3. Cz�Ę� szczegó"owa
KwaĘne buczyny
W niniejszym opracowaniu przyj�to pogląd pozwalający
KwaĘne buczyny
zaliczy� do siedliska przyrodniczego 9110 takŻe Żyzne je-
Kod Physis: 41.11, cz�Ęciowo 41.12 i 42.11
9110
dliny zachodniokarpackie. Zajmują one równieŻ siedliska
lasów mieszanych górskich, a w praktyce trudne jest od-
dzielenie trwa"ych, siedliskowo uwarunkowanych lasów jo-
A. Opis g"ównego typu
d"owych od zdominowanych przez ten gatunek postaci de-
siedliska przyrodniczego
generacyjno-regeneracyjnych buczyn górskich.
Definicja
Podzia" na podtypy
Ten typ siedliska przyrodniczego obejmuje Ęrodkowoeuro-
W ramach typowych Żyznych buczyn wyróŻniono podtypy,
pejskie bukowe, a w górach bukowo-jod"owe, bukowo-
odpowiadające zbiorowiskom roĘlinnym: kwaĘnej buczyny
-jod"owo-Ęwierkowe oraz jod"owe lasy rosnące na ubo-
niŻowej oraz kwaĘnej buczyny górskiej. Jako odmienny
gich, kwaĘnych glebach. SpoĘród innych buczyn wyróŻ-
podtyp uj�to górskie jedliny. Oprócz róŻnic florystycznych,
niają si� one udzia"em kosmatki gajowej Luzula luzulo-
podtypy te cechują si� odmienną dynamiką, zaleŻną od
ides, p"onnika strojnego Polytrichum formosum i cz�sto
gatunkowej struktury drzewostanu: buczyny niŻowe mają
Ęmia"ka pogi�tego Deschampsia flexuosa, trzcinnika
zwykle drzewostany czysto bukowe i ich dynamika jest po-
ow"osionego Calamagrostis villosa, borówki czernicy Vac-
chodną dynamiki populacji buka, podczas gdy kwaĘne bu-
cinium myrtillus w runie. Lasy te wyst�pują w Polsce w ca-
czyny górskie mogą mie� drzewostany z udzia"em wi�kszej
"ym zasi�gu buka.
liczby gatunków drzew, w związku z czym ich dynamika
moŻe mie� bardziej z"oŻony charakter.
WyróŻnione podtypy to:
9110-1 KwaĘna buczyna niŻowa
(Luzulo pilosae-Fagetum)
9110-2 KwaĘna buczyna górska
(Luzulo luzuloidis-Fagetum)
9110-3 �yzna jedlina karpacka
(zbiorowisko Abies alba-Oxalis acetosella)
Umiejscowienie siedliska w polskiej
klasyfikacji fitosocjologicznej
WyróŻnione podtypy są w klasyfikacji fitosocjologicznej
umiejscowione w sposób nast�pujący:
Klasa Querco-Fagetea lasy liĘciaste
Charakterystyka
Rząd Fagetalia sylvaticae mezo- i eutroficzne lasy liĘciaste
Zaliczone tu lasy mają na nizinach charakter lasów buko-
Związek Fagion buczyny
wych, a w górach  charakter lasów mieszanych z bukiem,
Podzwiązek Luzulo-Fagenion kwaĘne buczyny
lecz z udzia"em takŻe innych gatunków, w tym iglastych 
Zespo"y:
Ęwierka i jod"y; w niektórych p"atach i w niektórych fazach
Luzulo pilosae-Fagetum kwaĘna buczyna
dynamiki lasu gatunki te mogą nawet iloĘciowo domino-
niŻowa
wa� nad bukiem. Charakteryzują si� wzgl�dnym ubó-
Luzulo luzuloidis-Fagetum kwaĘna bu-
stwem gatunkowym runa, w którym nieobecne są gatunki
czyna górska
typowe dla siedlisk eutroficznych, a dominują ma"o wyma-
Podzwiązek Galio rotundifolii-Abietenion jedliny
gające gatunki ogólnoleĘne lub wr�cz borowe.
Zbiorowisko Abies alba-Oxalis acetosella
Wyst�powanie lasów tego typu jest limitowane geograficz-
Żyzna jedlina karpacka
nym zasi�giem buka. Jednak w obszarze wyst�powania te-
go gatunku jest to zazwyczaj dominujący typ lasu na Ęred-
Bibliografia
nio Żyznych siedliskach (LMĘw). W związku z duŻym are-
a"em, jaki zajmują kwaĘne buczyny, są one typem lasu
MATUSZKIEWICZ J. M. 1996. Opracowanie sk"adów gatunko-
istotnym gospodarczo.
wych drzewostanów w poszczególnych fazach rozwojowych
Wiele siedlisk kwaĘnych buczyn zaj�tych jest przez sztucz-
w zaleŻnoĘci od: typu siedliskowego lasu, zespo"u roĘlinnego
ne zbiorowiska zast�pcze, np. drzewostany z dominującą
i regionu. Mscr., Departament Ochrony Przyrody Minister-
sosną (na nizinach) lub Ęwierkiem (w górach).
stwa �rodowiska, Warszawa.
29
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
MATUSZKIEWICZ J. M. 2001. Zespo"y leĘne Polski. Wyd. Nauk. SIEDLISKOWE PODSTAWY HODOWLI LASU 2004. Za"ącznik
PWN, Warszawa. nr I do Zasad Hodowli i UŻytkowania Lasu Wielofunkcyjne-
9110
MATUSZKIEWICZ W., MATUSZKIEWICZ A. 1973. Przegląd fitoso- go. Dyrekcja Generalna Lasów Pał
stwowych.
cjologiczny zbiorowisk leĘnych Polski. Cz. 1. Lasy bukowe. WOJTERSKI T. 1990. Buczyny i lasy z udzia"em buka w Polsce. W:
Phytocoenosis 2.2: 143 202. Buk zwyczajny. Nasze Drzewa LeĘne 10: 329 374.
MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbioro-
wisk roĘlinnych Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
MATUSZKIEWICZ W., MATUSZKIEWICZ J.M. 1996. Przegląd fito-
socjologiczny zbiorowisk leĘnych Polski (synteza). Phytoco- W"adys"aw Danielewicz, Jan Holeksa,
enosis 8 NS Sem. Geobot. 3: 3 79. Pawe" Pawlaczyk, Jerzy Szwagrzyk
30
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
KwaĘne buczyny
ziomie próchniczno-akumulacyjnym (pH oko"o 3,8 4,1),
B. Opis podtypów
a s"abiej w poziomach po"oŻonych niŻej. Pod wzgl�dem wil- 9110
gotnoĘci mogą to by� gleby od prawie suchych, poprzez
1
ĘwieŻe, do s"abo wilgotnych, co odzwierciedlają postacie ze-
KwaĘna buczyna niŻowa
spo"u. Siedliskowymi typami lasu odpowiadającymi warun-
Kod Physis: 41.121
kom wyst�powania kwaĘnych buczyn niŻowych są: las mie-
szany ĘwieŻy (najcz�Ęciej), las ĘwieŻy (rzadko), bór mieszany
ĘwieŻy (wyjątkowo).  Siedliskowe Podstawy Hodowli Lasu
Cechy diagnostyczne
wyróŻniają dla opisu tego ekosystemu typ lasu: bukowy las
Cechy obszaru
mieszany ĘwieŻy.
KwaĘne (acydofilne) buczyny niŻowe naleŻą do grupy ubo- Przy kraw�dziach klifów nadba"tyckich kwaĘne buczyny wy-
gich lasów bukowych zarówno pod wzgl�dem florystycznym,
st�pują na siedliskach, których gleby wzbogacane są przez
jak i siedliskowym. Centrum rozmieszczenia tych zbiorowisk
materia" nawiewany w przesz"oĘci oraz wspó"czeĘnie, w wy-
przypada na obszary znajdujące si� pod wp"ywem wilgotne- niku czego formują si� zaczątki tzw. naspy. W pasie wyŻyn
go klimatu subatlantyckiego w Europie �rodkowej. G"ów- po"udniowej Polski zbiorowiska te spotyka si� mi�dzy innymi
nym oĘrodkiem ich wyst�powania w Polsce są zachodnie
na parar�dzinach brunatnych, parar�dzinach bielicowanych
i Ęrodkowe rejony Pojezierzy Pomorskich, natomiast ca"kowi- oraz na glebach bielicowych. Na WyŻynie Cz�stochowskiej
ty zasi�g obejmuje wi�kszoĘ� regionów nizinnych i wyŻyn- wykszta"cają si� takŻe na doĘ� znacznie pochylonych wa-
nych po"oŻonych w granicach naturalnego zasi�gu buka.
piennych zboczach wzgórz jurajskich, gdzie dochodzi do
Zajmują one przewaŻnie mezotroficzne siedliska terenów
procesu "ugowania gleby w efekcie wywiewania Ęció"ki lub
pagórkowatych, zwykle na ciągach moren czo"owych, na
gromadzenia si� s"abo roz"oŻonej grubej warstwy butwiny.
glebach kwaĘnych wytworzonych na pod"oŻu zbudowanym
z lekkich glin dyluwialnych lub piasków gliniastych. Przy Fizjonomia i struktura zbiorowiska
wschodniej granicy zasi�gu, na Wysoczyęnie Elbląskiej i Po- Drzewostan kwaĘnej buczyny niŻowej jest zdominowany
jezierzu S"awskim, cz�Ęciej zajmują po"oŻenia p"askie. Pod- przez buka, który równieŻ w niŻszych warstwach osiąga
"oŻe glebowe stanowią najcz�Ęciej dyluwialne gliny lekkie znaczną przewag� iloĘciową nad innymi gatunkami drzew,
lub piaski gliniaste o doĘ� dobrym drenaŻu i przemywnej których rola w strukturze omawianego lasu jest nieznacz-
gospodarce wodnej. Omawiane zbiorowiska wyst�pują naj- na. Domieszk� stanowią jedynie: grab Carpinus betulus,
cz�Ęciej na glebach rdzawych brunatnych, a takŻe na gle- d�by  cz�Ęciej bezszypu"kowy Quercus petraea, rzadziej
bach p"owych bielicowanych, brunatnych bielicowanych szypu"kowy Q. robur, a na stanowiskach po"oŻonych
i brunatnych kwaĘnych. Są one znacznie zakwaszone w po- w pó"nocno-wschodniej Polsce takŻe Ęwierk. Zwarcie drze-
KwaĘna buczyna niŻowa. Fot. W. Danielewicz
31
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
wostanu jest na ogó" tak duŻe, Że dolne warstwy zbiorowi- sunkowo najbardziej Żyznych i wilgotnych wykszta"ca si� pod-
9110
ska są s"abo rozwini�te. Podszyt ma niewielkie znaczenie zespó" paprociowy L.-F. dryopteridetosum z panującą w runie
albo wcale si� nie wykszta"ca. Bogactwo florystyczne i po- cienistką trójkątną Gymnocarpium dryopteris oraz innymi ga-
1
krycie runa zaleŻy od warunków lokalnosiedliskowych. Na tunkami typowymi dla Żyznych lasów liĘciastych. Szczególną
siedliskach suchych runo jest najuboŻsze, ma fizjonomi� postacią kwaĘnej buczyny niŻowej, wyst�pującą na stanowi-
porostowo-mszystą i pokrywa przeci�tnie oko"o 25% po- skach nadmorskich jest L.-P. z naw"ocią pospolitą Solidago
wierzchni, na siedliskach ĘwieŻych  trawiasto-mszystą
virgaurea, której sk"ad florystyczny jest bogatszy niŻ w pozo-
z pokryciem oko"o 30%, a na siedliskach s"abo wilgotnych
sta"ych podzespo"ach, w związku z d"ugotrwa"ym po"oŻeniem
i stosunkowo najbardziej Żyznych  paprociową z ponad
tuŻ ponad aktywnym klifem. Mszyste postaci kwaĘnych bu-
60-procentowym pokryciem powierzchni. W runie porosto- czyn na wyspie Wolin bywa"y opisywane wr�cz jako odr�bny
wo-mszystym wyst�pują najcz�Ęciej: p"onnik strojny Polytri- zespó" Leucobryo-Fagetum. Do ekosystemu kwaĘnej buczyny
chum formosum, wid"oząb miotlasty Dicranum scoparium
naleŻy teŻ wi�kszoĘ� p"atów lasów bukowych, w których runo
oraz merzyk groblowy Mnium hornum i rokiet cyprysowaty
jest bardzo skąpe, a dno lasu pokrywa zwarta Ęció"ka buko-
Hypnum cupressiforme. Porosty reprezentowane są zwykle
wych liĘci. Takie buczyny, niedające si� zinterpretowa� fitoso-
przez gatunki chrobotków Cladonia. Z roĘlin zielnych sto-
cjologicznie, zwykle stanowiące chwilową posta� dynamiczną
sunkowo najwi�kszy udzia" mają trawy i niektóre inne acy-
kwaĘnej buczyny, bywa"y opisywane w literaturze pod nazwą
dofilne gatunki jednoliĘcienne oraz drobne byliny. NaleŻą
Fagetum nudum. Wyst�pują takŻe postaci przejĘciowe mi�dzy
do nich przede wszystkim: Ęmia"ek pogi�ty Deschampsia
kwaĘnymi a Żyznymi buczynami, okreĘlane jako Żyzne pod-
flexuosa, kosmatka ow"osiona Luzula pilosa, turzyca pigu"-
zespo"y kwaĘnych buczyn bądę ubogie podzespo"y buczyn
kowata Carex pilulifera, trzcinnik leĘny Calamagrostis arun-
Żyznych. W niemieckiej literaturze fitosocjologicznej takie po-
dinacea, szczawik zaj�czy Oxalis acetosella, konwalijka
Ęrednie formy lasów bukowych by"y opisywane jako odr�bny
dwulistna Maianthemum bifolium, przetaczniki  oŻankowy
zespó", pod nazwami Majanthemo-Fagetum, Milio-Fagetum
Veronica chamaedrys i leĘny Veronica officinalis oraz siód-
bądę Oxalido-Fagetum.
maczek leĘny Trientalis europaea. Z duŻą sta"oĘcią, lecz na
OsobliwoĘcią jest ubogi las bukowy na zachodnich zbo-
ogó" nielicznie wyst�puje borówka czarna Vaccinium myrtil-
czach Sowich Gór w S"owił
skim Parku Narodowym, gdzie
lus. Z gatunków charakterystycznych dla Żyznych lasów li-
pod"oŻe glebowe stanowią piaski wydmowe.
Ęciastych najwi�kszą sta"oĘ� osiągają: wiechlina gajowa
Poa nemoralis, turzyca palczasta Carex digitata, Żurawiec
MoŻliwe pomy"ki
falisty Atrichum undulatum, zawilec gajowy Anemone nemo-
MoŻliwoĘ� pomy"ki z innymi typami lasów bukowych wyni-
rosa, przytulia wonna Galium odoratum, fio"ek leĘny Viola
ka przede wszystkim z wyst�powania w tym samym terenie
reichenbachiana i kostrzewa leĘna Festuca altissima.
lub nawet w tych samych kompleksach leĘnych róŻnych ze-
spo"ów buczyn lub lasów z duŻym udzia"em buka. Problem
Reprezentatywne gatunki
stanowi� moŻe rozgraniczenie ubogich postaci Żyznej bu-
Buk Fagus sylvatica, kosmatka ow"osiona Luzula pilosa,
czyny niŻowej Galio odorati-Fagetum deschampsietosum
Ęmia"ek pogi�ty, Deschampsia flexuosa, turzyca pigu"kowa-
od Żyęniejszych i bogatszych florystycznie postaci kwaĘnej
ta Carex pilulifera, szczawik zaj�czy Oxalis acetosella, siód-
buczyny niŻowej, zw"aszcza w przypadku bliskiego sąsiedz-
maczek leĘny Trientalis europaea, konwalijka dwulistna Ma-
twa p"atów tych lasów oraz strefie przejĘcia mi�dzy nimi.
ianthemum bifolium, borówka czarna Vaccinium myrtillus,
W po"udniowych rejonach kraju trudne moŻe by� ustalenie
wiechlina gajowa Poa nemoralis, trzcinnik leĘny Calamagro-
przynaleŻnoĘci fitosocjologicznej ubogich lasów bukowych
stis arundinacea, przetacznik leĘny Veronica officinalis, ja-
ze wzgl�du na udzia" niektórych gatunków typowych dla
strz�biec leĘny Hiercium murorum, cienistka trójkątna Gym-
kwaĘnej buczyny górskiej. W rejonach wspó"wyst�powania
nocarpium dryopteris, p"onnik strojny Polytrichum formosum,
na zbliŻonych siedliskach buczyn oraz zbiorowisk z grupy
wid"oząb miotlasty Dicranum scoparium, rokiet cyprysowaty
acydofilnych dąbrów z bukiem pomy"ki zdarza� si� mogą
Hypnum cypressiforme, merzyk groblowy Mnium hornum.
przy odróŻnianiu lasu bukowego od subatlantyckiej dąbro-
wy kwaĘnej typu pomorskiego Fago-Quercetum. Prawdo-
Odmiany podobne są teŻ trudnoĘci w prawid"owym okreĘleniu oma-
W zaleŻnoĘci od wilgotnoĘci i ŻyznoĘci gleby, a takŻe innych wianego typu lasu bukowego na terenach wyst�powania
w"aĘciwoĘci siedlisk wyróŻniane są trzy podzespo"y kwaĘnej ubogich postaci grądu subatlantyckiego Stellario-Carpine-
buczyny Luzulo pilosae-Fagetum. Podzespó" chrobotkowy L.- tum, którego jedną z cech sk"adu gatunkowego drzewosta-
F. cladonietosum rozwija si� na siedliskach suchych i charak- nu jest sta"y, a miejscami nawet znaczny udzia" buka.
teryzuje si� obfitą warstwą porostowo-mszystą, a znikomym KwaĘne buczyny mogą by� nieprawid"owo identyfikowane
udzia"em roĘlin zielnych. W warunkach przeci�tnych na sie- albo niedostrzegane w wypadku antropogenicznych prze-
dliskach ĘwieŻych wyst�puje podzespó" typowy L.-F. typicum kszta"ceł
drzewostanów, zw"aszcza wtedy, gdy konsekwen-
z runem trawiasto-mszystym, natomiast na siedliskach sto- cją tych przekszta"ceł
są zmiany sk"adu florystycznego runa.
32
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
KwaĘne buczyny
i sosny mogą powstawa� p"aty przypominające kwaĘną
Identyfikatory fitosocjologiczne
9110
dąbrow� (Fago-Quercetum). Rezultatem uprawy sosny na
Geobotanicznym identyfikatorem tego typu siedliska przy-
siedliskach kwaĘnych buczyn mogą by� teŻ p"aty o charak-
rodniczego jest, wed"ug uj�cia najszerzej w Polsce przyj�-
1
terze borów mieszanych z bukiem (Pino-Quercetum fageto-
tego, zespó" kwaĘnej buczyny Luzulo pilosae-Fagetum
sum), róŻnego rodzaju leĘne zbiorowiska zast�pcze z do-
W. et A. Mat. 1973 o nast�pującej klasyfikacji syntaksono-
minacją gatunków borowych, por�bowych lub nawet rude-
micznej:
ralnych w runie, a nawet lasy do z"udzenia przypominają-
Związek Fagion sylvaticae
ce ĘwieŻe bory sosnowe (Leucobryo-Pinetum), co w wielu
Podzwiązek Luzulo-Fagenion
kompleksach leĘnych Polski Pó"nocnej skutecznie zatar"o
Zespó" Luzulo pilosae-Fagetum kwaĘna buczyna
obraz pierwotnego area"u buczyn.
niŻowa
Z drugiej jednak strony gospodarka leĘna prowadzi"a i pro-
wadzi w niektórych przypadkach nie tylko do odtwarzania
Niekiedy uwaŻa si� za w"aĘciwą starszą nazw� Deschamp-
pierwotnego area"u buczyn, ale i do antropogenicznej eks-
sio-Fagetum Schr�der 1938; w dawnej literaturze spotyka-
pansji kwaĘnych buczyn kosztem grądów lub kwaĘnych dą-
na jest teŻ nazwa Trientali-Fagetum R. Tx. 1960.
brów bądę nawet borów. Jest to efekt preferowania przez
gospodark� leĘną buka kosztem graba oraz podsadzania
buka pod drzewostanami sosnowymi lub d�bowymi.
Dynamika roĘlinnoĘci
Obecna gospodarka leĘna w Polsce powoduje raczej eks-
Spontaniczna
pansj� niŻ ubytek area"u kwaĘnych buczyn.
W warunkach przyrodniczych Europy �rodkowej kwaĘne
buczyny są trwa"ym typem ekosystemu leĘnego. Ich natu-
Siedliska przyrodnicze zaleŻne
ralna dynamika związana jest najcz�Ęciej z obumieraniem
lub przylegające
pojedynczych drzew, powstawaniem luk w drzewostanie
i rozwojem odnowienia bukowego wype"niającego luki.
Siedliska kwaĘnych buczyn sąsiadują najcz�Ęciej z siedli-
Zwykle daje si� takŻe zauwaŻy� mozaikowe zróŻnicowanie
skami Żyznych buczyn (Galio odorati-Fagetum 9130,
lasu na p"aty reprezentujące róŻne fazy rozwojowe: juwe-
Physis 41.13), grądów (Stellario-Carpinetum; Galio-Carpi-
nilną, optymalną, rozpadu i odnowienia. Wielkopo-
netum 9160, 9170, Physis 41.24, 41.26) i lasów d�bowo-
wierzchniowe zjawiska o charakterze katastroficznym nale-
bukowych (Fago-Quercetum; Physis 41.121). Do� cz�sto
Żą w buczynach do rzadkoĘci.
stykają si� teŻ z siedliskami "�gów (Fraxino-Alnetum 91E0,
W niektórych kwaĘnych buczynach, np. w lasach bukowych
Physis 44.3) lub olsów (Carici elongatae-Alnetum; Physis
Puszczy Drawskiej, rozwini�tych na glebach rdzawych wy-
44.9). KwaĘne buczyny doĘ� cz�sto wyst�pują na obrze-
kszta"conych z piasków sandrowych, naturalnym elemen-
Żach kompleksów Żyznych buczyn, tworząc stref� przejĘcia
tem funkcjonowania ekosystemu, cho� niemal zupe"nie
do uboŻszych typów lasu; np. w Puszczy Bukowej pod
wyeliminowanym dziĘ przez gospodark� leĘną, jest wywra-
Szczecinem kwaĘne buczyny są wyraęnie przywiązane do
canie drzew przez wiatr i powstawanie wykrotów mieszają-
obrzeŻy tego kompleksu leĘnego.
cych warstwy gleby.
W niektórych p"atach kwaĘnych buczyn, zw"aszcza na tere-
Za istotny czynnik ekologiczny wywierający wp"yw na ekosys-
nach morenowych, istotnym elementem krajobrazu ekolo-
tem kwaĘnej buczyny i przynajmniej cz�Ęciowo decydujący
gicznego bywają drobne cieki (Physis 24.14 16). Na Po-
o jego zróŻnicowaniu uwaŻa si� wiatr powodujący przemiesz-
morzu �rodkowym doĘ� cz�sto kompleksy kwaĘnych bu-
czanie Ęció"ki bukowej, przede wszystkim w buczynach wyst�-
czyn (np. na zboczach doliny) sąsiadują z ekosystemami
pujących na zboczach. Miejsca, skąd opad"e liĘcie bukowe są
ęródliskowymi (Physis 54.1); cz�sto erozyjne nisze ęródlisk
wywiewane, zajmują mszyste lub trawiaste (ze Ęmia"kiem po-
znajdują si� w"aĘnie w kwaĘnych buczynach. Na ca"ym Po-
gi�tym) formy buczyn, a miejsca, gdzie Ęció"ka jest nawiewa-
morzu kwaĘne buczyny są cz�stym elementem krajobrazu
na  Żyęniejsze postaci albo nawet Żyzne buczyny.
dolin rzecznych, zajmując cz�sto strome zbocza dolin,
Specyficzna jest dynamika buczyn na zboczach, uwarunko-
zw"aszcza zbocza od d"uŻszego czasu utrwalone.
wana dynamiką samych zboczy. Lasy zboczowe są z regu-
Na nieprzepuszczalnych, gliniastych glebach niekiedy wy-
"y mozaikami p"atów w róŻnym stadium rozwoju, porasta-
kszta"ca si� buczyna charakteryzująca si� obecnoĘcią roz-
jących b�dące w róŻnym wieku fragmenty zbocza. KwaĘne
proszonych, ma"ych, ĘródleĘnych astatycznych zbiorników
buczyny są typowe dla starszych elementów tej mozaiki.
wodnych i zabagnieł
(Physis 22.2), z regu"y zarastających
sitami, turzycami bądę manną fa"dowaną. Takie lasy są
Powiązana z dzia"alnoĘcią cz"owieka
do� cz�ste na Pomorzu �rodkowym.
Presja antropogeniczna powodowa"a w przesz"oĘci ubytek
Na Pomorzu kwaĘne buczyny nierzadko wyst�pują w kon-
area"u kwaĘnych buczyn w wyniku uprawy na ich siedli- takcie z torfowiskami róŻnego typu, najcz�Ęciej poroĘni�-
skach innych drzewostanów (d�bowych, sosnowych, mo- tymi olsami (Physis 44.9) lub brzeziną bagienną (91D0,
drzewiowych, Ęwierkowych). Pod wp"ywem uprawy d�bu
Physis 44.A1). Mozaika brzezin bagiennych oraz kwa-
33
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
Ęnych buczyn  wyst�pujących na wynurzonych spod p"yt- kówka ametystowa. Buk ma specyficzną, bogatą oraz obfi-
9110
kiego torfu wyspach i pó"wyspach mineralnych  jest ty- tującą w unikatowe gatunki flor� epifityczną mszaków i po-
powa dla brzeŻnej strefy wielu torfowisk wysokich typu rostów. Unikatowa jest takŻe związana z bukiem fauna owa-
1
ba"tyckiego. W takich strefach ekotonowych wykszta"cają dów, najlepiej wykszta"cająca si� w starych lasach. MoŻliwe
si� niekiedy nietypowe postaci buczyn, z udzia"em gatun- jest wyst�powanie rzadkich gatunków kózek, w"ącznie z bar-
ków wilgociolubnych, przyk"adowo nawet trz�Ęlicy mo- dzo rzadkim koziorogiem bukowcem. Z bukiem i z buczyna-
drej w runie. mi związanych jest kilka interesujących gatunków motyli,
a takŻe kilka rzadkich gatunków drobnych Ęlimaków. Buczy-
ny są na niŻu Polski g"ównymi biotopami rzadkiego ssaka 
Rozmieszczenie geograficzne
popielicy. W krajobrazach niektórych cz�Ęci kraju, np. Pomo-
i mapa rozmieszczenia
rza, to w"aĘnie kwaĘne buczyny są ekosystemami najbogat-
KwaĘne buczyny są cz�ste na Pomorzu, doĘ� cz�ste w za- szymi w rzadkie gatunki roĘlin, grzybów i zwierząt.
chodniej cz�Ęci Polski (bez Sudetów), a znacznie rzadsze
w pasie wyŻyn Ęrodkowej i po"udniowej Polski (WyŻyna
Gatunki z za"ącznika II Dyrektywy
Krakowsko-Cz�stochowska, Góry �wi�tokrzyskie, Rozto-
Siedliskowej
cze). Ich wyst�powanie jest jednak ograniczone do odpo-
Ze starymi drzewostanami kwaĘnych buczyn moŻe by�
wiednich siedlisk, w konsekwencji czego jest ono silnie
związane wyst�powanie pachnicy d�bowej (Osmoderma
zróŻnicowane przestrzennie.
eremita). W takich przypadkach konieczne jest szczególnie
Potencjalne biochory kwaĘnych buczyn mają zwykle wielkoĘ�
pieczo"owite planowanie ochrony ekosystemu, ze szczegól-
kilku do kilkunastu, rzadko kilkudziesi�ciu kilometrów kwa-
nym uwzgl�dnieniem potrzeb tego gatunku i np. jego
dratowych. Jest to stosunkowo pospolite zbiorowisko leĘne.
ograniczonych zdolnoĘci migracyjnych.
Area" kwaĘnych buczyn niŻowych w Polsce szacuje si� na ok.
Na starych d�bach, tworzących niekiedy reliktową popula-
100 tys. ha, z czego jednak 3/4 znajduje si� na Pomorzu.
cj� w kwaĘnych buczynach, mogą Ży�: jelonek rogacz Lu-
Do szerzej znanych miejsc wyst�powania kwaĘnych buczyn
canus cervus i kozioróg d�bosz Cerambyx cerdo. Ich obec-
w Polsce naleŻą np.: Pojezierze Kaszubskie i Bytowskie, Las
noĘ� moŻe modyfikowa� hierarchi� celów ochrony ekosys-
Wolno� k. Chojnic, okolice Bobolic, Polanowa, Malecho-
temu: moŻe by� poŻądane zachowanie populacji d�bu,
wa i Koszalina, Pojezierze Drawskie i Ił
skie, Wyspa Wolin,
nawet metodami ochrony czynnej.
Puszcza Drawska i Bukowina k. Wa"cza, okolice Widucho-
Teoretycznie moŻliwe jest wyst�powanie w kwaĘnych buczy-
wej i Puszcza Piaskowa, Buczyny �agowskie, Buczyna
nach niŻowych nadobnicy alpejskiej Rosalia alpina, jednak
Szprotawska, �arski Las k. �ar.
wspó"czeĘnie znane stanowiska tego gatunku są ograni-
czone do Bieszczad, Beskidu Niskiego, Beskidu Sądeckie-
go, Pienin i Gór �wi�tokrzyskich, gdzie kwaĘna buczyna ni-
Żowa nie wyst�puje, bo zast�pują ją inne zespo"y lasów bu-
kowych. Jednak historyczne stanowiska niŻowe tego gatun-
ku związane by"y mi�dzy innymi z kwaĘnymi buczynami.
Gatunki z za"ącznika I Dyrektywy Ptasiej
W Polsce zachodniej szczególnie silny związek z lasami bu-
kowymi wykazują: mucho"ówka ma"a Ficedula parva i si-
niak Columba oenas, jednak takŻe i inne leĘne gatunki
ptaków mogą wyst�powa� w kwaĘnych buczynach. Na sta-
rych bukach cz�sto gnieędzi si� bocian czarny Ciconia ni-
gra, a na starych sosnach, w sosnowo-bukowych drzewo-
stanach na Pomorzu  rybo"ów Pandion haliaetus. Stosun-
kowo cz�sto w kwaĘnych buczynach zdarzają si� teŻ gniaz-
da bielika Haliaeetus albicilla i kał
Milvus spp. Do� po-
spolity w buczynach jest dzi�cio" czarny Dryocopus martius.
Znaczenie ekologiczne
W Puszczy Drawskiej kwaĘne buczyny są elementem bioto-
i biologiczne
pów puchacza Bubo bubo i jarząbka Bonasa bonasia. Bu-
KwaĘne buczyny, a zw"aszcza stare ich drzewostany, są istot- czyny porastające zbocza dolin rzecznych są elementem
nymi ostojami róŻnorodnoĘci biologicznej. Z tym typem eko- biotopu zimorodka Alcedo atthis.
systemu związanych jest np. wiele gatunków grzybów, tak Wszystkie wymienione wyŻej gatunki ptaków (z wyjątkiem
naziemnych, jak i nadrzewnych oraz epiksylicznych, do bar- zimorodka) preferują stare drzewa oraz drzewostany
dziej efektownych naleŻą np. soplówki, monetka kleista, la- o charakterze naturalnym lub zbliŻonym do naturalnego.
34
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
KwaĘne buczyny
czyny mogą sztucznie powstawia� takŻe kosztem innych
Stany, w jakich znajduje si�
ekosystemów; np. na Pomorzu  niektórych grądów, w Pol- 9110
siedlisko
sce pn. i zach.  kosztem mezotroficznych dąbrów. Np. na
Stany uprzywilejowane
1
Mierzei WiĘlanej odnotowano kwaĘne buczyny sztucznego
Za uprzywilejowany, z punktu widzenia ochrony przyrody,
pochodzenia nawet na wydmach nadmorskich.
stan ekosystemu przyją� trzeba stare drzewostany wy"ączo-
Niemal wszystkie kwaĘne buczyny w Polsce mają jednak
ne spod wp"ywu gospodarki leĘnej. Takie p"aty charaktery-
posta�  lasów gospodarczych i zaznacza si� w nich ujed-
zują si� najwi�kszą róŻnorodnoĘcią biologiczną i stanowią
nolicenie struktury wiekowej, m"ody (w skali czasowej Życia
dogodny biotop dla najcenniejszych spoĘród wyst�pują-
lasu) wiek drzewostanu, homogenizacja przestrzenna ru-
cych w kwaĘnych buczynach gatunków. Dochodzą teŻ
na, a takŻe deficyt roĘlin i zwierząt związanych z mikrobio-
w nich do g"osu spontaniczne procesy ekologiczne, ujaw-
topami starych oraz martwych drzew, a takŻe rozk"adają-
niające i tworzące pe"ni� zróŻnicowania siedliskowego
cego si� drewna. P"aty wykazujące cechy naturalnoĘci są
i dynamicznego ekosystemu.
skrajną rzadkoĘcią, nawet w parkach narodowych i rezer-
watach.
Inne obserwowane stany
Pewnym zagroŻeniem dla buczyn moŻe by� obserwowany
Najpospolitszą postacią kwaĘnych buczyn są mniej wi�cej
w ostatnich latach proces  zamierania buka , powszechny
jednowiekowe bukowe drzewostany gospodarcze, powsta-
w ca"ym polskim zasi�gu tego gatunku, a mający prawdo-
"e w wyniku odnowienia lasu r�bnią cz�Ęciową, tzn. pocho-
podobnie z"oŻoną etiologi�. Na zamieranie najbardziej
dzące w wi�kszoĘci z naturalnego odnowienia. Starsze
podatne są drzewostany przeĘwietlone i przerzedzone, np.
(80 160-letnie) drzewostany mają podstawowe cechy eko-
po wykonanych ci�ciach r�bnych r�bni cz�Ęciowej.
logiczne ekosystemu kwaĘnej buczyny, są jednak na ogó"
wyraęnie zuboŻone i uproszczone pod wzgl�dem gatunko-
wym i zróŻnicowania strukturalnego. PoniewaŻ jednak naj- UŻytkowanie gospodarcze
cz�Ęciej przyjmuje si� dla buka wiek r�bnoĘci ok. 120 lat,
i potencja" produkcyjny
drzewostany bardzo stare naleŻą dziĘ do rzadkoĘci.
KwaĘne buczyny są w wi�kszoĘci lasami gospodarczymi,
Bardzo pospolite są postaci nieco zniekszta"cone, z udzia-
rosnącymi na siedliskach LMĘw lub LĘw, o wysokiej pro-
"em sosny w drzewostanie (drzewostany mieszane lub dwu-
duktywnoĘci, si�gającej 6 7 m3 drewna/ha rocznie. Mają
pi�trowe). W zaleŻnoĘci od lokalnych sytuacji ekologicz-
albo drzewostany czysto bukowe, albo bukowo-sosnowe
nych obecnoĘ� sosny moŻe albo w niewielkim stopniu
lub bukowo-d�bowe. Zgodnie z Zasadami Hodowli Lasu
wp"ywa� na runo i procesy glebowe (np. w Puszczy Draw-
za cel gospodarki leĘnej na siedliskach LMĘw w regionach
skiej), albo powodowa� wyraęne procesy pinetyzacji fitoce-
wyst�powania kwaĘnych buczyn stawiana jest najcz�Ęciej
nozy i bielicowania gleb (np. w Wolił
skim Parku Narodo-
hodowla drzewostanów mieszanych, bukowo-sosnowych,
wym). MoŻe teŻ powodowa� rozwój borowego, zdomino-
lub bukowo-d�bowo-sosnowych. Na siedlisku LĘw zasady
wanego przez borówki runa i powstawanie antropogenicz-
hodowli dopuszczają takŻe w Krainie Ba"tyckiej lite drzewo-
nych fitocenoz przypominających kwaĘne dąbrowy Fago-
stany bukowe, sugerując jednak kombinacje buka i d�bu
Quercetum, zw"aszcza gdy posadzono dąb z bukiem i so-
lub buka i lipy. Za najbardziej produktywne uchodzą dwu-
sną; taka sytuacja jest cz�sta na Pojezierzu Kaszubskim;
Pod wp"ywem przeĘwietlenia drzewostanu, np. silnych trze- pi�trowe drzewostany z sosną w I, a bukiem w II pi�trze.
bieŻy póęnych lub ci�� r�bni cz�Ęciowych, mogą wykszta"- W gospodarce leĘnej cz�ste są takŻe dąŻenia do wzboga-
cenia sk"adu gatunkowego kwaĘnych buczyn przez wpro-
ca� si� postaci o runie opanowanym przez trawy (np.
trzcinnik piaskowy) lub gatunki por�bowe (malina, wierz- wadzanie lipy, Ęwierka, modrzewia, daglezji na Pomorzu,
bówka kiprzyca). a na wyŻynach czasem takŻe jod"y.
Te docelowe sk"ady gatunkowe tylko cz�Ęciowo odpowia-
dają naturalnemu sk"adowi gatunkowemu kwaĘnych bu-
Tendencje do przemian w skali
czyn, w którym niepodzielnie panuje buk, a inne gatunki
kraju i potencjalne zagroŻenia
są co najwyŻej domieszkami.
KwaĘne buczyny niŻowe w skali kraju utrzymują bądę na- Drzewostany są uŻytkowane zwykle w wieku ok. 120 lat.
wet zwi�kszają swój area" przede wszystkim w wyniku sa- Do odnawiania litych buczyn powszechnie stosowane są
dzenia i podsadzania buka w ramach gospodarki leĘnej. r�bnie cz�Ęciowe (r�bnia IIa), wyprowadzenie drzewosta-
W"aĘciwe rozpoznanie siedlisk leĘnych (prace glebowosie- nów wielogatunkowych wymaga stosowania róŻnych in-
dliskowe) pociąga za sobą z regu"y pe"niejszą identyfikacj� nych rodzajów r�bni. W praktyce do odnawiania drzewo-
siedlisk lasowych, nadających si� do hodowli buka. stanów bukowo-sosnowych jest stosowana r�bnia zupe"na
W wi�kszej cz�Ęci swojego zasi�gu buk jest gatunkiem dy- (I), co najwyŻej z pozostawieniem p"atów drugiego pi�tra
i podrostu bukowego. Okres odnowienia jest zwykle krót-
namicznym i ekspansywnym. W wyniku preferowania
i protegowania buka przez gospodark� leĘną kwaĘne bu- ki, kilku- lub najwyŻej kilkunastoletni. W rezultacie kwaĘne
35
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
buczyny utrzymują si� w swoim typie, ale powszechnie są chach naturalnoĘci i w wi�kszoĘci przypadków pozwalają
9110
zjuwenalizowane, ich struktura jest uproszczona, a związa- na spontaniczne unaturalnianie si� buczyn o uproszczonej
na z nimi róŻnorodnoĘ� biologiczna  ograniczona. strukturze. Kierunek ten powinien by� przyj�ty za podstaw�
1
W duŻych p"atach buczyn tradycyjna gospodarka leĘna planowania ochrony naturalnych p"atów buczyn w rezer-
z zastosowaniem r�bni cz�Ęciowej IIa kszta"tuje dynamicz- watach i parkach narodowych.
ną mozaik� drzewostanów róŻnowiekowych, zawierającą W lasach gospodarczych tradycyjne sposoby zagospoda-
fragmenty m"odników, drągowin, starych drzewostanów, rowania buczyn r�bnią cz�Ęciową są rozsądnym kompro-
drzewostanów w klasie odnowienia. Gatunki związane ze misem mi�dzy ochroną ekosystemu a potrzebami gospo-
starszymi drzewostanami mogą wykorzystywa� taki biotop, darczymi. Dla zachowania pe"ni zróŻnicowania ekosyste-
o ile mają dobre zdolnoĘci migracji pomi�dzy poszczegól- mu i związanych z nim gatunków waŻne jest utrzymanie
nymi p"atami starodrzewi. ZagroŻony moŻe by� byt gatun-  "adu przestrzenno-ekologicznego , polegającego na kon-
ków o s"abych zdolnoĘciach migracyjnych (np. pachnica sekwentnym pozostawianiu do naturalnej Ęmierci cz�Ęci
d�bowa) oraz gatunków związanych z bardzo starymi drzew, pozostawiania fragmentów ekosystemu nietkni�tych
(>120 lat) drzewostanami. podczas ci�� r�bnych, a takŻe zapewnieniu ciąg"ej obec-
W ma"ych p"atach buczyn otoczonych innymi ekosystema- noĘci w kaŻdym kompleksie starych, r�bnych i przesz"or�b-
mi skutkiem typowej gospodarki leĘnej moŻe by� odnawia- nych drzewostanów. Przy pozostawianiu pojedynczych lub
nie ca"ego p"atu we wzgl�dnie krótkim okresie kilkunastu niewielkich skupieł
starych drzew trzeba bra� pod uwag�
lat, co oznacza juwenalizacj� ekosystemu i ogranicza moŻ- ich zwi�kszoną podatnoĘ� na chorobowe zamieranie bu-
liwoĘ� Życia gatunków związanych ze starszymi fazami roz- ka; wi�ksze, nieprzerzedzone p"aty są bardziej odporne.
wojowymi lasu. ObecnoĘ� nawet niewielkich p"atów starych, biernie chro-
nionych buczyn wĘród duŻych kompleksów buczyn gospo-
darczych moŻe znacznie poprawi� jakoĘ� ochrony ca"ego
Ochrona
ekosystemu, bo fragmenty takie pe"nią funkcj� ostoi gatun-
Przypomnienie o wraŻliwych cechach
ków puszczał
skich i miejsc, z których zachodzi ich rozprze-
KwaĘne buczyny są naturalnym typem ekosystemu leĘne-
strzenianie si�.
go, który w niezak"óconych warunkach siedliskowych mo-
Stosowanie r�bni stopniowych z d"ugim okresem odnowie-
Że funkcjonowa� bez pomocy cz"owieka. Maksymalna róŻ-
nia (r�bnia IVd, r�bnia V), dotychczas praktykowane g"ów-
norodnoĘ� biologiczna jest związana ze starymi, zbliŻony-
nie w buczynach górskich, jest moŻliwe takŻe w jednoga-
mi do naturalnych drzewostanami.
tunkowych drzewostanach bukowych na nizinach i, z punk-
tu widzenia ochrony ekosystemów, moŻe by� korzystniejsze
Zalecane metody ochrony
od powszechnie stosowanej wielkopowierzchniowej r�bni
W warunkach braku ingerencji ludzkiej buczyny są praw- cz�Ęciowej.
dopodobnie trwa"e, mimo Że przejawy spontanicznego od- Z ekologicznego punktu widzenia docelowym sk"adem ga-
nawiania si� buka nie zawsze są natychmiastowe, a odno- tunkowym dla kwaĘnych buczyn powinien by� drzewostan
wienia nie są równomierne przestrzennie i mogą nie wyda- bukowy, co najwyŻej z domieszką d�bu bezszypu"kowego,
wa� si� zadowalające wed"ug kryteriów hodowli lasu. Na- ale raczej nie sosny. Wi�ksze wzbogacenie gatunkowe nie
turalna skala czasowa Życia buka kilkakrotnie przekracza jest naturalną cechą tego ekosystemu. Hodowla drzewosta-
jednak wiek, jaki drzewa i drzewostany osiągają zwykle nów mieszanych, bukowo-sosnowych, moŻe by� oczywiĘcie
w lasach gospodarczych. W warunkach braku ingerencji poŻądana z powodów gospodarczych (takie drzewostany
zachodzi zwykle szybkie unaturalnianie si� struktury bu- maksymalizują wykorzystanie potencja"u produkcyjnego sie-
czyn, w tym spontaniczne róŻnicowanie si� ich struktury dliska), z punktu widzenia ochrony buczyn oznacza jednak
przestrzennej, a takŻe odtwarzanie si� zasobów rozk"ada- tworzenie uk"adów sztucznych lub zniekszta"conych.
jącego si� drewna i drzew martwych oraz zamierających. Z punktu widzenia ochrony kwaĘnych buczyn niekorzystne
Mogą takŻe dojĘ� do g"osu lokalne procesy istotne dla dy- jest wprowadzanie do nich gatunków obcego pochodzenia
namiki ekosystemów, np. proces tworzenia wykrotów. geograficznego, tak pochodzących z innych kontynentów
W konsekwencji róŻnorodnoĘ� biologiczna związana (daglezja, dąb czerwony), jak i rosnących w Polsce (mo-
z nieuŻytkowanymi i niepiel�gnowanymi p"atami starych drzew, jod"a, Ęwierk poza granicami naturalnego zasi�gu).
buczyn kilkakrotnie przekracza róŻnorodnoĘ� notowaną Dzia"ania takie mogą by� jednak rozwaŻane i dopuszcza-
w lasach gospodarczych. Znamienna jest zw"aszcza obec- ne w ograniczonym zakresie w sytuacjach, gdy wynikają
noĘ� wielu związanych ze starymi drzewostanami gatun- z potrzeb ochrony innych elementów dziedzictwa przyrody
ków owadów, mszaków, grzybów i porostów. TakŻe niektó- lub kultury, czy teŻ są prowadzone jako kontynuacja trady-
re cenne gatunki ptaków (mucho"ówka ma"a, dzi�cio"y, si- cyjnej, lokalnej kultury leĘnej (np. uprawa jod"y w niektó-
niak, puchacz) lub ssaków (pilchowate) optymalne warun- rych nadleĘnictwach na Pomorzu).
ki znajdują w takich p"atach. Bierne metody ochrony W przypadku zboczowych, mszystych postaci kwaĘnych bu-
umoŻliwiają zachowanie wszystkich walorów buczyn o ce- czyn, rozwijających si� np. na stokach dolin rzecznych lub
36
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
KwaĘne buczyny
jarów ęródliskowych albo na klifach, warto rozwaŻy� ich n� p"atów kwaĘnych buczyn zapewnia takŻe kilkadziesiąt
9110
wy"ączenie z uŻytkowania gospodarczego. Takie postaci rezerwatów przyrody.
ekosystemu są na tyle rzadkie, a pozyskiwanie drewna Za najcenniejsze powszechnie uwaŻane są p"aty ze starymi
1
i wykonywanie w nich zabiegów piel�gnacyjnych na tyle drzewostanami, przez d"uŻszy czas konsekwentnie biernie
trudne, Że prowadzenie w nich gospodarki leĘnej nie ma chronione.
znaczenia ekonomicznego, a i bez piel�gnacji ekosystemy Dzia"ania polegające na odtwarzaniu kwaĘnych buczyn,
te zachowują trwa"oĘ�. Dla zachowania pe"ni róŻnorodno- czyli unaturalniającej przebudowie leĘnych zbiorowisk za-
Ęci kompleksów buczyn na zboczach zwykle potrzebna jest st�pczych z drzewostanami sosnowymi (rzadziej Ęwierko-
ochrona ca"ych geoekosystemów zboczowych wraz wymi, brzozowymi), są cz�sto planowane i stosowane tak
z kszta"tującymi je procesami, np. erozji klifów czy podci- na obszarach chronionych, jak i w lasach gospodarczych.
nania zboczy doliny przez rzek�. Cz�sto w planach ochrony są teŻ przewidywane zabiegi
Z punktu widzenia ochrony kwaĘnych buczyn, p"aty znie- usuwania gatunków obcych z p"atów buczyn.
kszta"cone, np. z obecnoĘcią w drzewostanie sosny, dagle-
zji czy wyst�pującego poza naturalnym zasi�giem Ęwierka,
Inwentaryzacje, doĘwiadczenia,
mogą by� przedmiotem unaturalnienia przez proste usu-
kierunki badał

ni�cie niew"aĘciwych gatunków. NaleŻy jednak zachowa�
Szczególnie poŻądane wydają si� badania w zakresie:
ostroŻnoĘ� przy planowaniu takich zabiegów w starszych
" spontanicznej dynamiki kwaĘnych buczyn wy"ączonych
drzewostanach. W wielu wypadkach obecne w buczynie
spod gospodarki leĘnej; poniewaŻ takich obiektów jest
stare drzewa iglaste mogą mie� znaczenie dla populacji
bardzo ma"o, wciąŻ zaznacza si� deficyt wiedzy w tym
cennych gatunków ptaków (np. w"ochatka, sóweczka, zni-
zakresie,
czek, gągo", nurog�Ę, rybo"ów).
" ekologii i dynamiki buczyn zboczowych, w powiązaniu
z procesami geodynamicznymi,
Inne czynniki mogące wp"ywa� na sposób
" róŻnorodnoĘci biologicznej mniej znanych grup takso-
ochrony
nomicznych wyst�pujących w buczynach, w tym np. pe"-
Generalne zasady ochrony buczyn mogą i powinny by� lo-
nego zbadania róŻnorodnoĘci roĘlin zarodnikowych,
kalnie modyfikowane w przypadku wyst�powania szcze-
a takŻe wp"ywu gospodarki leĘnej na t� róŻnorodnoĘ�,
gólnych przedmiotów ochrony. W pewnych sytuacjach mo-
" zmian, jakie pod wp"ywem gospodarki leĘnej zachodzą
Że np. by� poŻądane zachowanie reliktowych populacji wy-
nie tylko na poziomie fitocenozy, ale takŻe na poziomie
st�pującego w kwaĘnych buczynach d�bu bezszypu"kowe-
krajobrazu roĘlinnego,
go, reprezentowanych praktycznie wy"ącznie przez stare
" procesów spontanicznej i wspomaganej regeneracji bu-
drzewa  do realizacji tego celu konieczna b�dzie ochrona
czyn, a takŻe moŻliwoĘci i tempa odtwarzania si� zwią-
czynna, wspieranie, a nawet tworzenie odnowieł
d�bo-
zanej z nimi róŻnorodnoĘci biologicznej.
wych bądę ochrona ex situ, np. produkcja sadzonek d�bu
z lokalnego materia"u i ich wprowadzenie do lasu. Takie
dzia"ania na rzecz pobocznych przedmiotów ochrony nie
Monitoring naukowy
powinny jednak by� realizowane kosztem p"atów buczyn
Jako przedmiot monitoringu stanu ekosystemów kwaĘnych
o naturalnym lub zbliŻonym do naturalnego charakterze.
buczyn zaproponowa� moŻna nast�pujące elementy:
Przyk"ady obszarów obj�tych dzia"aniami " area" buczyn, mierzony jako powierzchnia drzewosta-
ochronnymi nów z dominacją buka (nie powinien si� zmniejszy�),
KwaĘne buczyny w swojej typowej postaci są chronione " udzia" dojrza"ych fitocenoz w kaŻdej z biochor buczyny,
w Wolił
skim i Drawieł
skim Parku Narodowym. W obu mierzony procentowym udzia"em drzewostanów ponad
tych parkach wyst�pują na duŻych powierzchniach zarów- 100-letnich (nie powinien si� zmniejszy�),
no postaci typowe, związane z terenami p"askimi, jak " stopieł
degeneracji fitocenoz, mierzony powierzchnią fi-
i mszyste postaci zboczowe. W S"owił
skim Parku Narodo- tocenoz wykazujących objawy pinetyzacji, cespityzacji,
wym wyst�pują kwaĘne buczyny w specyficznych posta- neofityzacji (nie powinien si� zwi�kszy�). Zastosowanie
ciach  np. wilgotna mezotroficzna buczyna w Kluckim Le- tego miernika wymaga ekspertyzy fitosocjologicznej
sie, fragmenty buczyn rozwijające si� na ustabilizowanych i si�gni�cia do fitosocjologicznych kryteriów poszczegól-
wydmach nadmorskich, zdegenerowane obecnoĘcią sosny nych form degeneracji, urządzeniowoleĘne wskaęniki pi-
buczyny na wzgórzu Rowokó". W Roztoczał
skim Parku Na- netyzacji i neofityzacji okreĘlone w Instrukcji Sporządza-
rodowym wyst�powanie kwaĘnych buczyn zidentyfikowano nia Programu Ochrony Przyrody nie nadają si� do tych
na siedlisku LMwyŻĘw, ale nie na LMĘw. Wyst�powanie celów,
kwaĘnych buczyn podano takŻe w projektowanym planie " obecnoĘ� i udzia" drzew i krzewów obcego pochodzenia
ochrony Wielkopolskiego Parku Narodowego, tam jednak geograficznego (nie powinna si� zwi�kszy�). Do gatun-
są one prawdopodobnie sztucznego pochodzenia. Ochro- ków obcych trzeba zalicza� nie tylko daglezj� i dąb czer-
37
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
Trójmiejski Park Krajobrazowy. Przyroda  Kultura  Krajo-
wony, ale takŻe modrzewie, jod"� i Ęwierk poza granica-
9110 braz. Materia"y do monografii przyrodniczej regionu gdał
-
mi ich naturalnych zasi�gów,
skiego 6: 81 108.
" zachowanie róŻnorodnoĘci biologicznej, mierzone zacho-
1
HEREŁNIAK J. 1993. Stosunki geobotaniczno-leĘne pó"nocnej
waniem si� w ekosystemie wszystkich wyst�pujących
cz�Ęci WyŻyny �ląsko-Krakowskiej na tle zróŻnicowania
w nim roĘlin, grzybów i zwierząt umieszczonych na Pol-
i przemian Ęrodowiska. Monogr. Bot. 75.
skiej lub regionalnej Czerwonej LiĘcie. Szczególną uwag�
LENARTOWICZ Z., MACHNIKOWSKI M., WOJTYNIAK J. 2001.
warto zwróci� na grupy: roĘlin naczyniowych, mszaków,
Szata roĘlinna Mierzei WiĘlanej i terenów przyleg"ych. W:
grzybów wielkoowocnikowych, ptaków, chrząszczy i Ęli-
Gerstmannowa E. (red.) Park Krajobrazowy  Mierzeja WiĘla-
maków,
na . Materia"y do monografii przyrodniczej regionu gdał
-
" zachowanie wewn�trznych mikrobiotopów i struktur; ich
skiego 7: 53 104.
dobrym przyk"adem jest np. stan zasobów rozk"adające-
MACIANTOWICZ M. 2003. Zastosowanie sta"ych powierzchni
go si� drewna. Zasoby niesi�gające co najmniej 10
próbnych losowych do oceny stanu aktualnego i przysz"ego
martwych grubych drzew na hektar muszą by� ocenione
buczyn w rezerwatach Polski zachodniej. Mscr. Praca doktor-
jako niezadowalające.
ska w Katedrze Urządzania Lasu AR w Poznaniu.
MACICKA T., WILCZYĄSKA W. 1992. Lasy i bory Wzniesieł
�ar-
Bibliografia
skich. Acta Univ. Wrat. 1358, Prace Bot. 48: 203 246.
OLACZEK R. 1990. Reakcja kwaĘnej buczyny na gospodark� zr�-
BIA�Y K. 1997. Problem zniekszta"cenia i degradacji gleb na
bową. Podprogram CPBP 04.10.07 Synteza nr II, wyd.
przyk"adzie ekosystemów leĘnych w Drawieł
skim Parku Na-
SGGW AR w Warszawie, s. 38 43.
rodowym. W: Pawlaczyk P. (red.) Gleby i roĘlinnoĘ� ekosyste-
PAWLACZYK P. 1995. Ochrona procesów generowanych przez
mów leĘnych w Drawieł
skim Parku Narodowym. Idee Ekolo-
rzeki jako podstawa ochrony przyrody w ich dolinach. Przegl.
giczne 11, ser. Zeszyty 5: 25 42.
Przyrodn. 6: 3 4: 235 255.
BERDOWSKI W., KWIATKOWSKI P. 1992. RoĘlinnoĘ� rezerwatów
PAWLACZYK P. 1997. RoĘlinnoĘ� leĘna Drawieł
skiego Parku Na-
 Dalkowskie Jary i  Uroczysko Obiszów w zachodniej cz�-
rodowego, jej antropogeniczne przekszta"cenia i aktualne
Ęci Wa"u Trzebnickiego. Acta Univ. Wrat. 1358, Prace Bot.
tendencje dynamiczne. W: Pawlaczyk P. (red.) Gleby i roĘlin-
48: 151 202.
noĘ� ekosystemów leĘnych Drawieł
skiego Parku Narodowe-
BRZEG A., WOJTERSKA M. 2001. Zespo"y roĘlinne Wielkopolski,
go. Idee Ekologiczne 11, ser. Zeszyty 5: 43 70.
ich stan poznania i zagroŻenie. W: Wojterska M. (red.). Sza-
PIOTROWSKA H. 1998. Lasy. W: Piotrowska H. (red.) Przyroda
ta roĘlinna Wielkopolski i Pojezierza Po"udniowopomor-
S"owił
skiego Parku Narodowego. Bogucki Wydawnictwo
skiego. Przewodnik sesji terenowych 52. Zjazdu PTB, str.
Naukowe, Poznał
 Gdał
sk: 157 195.
39 110.
PIOTROWSKA H. 1998. Wyspa Wolin ze szczególnym uwzgl�d-
BULIĄSKI M., PRZEWOŁNIAK M. 1996. Monografia rezerwatu
nieniem Wolił
skiego Parku Narodowego. W: Szata roĘlinna
przyrody  K�pa Red"owska . W: Przewoęniak M. (red.) mate-
Pomorza  zróŻnicowanie, dynamika, zagroŻenia, ochrona.
ria"y do monografii przyrodniczej regionu gdał
skiego 1:
Przewodnik sesji terenowych 51. Zjazdu PTB, str. 9 22.
5 76.
POTT R. 1995. Die Pflanzengesellschaften Deutschlands. 2 Aufl.
CELIĄSKI F. 1962. Zespo"y leĘne Puszczy Bukowej pod Szczeci-
Verl. Eugen Ulmer, Stuttgart.
nem. Monogr. Bot. 13, suppl.
WIKA S. 1989. Lasy liĘciaste Ęrodkowej cz�Ęci WyŻyny Krakow-
CZERWIĄSKI A. 1995. Geobotanika w ochronie Ęrodowiska la-
sko-Wieluł
skiej. II. Fagion sylvaticae i Calamagrostio-Quer-
sów Podlasia i Mazur. Wyd. Politechniki Bia"ostockiej, Bia"y-
cetum petraeae. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. Ser. B, 39: 37 86.
stok.
SZADKOWSKA-IZYDOREK M., IZYDOREK I., SOBISZ Z. 2001.
HERBICH J. 1994. Przestrzenno-dynamiczne zróŻnicowanie ro-
Szata roĘlinna. W: Gerstmannowa E. (red.) Park krajobrazo-
ĘlinnoĘci dolin w krajobrazie m"odoglacjalnym na przyk"a-
wy  Dolina S"upi (przyroda  kultura  krajobraz). Materia"y
dzie Pojezierza Kaszubskiego. Monogr. Bot. 76.
do monografii przyrodniczej regionu gdał
skiego 5: 59 79.
HERBICH J., HERBICHOWA M. 2001. Zbiorowiska roĘlinne 
specyfika, zagroŻenia, ochrona. W: Przewoęniak M. (red.) W"adys"aw Danielewicz, Pawe" Pawlaczyk
38
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
KwaĘne buczyny
wów jest s"abo rozwini�ta lub brak jej zupe"nie. RoĘlinnoĘ�
KwaĘna buczyna górska
9110
runa leĘnego pokrywa zwykle od 20 do 80% powierzchni
Kod Physis: 41.112
dna lasu; wĘród roĘlin runa typowym dla tego zbiorowiska
2
gatunkiem jest kosmatka gajowa Luzula luzuloides. Oprócz
niej na dnie lasu licznie wyst�pują gatunki acydofilne: bo-
Cechy diagnostyczne
rówka czernica Vaccinium myrtillus i Ęmia"ek pogi�ty De-
Cechy obszaru
schampsia flexuosa, a z mszaków p"onnik strojny Polytri-
KwaĘna buczyna górska wyst�puje w niŻszych i Ęrodkowych
chastrum formosum, wid"oząb miotlasty Dicranum scopa-
po"oŻeniach górskich. Zasi�g wysokoĘciowy tego zbiorowi- rium oraz Dicranella heteromala. Oprócz gatunków acydo-
ska mieĘci si� pomi�dzy 500 a 1100 m n.p.m.; w niektó- filnych w runie kwaĘnej buczyny górskiej licznie wyst�pują
rych miejscach, np. w Tatrach lub w Bieszczadach, kwaĘna
takie gatunki, jak: przen�t purpurowy Prenanthes purpurea,
buczyna górska moŻe si�ga� po 1200 m n.p.m.
wiechlina gajowa Poa nemoralis, narecznica samcza Dry-
Klimat w obszarze wyst�powania kwaĘnej buczyny górskiej
opteris filix-mas, trzcinnik leĘny Calamagrostis arundinacea,
jest umiarkowanie ch"odny lub ch"odny; Ęrednia temperatu- zachy"ka trójkątna Gymnocarpium dryopteris.
ra roczna wynosi od 4 do 6�C, a roczna suma opadów wa- Gatunki takie, jak kosmatka gajowa Luzula luzuloides lub
ha si� od 700 do 1300 mm. Sezon wegetacyjny jest stosun- trzcinnik leĘny Calamagrostis arundinacea mogą wyst�po-
kowo krótki, od 160 do 200 dni w roku, a pokrywa ĘnieŻna
wa� w kwaĘnej buczynie górskiej "anowo, dzi�ki czemu
zalega od 3 do 5 miesi�cy i moŻe osiąga� gruboĘ� przekra- dno lasu ma charakterystyczny,  trawiasty wygląd. Nie
czającą 1 metr. Wi�kszoĘ� siedlisk kwaĘnej buczyny znajdu- zawsze jednak w runie kwaĘnej buczyny dominują ko-
je si� na pod"oŻu dającym zwietrzelin� zdecydowanie ubo- smatki lub trawy; czeĘ� p"atów tego zbiorowiska ma runo
gą  jak ska"y krystaliczne lub metamorficzne o ma"ej za- zdominowane przez borówk� czernic� Vaccinium myrtil-
wartoĘci związków zasadowych, lub teŻ na pod"oŻu bardziej
lus, a inne p"aty mają runo rozwini�te doĘ� skąpo, w któ-
zasobnym, ale w miejscach sprzyjających przemywaniu gle- rym najliczniej wyst�pującą grupą roĘlin mogą by� papro-
by i wywiewaniu Ęcio"y przez wiatr  jak wąskie grzbiety,
cie, na przyk"ad zachy"ka trójkątna Gymnocarpium dryop-
wierzcho"ki wzniesieł
czy górne partie stromych stoków.
teris. Niektóre p"aty kwaĘnej buczyny górskiej, zw"aszcza
O wyst�powaniu kwaĘnej buczyny moŻe teŻ decydowa�
w Sudetach, charakteryzują si� wyst�powaniem na dnie
uk"ad warstw skalnych, co zdarza si� doĘ� cz�sto na pod"o- lasu porostów z rodzaju Cladonia.
Żu fliszowym w Karpatach; kwaĘna buczyna rozwija si�
w miejscach, gdzie uk"ad warstw skalnych jest równoleg"y do Reprezentatywne gatunki
powierzchni stoku. KwaĘna buczyna wyst�puje g"ównie na RoĘliny kwiatowe
stokach oraz na wypuk"ych formach terenu. Rozwija si� Kosmatka gajowa Luzula luzuloides, borówka czerni-
przede wszystkim na glebach brunatnych wy"ugowanych ca Vaccinium myrtillus, Ęmia"ek pogi�ty Deschampsia flexu-
i glebach brunatnych kwaĘnych, czasem takŻe na glebach osa, przen�t purpurowy Prenanthes purpurea, trzcinnik le-
skrytobielicowych lub rankerach. Odczyn w górnej cz�Ęci Ęny Calamagrostis arundinacea, wiechlina gajowa Poa ne-
profilu jest zwykle niski (pH 4,0 5,0), ale w dolnej cz�Ęci mo- moralis, narecznica samcza Dryopteris filix-mas, zachy"ka
Że by� zbliŻony do oboj�tnego, zw"aszcza na pod"oŻu ska" trójkątna Gymnocarpium dryopteris, narecznica krótkoost-
w�glanowych (wapienie i dolomity w Tatrach). na Dryopteris carthusiana, jastrz�biec leĘny Hieracium mu-
Ze wzgl�du na obfitujący w opady klimat, w którym wyst�- rorom, zawilec gajowy Anemone nemorosa, starzec Fuchsa
puje kwaĘna buczyna górska, gleby są na ogó" uwilgotnio- Senecio ovatus.
ne w wystarczającym stopniu. Są to zwykle gleby ĘwieŻe,
jednak w pobliŻu wierzcho"ków lub na wąskich, stromych Mszaki i porosty
grzbietach gleby kwaĘnej buczyny mogą by� okresowo su- Polytrichastrum formosum, Atrichum undulatum, Dicranum
che ze wzgl�du na szybki sp"yw wody i ma"ą pojemnoĘ� scoparium, Dicranella heteromala.
wodną gleb wytworzonych z gruboziarnistego materia"u,
Odmiany
jak niektóre piaskowce lub zlepieł
ce.
ZróŻnicowanie tego zbiorowiska na niŻsze jednostki ma cha-
Fizjonomia i struktura zbiorowiska rakter g"ównie siedliskowy i wiąŻe si� doĘ� wyraęnie z wznie-
Drzewostan w kwaĘnej buczynie górskiej jest zdominowa- sieniem nad poziom morza. Postaci z panującą kosmatką
ny przez buka Fagus sylvatica; lokalnie w Karpatach i na gajową Luzula luzuloides wyst�pują przede wszystkim w niŻ-
ich pogórzu moŻe wyst�powa� w drzewostanie znaczna szych po"oŻeniach górskich i w pi�trze pogórza. WyŻsze po-
domieszka jod"y pospolitej Abies alba, a w Karpatach Za- "oŻenia górskie zajmują postaci z dominującym trzcinnkiem
chodnich i w Sudetach takŻe Ęwierka pospolitego Picea leĘnym Calamagrostis arundinacea i borówką czernicą Vac-
abies (Dzwonko 1984) W roli domieszki w kwaĘnej buczy- cinium myrtillus. Do najwyŻszych po"oŻeł
 powyŻej 1000 m
nie moŻe teŻ sporadycznie wystąpi� jawor Acer pseudopla- n.p.m.  przywiązany jest podzespó" z kosmatką olbrzymią
tanus. Drzewostan jest na ogó" silnie zwarty. Warstwa krze- Luzula sylvatica opisany do tej pory tylko z Bieszczadów.
39
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
W przeciwieł
stwie do Żyznych buczyn górskich, kwaĘna klas� Querco-Fagetea, a w jej obr�bie rząd Fagetalia,
9110
buczyna górska nie wykazuje wyraęnej zmiennoĘci regional- związek Fagion i podzwiązek Luzulo-Fagenion. KwaĘna bu-
nej. Ten sam zespó" kwaĘnej buczyny górskiej Luzulo luzulo- czyna górska dawniej by"a znana pod nazwami Luzulo ne-
2
idis-Fagetum wyst�puje zarówno w Karpatach, jak i w Sude- morosae-Fagetum, Luzulo albidae-Fagetum lub Luzulo-Fa-
tach. RóŻnice florystyczne mi�dzy kwaĘną buczyną wyst�pu- getum (Matuszkiewicz 2001).
jącą w Sudetach i na ich pogórzu a kwaĘną buczyną wyst�-
pującą w Karpatach i na ich pogórzu są bardzo niewielkie;
Dynamika roĘlinnoĘci
sprowadzają si� one do róŻnic w wyst�powaniu gatunków
domieszkowych w drzewostanie (w sudeckiej kwaĘnej buczy- Spontaniczna
nie nie ma jod"y, która w Karpatach moŻe stanowi� znaczną KwaĘne buczyny w Ęrodkowej Europie naleŻą do grupy
domieszk� w tym zbiorowisku) oraz do obecnoĘci lub braku zbiorowisk klimaksowych, to znaczy wzgl�dnie stabilnych.
mniej licznych gatunków runa. Tylko w Karpatach trafiają si� Wykazują one jednak pewna dynamik�, przede wszystkim
w runie kwaĘnej buczyny górskiej takie gatunki, jak kostrze- związaną z fazami rozwojowymi drzewostanu. Przejawem
wa leĘna Festuca altissima czy Żywiec gruczo"owaty Dentaria tych zmian jest mi�dzy innymi pojawianie si�, rozrost i za-
glandulosa. nikanie na dnie lasu gatunków wymagających lepszego
oĘwietlenia, przede wszystkim kosmatki gajowej Luzula luzu-
MoŻliwe pomy"ki loides, borówki czernicy Vaccinium myrtillus i trzcinnika le-
MoŻliwe są pomy"ki z Żyznymi buczynami górskimi Denta- Ęnego Calamagrostis arundinacea. Wszystkie wymienione
rio glandulosae-Fagetum i Dentario enneaphyllidis-Fage- powyŻej gatunki są typowymi roĘlinami dna lasu w kwaĘnej
tum. Ryzyko pomy"ki jest szczególnie duŻe w przypadku buczynie górskiej; w m"odszych, zwartych drzewostanach ich
uboŻszych florystycznie wariantów Żyznej buczyny górskiej; udzia" iloĘciowy moŻe jednak znacznie si� obniŻa�  aŻ do
w Karpatach Zachodnich moŻna pomyli� kwaĘną buczyn� okresowego lokalnego zaniku tych gatunków. W takim przy-
górską z uboŻszym podzespo"em Żyznej buczyny karpac- padku dno lasu moŻe by� prawie pozbawione roĘlinnoĘci
kiej Dentario glandulosae-Fagetum festucetosum sylvati- runa lub teŻ roĘlinnoĘ� ta moŻe by� bardzo skąpa i rozpro-
cae, a w Karpatach Wschodnich  z podzespo"em trawia- szona. Z czasem w okapie drzewostanu pojawiają si� jed-
sto-turzycowym Dentario glandulosae-Fagetum festuceto- nak luki dopuszczające do dna lasu wi�cej Ęwiat"a i umoŻli-
sum drymejae. PrzejĘcie mi�dzy tymi podzespo"ami Żyznych wiające rozwój kosmatek, borówki i trzcinnika leĘnego.
buczyn a kwaĘną buczyną górską jest cz�sto stopniowe, Spontaniczna dynamika związana z powrotem lasu na
zaĘ granica mi�dzy tymi zbiorowiskami rozmyta. dawne tereny bezleĘne dotyczy kwaĘnej buczyny górskiej
KwaĘną buczyn� górską moŻna teŻ pomyli� z siedliskami w stopniu znacznie mniejszym niŻ buczyn Żyznych, przede
boru mieszanego dolnoreglowego. Pomy"ka taka jest moŻ- wszystkim ze wzgl�du na fakt, Że kwaĘna buczyna górska
liwa w przypadku zbiorowisk ze zniekszta"conym drzewo- przywiązana jest do miejsc o ubogich i kamienistych gle-
stanem; w prawid"owo wykszta"conych p"atach kwaĘnej bach, nieprzydatnych dla rolnictwa. W wielu miejscach
buczyny w drzewostanie zawsze dominuje buk, a w borze jednak ĘródleĘne polany reglowe powsta"y na siedliskach
mieszanym dolnoreglowym  Ęwierk lub jod"a. W przypad- kwaĘnej buczyny górskiej. Obserwowany obecnie w gó-
ku wprowadzenia na siedlisko kwaĘnej buczyny górskiej rach proces stopniowego zarastania tych polan prowadzi�
drzewostanu z przewagą Ęwierka pomy"ka z borem mie- b�dzie do powrotu kwaĘnej buczyny górskiej na te miejsca.
szanym dolnoreglowym jest moŻliwa, zw"aszcza jeŻeli W procesie sukcesji na polanach reglowych dominującą
zmiana w drzewostanie pociągn�"a za sobą zmiany rol� odgrywa Ęwierk, dlatego teŻ m"ode drzewostany po-
w sk"adzie roĘlinnoĘci runa. wstające w ten sposób mają przewag� Ęwierka; ich spon-
W niŻszych po"oŻeniach w pi�trze pogórza moŻna teŻ po- taniczne przekszta"cenie w zespó" kwaĘnej buczyny górskiej
myli� kwaĘną buczyn� górską z kwaĘną buczyną niŻową b�dzie zapewne procesem d"ugotrwa"ym.
Luzulo pilosae-Fagetum.
Powiązana z dzia"alnoĘcią cz"owieka
W ciągu ostatnich dwustu lat wi�ksza cz�Ę� siedlisk kwa-
Identyfikatory fitosocjologiczne
Ęnej buczyny górskiej zosta"a zaj�ta przez lite drzewostany
Związek Fagion sylvaticae Ęwierkowe. Nastąpi"o to na szczególnie duŻą skal� w Sude-
Podzwiązek Luzulo-Fagenion tach i w zachodniej cz�Ęci Karpat; są to rejony, w których
Zespó" Luzulo luzuloidis-Fagetum kwaĘna bu- udzia" kwaĘnej buczyny by" znacznie wi�kszy niŻ we wschod-
czyna górska niej cz�Ęci Karpat. Od kilku dziesi�cioleci post�puje proces
przekszta"cania wtórnych drzewostanów z przewagą Ęwierka
W Karpatach i Sudetach wyróŻniony zosta" tylko jeden ze- w drzewostany o mieszanym sk"adzie z duŻym udzia"em bu-
spó": kwaĘna buczyna górska Luzulo luzuloidis-Fage- ka; zjawisko to zachodzi zarówno spontanicznie, jak i wsku-
tum (Markgr. 1932 em. Meusel 1937). Zespó" ten jest ty- tek planowych zabiegów przebudowy monokultur Ęwierko-
powym zbiorowiskiem lasów liĘciastych reprezentującym wych na siedliskach kwaĘnej buczyny górskiej. Proces ten
40
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
KwaĘne buczyny
najszybciej przebiega" w Beskidzie Ma"ym, gdzie jeszcze na powierzchnia kwaĘnej buczyny górskiej w Karpatach
w latach 50. XX wieku udzia" litych drzewostanów Ęwierko- i na ich pogórzu jest trudna do oszacowania, ale na pew- 9110
wych by" bardzo duŻy, a obecnie zmala" do niewielkiego no jest znacznie wi�ksza niŻ podawana przez J. Matuszkie-
2
procentu. Tempo przekszta"cania litych Ęwierczyn w drzewo- wicza (2001) powierzchnia 4200 ha.
stany mieszane jest jednak na siedlisku kwaĘnej buczyny
górskiej wolniejsze niŻ na siedlisku Żyznych buczyn.
Siedliska przyrodnicze zaleŻne
lub przylegające
Zbiorowiskami, które zazwyczaj sąsiadują z kwaĘną buczy-
ną górską, są: dolnoreglowy bór mieszany Abieti-Pice-
etum, Żyzne buczyny górskie Dentario glandulosae-Fagetum
i Dentario enneaphyllidis-Fagetum, a w przypadku Karpat
takŻe jedlina Galio-Abietetum. Na przejĘciu do górnego re-
gla zbiorowisko kwaĘnej buczyny górskiej sąsiaduje z gór-
noreglową Ęwierczyną Plagiothecio-Piceetum.
Rozmieszczenie geograficzne
i mapa rozmieszczenia
Znaczenie ekologiczne
KwaĘna buczyna górska wyst�puje w Karpatach, w Sude-
i biologiczne
tach oraz na ich pogórzu. W obr�bie Sudetów wyst�po-
wanie kwaĘnej buczyny górskiej stwierdzono we wszyst- KwaĘna buczyna górska ma nieco mniejszą wartoĘ� niŻ Ży-
kich pasmach: w Karkonoszach, w Górach Izerskich, zne buczyny górskie. Sk"adają si� na to trzy czynniki. Po
w Rudawach Janowickich, w Górach Bystrzyckich, w ma- pierwsze, jest zbiorowiskiem o znacznie mniejszej po-
sywie �nieŻnika, w Górach Opawskich, a takŻe w masy- wierzchni, a w Karpatach  b�dących g"ównym oĘrodkiem
wie �l�Ży i na Wzgórzach Strzelił
skich. W Sudetach wyst�powania buczyn w Polsce  tworzy na ogó" tylko nie-
udzia" kwaĘnej buczyny by" z natury wyŻszy niŻ buczyny wielkie enklawy w krajobrazie zdominowanym, zw"aszcza
Żyznej, chociaŻ zarówno jeden, jak i drugi zespó" zosta" we wschodniej cz�Ęci, przez Żyzną buczyn�. Po drugie, sto-
bardzo silnie ograniczony na rzecz wtórnych drzewosta- sunkowo niewiele p"atów kwaĘnej buczyny zachowa"o si�
nów Ęwierkowych. Szacowana przez J. Matuszkiewicza w stanie zbliŻonym do naturalnego; wynika to z faktu, Że
(2001) powierzchnia zaj�ta obecnie przez zespó" kwa- g"ówne oĘrodki wyst�powania kwaĘnej buczyny  Sudety
Ęnej buczyny górskiej w Sudetach i na ich pogórzu wyno- i zachodnia cz�Ę� Beskidów  by"y w przesz"oĘci intensyw-
si oko"o 1400 ha. niej zagospodarowane niŻ wschodnia cz�Ę� Karpat. Po
W Karpatach wyst�powanie kwaĘnej buczyny górskiej trzecie, zróŻnicowanie florystyczne  a zapewne takŻe fau-
stwierdzono po raz pierwszy w Beskidzie Ma"ym. Póęniej nistyczne  zespo"u kwaĘnej buczyny górskiej jest mniejsze
opisywano ją kolejno z innych pasm: z Beskidu Sądeckie- niŻ zróŻnicowanie Żyznych buczyn.
go, z Bieszczadów, z pasma Policy, z Beskidu �ywieckiego Pomimo tego zespó" kwaĘnej buczyny górskiej trzeba
i �ląskiego oraz z róŻnych cz�Ęci Pogórza Karpackiego. uzna� za niezb�dny element mozaiki siedliskowej w gór-
Przez d"ugi czas uwaŻano, Że kwaĘna buczyna górska nie skim krajobrazie, a w przypadku Sudetów czy zachodnich
wyst�puje w niektórych pasmach Karpat, na przyk"ad Beskidów  za element dominujący. Gatunki zwierząt,
w masywie Babiej Góry, w Gorcach czy w Pieninach. Z cza- grzybów czy porostów, które g"ówny oĘrodek swego wyst�-
sem odnaleziono jednak p"aty kwaĘnej buczyny górskiej powania mają w Żyznych buczynach, wyst�pują teŻ na ob-
we wszystkich tych miejscach, chociaŻ na przyk"ad w Pieni- szarze kwaĘnej buczyny górskiej. Ze wzgl�du na domina-
nach zajmują one znikomo ma"ą powierzchni�, a w masy- cj� kwaĘnej buczyny na pewnych formach terenowych (np.
wie Babiej Góry ich udzia" powierzchniowy w stosunku do kamieniste grzbiety górskie), siedliska te mogą mie� dla
Żyznej buczyny górskiej wynosi 1:75. TakŻe w Bieszczadach niektórych gatunków (np. dla rysia) znaczenie niepropor-
udzia" powierzchniowy kwaĘnej buczyny górskiej jest sto- cjonalnie duŻe w stosunku do zajmowanej powierzchni.
sunkowo niski i wynosi zaledwie oko"o 5% (wobec 70%
w przypadku Żyznej buczyny karpackiej); jednak w skali ca- Gatunki z za"ącznika II Dyrektywy
"ego pasma daje to powierzchni� mierzoną tysiącami hek- Siedliskowej
tarów. Jedyne pasma karpackie w których kwaĘna buczy- Karpaty: ryĘ Lynx lynx, moŻliwe wyst�powanie niedęwiedzia
na górska jest zapewne bardziej rozpowszechniona niŻ Ży- brunatnego Ursus arctos, stwierdzono wyst�powanie na-
zna buczyna karpacka to Beskid Ma"y i Beskid �ląski. �ącz- dobnicy alpelskiej Rosalia alpina.
41
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
Gatunki z za"ącznika I Dyrektywy Ptasiej dziej z"oŻony charakter; "ączne oddzia"ywanie zanieczysz-
9110
NajwaŻniejsze: dzi�cio" czarny Dryocopus martius, dzi�- czeł
powietrza, globalnych zmian klimatu, presji licznej
cio" bia"ogrzbiety Dendrocopos leucotos, dzi�cio" trójpal- zwierzyny p"owej oraz sposobu prowadzenia gospodarki
2
czasty Picoides tridactylus, mucho"ówka bia"oszyja Fice- leĘnej moŻe prowadzi� do istotnych zmian w sk"adzie ga-
dula albicollis, mucho"ówka ma"a Ficedula parva, jarzą- tunkowym i strukturze kwaĘnej buczyny górskiej.
bek Bonasa bonasia.
UŻytkowanie gospodarcze
Stany, w jakich znajduje si�
i potencja" produkcyjny
siedlisko
KwaĘna buczyna górska naleŻy do wysoko produktywnych
siedlisk leĘnych, chociaŻ znacznie ust�puje pod wzgl�dem
Stany uprzywilejowane
produktywnoĘci Żyznym buczynom górskim. Ze wzgl�du na
KwaĘna buczyna górska podlega ochronie na terenie
niezbyt duŻą powierzchni� jej rola produkcyjna jest jednak
wszystkich parków narodowych po"udniowej Polski; naj-
ograniczona: dodatkowym argumentem przeciwko realizo-
wi�kszą powierzchni� zajmuje w Bieszczadzkim Parku Na-
waniu na tym siedlisku intensywnej produkcji surowca drzew-
rodowym (oko"o 1,4 tys. ha) i w Magurskim Parku Naro-
nego jest jego stosunkowo ma"a dost�pnoĘ� wynikająca ze
dowym (kilkaset ha). Ponadto dobrze zachowane p"aty
specyfiki terenu (wąskie grzbiety, strome zbocza). Z punktu wi-
kwaĘnej buczyny górskiej podlegają ochronie w wielu re-
dzenia siedliskoznawstwa leĘnego kwaĘna buczyna górska re-
zerwatach leĘnych, wĘród nich w takich, które są chronio-
prezentuje typ siedliskowy lasu mieszanego górskiego (LMG),
ne od prawie stu lat (jak rezerwaty  K"odne i  Baniska
a w nielicznych przypadkach takŻe lasu górskiego (LG) lub la-
w Beskidzie Sądeckim).
su wyŻynnego (LwyŻ). Gospodarka leĘna w kwaĘnej buczynie
Uprzywilejowa� naleŻy drzewostany mieszane, w przypad-
górskiej powinna wykorzystywa� przede wszystkim r�bni�
ku Karpat i ich pogórza z domieszką jod"y pospolitej Abies
stopniową gniazdową zmodyfikowaną, a w przypadku wi�k-
alba, róŻnowiekowe, o z"oŻonej strukturze i budowie, re-
szych p"atów tego zbiorowiska takŻe r�bni� cz�Ęciową.
prezentujące pe"ny zestaw gatunków runa leĘnego typo-
wych dla tego typu siedliska.
Ochrona
Inne obserwowane stany
Cz�Ę� drzewostanów w kwaĘnej buczynie górskiej jest
Przypomnienie o wraŻliwych cechach
zdominowana przez jeden gatunek oraz ma stosunkowo
Siedlisko kwaĘnej buczyny górskiej jest wraŻliwe na róŻne
prostą struktur� wiekową i przestrzenną. Niektóre z m"od- formy antropopresji. Z jednej strony  ze wzgl�du na wy-
szych drzewostanów bukowych odznaczają si� bardzo sil- st�powanie w eksponowanych miejscach  jest w znacznej
nym zwarciem i mają s"abo rozwini�tą warstw� runa,
mierze naraŻone na negatywne oddzia"ywania zanie-
w której brakuje gatunków typowych dla tego siedliska,
czyszczeł
powietrza. Gospodarka leĘna na siedlisku kwa-
jak kosmatka gajowa czy trzcinnik leĘny. Te ujednolicone
Ęnej buczyny górskiej wiąŻe si� teŻ z ryzykiem uruchomie-
postaci buczyny są cz�sto wynikiem stosowania schema- nia procesów erozyjnych. Warto zauwaŻy�, Że siedlisko
tycznych zabiegów gospodarczych; jednoczesnego pro- kwaĘnej buczyny górskiej pe"ni wyjątkowo duŻą rol�
wadzenia ci�� na zbyt duŻych powierzchniach, zbyt krót- w kszta"towaniu odp"ywu wody ze zlewni górskich. Zajmu-
kiego okresu odnowienia, zaniedbania czyszczeł
i trze- je ono wprawdzie znacznie mniejsze obszary niŻ Żyzne bu-
bieŻy. Gospodarka leĘna w kwaĘnej buczynie górskiej po- czyny górskie, ale ze wzgl�du na rodzaj pod"oŻa (grubo-
winna zosta� ukierunkowana mi�dzy innymi na utrzyma- ziarniste piaskowce, zlepieł
ce, ska"y krystaliczne i meta-
nie pe"nej róŻnorodnoĘci gatunkowej i strukturalnej typo- morficzne) jego gleby odznaczają si� zazwyczaj bardzo
wej dla tego zbiorowiska. duŻą zdolnoĘcią infiltracji. Przemawia to na rzecz bardzo
starannego i przemyĘlanego prowadzenia gospodarki le-
Ęnej, a zw"aszcza eksploatacji lasu na siedlisku kwaĘnej
Tendencje do przemian w skali
buczyny górskiej.
kraju i potencjalne zagroŻenia
Area" zajmowany przez kwaĘną buczyn� górską zmniejszy"
Zalecane metody ochrony
si� w ciągu ostatnich paru stuleci bardzo wyraęnie; przy- Ochrona siedliska kwaĘnej buczyny górskiej powinna po-
czyni"o si� do tego wylesianie terenu oraz przekszta"canie
lega� na:
mieszanych drzewostanów bukowo-jod"owo-Ęwierkowych " zachowaniu w"aĘciwego sk"adu gatunkowego kwaĘnej
w lite Ęwierczyny. Zjawiska te osiągn�"y najwi�ksze nat�Że- buczyny górskiej; chodzi zw"aszcza o przeciwdzia"anie
nie na prze"omie XIX i XX wieku. ZagroŻenia ze strony rol- tendencji do eliminacji gatunków domieszkowych, takich
nictwa, pasterstwa czy schematycznej gospodarki leĘnej jak jod"a pospolita czy jawor przez bardzo ekspansyw-
straci"y na znaczeniu. Wspó"czesne zagroŻenia mają bar- nego w tych zbiorowiskach buka,
42
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
KwaĘne buczyny
" zachowaniu w"aĘciwej struktury wiekowej i przestrzennej
Inwentaryzacje, doĘwiadczenia,
9110
Żyznych buczyn poprzez unikanie sytuacji, w których du-
kierunki badał

Że obszary zostają opanowane przez lite, jednowiekowe
2
drzewostany bukowe. Wymaga to stosowania z"oŻonych
KwaĘna buczyna górska jest znacznie s"abiej poznana pod
r�bni oraz odpowiednio d"ugiego okresu odnowienia,
wzgl�dem naukowym niŻ Żyzne buczyny; dotyczy to szcze-
" odtwarzaniu kwaĘnej buczyny w miejscach, gdzie zosta-
gólnie Karpat, gdzie na terenie wielu pasm górskich (Gor-
"a ona zdegradowana przez wprowadzanie na jej siedli-
ce, Pieniny, Babia Góra) do niedawna w ogóle nie odno-
sko litych drzewostanów Ęwierkowych.
towano wyst�powania tego zbiorowiska. Jeszcze gorzej
przedstawia si� stopieł
poznania jego dynamiki oraz Ęwia-
Ochrona powierzchniowa w parkach narodowych i rezer-
ta zwierząt, grzybów czy porostów z nim związanych.
watach jest najlepszą formą zachowania ma"o zmienio-
nych fragmentów kwaĘnej buczyny górskiej. Ze wzgl�du na
fakt, Że wi�kszoĘ� dobrze zachowanych p"atów tego zespo- Monitoring naukowy
"u jest juŻ obj�ta jakąĘ formą ochrony powierzchniowej,
Monitoring jest prowadzony na terenie wi�kszoĘci parków
perspektywy obj�cia ochroną nowych obszarów są bardzo
narodowych Polski Po"udniowej (Babiogórski P. N., Biesz-
ograniczone. W niektórych cz�Ęciach Karpat sie� rezerwa-
czadzki P. N., Gorczał
ski P. N., Pienił
ski P. N.) w oparciu
tów chroniących kwaĘną buczyn� górską powinna by� uzu-
o sie� sta"ych, regularnie rozmieszczonych powierzchni prób-
pe"niona o nowe obiekty.
nych. Warunkiem jego skutecznoĘci b�dzie zapewnienie od-
W odróŻnieniu od Karpat, gdzie ochroną powierzchniową
powiedniej ciąg"oĘci pomiarów. WaŻne jest teŻ podj�cie pró-
obj�to w sumie oko"o dwóch tysi�cy hektarów siedliska
by syntezy i koordynacji bardzo rozproszonych badał
na-
kwaĘnej buczyny górskiej, w Sudetach powierzchnia tego
ukowych dotyczących zbiorowiska kwaĘnej buczyny górskiej.
zespo"u podlegająca ochronie jest nadal bardzo niewiel-
ka. Ze wzgl�du na ograniczoną powierzchni� dobrze wy-
Bibliografia
kszta"conych p"atów tego zbiorowiska konieczne b�dą wi�c
zabiegi restytucji kwaĘnej buczyny górskiej.
CHWISTEK K. 2001. Dynamics of tree stands in the Gorce Natio-
Znaczną rol� w ochronie siedliska kwaĘnej buczyny gór-
nal Park (southern Poland) during the period 1992 1997.
skiej moŻe odegra� prawid"owo prowadzona gospodarka
Nature Conservation 58: 17 32.
leĘna. Na szczególne poparcie zas"uguje tak zwany natu-
DZIEWOLSKI J. 1991. Kierunki przemian drzewostanów w par-
ralny kierunek hodowli lasu  czyli gospodarka leĘna pro-
kach narodowych polskich Karpat w warunkach ochrony Ęci-
wadzona w oparciu o sk"ady gatunkowe drzewostanu od-
s"ej i cz�Ęciowej. Prądnik 4: 9 26.
powiadające w pe"ni warunkom siedliskowym, naturalne
DZWONKO Z. 1984. Klasyfikacja numeryczna zbiorowisk le-
odnowienie lasu oraz stosowanie z"oŻonych r�bni, przede
Ęnych polskich Karpat. Fragm. Flor. Geobot. 30: 93 167.
wszystkim r�bni stopniowej gniazdowej udoskonalonej.
DZWONKO Z. 1990. Ekologia. W: Bia"obok S. (red.) Buk zwy-
czajny Fagus sylvatica L. Monografia. Instytut Dendrologii
Przyk"ady obszarów obj�tych dzia"aniami
PAN, Poznał
-Warszawa: 237 328.
ochronnymi
FABIJANOWSKI J., JAWORSKI A. 1996. Kierunki post�powania
KwaĘna buczyna górska jest stosunkowo dobrze reprezen-
hodowlanego w lasach karpackich wobec zmieniających si�
towana w systemie obszarowej ochrony przyrody w Polsce, warunków Ęrodowiska. Sylwan 140, 8: 75 98.
w znacznej mierze dzi�ki temu, Że by"a stosunkowo dobrze G�OWACIĄSKI Z. (red.) 2000. Kr�gowce Bieszczadzkiego Parku
zachowana ze wzgl�du na ograniczoną dost�pnoĘ� wielu Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie, tom IX, s. 229.
obszarów górskich. Za szczególnie cenne wypada uzna� te JAMROZY G. 1987. Uszkadzanie drzew przez zwierzyn� a ich za-
fragmenty kwaĘnej buczyny, które zachowa"y naturalny mieranie w drzewostanie górskim. Sylwan 131, 3: 43 48.
charakter oraz podlegają ochronie rezerwatowej od wielu JAROSZ S. 1935. Badania geograficzno-leĘne w Gorcach. Wyd.
dziesi�cioleci. Do tej grupy naleŻą starodrzewy w rezerwa- PAU, Kraków.
tach  K"odne ,  Baniska i  Barnowiec w Beskidzie Sądec- JAWORSKI A. 1997. Karpackie lasy o charakterze pierwotnym
kim,  Stary Bór w Beskidzie �ląskim czy niektóre starodrze- i ich znaczenie w kszta"towaniu proekologicznego modelu
wy znajdujące si� obecnie w granicach Bieszczadzkiego Par- gospodarki leĘnej w górach. Sylwan 141, 4: 33 49.
ku Narodowego (Wielka i Ma"a Rawka, Moczarne, Bukowe JAWORSKI A., ZARZYCKI K. 1983. Ekologia. W: Bia"obok S.
(red.) Jod"a pospolita Abies alba Mill. Monografia. Instytut
Berdo, Halicz), które w ciągu ostatnich kilkunastu lat by"y
Dendrologii PAN, Poznał
 Warszawa: 317 430.
obiektem intensywnych badał
(Jaworski i in. 1991, Micha-
lik, Szary 1997, Przybylska, Kucharzyk 1999). KwaĘna bu- KORPEL`
. 1995. Die Urw�lder der Westkarpaten. G. Fischer Ver-
lag, Stuttgart.
czyna górskia w Bieszczadach, mimo Że zajmuje zaledwie
oko"o 5% powierzchni tego pasma górskiego, jest najbar- MATUSZKIEWICZ A., MATUSZKIEWICZ W. 1975. Mapa zbioro-
wisk roĘlinnych Karkonoskiego Parku Narodowego. Ochr.
dziej rozleg"ym, najbardziej zróŻnicowanym i najlepiej za-
Przyr. 40: 45 112.
chowanym kompleksem p"atów tego zbiorowiska w Polsce.
43
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
MICHALIK S., MICHALIK R. 1997. Wst�pna charakterystyka zbio- SZWAGRZYK J. 1988. Związek mi�dzy pod"oŻem skalnym
9110 rowisk leĘnych Magurskiego Parku Narodowego. Roczniki i udzia"em jod"y (Abies alba Mill.) i buka (Fagus silvatica L.)
Bieszczadzkie 6: 113 123. w lasach LZD Krynica. Sylwan 132, 10: 37 48.
2
MICHALIK S., SZARY A. 1997. Zbiorowiska leĘne Bieszczadzkie- SZWAGRZYK J. 2003. �rodowisko przyrodnicze i zbiorowiska ro-
go Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie, tom I. Ęlinne Babiej Góry. W: Wo"oszyn B., Wo"oszyn D., Celary W.
MYCZKOWSKI S. 1958. Ochrona i przebudowa lasów Beskidu (red.) Monografia fauny Babiej Góry. Wyd. ISEZ PAN, Kra-
Ma"ego. Ochr. Przyr., 25: 141 237. ków, 11 26.
PANCER-KOTEJA E., SZWAGRZYK J. 1997. Zachowanie róŻnorod- SZWAGRZYK J., HOLEKSA J. 2000. Cele i metody ochrony
noĘci biologicznej a gospodarka leĘna. Sylwan 141, 3: 5 11. ekosystemów leĘnych na przyk"adzie Planu Ochrony Ba-
PRZYBYLSKA K., KUCHARZYK S. 1999. Sk"ad gatunkowy i struk- biogórskiego Parku Narodowego. Ochrona Przyrody 57:
tura lasów Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczniki 3 17.
Bieszczadzkie, tom VI. WILCZEK Z. 1995. Zespo"y leĘne Beskidu �ląskiego i zachodniej
RÓ�AĄSKI W., SZWAGRZYK J. 1987. Wzniesienie, wystawa i na- cz�Ęci Beskidu �ywieckiego. Wyd. U�, Katowice.
chylenie jako czynniki kszta"tujące rozmieszczenie zbiorowisk ZARZYCKI K. 1963. Lasy Bieszczadów Zachodnich. Acta Agraria
leĘnych na Pogórzu Wielickim i w przyleg"ej cz�Ęci Beskidów. et Silvestria, series Silvestris, 3: 1 131.
Sylwan, 131, 7: 59 69. ZIóBA S. 2003. Dynamika procesu przebudowy górskich drzewo-
SKIBA S., DREWNIK M., PRóDKI R., SZMUC R. 1998. Gleby Biesz- stanów przedplonowych. Praca doktorska AR, Kraków.
czadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie II.
SZWAGRZYK J. 1985. Zbiorowisko mezotroficznej buczyny w ma-
sywie Runka w Beskidzie Sądeckim. Zeszyty Naukowe AR
w Krakowie, 197, LeĘnictwo 16: 133 144. Jerzy Szwagrzyk i Jan Holeksa
44
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
KwaĘne buczyny
Rubus hirtus, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, bo-
Dolnoreglowy las jod"owy
rówka czarna Vaccinium myrtillus, przetacznik leĘny Vero- 9110
Kod Physis: 42.112
nica officinalis.
3
Mchy i wątrobowce
Cechy diagnostyczne
Atrichum undulatum, Dicranum scoparium, Plagiomnium
Cechy obszaru
affine, Polytrichastrum formosum.
Dolnoreglowy las jod"owy wyst�puje zazwyczaj w dolnej
cz�Ęci regla dolnego, na stokach o niewielkim nachyleniu,
Odmiany
gdzie zajmuje siedliska uboŻsze niŻ Żyzne buczyny, lecz
W dotychczasowych opracowaniach fitosocjologicznych wy-
Żyęniejsze niŻ kwaĘna buczyna. Wykszta"ca si� na glebach
róŻniono dwie postacie lasu jod"owego  Żyęniejszą z wi�k-
brunatnych kwaĘnych, a w porównaniu z oboma typami
szym udzia"em buka w drzewostanie oraz uboŻszą, w któ-
buczyn zajmuje gleby o wi�kszej wilgotnoĘci. W Beskidach
rej buk naleŻy do rzadkoĘci, a w runie cz�Ęciej pojawiają si�
jedliny wyst�pują przede wszystkim na utworach skalnych
roĘliny borów iglastych z klasy Vaccinio-Piceetea (Celił
ski
dających zwietrzelin� ci�Żką i zwi�z"ą (Szwagrzyk 1988),
i Wojterski 1978, Dzwonko 1984, Kasprowicz 1995).
dlatego gleby jedlin charakteryzują si� zwykle znaczną wil-
ZróŻnicowanie geograficzne lasu jod"owego nie jest zna-
gotnoĘcią, niskim stopniem aeracji gleby, a cz�sto takŻe
ne. Zbiorowisko to wykazuje wprawdzie pewien gradient
oddolnym oglejeniem. Powszechnie uwaŻa si�, Że to w"a-
geograficzny  z przewagą postaci uboŻszej w zachodnich
Ęnie warunki glebowe w tych rejonach dają jodle przewa-
Beskidach i w Tatrach, a z przewagą postaci Żyęniejszej we
g� nad bukiem, który w Galio-Abietetum pe"ni rol� gatun-
wschodniej cz�Ęci Beskidów, ale zmiennoĘ� ta jest s"abo
ku domieszkowego. Oddzielenie wp"ywu gleby od wp"y-
poznana i praktycznie nieudokumentowana.
wów klimatycznych jest jednak trudne, poniewaŻ warstwy
inoceramowe, beloweskie czy inne dające ci�Żką zwietrze-
Siedliska przyrodnicze zaleŻne
lin� zwykle wyst�pują w dolnych partiach stoków, charak-
teryzujących si� równieŻ "agodniejszym klimatem. lub przylegające
Siedlisko lasu jod"owego sąsiaduje najcz�Ęciej z Żyzną bu-
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
czyną Dentario glandulosae-Fagetum i dolnoreglowym bo-
W zachodnich Beskidach w warstwie drzew panuje zazwy-
rem jod"owo-Ęwierkowym Abieti-Piceetum. Wynika to
czaj jod"a z domieszką Ęwierka i buka. Rzadziej wyst�pują
z rozpowszechnienia obu tych sąsiadujących siedlisk. Cz�-
w niej jawor i jesion. Natomiast we wschodniej cz�Ęci Be-
sty jest takŻe kontakt jedliny z p"atami olszyny bagiennej
skidów i na pogórzu drzewostan tworzy jod"a z domieszką
Caltho-Alnetum.
jaworu, jesionu i klonu zwyczajnego, rzadziej buka i Ęwier-
ka. Jod"a panuje równieŻ w podroĘcie, w którym obecne
jest teŻ odnowienie pozosta"ych gatunków drzew. Do cz�-
Rozmieszczenie geograficzne
stych sk"adników warstwy krzewów naleŻą jeszcze wicio-
i mapa rozmieszczenia
krzew czarny, leszczyna i bez koralowy. W warstwie runa
Dolnoreglowy las jod"owy wyst�puje we wszystkich karpackich
dominują gatunki typowe dla Żyznych lasów liĘciastych
pasmach górskich, w których zajmuje na ogó" stosunkowo
przy niewielkim udziale gatunków typowych dla borów.
niewielkie powierzchnie. By" on stwierdzony w Beskidzie �y-
wieckim (Celił
ski, Wojterski 1978, Wilczek 1995), w Gorcach
Reprezentatywne gatunki
(Denisiuk, Dziewolski 1985), w Tatrach (Matuszkiewicz J.M.
Drzewa i krzewy
2001), w Pieninach (RóŻał
ski, Holeksa 2004), w Beskidzie
Jod"a pospolita Abies alba, jawor Acer pseudoplata-
Sądeckim (Fabijanowski 1962) i w Beskidzie Niskim (�wi�s
nus, buk zwyczajny Fagus sylvatica, klon zwyczajny Acer
1982). By� moŻe udzia" powierzchniowy tego zbiorowiska
platanoides, jesion wynios"y Fraxinus excelsior, Ęwierk po-
jest zaniŻany we wczeĘniejszych opracowaniach, które kon-
spolity Picea abies, leszczyna pospolita Corylus avellana,
centrowa"y si� zwykle na wyŻszych i lepiej zachowanych pa-
wiciokrzew czarny Lonicera nigra, bez koralowy Sambucus
smach górskich. Nowsze prace, obejmujące swym zasi�-
racemosa, jarząb pospolity Sorbus aucuparia.
giem takŻe niŻej po"oŻone i silniej przekszta"cone lasy, suge-
rują, Że udzia" powierzchniowy jedlin w niŻszej cz�Ęci regla
RoĘliny naczyniowe w warstwie runa
dolnego moŻe by� znaczny takŻe w niektórych pasmach Be-
Wietlica samicza Athyrium filix-femina, czartawa
skidów Zachodnich (Parusel 2003).
drobna Circaea alpina, narecznica szerokolistna Dryopte-
ris dilatata, przytulia okrąg"olistna Galium rotundifolium,
jastrz�biec leĘny Hieracium murorum, kosmatka Żó"tawa MoŻliwe pomy"ki
Luzula luzulina, szczawik zaj�czy Oxalis acetosella, Antropogeniczne przekszta"cenia lasów polegające na
lepi�Żnik bia"y Petasites albus, jeŻyna gruczo"owata protegowaniu Ęwierka na wszystkich dolnoreglowych sie-
45
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
dliskach mogą by� przyczyną pomy"kowego zaliczania si� do powstania specyficznych warunków we wn�trzu la-
9110
p"atów lasu jod"owego do dolnoreglowego boru miesza- su, co powinno znaleę� odzwierciedlenie w sk"adzie ca"ej
nego. Z drugiej strony, protegowanie jod"y na siedliskach biocenozy. Brak szczegó"owych badał
na ten temat unie-
3
buczyn moŻe powodowa� ich zaliczanie do lasu jod"owego. moŻliwia jednak przedstawienie jakichkolwiek informacji.
Gatunki z za"ącznika II Dyrektywy
Identyfikatory fitosocjologiczne
Siedliskowej
Dotychczas nie stwierdzono przywiązania okreĘlonych ga-
Dolnoreglowy las jod"owy od wielu lat wywo"uje spore kon-
tunków zwierząt lub roĘlin do siedliska dolnoreglowego la-
trowersje wĘród fitosocjologów. Jako pierwsi zbiorowisko to
su jod"owego.
rozpoznali w masywie Babiej Góry Celił
ski i Wojterski
(1978), którzy nadali mu nazw� Galio-Abietetum WRAB.
Gatunki z za"ącznika I Dyrektywy Ptasiej
(1955) 1959. Podobne uj�cie zaprezentowa" Dzwonko
Dotychczas nie stwierdzono przywiązania okreĘlonych gatun-
(1984) w syntetycznym opracowaniu zbiorowisk leĘnych pol-
ków ptaków do siedliska dolnoreglowego lasu jod"owego.
skich Karpat. Lasy jod"owe zosta"y teŻ stwierdzone w Beski-
dzie Niskim przez �wi�sa (1982), który wyróŻni" aŻ dwa ze-
spo"y: Galio-Abietetum i Dryopterido dilatatae-Abietetum. Stany, w jakich znajduje si�
Zupe"nie inne podejĘcie reprezentują Matuszkiewicz W.
siedlisko
(2001) i Matuszkiewicz J.M. (2001). Wyst�powanie zespo"u
Trudno stwierdzi�  brak danych na ten temat.
Galio-Abietetum w polskich Karpatach jest wed"ug nich wąt-
pliwe, a p"aty lasów z panującą jod"ą w drzewostanie zali-
czyli do bliŻej nieokreĘlonego zbiorowiska o nazwie Abies al- Tendencje do przemian w skali
ba  Oxalis acetosella. S. i R. Michalikowie (1997) w Magur-
kraju i potencjalne zagroŻenia
skim Parku Narodowym opisali mezotroficzne jedliny jako
Po okresie wyraęnej regresji jod"y w skali Europy, gatunek
zbiorowisko Rubus hirtus  Abies alba. W typologii leĘnej sie-
ten w latach 90. XX wieku odzyska" wigor i obecnie obser-
dlisko lasu jod"owego jest zaliczane do lasu mieszanego
wuje si� zarówno regeneracj� koron u starszych drzew, jak
górskiego (LMG) lub do lasu górskiego (LG), przy czym re-
i szybszy przyrost u osobników m"odego pokolenia. Obawy
prezentuje on ĘwieŻą lub cz�Ęciej wilgotną jego posta�.
dotyczące trwa"oĘci lasów jod"owych mogą si� wi�c okaza�
Związek Fagion
p"onne. Tym niemniej w dalszym ciągu istnieją antropoge-
Podzwiązek Galio rotundifolii-Abietenion
niczne zagroŻenia trwa"oĘci jedlin. Jednym z mechanizmów
Zespó" Galio-Abietetum dolnoreglowy las jod"owy.
zagraŻających jest schematyczna gospodarka leĘna: utrzy-
mywanie drzewostanów w zbyt silnym zwarciu prowadzi do
Dynamika roĘlinnoĘci
skrócenia koron drzew i do obniŻenia ich ŻywotnoĘci, a zbyt
Dynamika dolnoreglowego lasu jod"owego nie zosta"a do krótki okres odnowienia proteguje gatunki szybciej rosnące
tej pory poznana naleŻycie. Wi�kszoĘ� jedlin zajmuje niŻ- za m"odu, przede wszystkim Ęwierka i buka. Jako zagroŻe-
sze po"oŻenia w obr�bie dolnego regla, w strefie silnego nie dla trwa"oĘci jedlin trzeba równieŻ traktowa� zgryzanie
oddzia"ywania gospodarki leĘnej. Praktycznie nie ma natu- przez zwierzyn� p"ową. Przy wysokim stanie liczebnoĘci jele-
ralnych starodrzewi jod"owych chronionych w Ęcis"ych re- ni i saren, które preferują jod"� w swojej diecie, odnawiane
zerwatach przyrody, a w związku z tym nie ma praktycznie si� jod"y jest silnie ograniczone. Znaczne obszary zbiorowi-
Żadnych badał
na sta"ych powierzchniach. Z tego powo- ska (wi�ksze niŻ w przypadku innych zespo"ów leĘnych wy-
du wszelkie rozwaŻania na temat dynamiki jedlin mają st�pujących w górach) znajdują si� na terenach prywatnych.
charakter spekulacji. Znaczna czeĘ� drzewostanów jod"o- W przypadku, kiedy uŻytkowanie drzewostanów odbywa si�
wych wchodzących w sk"ad p"atów Galio-Abietetum by"a poprzez wycinanie pojedynczych drzew lub niewielkich grup,
zagospodarowana r�bnią przer�bową lub innymi z"oŻony- nie prowadzi to do zaburzeł
w strukturze i funkcjonowaniu
mi r�bniami; poniewaŻ r�bnie te w sposób zdecydowany tego zbiorowiska, nawet przy duŻej intensywnoĘci gospoda-
protegują jod"�, trudno stwierdzi�, na ile lite lub prawie li- rowania. Jednak w przypadku zbyt rozleg"ych ci�� prowa-
te drzewostany jod"owe mogą funkcjonowa� przez d"uŻszy dzących do powstawania duŻych luk drzewostanowych jod"a
czas bez ingerencji cz"owieka. moŻe by� z czasem wypierana przez bardziej Ęwiat"oŻądne
gatunki, takie jak Ęwierk.
Znaczenie ekologiczne
UŻytkowanie gospodarcze
i biologiczne
i potencja" produkcyjny
Dolnoreglowy las jod"owy jest jedynym górskim typem la-
su, w którym gatunkiem panującym jest jod"a. Dominacja Mezotroficzne jedliny naleŻą do grupy zbiorowisk o bardzo
tego wybitnie cienioznoĘnego gatunku zapewne przyczynia wysokim potencjale produkcyjnym. Przyrost miąŻszoĘci
46
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
KwaĘne buczyny
równo w warunkach gospodarki leĘnej, jak i ochrony re-
grubizny na tym siedlisku przekracza zwykle 10 m3/ha/rok.
9110
zerwatowej.
Pod wzgl�dem zajmowanej powierzchni jedliny wprawdzie
ust�pują w Karpatach Żyznej buczynie, ale  zw"aszcza
3
w Beskidzie Niskim, gdzie zajmują wi�ksze powierzchnie 
Monitoring naukowy
mają duŻe znacznie produkcyjne.
Nie istnieje Żadna forma monitoringu dolnoreglowego lasu
jod"owego. W przysz"oĘci powinien on obją� zarówno fitoce-
Ochrona
nozy znajdujące si� pod ochroną, jak i fragmenty podlega-
jące zagospodarowaniu w ramach lasów gospodarczych.
Przypomnienie o wraŻliwych cechach
NajwaŻniejsze wraŻliwe cechy siedliska zosta"y juŻ omó-
wione w cz�Ęci dotyczącej potencjalnych zagroŻeł
.
Bibliografia
CELIĄSKI F., WOJTERSKI T. 1978. Zespo"y leĘne masywu Babiej
Zalecane metody ochrony
Góry. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Pr. Komisji Biol. 48: 1 62.
Mezotroficzna jedlina jest zbiorowiskiem, w którym na sze-
DENISIUK Z., DZIEWOLSKI J. 1985. Rozmieszczenie zbiorowisk
roką skal� moŻe by� stosowana r�bnia przer�bowa. Jest to
roĘlinnych w górnej cz�Ęci zlewni Poniczanki. Studia Naturae,
wprawdzie sposób zagospodarowania trudny, wymagają-
Ser. A. 29: 177 193.
cy wysoko wykwalifikowanego personelu, ale najkorzyst-
DZWONKO Z. 1984. Klasyfikacja numeryczna zbiorowisk le-
niejszy z punktu widzenia trwa"oĘci tego zbiorowiska. Jako
Ęnych polskich Karpat. Fragm. Flor. Geobot. 30: 93 167.
alternatyw� zagospodarowania jedlin moŻna traktowa�
FABIJANOWSKI J. 1962. Lasy zlewni Bia"ej Wody i ogólne wytycz-
r�bnią stopniową udoskonaloną. Istnieje teŻ potrzeba
ne ich zagospodarowania. Rocz. Nauk Roln. Ser. D. 96:
utworzenia rezerwatów, w których moŻna by prowadzi�
113 148.
monitoring spontanicznej dynamiki tego zbiorowiska;
KASPROWICZ M. 1996. ZróŻnicowanie i przekszta"cenia roĘlin-
moŻna w tym celu wykorzysta� te fragmenty jedlin, które
noĘci pi�ter reglowych masywu Babiej Góry (Karpaty Za-
znalaz"y si� w granicach parków narodowych (prawie ca"-
chodnie). Sorus, Poznał
, Idee Ekologiczne 9: 1 215.
kowicie w granicach ochrony cz�Ęciowej).
MICHALIK S., MICHALIK R. 1997. Wst�pna charakterystyka zbio-
rowisk leĘnych Magurskiego Parku Narodowego. Roczniki
Inne czynniki mogące wp"ywa� na sposób
Bieszczadzkie 6: 113 123.
ochrony
PIóKO�-MIRKOWA H., MIREK Z. 1996. Zbiorowiska roĘlinne. W:
Trudno stwierdzi�  brak danych na ten temat.
Mirek Z. (red.) Przyroda Tatrzał
skiego Parku Narodowego.
Kraków Zakopane, s. 237 274.
Przyk"ady obszarów obj�tych dzia"aniami
RÓ�AĄSKI W., HOLEKSA J. 2004 Acydofilne lasy Pienił
skiego
ochronnymi
Parku Narodowego. Studia Naturae, 49: 131 152.
Las jod"owy zosta" stwierdzony w kilku karpackich parkach
SZWAGRZYK J. 1988. Związek mi�dzy pod"oŻem skalnym
narodowych. Najwi�ksze powierzchnie zajmuje w Magur-
i udzia"em jod"y (Abies alba Mill.) i buka (Fagus silvatica L.)
skim P.N. (Michalik i Michalik 1997). Poza tym wyst�puje
w lasach LZD Krynica. Sylwan 132, 10: 37 47.
jeszcze w Babiogórskim, Gorczał
skim, Pienił
skim i Ta-
SZWAGRZYK J., HOLEKSA J., MUSIA�OWICZ W. 1999. Operat
trzał
skim P.N. (Szwagrzyk i in. 1999, Mirek i Pi�koĘ-Mirek
ochrony ekosystemów leĘnych i nieleĘnych wraz z elementa-
1996, RóŻał
ski, Holeksa 2004).
mi ochrony gatunków roĘlin. W: Plan Ochrony Babiogórskie-
go Parku Narodowego.
�WIóS F. 1982. Charakterystyka geobotaniczna lasów Beskidu
Inwentaryzacje, doĘwiadczenia,
Niskiego. Analiza i synteza. UMCS Wydz. Biol. Nauk Ziem.
kierunki badał

Lublin, s. 108.
Dolnoreglowy las jod"owy by" dotychczas przede wszystkim
WILCZEK Z. 1995. Zespo"y leĘne Beskidu �ląskiego i zachodniej
przedmiotem badał
fitosocjologicznych. W dalszym ciągu
cz�Ęci Beskidu �ywieckiego na tle zbiorowisk leĘnych Karpat
jednak brakuje syntetycznego i krytycznego opracowania
polskich. Wyd. Uniwersytetu �ląskiego, Katowice, s. 130.
tego zbiorowiska leĘnego w uj�ciu fitosocjologicznym. Tym
Jan Holeksa i Jerzy Szwagrzyk
bardziej brakuje studiów nad jego strukturą i dynamiką za-
47
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków