅ‚o do tzw. pierwszej bitwy o Kraków . Po obu stronach wzięło w niej udziaÅ‚ ok. 40 dywizji, tj. blisko 400 tys. żoÅ‚nierzy. Sukcesem Austria- ków byÅ‚o powstrzymanie głównego uderzenia rosyjskiego, pozbawienie przeciwnika inicjatywy operacyjnej i odzyskanie przestrzeni manewrowej. Nowe siÅ‚y rosyjskie podeszÅ‚y pod Kraków od wschodu na poczÄ…tku grudnia. Druga bitwa o Kraków rozpoczęła siÄ™ pojedynkiem artyleryjskim, w którym braÅ‚a udziaÅ‚ artyleria twierdzy. W pierwszych dniach grudnia 1914 roku, po za- jÄ™ciu Wieliczki i wzgórz miÄ™dzy Bieżanowem a Bogucicami, Rosjanie w linii prostej mieli zaledwie 12 km do krakowskiego Rynku. Rankiem 5 XII, po przygotowaniu artyleryjskim, ruszyli do ataku na miasto. Austriacy odpowiedzieli celnym ogniem artylerii fortecznej. KluczowÄ… pozycjÄ… obronnÄ… byÅ‚o wzgórze Kaim. DoszÅ‚o tu do krwawych starć na bagnety z masami rosyjskiej piechoty wdzie- rajÄ…cej siÄ™ do okopów. Niewiele już brakowaÅ‚o, aby pozycja zostaÅ‚a zdobyta. W decydujÄ…cym momencie bitwy, po nawale ogniowej artylerii twierdzy, żoÅ‚nierze austriaccy wybiegli spod ziemi i jÄ™li dobijać uciekajÄ…cych w popÅ‚ochu Rosjan& pisaÅ‚y kroniki parafialne Bieżanowa i Prokocimia. W trakcie szturmu polegÅ‚o okoÅ‚o 2000 Rosjan (zostali pochowani na cmentarzu w Kokotowie) oraz okoÅ‚o 900 żoÅ‚nierzy austro-wÄ™gierskich (po- chowani na Cmentarzu Rakowickim). Skuteczny ostrzaÅ‚ pozycji rosyjskich sparaliżowaÅ‚ ich dziaÅ‚ania zaczepne i zmusiÅ‚ do wyco- fania siÄ™ poczÄ…tkowo poza zasiÄ™g dziaÅ‚ fortecznych, a po bitwie pod LimanowÄ… dalej na wschód. Na wzgórzu Kaim, do którego dotarÅ‚y najdalej wysuniÄ™te od- dziaÅ‚y rosyjskie (staÅ‚a tu bateria polowa), w rok pózniej ko- menda twierdzy wzniosÅ‚a obelisk z godÅ‚em monarchii Fran- ciszka Józefa I i koronÄ… Habsburgów. Projektant Henryk Nitra nadaÅ‚ mu ksztaÅ‚t wysokiej, ostrosÅ‚upowej iglicy, z dwujÄ™zycz- nym polsko-niemieckim napisem: Tu odparto dnia 6 grudnia 9 SZLAK TWIERDZY KRAKÓW 1914 roku oddziaÅ‚y rosyjskiej armii . UroczystoÅ›ci zgromadziÅ‚y przedstawicieli wojska, wÅ‚adz, duchowieÅ„stwa oraz oddziaÅ‚y wojskowe, orkiestrÄ™ i licznie przybyÅ‚Ä… publiczność. W obecnoÅ›ci bpa Adama Sapiehy, pomnik poÅ›wiÄ™ciÅ‚ proboszcz krakowskiej twierdzy ks. Biolka. Przemówienia wygÅ‚osili m.in. komendant twierdzy gen. Karl Kuk i prezydent miasta Juliusz Leo. Pomnik jest widoczny z głównej drogi E40, miÄ™dzy autostradÄ… (WÄ™zeÅ‚ Wielicki) a WieliczkÄ…. SZLAK TURYSTYCZNY DAWNEJ TWIERDZY KRAKÓW Oznakowany kolorem żółtym i czarnym, a wiÄ™c barwami monarchii Habsburgów, krajoznawczy Szlak dawnej Twier- dzy Kraków Å‚Ä…czy wiÄ™kszość obiektów fortecznych poÅ‚ożo- nych na obrzeżach miasta i ma popularyzować jeszcze jednÄ… atrakcjÄ™ turystycznÄ… Krakowa. Niestety, nie wszystkie obiekty sÄ… udostÄ™pnione do zwiedzania. Odcinek północno-wschod- ni, miÄ™dzy ul. Ujastek Mogilski a Zielonkami, liczy 22,8 km, odcinek zachodni, miÄ™dzy Zielonkami a Salwatorem, liczy 28,5 km, odcinek poÅ‚udniowy most Wandy fort 31 Åšw. Be- nedykt 40,5 km. ODZNAKA TURYSTYCZNO-KRAJOZNAWCZA TWIERDZA KRAKÓW PowstaÅ‚a z inicjatywy OddziaÅ‚u Wojskowego Polskiego To- warzystwa Turystyczno-Krajoznawczego w Krakowie im. gen. Józefa Bema. Adres: Klub 2 Korpusu Zmechanizowanego, ul. Zyblikiewicza 1, 31-029 Kraków. Tel/fax: 012 6134475; e-mail: ow.pttk.krakow@wp.pl 10 ODZNAKA TWIERDZA KRAKÓW REGULAMIN ODZNAKI 1. Odznaka Twierdza Kraków jest odznakÄ… turystyczno-krajoznaw- czÄ… ustanowionÄ… w 2002 roku przez ZarzÄ…d OddziaÅ‚u Wojskowego PTTK im. gen. Józefa Bema w Krakowie na podstawie ż21 punkt 9 Statutu OddziaÅ‚u, w celu popularyzacji historii powstania Twier- dzy Kraków, ludzi i miejsc z niÄ… zwiÄ…zanych, jej dziejów, z uwzglÄ™d- nieniem roli, jakÄ… speÅ‚niaÅ‚a w czasie I wojny Å›wiatowej. 2. Twierdza Kraków to jedna z najlepiej zachowanych fortyfika- cji dziewiÄ™tnastowiecznej Europy, to zespół ponad 130 niemal kompletnych obiektów i budowli obronnych. To także szerzej nieznane dwie bitwy o Kraków, stoczone w listopadzie i grud- niu 1914 r., w których Å‚Ä…cznie polegÅ‚o ponad 60 tys. żoÅ‚nierzy, w tym wielu Polaków walczÄ…cych w armiach zaborczych. ByÅ‚ to punkt zwrotny w dziaÅ‚aniach na froncie wschodnim. Na przedpo- lach twierdzy, w caÅ‚ej MaÅ‚opolsce, zachowaÅ‚y siÄ™ liczne Å›lady tych walk, które sÄ… godne poznania i upamiÄ™tnienia. 3. Odznaka jest trzystopniowa. Wszystkie stopnie odznaki brÄ…zo- wy, srebrny i zÅ‚oty tÅ‚oczone sÄ… w metalu; ksztaÅ‚tem i symbolikÄ… nawiÄ…zujÄ… do odznak pamiÄ…tkowych z okresu I wojny Å›wiatowej. 4. OdznakÄ™ zdobywa siÄ™ w kolejnoÅ›ci stopni. Czas zdobywania od- znaki jest nieograniczony. Odznaka przyznawana w trybie regula- minowym jest odpÅ‚atna. 5. OdznakÄ™ można zdobywać równolegle z innymi odznakami tury- styki kwalifikowanej i odznakami krajoznawczymi. 6. OdznakÄ™ w stopniu brÄ…zowym można zdobywać dwoma sposobami: a. zbiorowo: poprzez dwukrotny udziaÅ‚ w rajdzie Szlakiem Twierdzy Kra- ków organizowanym przez OddziaÅ‚ Wojskowy PTTK, potwier- dzony certyfikatem, b. indywidualnie: poprzez zwiedzenie co najmniej 25 obiektów fortecznych lub koszarowych Twierdzy Kraków. PodstawÄ… weryfikacji odznaki brÄ…zowej zdobywanej indywidualnie jest dzienniczek prowadzo- ny w dowolnej formie, w którym powinny znajdować siÄ™: dane 11 SZLAK TWIERDZY KRAKÓW personalne z adresem, daty wycieczek z krótkim opisem zwie- dzanego obiektu i potwierdzeniem w formie pieczÄ…tki (może być z pobliskiego obiektu), fotografii, szkicu obiektu lub podpisem przewodnika. Dzienniczek wycieczek stanowi wÅ‚asność zdobywa- jÄ…cego odznakÄ™ i po weryfikacji zostanie zwrócony. wykaz obiektów wraz z opisem zawiera m.in. przewodnik: Hen- ryk Aukasik, Andrzej Turowicz Twierdza Kraków znana i nie- znana. T 1-3. (Wyd. Arkadiusz Wingert). 7. Wyższe stopnie odznaki zdobywa siÄ™ poprzez uczestnictwo w wycieczkach zbiorowych, w ramach rajdu Szlakiem Twierdzy Kraków . a. OdznakÄ™ w stopniu srebrnym można zdobyć biorÄ…c udziaÅ‚ w 7 rajdach potwierdzonych certyfikatami. b. OdznakÄ™ w stopniu zÅ‚otym można zdobyć biorÄ…c udziaÅ‚ w 12 rajdach potwierdzonych certyfikatami. c. Certyfikaty uzyskane przy zdobywaniu stopni niższych zalicza siÄ™ do zdobywania stopni wyższych. 8. Osobom i instytucjom szczególnie zasÅ‚użonym w ochronÄ™ i popu- laryzacjÄ™ Twierdzy Kraków, ZarzÄ…d OddziaÅ‚u może przyznać od- znakÄ™ honorowo. 9. Weryfikacja odznak nastÄ™puje raz w roku, w IV kwartale. 10. Interpretacja niniejszego regulaminu należy do zespoÅ‚u weryfi- kacyjnego odznakÄ™. Jego siedzibÄ… jest OddziaÅ‚ Wojskowy PTTK, 31-029 Kraków, ul. Zyblikiewicza 1, tel. 012 / 613 44 75. 11. Zmodyfikowany regulamin zostaÅ‚ uchwalony 21.12.2005 r. przez ZarzÄ…d OddziaÅ‚u Wojskowego PTTK im. gen. Józefa Bema w Krakowie. Tekst: Henryk Aukasik Zdjecia: Dariusz KrzysztaÅ‚owski Mapa: Wydawnictwo Kartograficzne Compass , Kraków Opracowanie graficzne: PaweÅ‚ Bytnar Projekty odznak: Krzysztof Wielgus, Henryk Aukasik, Janusz Zielonka Druk Roma-Pol , Kraków 12