Już prawo starożytnego Rzymu kształtujące się ponad pięć wieków przed początkiem naszej ery
dostrzegało i regulowało problemy związane z zaburzeniami psychicznymi. W obecnych czasach
wszystkie cywilizowane systemy prawne normują kwestię zarówno odpowiedzialności karnej,
zdolności do czynności prawnych jak i pomocy osobom dotkniętym zaburzeniami psychicznymi. W
niniejszym opracowaniu chciałbym przedstawić jak kwestia niepoczytalności została rozwiązana w
polskim prawie karnym oraz cywilnym. Na potrzeby tego artykułu jako niepoczytalność uznaję
wszelkie zaburzenia i dysfunkcję psychiczne niezależnie od ich z
ródła, mające wpływ na
prawidłowe funkcjonowanie człowieka.
Niepoczytalność jako okoliczność wyłączająca winę
W naszym kręgu kulturowym odpowiedzialność karna nierozerwalnie związana jest z winą, jedną z
naczelnych zasad współczesnego prawa karnego jest zasada nullum crimen sine culpa (bez winy nie
ma przestępstwa). Odrzucona zatem zostaje obiektywna odpowiedzialność za zachowanie, od
którego zależy karalność. Wina jest więc legitymacją dla stosowania kary wobec sprawcy
przestępstwa. Obecnie obowiązujący w naszym państwie kodeks karny wprowadza normatywną
teorię winy stając na stanowisku, że winą jest oceniona z punktu widzenia kryteriów społeczno-
etycznych wadliwość procesu decyzyjnego w warunkach możliwości podjęcia decyzji zgodnej z
wymaganiami normy prawnej.
Niepoczytalność należy do okoliczności wyłączających winę, a także w konsekwencji
odpowiedzialność za popełniony czyn. Art. 31 ż1 kodeksu karnego stanowi, iż nie popełnia
przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia
czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim
postępowaniem.
Ustawa karna posługuje się przy określeniu niepoczytalności metodą mieszaną. Charakterystyczne
dla tego sposobu jest wyliczenie zarówno z
ródeł niepoczytalności, jak i jej następstw. Metoda
psychiatryczna (nazwa nie jest całkowicie adekwatna, gdyż z
ródłem niepoczytalności nie są tylko
zjawiska interesujące psychiatrię) ogranicza się jedynie do ustalenia stanów psychicznych sprawcy,
z którymi to stanami wiąże się przyjęcie niepoczytalności. Według tej metody ustalenie choroby
psychicznej w zasadzie przesądza niepoczytalność, gdyż nie jest konieczne ustalenie in concreto
skutków tej choroby w zakresie możliwości rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim
postępowaniem. Metoda ta przerzuca w znacznym stopniu ustalenie niepoczytalności, jako
okoliczności wyłączającej winę, z obowiązku sądu na biegłych psychiatrów. Metoda
psychologiczna pomija natomiast z
ródła niepoczytalności, ograniczając się do określenia jej
następstw, tzn. braku możliwości rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim
postępowaniem. Jej słabą stroną jest daleko posunięta arbitralność ocen. W przyjętej w art. 31 ż 1
metodzie mieszanej następstwa są powiązane ze z
ródłami stosunkiem przyczyna - skutek. Choroba
psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenie czynności psychicznych mają być
powodem braku możliwości rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim
postępowaniem.
Na pierwszym miejscu jako z
ródło niepoczytalności wymieniona jest choroba psychiczna. W
literaturze sporne jest odgraniczenie chorób psychicznych od innych zakłóceń czynności
psychicznych. Nie jest do końca znana także etiologia tych chorób i ich ostateczny wpływ na
wyłączenie możliwości chorego rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim
postępowaniem. Tak jak każda choroba, tak i choroba psychiczna jest zjawiskiem dynamicznym, o
różnym natężeniu choroby w różnym okresie jej przebiegu, zależności tego natężenia np. od
przyjmowanych leków i innych czynników zewnętrznych. Możliwe są okresy, w których choroba
nie zakłóca prawidłowego funkcjonowania chorego (lucida intervalla). Nie jest więc możliwe
ogólne abstrakcyjne ustalenie, czy określona choroba prowadzi do pełnej niepoczytalności, czy
poczytalność ogranicza w znacznym stopniu, czy tylko w stopniu nieznacznym. Niezbędne jest
zatem ustalenie, jaki wpływ miała choroba w czasie dokonania konkretnego czynu zarzucanego
sprawcy na możliwość rozpoznania przez niego znaczenia czynu lub pokierowania jego
postępowaniem.
Chorobami psychicznymi są przede wszystkim psychozy endogenne. Zalicza się do nich przede
wszystkim schizofrenię, paranoję i cyklofrenię (psychozę maniakalno-depresyjną). Chorobą
psychiczną jest także epilepsja. Do chorób psychicznych zaliczają niektórzy także nerwice i
psychozy reaktywne. Nie są natomiast chorobami psychicznymi psychopatie.
Upośledzenie umysłowe, jako z
ródło niepoczytalności, obejmuje zarówno wrodzony niedorozwój
umysłowy, jak i nabyte upośledzenie umysłowe wywołane urazami mózgu, chorobą naczyń
krwionośnych (otępienie starcze). Głównym objawem upośledzenia umysłowego jest niski stopień
inteligencji. Dawniej wyróżniano trzy stopnie upośledzenia umysłowego: idiotyzm, głuptactwo i
debilizm. Obecnie przyjmuje się inną skalę mierzoną ilorazem inteligencji: głębokie upośledzenie
(poniżej 20), upośledzenie znaczne (20-34), upośledzenie umiarkowane (35-49), upośledzenie
lekkie (50-69), pogranicze upośledzenia (70-84).
Wreszcie jako ostatnie z
ródło niepoczytalności wskazana jest nieostra kategoria w postaci "innych
zakłóceń czynności psychicznych". Nie ma podstaw, aby jako odpowiedniki tego pojęcia rozumieć
tylko patologiczne zakłócenia czynności psychicznych. Obok takich, z
ródłem niepoczytalności
mogą być zakłócenia, które nie mają charakteru patologicznego. Wchodzić tu mogą w grę, nie
zaliczane do chorób psychicznych, różnego rodzaju anomalia osobowości (psychopatie) dotyczące
sfery emocjonalnej. Nie jest możliwe postawienie ostrej granicy pomiędzy psychopatami a ludz
mi
normalnymi. Pojęcie normy jest tu wyjątkowo nieostre. Psychopaci mają zachowaną możliwość
rozpoznania znaczenia czynu, ale stopień zakłócenia sfery emocjonalnej może być tak znaczny, że
możliwość pokierowania swoim postępowaniem może być ograniczona w stopniu znacznym, a
nawet w ogóle wyłączona. Zakłócenia czynności psychicznych mogą być np. wynikiem chorób
wieku starczego (choroba Alzheimera), a także wynikiem chorób mózgu (nowotwory), jak również
innych chorób, np. cukrzycy. Zakłócenia czynności psychicznych mogą być też wynikiem zatruć
organizmu (np. alkoholem lub innymi środkami odurzającymi), a także przełomów biologicznych
(pokwitania, przekwitania, menstruacji, ciąży). Do tego typu zakłóceń należy zaliczyć działanie pod
wpływem hipnozy.
W wypadku niepoczytalności sprawca czynu zabronionego nie popełnia przestępstwa z powodu
braku winy. Niepoczytalność czyni ze sprawcy osobę niezdolną do przypisania jej winy. Czyn
niepoczytalnego, sprzeczny z normą sankcjonowaną, będzie czynem bezprawnym, uprawniającym
do stosowania obrony koniecznej. W wypadkach bardzo głębokiego upośledzenia można mieć
wątpliwości, czy dana osoba jest w ogóle zdolna do przypisania jej czynu, czy uzasadnione jest
mówienie o stosunku sprawstwa. W tych jednak wypadkach niepoczytalny nie będzie najczęściej
zdolny do zaatakowania dobra chronionego prawem.
Wobec sprawcy czynu zabronionego popełnionego w stanie niepoczytalności mogą być stosowane
środki zabezpieczające. Przesłanką stosowania tych środków nie jest przypisanie winy, tylko
stwierdzenie niebezpieczeństwa sprawcy dla porządku prawnego. Środek zabezpieczający ma na
celu niedopuszczenie do powtórzenia ataku na dobra prawnie chronione. Zgodnie z art. 94 kodeksu
karnego, jeżeli niepoczytalny był sprawcą czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości i
zachodzi wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia takiego czynu, to sąd orzeka
umieszczenie takiego sprawcy w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym. Umieszczenie
niepoczytalnego w zakładzie psychiatrycznym orzeka się bezterminowo. Zarządza się zwolnienie,
jeżeli minie stan niebezpieczeństwa.
Poczytalność ograniczona
Zgodnie z art. 31 ż 2 kodeksu karnego poczytalność ograniczona zachodzi wtedy, gdy w czasie
popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem
była w znacznym stopniu ograniczona. Treść art. 31 ż 2 nie oznacza, że w odniesieniu do
poczytalności ograniczonej ustawodawca odstąpił od metody mieszanej i oparł określenie tej
instytucji prawa karnego na metodzie psychologicznej. Należy oprzeć się na wykładni
systematycznej, która pozwala przyjąć, że art. 31 ż 2 jest organicznie związany z ż 1 i że w
odniesieniu do ograniczonej poczytalności chodzi o te same z
ródła zakłóceń psychicznych, o
których jest mowa w art. 31 ż 1. kk.
Bardzo trudno jest ustalić stopień ograniczenia poczytalności. Może być on graniczny z jej
całkowitą utratą i może graniczyć z pełną poczytalnością. Każde ograniczenie poczytalności rzutuje
na ocenę winy sprawcy. Musi być bowiem brane pod uwagę przy formułowaniu zarzutu i przy
ocenie stopnia zarzucalności popełnionego czynu zabronionego. Artykuł 31 ż 2 kk wyznacza próg
ograniczenia poczytalności, który daje podstawy sądowi do nadzwyczajnego złagodzenia kary. Próg
ten ustawa określa jako ograniczenie w stopniu znacznym zdolności rozpoznania znaczenia czynu
lub pokierowania swym postępowaniem. Określenie progu ma charakter ocenny, poddający się
bardzo trudno jakiemukolwiek zobiektywizowaniu. Na temat znaczności albo nieznaczności stopnia
ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem
mogą się wypowiedzieć biegli i to nie tylko psychiatrzy, ale czasami byłoby wskazane
zaczerpnięcie opinii np. psychologów lub seksuologów.
Czyn zabroniony pod groz
bą kary, popełniony w stanie ograniczonej w znacznym stopniu
poczytalności, jest czynem zawinionym i stanowi przestępstwo. Każdy stopień ograniczenia
poczytalności jest jednak okolicznością rzutującą istotnie na ustalenie stopnia zawinienia
Stwierdzenie ograniczenia poczytalności w stopniu znacznym daje możliwość sądowi zastosowania
wobec sprawcy nadzwyczajnego złagodzenia kary.
W tym miejscu wskazać należy, iż art. 31 kodeksu karnego zawiera jeszcze ż3, który stanowi, że
przepisów określonych w ż1 i ż2 nie stosuje się w wypadku, gdy sprawca wprawił się w stan
nietrzez
wości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które
przewidywał, albo mógł przewidzieć. Warunkiem zastosowania art. 31 ż 3 kodeksu karnego jest to,
aby sprawca wprawiając się w stan nietrzez
wości lub odurzenia przewidywał wyłączenie lub
ograniczenie jego poczytalności albo mógł je przewidzieć. Chodzi tu o potoczne znaczenie
przewidywania wyłączenia poczytalności lub jej ograniczenia albo możliwość przewidywania tego.
W zasadzie każdy, spożywając alkohol lub środki odurzające w określonej ilości, przewiduje
ograniczenie poczytalności, a w każdym razie może przewidzieć. Przesłanka ta może nie być
spełniona, gdy wyłączenie poczytalności albo jej ograniczenie jest wynikiem nie tylko wprawienia
się w stan nietrzez
wości lub odurzenia, ale także jeszcze innych czynników. Sprawca np. przed
spożywaniem alkoholu zażywał lekarstwo, o którym nie wiedział, że wpływa istotnie na działanie
alkoholu.
Przesłanka zastosowania art. 31 ż 3 kk nie będzie także spełniona w wypadku tzw. upojenia
patologicznego, tzn. chorobliwej nietolerancji na alkohol. W zasadzie sprawca może powołać się
skutecznie na taką okoliczność tylko raz. Przy ponownym upojeniu patologicznym nie da się
skutecznie uzasadnić braku możliwości przewidywania wprawienia się w stan niepoczytalności
(poczytalności ograniczonej). Wystąpienie okoliczności określonych w art. 31 ż 3 kk powoduje, że
sprawca, pomimo niepoczytalności, ponosi pełną odpowiedzialność karną, a sprawca z ograniczoną
poczytalnością w stopniu znacznym nie korzysta z tego tytułu, z możliwości nadzwyczajnego
złagodzenia kary. W wypadku sprawcy niepoczytalnego, przyjęcie przestępstwa ma miejsce bez
przypisania sprawcy winy (wyjątek od legitymującej funkcji winy) i wymierza się karę także bez
ustalenia stopnia zawinienia (wyjątek od limitującej funkcji winy).
Niepoczytalność, a zdolność do czynności prawnych
Do podstawowych pojęć prawa cywilnego należą zdolność prawna oraz zdolność do czynności
prawnych. Stosownie do art. 8 kodeksu cywilnego każdy człowiek od chwili urodzenia posiada
zdolność prawną, co oznacza, że może być on podmiotem praw i obowiązków np. być
właścicielem, spadkobiercą itp. Natomiast zdolność do czynności prawnych należy rozumieć jako
zdolność do składania oświadczeń woli we własnym imieniu i ze skutkami prawnymi dla siebie np.
zawieranie umów. Polskie prawo przyznaje pełną zdolność do czynności prawnych osobom
pełnoletnim, które nie zostały ubezwłasnowolnione. Zatem pełną zdolność do czynności prawnych
uzyskuje każdy człowiek po ukończeniu 18 roku życia, o ile nie zostanie ubezwłasnowolniony.
Ubezwłasnowolnienie może być całkowite lub częściowe. Osoba, która ukończyła lat trzynaście,
może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju
umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub
narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Określenie dolnej granicy wieku z
upływem, którego można dokonać ubezwłasnowolnienia całkowitego wynika z faktu, iż do
ukończenia 13 roku życia polskie prawo nie przyznaje człowiekowi zdolności do czynności
prawnych. Jako przesłanki ubezwłasnowolnienia zostały wskazane choroby psychiczne,
niedorozwój umysłowy, lub inne zaburzenia psychiczne w szczególności takie jak pijaństwo i
narkomania. Ich wystąpienie nie jest jednak wystarczające do orzeczenia ubezwłasnowolnienia
całkowitego musi jeszcze zaistnieć wywołany przez nie skutek w postaci braku możliwości
kierowania swoim postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekuna
chyba, że nie jest on jeszcze pełnoletni - pozostaje wówczas do osiągnięcia pełnoletności pod
opieką rodziców.
Z kolei ubezwłasnowolnienie częściowe może być orzeczone jedynie wobec osoby pełnoletniej z
powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń
psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia
ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla
ubezwłasnowolnionego częściowo ustanawia się kuratora.
Ubezwłasnowolnienie całkowite pozbawia zdolności do czynności prawnych natomiast
ubezwłasnowolnienie częściowe jedynie ją ogranicza. Wszelkie zatem czynności prawne dokonane
przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie są nieważne. Wyjątek stanowią jedynie powszechnie
zawierane umowy w sprawach życia codziennego, zatem chodzi tu o takie sprawy, które w
typowych stosunkach społecznych można uznać za drobne i bieżące sprawy życia codziennego,
takie jak np. zakupy produktów niezbędnych do egzystencji. Umowy takie stają się ważne z chwilą
ich wykonania, o ile nie pociągają za sobą rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności
prawnych. Innych czynności prawnych osoba ubezwłasnowolniona całkowicie może dokonywać
jedynie za pośrednictwem swojego przedstawiciela ustawowego, jakim jest ustanowiony przez sąd
opiekun. Jeżeli wzgląd na dobro pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie,
opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien być przede wszystkim jego małżonek, a w
braku tegoż - jego ojciec lub matka. Opiekun zobowiązany jest wykonywać swe czynności z
należytą starannością, jak tego wymaga dobro pozostającego pod opieką i interes społeczny.
Sprawuje on pieczę nad osobą i majątkiem pozostającego pod opieką; podlega przy tym nadzorowi
sądu opiekuńczego. Opiekun powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszelkich
ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku ubezwłasnowolnionego.
Ubezwłasnowolnienie częściowe powoduje jedynie ograniczenie zdolności do czynności prawnych
i nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnej dokonanej przez taką osobę. Jednakże do
ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych
zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela
ustawowego (wyjątkiem od tej reguły jest nawiązanie stosunku pracy oraz dokonywanie czynności
prawnych dotyczących tego stosunku), którym dla ubezwłasnowolnionego częściowo jest
ustanowiony przez sąd kurator. Ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w
zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od
potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela. Istnieje również możliwość potwierdzenia takiej
czynności prawnej przez samą osobę częściowo ubezwłasnowolnioną w przypadku, gdy uzyska ona
pełną zdolność do czynności prawnych.
Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, nie może
powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego i podnosić jej nieważności,
przysługuje jej jedynie uprawnienie do wyznaczenia temu przedstawicielowi odpowiedniego
terminu do potwierdzenia umowy i staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego
terminu.
Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela
ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących
sprawach życia codziennego, a także rozporządzać swoim zarobkiem, chyba, że sąd opiekuńczy z
ważnych powodów inaczej postanowi. Jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w
zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego
użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów
dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy
zgoda przedstawiciela ustawowego - takie jak czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu.
Nieważne jednak są jednostronne czynności prawne (np. złożenie oferty, sporządzenie testamentu,
wypowiedzenie umowy najmu) dokonane samodzielnie przez osobę częściowo
ubezwłasnowolnioną, do których ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, co w
praktyce ogranicza się jedynie do uznania dziecka.
O ubezwłasnowolnieniu orzeka jedynie sąd i to wyłącznie na wniosek osób, których zamknięty
katalog określony jest w art. 545 kodeksu postępowania cywilnego. Uprawnieni do złożenia takiego
wniosku są małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, jej krewni w linii prostej,
rodzeństwo oraz jej przedstawiciel ustawowy. Jednakże krewni osoby, która ma być
ubezwłasnowolniona, nie mogą zgłaszać wniosku o wszczęcie postępowania, jeżeli osoba ta ma
przedstawiciela ustawowego. Ta ostatnia sytuacja ma miejsce wtedy, gdy ubezwłasnowolniona ma
być osoba małoletnia. Osoba taka zawsze posiada przedstawiciela ustawowego, którym są rodzice
lub ustanowiony przez sąd opiekun i względem takiej osoby nie może z wnioskiem o
ubezwłasnowolnienie wystąpić np. jej dziadek lub ktoś z rodzeństwa.
W tym miejscu zauważyć, iż polskie prawo zawiera regulację, na mocy której sąd zobowiązany jest
do ukarania grzywną w wysokości do 1000 zł osoby, która złożyła wniosek o ubezwłasnowolnienie
w złej wierze lub lekkomyślnie.
Jeżeli według wniosku ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z powodu choroby psychicznej lub
niedorozwoju umysłowego, sąd może przed wszczęciem postępowania o ubezwłasnowolnienie
zażądać przedstawienia świadectwa lekarskiego o stanie psychicznym osoby, która ma być
ubezwłasnowolniona, a jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa -
zaświadczenia poradni odwykowej. W razie braku złożenia żądanego świadectwa lub złożenia
świadectwa, którego treść nie uprawdopodabnia istnienia choroby psychicznej lub niedorozwoju
umysłowego, sąd wniosek odrzuci.
Osoba, która ma być ubezwłasnowolniona, musi być zbadana przez jednego lub więcej biegłych
lekarzy psychiatrów. Sąd może, jeżeli na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy uzna to za
niezbędne, zarządzić oddanie osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, pod obserwację w
zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż sześć tygodni. W wyjątkowych wypadkach sąd może
termin ten przedłużyć do trzech miesięcy. Osobę, która ma być ubezwłasnowolniona, należy
wysłuchać, a wysłuchanie powinno się odbywać w miarę potrzeby w obecności lekarza. W tym celu
sąd może zarządzić przymusowe sprowadzenie tej osoby na rozprawę albo, gdyby to było
niewskazane, wysłuchać ją przez sędziego wyznaczonego w miejscu jej pobytu.
W postanowieniu o ubezwłasnowolnieniu sąd orzeka, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy
też częściowe i z jakiego powodu zostaje orzeczone. Sąd, który orzekł ubezwłasnowolnienie,
zawiadamia o tym sąd opiekuńczy właściwy ze względu na zamieszkanie ubezwłasnowolnionego,
który wyznacza dla tej osoby opiekuna bądz
kuratora.
Sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono; uchylenie może
nastąpić także z urzędu. Sąd może również w razie poprawy stanu psychicznego
ubezwłasnowolnionego zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie
pogorszenia się tego stanu - zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite.
Niepoczytalność jako wada oświadczenia woli
Według art. 82 kodeksu cywilnego nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z
jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne
powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej,
niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności
psychicznych. Przepis ten określa więc ogólnie pewien stan psychiczny, niezależnie od przyczyn
jakie do niego doprowadziły, może to być stan odurzenia alkoholem lub narkotykami,
nieprzytomność, ciężka choroba, a nawet stany nie mające charakteru patologicznego, lecz o
naturze fizjologicznej.
Stan wyłączający świadomość to - najogólniej rzecz ujmując - brak rozeznania, niemożność
rozumienia zachowań własnych i zachowań innych osób, niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia i
skutków własnego postępowania. Stan taki musi przy tym wynikać z przyczyny wewnętrznej, a
więc ze stanu, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności
zewnętrznych, w jakich osoba ta się znalazła. Sformułowanie art. 82 k.c. wskazuje, że wada
oświadczenia woli określona w tym przepisie obejmuje dwa różne stany faktyczne, które mogą
występować samodzielnie, trzeba jednak zauważyć, że granica między stanem wyłączającym
świadome powzięcie decyzji, a stanem wyłączającym swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli
jest bardzo płynna. Powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest swobodne, gdy zarówno proces
decyzyjny, jak i uzewnętrznienie woli nie zostały zakłócone przez destrukcyjne czynniki
wynikające z właściwości psychiki czy procesu myślowego osoby składającej oświadczenie woli.
Stan wyłączający swobodę musi również wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w
samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a nie w sytuacji zewnętrznej. Tak
pojmowanemu brakowi swobody towarzyszyć będzie natomiast najczęściej także pewne
ograniczenie świadomości.
Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli nie może być rozumiany
dosłownie, wobec czego nie musi oznaczać całkowitego zniesienia świadomości i ustania czynności
mózgu. Wystarczy istnienie takiego stanu, który oznacza brak rozeznania, niemożność rozumienia
posunięć własnych i posunięć innych osób oraz niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia i skutków
własnego postępowania.