1. Ewolucja teorii rozwoju gospodarczego krajów biednych

KRAJE ROZWIJAJĄCE SIĘ: biedne kraje świata, kraje słabo rozwinięte, kraje zacofane, kraje nieuprzemysłowione, Trzeci Świat, Południe; cechy charakterystyczne: niskie przeciętne standardy cywilizacyjne; niski poziom PKB brutto na 1

mieszkańca; przewaga zatrudnionych w rolnictwie (na ogół tradycyjnym i prymitywnym); dualizm ekonomiczno-społeczny, technologiczny i regionalny; niski poziom oświaty i opieki zdrowotnej; silna presja demograficzna; wysokie bezrobocie o charakterze strukturalnym i sezonowym.

➢ problem ze wskaźnikiem PKB per capita – nie uwzględnia on ogólnego rozwoju kraju, np. naftowe kraje arabskie mimo wysokiego PKB na osobę zalicza się do krajów słabo rozwiniętych, natomiast rozwinięte państwa Europy

wschodniej mają ten wskaźnik niski;

➢ wszystkie wyżej wymienione cechy występują równocześnie tylko w biednych państwach afrykańskich;

➢ do zakwalifikowania kraju jako słabo rozwiniętego przyjmuje się występowanie 2 czynników;

➢ najważniejsza cecha: dualizm; wcześniej: kolonializm;

➢ cele rozwojowe: odpowiednio wysokie dochody rodziny zaspokajające jej podstawowe potrzeby wyżywienia,

mieszkania i ubrania; powszechna dostępność pracy pozwalającej na utrzymanie i rozwój; zapewnienie

szerokiego dostępu do oświaty (zmniejszenie liczby analfabetów); udział społeczeństwa w rządzeniu krajem;

szeroki zakres niepodległości państwowej (poglądy rządów obcych krajów nie determinują decyzji

autonomicznych);

➢ ekonomia rozwoju „pojawiła się” po II wojnie światowej, kiedy naukowcy nie potrafili wytłumaczyć różnic

między biednymi i bogatymi i sposobów szybszego bogacenia się państw biednych; tradycyjne teorie rozwoju w

Trzecim Świecie nie przyniosły oczekiwanych skutków; procesy dekolonizacyjne i rewolucje socjalistyczne

wzbudzało zainteresowanie rozwojem gospodarczym jako takim;

➢ współcześnie teorie rozwoju dzieli się na 3 grupy: neoklasyczne teorie rozwoju; teorie strukturalnego braku

równowagi; radykalne i marksistowskie teorie rozwoju gospodarczego.

➢ Kryzys ekonomii rozwoju w latach 80. - brak postępu w zakresie dobrobytu społecznego; nieodnotowanie

spodziewanego efektu skapywania bogactwa na kraje biedniejsze; przeciwnie, udział państw bogatych w

światowej produkcji rośnie, a biednych maleje; brak nowych miejsc pracy, wzrost nierówności dochodów, wzrost

obszarów ubóstwa, utrata tożsamości kulturowej wielu krajów rozwijających się; - wzrost gospodarczy okazał

się niewystarczający do rozwoju, konieczna również redystrybucja dochodów i bogactwa; rozwój jako szeroko

rozumiana równość i postęp :)

➢ nowe problemy: brak umiejętności nadwyżki kapitału w krajach arabskich, debata między neoklasykami Banku

Światowego, a całą resztą; debata o skuteczności interwencjonizmu; stopniowe przekonanie o braku

kompetencji polityków, ich dbania o własne interesy, itp.; system polityczny krajów rozwijających się –

kleptomania (P.T. Bauer); pomoc zagraniczna trafiająca do elit, a nie do potrzebujących; rozwój nie był

ogólnokrajowy, konsensów w celach rozwojowych; kompromitacja modelu etatystycznego w krajach

socjalistycznych;

➢ przyczyny niepowodzeń teorii neoklasycznych: dualizm społeczno-gospodarczy, zwłaszcza podział na sektor

nowoczesny i tradycyjny; dominację sektora tradycyjnego i brak infrastruktury rynkowej; dominacja firm

państwowych i rodzinnych; mała elastyczność rynku (ceny i substytuty produkcji); wiele zjawisk nietypowych

(np. odwrotnie nachylona krzywa sprzedaży);

➢ zmiany zachodzące w krajach rozwijających się: przychodziły na ogół z zewnątrz, następowały skokowo, nie

były ciągłe i w konsekwencji prowadziły do zerwania ciągłości kulturowej w tych krajach;

➢ przyczyny niepowodzenia ekonomii rozwoju: zbyt poważne ograniczenie swych badań do czystej ekonomii –

należy badać również czynniki pozaekonomiczne (!); zbytnie przywiązanie do pojęć ekonomicznych (nie

przystawały one do badanej rzeczywistości); zamiast wyjaśniać problemy wyjaśniała zastępowanie jednego

systemu drugim;

➢ Schumacher: brak znajomości potrzeb krajów rozwijających się; 15% ludności w dużych miastach, reszta poza

nimi, a pomoc rozwojowa trafiała do dużych ośrodków czyli do tych 15 %; potrzeba zwalczania 3 przyczyn

nędzy: niskiego poziomu oświaty, złej organizacji i braku dyscypliny;

➢ powszechne umocnienie się przekonania o skuteczności liberalnego tzw. konsensusu waszyngtońskiego;

dyscyplina fiskalna, eliminacja subsydiów rządowych, reforma podatków, uwolnienie stóp procentowych,

utrzymywania niskiej inflacji, jednolite kursy walutowe, zagwarantowanie praw własności, deregulacja

gospodarki, liberalizacja handlu, prywatyzacja, eliminacja barier dla inwestycji zagranicznych, liberalizacja

finansowa; (BRAK POJĘCIA KONKURENCJA)

➢ po straconej dekadzie (lata 80.) powrót na ścieżkę trwałego rozwoju poprzez: otwarcie gospodarki narodowej

na zewnątrz (podporządkowany temu wzrost); optymalizacja zasobów przez światową konkurencję rynkową;

szybkość rozwoju zależy od demokratyzacji jego procedur;

➢ globalizacja jako potwierdzenie słuszności paradygmatów otwartości ale i gwarant ich trwania i rozwoju;

➢ nieskuteczność konsensusu waszyngtońskiego w krajach biednych i posocjalistycznych; (konkurencja)

➢ siła w instytucjach – postęp, zwiększanie kompetencji oraz organizacja rynku (D.C. North); kreowanie,

regulacja, stabilizacja i osłona;

➢ nowy paradygmat rozwojowy: środowisko gospodarcze powinno sprzyjać w dłuższym okresie inwestycjom;

strategie rozwoju muszą uwzględniać specyfikę kraju; gospodarka powinna być wrażliwa na bodźce rynkowe;

kapitał ludzki musi uzupełniać kapitał fizyczny; szybki przepływ i absorpcja informacji zmuszają instytucje do zgodnej reakcji; działania interwencyjne muszą być przyjazne rynkowi.

2. Warunki rozwoju gospodarczego

➢ różne tempo wzrostu: do lat 30 XX wieku procesy rozwojowe były spontaniczne, potem państwa zaczęły

ingerować: z powodu przygotowania do wojny, chęci uzupełnienia lub naprawy rynku, ideologicznej zmiany z

systemu prywatno-rynkowego na państwowo-planowy; po II wojnie ingerencja przybrała formę instytucjonalną

(ONZ, Bank Światowy) i skupiła się na państwach biednych;

➢ różne doświadczenie w doganianiu państw bogatych: powojenne Niemcy i Japonia, małe państwa Azji

Południowo-Wschodniej; klęska państw komunistycznych (wzrost następuje dopóki zwiększa się procent

pracujących wobec wszystkich dorosłych, potem następuje stagnacja, a przy braku motywacji obywateli-

towarzyszy nie ma innowacji, wydajność pracy nie rośnie – ludzie dostają wypłatę niezależnie od wyników);

➢ wielkość rocznego przychodu narodowego przypadająca na 1 mieszkańca może być przedstawiona jako iloczyn

trzech czynników: wydajności pracy przeciętnie na godzinę pracy, długości czasu pracy w ciągu roku oraz

udziału osób pracujących w ogólnej liczbie ludności; wydajność zależy od poziomu techniki stosowanej w danym

kraju oraz od struktury gospodarki; długość czasu pracy zależy od długości tygodnia pracy, jest ona określana

ustawowo, jednak nie oznacza to, że jest wszędzie taka sama lub jest przestrzegana; udział osób pracujących

zależy od struktury ludności według wieku, od ustawowego wieku zdolności do pracy oraz od dostępności do

pracy; zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego na świecie wynika głównie z różnic w wydajności pracy,

następnie z jej dostępności, zarówno wydajność, jak i dostępność są wyższe w państwach rozwiniętych,

dostępność podlega także wahaniom koniunkturalnym;

➢ aby kraj biedny mógł dogonić kraje bogate, wzrost produkcji na mieszkańca musi być szybszy od przeciętnego

tempa w świecie; zatem im szybciej rośnie populacja kraju, tym szybciej powinien rosnąć wzrost; tempo

wzrostu zależy od stosunku inwestycji do produktu krajowego (stopy inwestycji) i od poziomu

kapitałochłonności; kapitałochłonność jest wielkością nakładów inwestycyjnych potrzebną do wytworzenia

dodatkowej zdolności wytwórczej umożliwiającej wytwarzanie jednostki produktu krajowego; stopa inwestycji

zależy od sumy nakładów, obejmującej wydatki finansowane ze źródeł krajowych i zagranicznych;

stopa inwestycji i kapitałochłonność nie są państwom narzucane, ale nie są też niezależne od innych czynników; kapitałochłonność przyrostu potencjału wytwórczego zależy od wyboru techniki i od gałęziowej alokacji

inwestycji; kapitałochłonność w skali gospodarki zależy też od struktury gospodarki, od udziału poszczególnych dziedzin w całym produkcie krajowym;

➢ rola systemu ekonomicznego: system ekonomiczny to układ stosunków między podmiotami gospodarczymi oraz

między nimi a państwem, zachodzących w procesie gospodarczym i mającym wpływ na podejmowane decyzje;

dwie główne cechy między systemami ekonomicznymi to struktura własności (rodzaje własności i proporcje

między nimi) i struktura rynku (stopień konkurencyjności); generalnie wyróżnia się dwa systemy ekonomiczne:

kapitalistyczny i socjalistyczny (gospodarka realnego socjalizmu); w praktyce istnieje jeszcze system pośredni, występujący w krajach postkolonialnych i postkomunistycznych, zwykle słabo rozwiniętych: system

biurokratyczno-rynkowy; cechuje go trwałe połączenie elementów administracyjnych i komercyjnych, bez

tendencji do zmian w stronę kapitalizmu czy socjalizmu; własność prywatna i własność państwowa obejmują

poważną część gospodarki, konkurencja jest silnie ograniczona poprzez istnienie w wielu gałęziach gospodarki

przedsiębiorstw górujących nad resztą i często cieszących się poparciem władz; niektóre parametry rynku, np.

ceny surowców czy kurs walutowy są ustalane administracyjnie, państwo ingeruje też w ceny podstawowych

dóbr konsumpcyjnych; prowadzenie działalności gospodarczej wymaga zezwoleń, ich uzyskaniu i wszelkim

kontraktom towarzyszy korupcja;

➢ system ekonomiczny wpływa na stopień wykorzystania potencjału wytwórczego; jest to stosunek rzeczywistego

produktu krajowego do produktu potencjalnego; stopień wykorzystania potencjału nie jest stały w czasie w

żadnym systemie ekonomicznym; przyczyny, mechanizm i skutki zmienności stopnia są inne w każdym

systemie; w gospodarce kapitalistycznej występują wahania koniunkturalne, spowodowane fluktuacją popytu

inwestycyjnego przedsiębiorstw; amplituda wahań oraz czas trwania poszczególnych faz cyklu zależą od

sprawności mechanizmów wzajemnych dostosowań podaży i popytu; sprawność mechanizmów jest tym

większa, im większa jest konkurencyjność i wynikająca z niej elastyczność cen; wahania wpływają negatywnie

na wysokość produkcji na mieszkańca; w gospodarce komunistycznej przyczyny wahań okresowych są w

mniejszym stopniu związane z wahaniami popytu inwestycyjnego przedsiębiorstw, zwłaszcza inwestowania

ponad możliwości (podobnie z planami wieloletnimi – narastają dysproporcje, pojawiają się bariery wykonalności i tolerancji społecznej), Piasecki nazywa te wahania arytmią gospodarki; w gospodarce biurokratyczno-rynkowej

przeplatają się oba typy wahań: cykle koniunkturalne i związany z brakiem finansowych ograniczeń ekspansji

inwestycyjnej w sektorze publicznym;

➢ najważniejsze dla rozwoju są inwestycje: w systemie kapitalistycznym stopa oszczędności jest wynikiem

swobodnych decyzji uczestników rynku (ich preferencji i warunków ekonomicznych); w komunizmie o

oszczędzaniu decyduje państwo – plan inwestycyjny i jego realizacja; w systemie biurokratyczno-rynkowym

stopa oszczędności jest niższa niż w innych systemach, rozdziela się ją na modernizację potencjału wytwórczego i lokowanie za granicą; systemy wysoko rozwinięte inwestują zarówno w kraju, jak i za granicą, do

zagranicznych źródeł finansowania zalicza się także kredyty zagraniczne oraz zagraniczną pomoc finansową;

kraje biurokratyczno-rynkowe nie potrafią efektywnie alokować inwestycji; jest tym efektywniejszy, im większą

rolę grają reguły rynkowe;

➢ pozaekonomiczne warunki: istnienie kompetentnego i stabilnego ładu prawnego; ochrona konkurencji i prawa

własności; nawyki kulturowe, polityka gospodarcza (fiskalna, monetarna, itp.).

3. Wzrost i rozwój gospodarczy krajów rozwijających się

➢

cechy charakterystyczne krajów rozwijających się: rozwarstwienie dochodów, ubóstwo i niedożywienie,

rolniczy charakter gospodarki, dualizm gospodarczy i technologiczny, szybki wzrost populacji, szybkie tempo

urbanizacji, niepełne wykorzystanie siły roboczej, niewystarczający rozwój instytucji, degradacja środowiska

naturalnego;

➢

[wzrost jako zwiększenie globalnej produkcji dóbr i usług wytworzonych przez dane społeczeństwo w

określonym czasie – produkt krajowy brutto PKB lub produkt narodowy brutto PNB, rozwój gospodarczy jako

zmiana ilościowa (w produkcji) i jakościowa (gospodarki jako całej);]

➢ miary rozwoju gospodarczego: PKB jest podstawowym źródłem informacji o potencjale gospodarczym, ale

niedoskonałym – nie określa stopnia zamożności obywateli – np. PKB Chin – wysoki, przy dużym ubóstwie

zwykłych Chińczyków; odwrotnie Szwecja, Belgia, Luksemburg; dokładniejszym wskaźnikiem jest PKB per

capita: obrazuje on również pozostałe kategorie społeczno-gospodarcze: niskie dochody wiążą się

nieustannie z najkrótszą długością życia, najwyższą śmiertelnością dzieci, wysokim przyrostem naturalnym,

niskim poziomem nakładów na edukację, wysokim odsetkiem analfabetów w społeczeństwie; indeks

wrażliwości ekonomicznej EVI (economic voulnerability index): pozwala on na ewaluację podatności

gospodarek światowych na zakłócenia na podstawie 5 zmiennych: 1. stopnia koncentracji eksportu; 2.

zmienności dochodów z eksportu; 3. zmienności produkcji rolnej; 4. udziału przemysłu przetwórczego i

nowoczesnych usług w PKB; 5. wielkości populacji; uwzględniając katastrofy naturalne i ich wpływ na

rolnictwo otrzymujemy zmodyfikowany EVI; miernikami uwzględniającymi czynniki społeczne i kulturowe są

indeks zasobów ludzkich HAI (human assets index; określane przez stopień wyżywienia, wskaźnik

śmiertelności dzieci do 5 roku życia, pisemność dorosłych i udział ludzi z wykształceniem średnim w

społeczeństwie) oraz indeks rozwoju społecznego HDI (human development index) stosowany przez

agendę ONZ – UNDP: określa ekonomiczny poziom rozwoju wyrażony realną wartością dochodu PPP oraz

czynniki pozaekonomiczne: przewidywaną długość życia w chwili narodzin, dostęp do edukacji, skala HDI ma

rozpiętość od 0 do 1, gdzie 1 oznacza maksymalny poziom rozwoju społecznego (Polska w 2001: 0,841).

➢

dynamika wzrostu po 1950 roku: w drugiej połowie XX wieku gospodarka światowa rozwijała się szybciej niż

kiedykolwiek, globalny PKB zwiększył się sześciokrotnie w ciągu 50 lat, roczna stopa wzrostu wynosiła 3,9%;

postęp odnotowano w komunikacji i transporcie, realnego kształtu nabierały idee międzynarodowego

podziału pracy, wzmacniane przez dyfuzję techniki i know-how; zmiana kierunku i intensyfikacja imigracji;

najlepiej rozwijała się Europa (29,8% dochodów światowych) i USA (27,3%), najgorzej Afryka (3,1%); okres

po drugiej wojnie światowej dzieli się na dwie części: przed i po kryzysie naftowym 1973; lata 1950-72 to

złoty wiek rozwoju gospodarczego, po kryzysie nastąpiło spowolnienia wszystkich gospodarek, wyjątek

stanowiły gospodarki azjatyckie; należy zauważyć, że po kryzysie dynamika wzrostu w państwach

rozwijających się wzrosła, a w rozwiniętych zmalała, nie spowodowało to jednak zmniejszenia luki

dochodowej; przyczyną wzrostu dynamiki był rozwój Azji, który "ukrył" spadki w Afryce i Ameryce Łacińskiej; ponadto mowa jest o PKB (nie o PKB per capita) i wreszcie wysoki przyrost naturalny powoduje zmniejszanie

się rzeczywistego wzrostu (PKB na mieszkańca); należy pamiętać również o kryzysie zadłużeniowym

Latynosów w 1982 roku, oraz azjatyckim kryzysie finansowym w 1997 roku; Azja jest najbardziej

zróżnicowanym kontynentem pod względem gospodarczym: obok państw ubogich są szybko

uprzemysławiające się: Singapur, Hongkong, Korea Pd, Malezja, Tajlandia, Indonezja i Tajwan (NIE, newly

industrialized economics);

➢

zmiany struktury wytwarzania PKB: aby gospodarka się rozwijała, oprócz ilościowego wzrostu produkcji musi

nastąpić też zmiana jakościowa w gospodarce, m.in. Unowocześnienie struktury wytwarzania PKB, zmiany w

strukturze zatrudnienia, wzrost poziomu wykształcenia siły roboczej; najbardziej dynamiczne zmiany struktur

wytwórczych występują w państwach uprzemysłowionych, gdzie wyraźnie widać przejście od rolnictwa przez

szybkie uprzemysłowienie do usług; znacznie wolniej przebiega to w Ameryce Łacińskiej, w Afryce natomiast

nadal silne jest rolnictwo, jednakże nie zawsze jest w stanie wyżywić swoich mieszkańców; w krajach

rozwijających się struktura jest przestarzała nawet mimo wysokiego udziału przemysłu w produkcji;

produkcja skupia się na samym wydobyciu surowców, niewielki jest udział przetwórstwa; oparcie gospodarki

na eksporcie uzależnia od światowego popytu i cen międzynarodowych;

➢

poziom zaawansowania gospodarczego dobrze obrazują też zmiany w strukturze zatrudnienia: rolnictwo –

przemysł – usługi; brak miejsc pracy w przemyśle i usługach wypycha pracowników do rolnictwa; podobnie

w przypadku likwidacji miejsc pracy, upadku firm.

➢

okres po drugiej wojnie światowej to koniec procesu dominacji Zachodu, koniec dominacji politycznej

(kolonie), ale często początek dominacji gospodarczej; rozwój azjatyckich gospodarek nowo

uprzemysłowionych wskazuje na właściwą metodę kombinacji interwencji państwa oraz rynku; te właśnie

strategie rozwojowe doprowadziły do likwidacji drastycznych nierówności dochodowych i majątkowych;

zjawiskom tym towarzyszył jednak duży wzrost wydajności pracy; powstały w ten sposób umiarkowane

zegalitaryzowane społeczeństwa i uprzemysłowione Gospodarki; sukces gospodarczy azjatyckich tygrysów

powstał w warunkach silnego interwencjonistycznego państwa; nie wiadomo jednak czy jest to słuszna

metoda czy przypadek, czy jeden z elementów ułatwiających przeprowadzenie niezbędnych reform

prowzrostowych godny naśladowania.

4. Finansowanie wzrostu gospodarczego

➢

podstawą wzrostu gospodarczego jest zwiększanie zasobu czynników produkcji lub ich wydajności;

konieczne są zatem inwestycje; źródła ich mogą być zewnętrzne (spoza gospodarki, zagraniczne) lub

wewnętrzne (oszczędności wewnętrzne: gospodarstwa domowe, firmy lub państwo); w kwesti

efektywności nakładów finansowych należy zastanowić się nad rolą systemu bankowego, rynku

finansowego i państwa w alokacji oszczędności;

➢

oszczędności to nieskonsumowana część produktu krajowego; wielkość oszczędności jest więc

wypadkową wielkości produkcji i skłonności do konsumpcji;

➢

oszczędności wewnętrzne: w państwach rozwijających się brak oszczędności tłumaczyła teoria

Nurksego o " błędnych kołach ubóstwa"; która jednak zakładała konieczność interwencji z zewnątrz do przerwania kół; z czasem okazało się, że przyczyny niedorozwoju są bardziej skomplikowane; szybki

przyrost naturalny typowy dla państw rozwijających się, wymusza spadek konsumpcji, co powoduje

spadek wzrostu, czyli spadek oszczędności; również zmiany demograficzne wpływają na wysokość

oszczędności: starzenie się społeczeństwa obniża przyrost naturalny – zwiększona grupa w wieku

poprodukcyjnym powoduje zmniejszenie grupy przedprodukcyjnej, co zwiększa konsumpcję i stopę

oszczędności; w ostatnich latach jednak te niewielkie oszczędności są transferowane za granicę w celu

obsługi zadłużenia zagranicznego i zysków z bezpośrednich inwestycji zagranicznych;

➢

zewnętrzne źródła finansowania: początkowo uważano, iż zewnętrzne środki mogą przerwać błędne

koła ubóstwa i tak też się stało w przypadku planu Marshal a po drugiej wojnie światowej; jednak w

przypadku Trzeciego Świata nie jest to tak proste; możliwe formy: inwestycje bezpośrednie, pożyczki

lub inwestycje portfelowe; specyficzną formą jest pomoc zagraniczna, która może występować jako

transfery rzeczowe i finansowe, częściej jednak kontrakty zawierane na warunkach znacznie

korzystniejszych dla beneficjenta niż warunki rynkowe; pożyczki i inwestycje portfelowe prowadzą do

powstania zobowiązań dewizowych, długu zagranicznego, inwestycje zagraniczne generują natomiast

zyski; wśród pożyczek i inwestycji zagranicznych należy wyróżnić transakcje krótko i długoterminowe;

krótkoterminowe narażają gospodarkę na ataki spekulacyjne, co może prowadzić do kryzysu

walutowego i finansowego; w finansowaniu zewnętrznym znaczenie ma zarówno wielkość strumienia,

jak i jego stałość, zależność finansowa prowadzi do tworzenia struktur gospodarczych niestwarzających

możliwości szybkiego i kompleksowego rozwoju; kryzys zadłużeniowy 1982 i stracona dekada:

specyficzna sytuacja na rynkach finansowych w latach 70. i narastające potrzeby finansowe

doprowadziły do szybkiego zapożyczania się za granicą krajów bez nośników energi ; narastanie

zadłużenia i niekorzystne zmiany poziomu stóp procentowych doprowadziły do kryzysu

zadłużeniowego, co spowodowało odcięcie od rynków finansowych 45 krajów, głównie Ameryki Pd,

Afryki Subsaharyjskiej; zadłużenie rosło w takim samym tempie, z importerów netto, kraje rozwijające

się stały się eksporterami netto; kryzys zadłużeniowy doprowadził do poważnych kryzysów

gospodarczych i często zmiany strategi rozwoju gospodarczego, lata 80. określa się mianem straconej

dekady; lata 90. i prywatyzacja przyniosły nowy napływ kapitału z zagranicy; kryzysy walutowe z 1997 i

1998 roku ponownie ograniczyły dopływ kapitału; najrzadziej z finansowania zewnętrznego korzysta

Ameryka Łacińska, najczęściej Afryka; ekonomiści spierają się co do wpływu finansowania

zewnętrznego na wzrost gospodarczy; oprócz niestabilności strumienia przepływu największym

zagrożeniem z finansowania zewnętrznego jest zadłużenie zagraniczne;

➢

pomoc zagraniczna: w teorii ma za zadanie przerwanie błędnych kół ubóstwa, po drugiej wojnie

światowej popularny był model Chenery'ego i Strouta znany jako model podwójnej luki: luki w

oszczędnościach i luki dewizowej; niedostatek wewnętrznych środków finansowych na inwestycje i

dewiz na import wyposażenia kapitałowego można pokryć środków pochodzącymi z pomocy

zagranicznej; umożliwia to industrializację i szybką rezygnację z pomocy zagranicznej; obecnie pomoc

zagraniczna maleje, w celach milenijnych stawiano na likwidację ubóstwa i redukcję zadłużenia (wtedy

pomoc zagraniczna ustaje, państwo jednak ma szansę wrócić na międzynarodowy rynek finansowy i

uzyskać... nowe środki zewnętrzne); większa część pomocy pochodzi z państw OECD i jest

administrowana przez Development Assistance Committee; dawcami są też organizacje

międzynarodowe, gł. Bank Światowy;

➢

najlepszym sposobem finansowania wzrostu gospodarczego jest połączenie wewnętrznych i

zewnętrznych źródeł finansowania; proporcje między nimi powinny być dostosowane do

indywidualnych potrzeb oraz zmieniających się warunków; oceny warunków powinno dokonać państwo.

5. Rolnictwo w teorii i praktyce rozwoju gospodarczego

➢

rolnictwo jako podstawa ekonomii: istnieje związek między gospodarką żywnościową a powstawaniem

wczesnych miast i wykształceniem się władzy politycznej;

➢

Ricardo i teoria stagnacji sekularnej;

➢

J.H. Von Thunen i teoria kręgów: zależność między lokalizacją przestrzenną produkcji rolnej a rentą

gruntową (wynagrodzeniem z tytułu własności ziemi); w miarę wzrostu odległości od rynku lokalizowane są

bardziej ekstensywne kierunki produkcji;

➢

ekonomia rozwoju powstała jako odpowiedź na zapotrzebowanie skutecznych sposobów rozwiązywania

problemów Trzeciego Świata; wieś i rolnictwo stanowią zatem fundament ekonomii rozwoju, wizje tegoż

rozwoju są różne, jednak podstawowe kierunki są wspólne:

✗

wysoki wskaźnik zaludnienia terenów wiejskich;

✗

wysoki poziom wskaźników niedożywienia i analfabetyzmu;

✗

bardzo wysoki wskaźnik nierówności podziału dochodów oraz podziału ziemi jako podstawowego źródła

bogactwa wsi;

➢

do głównych przesłanek rozwoju większości krajów Trzeciego Świata można zaliczyć:

✗

rozwiązanie kwesti niedożywienia i ubóstwa ludności wiejskiej;

✗

aktywizacja zawodowa wsi i rolnictwa;

✗

poprawa jakościowa czynnika ludzkiego dzięki zaspokojeniu potrzeb podstawowych;

✗

wzrost produkcyjności rolnictwa;

➢

strategiczny instrument rozwoju wsi i rolnictwa: reforma rolna; warunkiem udanej reformy według Cline'a są:

intensywność wykorzystania ziemi przed reformą; tempo wprowadzenia reformy; oraz stan zaopatrzenia

produkcji po reformie;

➢

w latach 80. odżyła idea reformy, ale jako aktywizacji zawodowej rolników i ekspansję gospodarki rynkowej;

➢

kwestia tzw. wielofunkcyjnego rozwoju wsi – tworzenie nowych miejsc pracy i nowych dziedzin działalności

gospodarczej na wsi; pośrednim rozwiązaniem jest tzw. model japoński, polega na łączeniu zawodu rolnika z

pracą w przetwórstwie rolnym (w okresie posezonowym) – również w Malezji, Tajlandi , Tajwanie; wzrasta

dzięki temu przedsiębiorczość, tworzy się nowa elita dochodowa wsi, sposób na powstrzymanie migracji ze

wsi do miast; duży boom inwestycyjny na terenach wiejskich w Azji;

➢

strategia neoliberalna w rolnictwie: zaprzestanie obowiązkowego skupu płodów rolnych, co spowodowało

zwiększenie plonów; uwolnienie cen środków produkcji – powstrzymało zieloną rewolucję i

zagospodarowanie nieużytków;

✗

w wielu krajach afrykańskich wzrost ceny zbóż zachęcił rolników do uprawy na eksport i kraje takie jak

Kenia, Malawi z importerów stały się eksporterami;

✗

5-krotna podwyżka cen nawozów mineralnych zmusiła dużych producentów do cięcia kosztów i zmiany

odmiany zbóż na miejscowe, mniejsi producenci niezależni od nawozów stali się producentami rynkowymi;

✗

brak alternatywnych źródeł zatrudnienia spowodowało, że rolnicy w Izraelu opracowali do perfekcji

uprawę kwiatów i warzyw pod folią (deficyt wody), podobnie w Jordani ;

✗

efekty rozwoju gospodarki rynkowej w rolnictwie przejawiają się na 3 sposoby: zmiana struktury

zasiewów zmieniła strukturę produkcji rolnej; zmiana struktury nakładów i wreszcie zmiana struktury

agrarnej – ta ostatnia powolna, ale powoduje głębokie przeobrażenia w Afryce i Azji, np. zanika dzierżawa

ziemi;

Należy jednak pamiętać, że rezultaty strategi neoliberalnej w rolnictwie nie są równomierna w całym

społeczeństwie.

➢

bodźce rynkowe – weryfikacja empiryczna: w Indiach z wielu różnych inicjatyw sprawdziła się strategia

rozwoju przez wzrost – redystrybucja przez wzrost, taktyka zaciskania pasa w okresie dobrej koniunktury

(duże gospodarstwa zanotowały spadek spożycia), najmniej oszczędzały najmniejsze i największe

gospodarstwa; nie sprawdziły się próby redystrybucji ziem z górnej półki; redystrybucja ziemi w celu

zwalczania ubóstwa wsi pogłębiła charakter samozaopatrzeniowy rolnictwa i pogorszyła dynamiki całej

gospodarki rolnej; nie powiódł się również pomysł tworzenia małych gospodarstw; producentów rynkowych

obciążano kosztami walki z ubóstwem, co obniżyło zdolność do oszczędzania; zielona rewolucja przyczyniła

się natomiast do wzrostu dochodów wsi, w Indiach lokomotywą rozwoju rolnictwa są gospodarstwa

śerdnioobszarowe, ok. 40 % rolników;

Jemen: poprawa systemu nawodnień wspomogła ekspansję plantacji, uprawia się qat (łagodny narkotyk

(?!)), drzewa jabłoni, winorośl, palmy daktylowe; zmniejsza się hodowla bydła, zmniejsza się dzierżawa

ziemi, dzierżawcy stają się pracownikami najemnymi dużych gospodarstw; Sudan: duża konkurencja między

produkcją towarową a samozaopatrzeniem, dzięki nowym technologiom nawadniania obszar uprawny wzrósł

4-krotnie; mimo dużego ubóstwa rośnie skłonność do oszczędności; problemem są małe rozmiary

gospodarstw i brak kapitału na inwestycje (brak niskoprocentowych kredytów); Turcja: możliwość migracji zarobkowej i techniki nawodnień zmniejsza wielkość rolnictwa półkoczowniczego, duży interwencjonizm

państwa, a więc duża pozycja roszczeniowa rolników, archaiczna dwupolówka; stagflacja gospodarki; Polska:

duża elastyczność cenowa, duże gospodarstwa w czasie transformacji dokupywały ziemi, mali rolnicy chętnie

się jej pozbywali, UE: 42% rolników przeciwnych, pozytywnie nastawieni słusznie przewidzieli skutki

członkostwa co świadczy o ich ekonomicznej świadomości :); Ukraina: silne i tradycyjne formy pasterstwa i

wytwarzania sera, ale również duża elastyczność rynkowa gospodarstw.

6. Bezrobocie w krajach rozwijających się

➢

charakterystyka rynków pracy w KRS: niedojrzałość instytucjonalna (brak związków zawodowych,

słabe wsparcie państwowe dla walki z bezrobociem, silna pozycja pracodawców, itp.), szybki wzrost

podaży pracy i niska jakość zasobów pracy (duży przyrost naturalny, niskie wykształcenie i brak

specjalistów), dominujący udział rolnictwa w popycie na pracę, niski stopień wykorzystania zasobów

pracy (nadmiar rąk do pracy);

➢

standardowa definicja osoby bezrobotnej (pozostaje bez pracy oraz szuka pracy oraz chce pracować)

nie działa w KRS, ponieważ z powodu braku systemu zabezpieczenia społecznego tak naprawdę

niewielu pozostaje bez pracy; z kolei na wsi nie ma ofert pracy, trudno zatem znaleźć tradycyjnych

poszukujących pracy;

➢

wyróżnia się kilka form niewykorzystania siły roboczej w krajach rozwijających się: zatrudnienie

niepełne (mniejszy wymiar czasu pracy niż chciałby pracownik), niejawne zatrudnienie niepełne

(praca na pełny etat, choć fizycznie jest jej mniej), ukryte bezrobocie (praca dorywcza, przedłużanie

okresu wykształcenia);

➢

modele bezrobocia w KRS: ograniczonego wyboru technik produkcji: pracodawcy zazwyczaj

mają wybór między technikami kapitałochłonnymi a pracochłonnymi, w KRS nie ma tego wyboru;

nadmiernej kapitałochłonności produkcji (płace rosną wyłącznie dzięki związkom zawodowym i

płacy minimalnej, zazwyczaj stosunkowo wysokie są wynagrodzenia w budżetówce, przy niskiej

efektywności koszty pracy nie są jednak niskie); niewystarczającej akumulacji kapitału:

tendencja do ustalania się popytu na płatną pracę na niskim poziomie, powstaje więc nadwyżka

podaży pracy, która nie znajduje zatrudnienia nawet za niską płacę (określoną przez koszty

utrzymania); migracji ludności ze wsi do miast: płace w mieście mają być znacząco wyższe niż

na wsi, jednakże drugim warunkiem determinującym migrację jest wysokie prawdopodobieństwo

zatrudnienia w mieście;

➢

WNIOSKI: w krajach rozwijających się bezrobocie występuje w różnych formach, jawne bezrobocie

nie jest podstawową formą niewykorzystania siły roboczej; ważną rolę pełnią jawne zatrudnienie

niepełne, utajone zatrudnienie niepełne, bezrobocie ukryte; rozwojowi tych form sprzyjają słabe

instytucje rynku pracy, zwłaszcza w zakresie pomocy socjalnej;

➢

trudna sytuacja na rynku pracy wynika również z niedostatecznej akumulacji kapitału, związane z

ogólnym niedorozwojem i brakiem silnego kapitału rodzimego; rozwój gospodarczy oraz rynek

zatrudnienia tych krajów zależy więc od napływu kapitału zagranicznego;

➢

sytuacja na rynku pracy zależy też od stosowanych technik produkcji; przedsiębiorstwa mają

zazwyczaj ograniczone pole wyboru, ponadto stosują techniki kapitałochłonne, powodujące niski

popyt na pracę; sprzyjają temu zniekształcone relacje cen czynników produkcji, słabo oddające ich

faktyczny stopień rzadkości; podobnie zachowują się korporacje mn w KRS: stosują rozwinięte

technologie; polityka krajów rozwijających się powinna sprzyjać rozwojowi dualnemu, tzn. rozwijać

nowe technologie oraz sektor tradycyjny, pracochłonny;

➢

w krajach rozwijających się występują duże różnice między wiejskimi a miejskimi rynkami pracy:

sytuacja na miejskich rynkach pracy zależy w dużej mierze od skali procesów migracyjnych ludzi ze

wsi do miast; jeśli procesy te są nadmierne, duża skala migracji potęguje napięcia na rynkach

miejskich; polityka państwowa powinna sprzyjać zmniejszeniu różnic w płacach między rynkami

miast i wsi.

7. Ekologiczne determinanty rozwoju gospodarczego

➢ konieczna ekologiczna ocena działalności ekonomicznej;

➢ D. Ricardo i prawo malejącej produkcyjności ziemi – społeczeństwo bogaci się do momentu osiągnięcia poziomu

maksymalnego determinowanego przez zasoby naturalne kraju, glebę, klimat, itp; po osiągnięciu tego poziomu

akumulacja netto zamiera; zatem malejąca produktywność ziemi doprowadza do stagnacji gospodarki; Ricardo

zauważa również, że społeczeństwo umie i chce wykorzystać zasoby w kolejności ich zmniejszającej się

ekonomicznej jakości;

➢ Malthus: przyrost ludności rośnie geometrycznie, przyrost żywności arytmetycznie; skończoność zasobów;

➢ klasyk ekonomii, K. Marks traktował środowisko jako element poddany ludzkiej kontroli;

➢ I raport Klubu Rzymskiego „Granice wzrostu” powtarza maltuzjańską teorię skończoności zasobów;

➢ II raport „Ludzkość w punkcie zwrotnym) (1977) tworzy modele input-output, modele obiegu materii, modele

energetyczne, modele uwzględniające zmiany klimatu;

➢ zasoby naturalne stanowią (obok zasobów kapitałowych i zasobów ludzkich) podstawę gospodarowania;

obecnie pojęcie zasobów naturalnych obejmuje bogactwa mineralne, siły przyrody, walory środowiska

decydujące o jakości życia człowieka; szerzej: minerały, gleby, powietrze, wody, florę i faunę, przestrzeń

geograficzną, piękno krajobrazu, klimat oraz procesy zachodzące w środowisku naturalnym, a polegające na

przepływie różnych form energi , np. wiatry, prądy wodne;

➢ kapitał przyrodniczy dzielimy na podstawowy kapitał przyrodniczy (nie istnieją substytuty – wymaga ochrony: klimat, bioróżnorodność i warstwa ozonowa) i kapitał naturalny, dla którego istnieją możliwości substytucji; z ekonomicznego punktu widzenia najważniejszy jest podział na zasoby odnawialne (czyli same się odtwarzają w

pierwotnej formie) i nieodnawialne; jednakże nawet zasoby odnawialne mogą stracić swą zdolność, jeśli poziom

eksploatacji będzie zbyt wysoki;

➢ stan środowiska naturalnego ulega pogorszeniu z przyczyn demograficznych, realizacji niezrównoważonych

modeli produkcji i konsumpcji oraz niedorozwoju instytucjonalnych form ochrony; kryzys ekologiczny cechuje

globalny charakter, degradacja wszystkich funkcjonalnych części biosfery, pojawienie się barier w dostępie do

niektórych zasobów;

➢ rozwój techniki jest procesem autokatalitycznym: człowiek nauczył się wytwarzać nowe związki, nieistniejące

wcześniej w środowisku; wywołało to przyspieszone krążenie pierwiastków w przyrodzie i pojawianie się

substancji toksycznych czy kancerogennych; ocieplenie klimatu również postrzegane jest jako konsekwencja

działalności człowieka; koszty ekologiczne są szczególnie pomijane w tzw. społeczeństwach non stop, gdzie

ludzie ulegają pokusie nieograniczonych zakupów i konsumpcji dzięki kartom kredytowym, hipermarketom i

wszelkim parkom rozrywki;

➢ koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju: sposób urządzenia gospodarki światowej i jednocześnie jedyna

strategia powstrzymania katastrofy ekologicznej: jest to zintegrowany ład łączący: ład ekologiczny wdrażany w

ramach polityki ekologicznej; ład społeczny realizowany przez wdrażanie polityki społecznej; ład ekonomiczny

osiągany dzięki realizacji polityki rozwoju gospodarczego; ład przestrzenny budowany w ramach polityki

przestrzennej; ład instytucjonalny polegający na tworzeniu odpowiedniego wsparcia politycznego i

legislacyjnego;

➢ definicja z raportu Światowej Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju „Nasza wspólna przyszłość” (1987):

trwały i zrównoważony rozwój to rozwój, który zaspokaja bieżące potrzeby, nie przekreślając szans ich

zaspokojenia także w przyszłości;

➢ problemy ekologiczne w KRS i krajach wysoko rozwiniętych: ogromnym trucicielem są Chiny, większość

chińskich rzek już jest martwa, grozi im deficyt zarówno wody jak i żywności, prawdopodobnie już w 2025 roku

będą musiały sprowadzić 175 mln ton zbóż – co spowoduje zapewne duże podwyżki cen żywności na rynkach

międzynarodowych, a więc także dla KRS; rośnie liczba ludności, a z nią liczba dużych miast – w 1950 r. tylko

Nowy Jork miał (ponad) 10 mln mieszkańców, w 2000 takich miast było już 19; w KRS miasta rozwijają się

szybko, ale chaotycznie, rozwarstwienie społeczne jest natomiast coraz większe; kolejnym problemem jest

składowanie odpadów toksycznych w KRS: nie wykształciły one bowiem przepisów ochronnych przed tym

procederem; np. tsunami koło Somali w 2004 wyrzuciło na brzeg tony toksycznych i radioaktywnych odpadów

składowanych w wodach terytorialnych Somali od lat; jednocześnie na KRS nakłada się dodatkowe

zobowiązania ekologiczne, które jedynie pogłębią ubóstwo tych krajów, bez realnego (pozytywnego) wpływu na

środowisko naturalne; nie jest możliwe zwalczenie głodu i biedy w państwach, gdzie brakuje wody, żyznych i

nieskażonych gleb; wiele KRS stosuje strategię zamiana natury na dolary i zajmuje się uprawą „deserowych produktów”: kawy, kakaa, herbaty, bananów, zamiast zwalczać głód swoich obywateli; narasta również problem

uchodźstwa ekologicznego: konieczność opuszczenia dotychczasowego miejsca zamieszkania z powodu zmian

w środowisku; w latach 80. XX w. Afrykę opuściło około 10 mln ludzi z powodów ekologicznych;

➢ wolność i demokracja = ekologia :) zdaniem A. Sena fale głodu nigdy nie dotknęły krajów długotrwale

demokratycznych z niezależną prasą; (troska o reelekcję i jej brak u dyktatorów);

➢ brak zrozumienia ekoproblemów prze organizacje międzynarodowe; „GATTzil a” (ten wstrętny handel), brak

funduszy na pomoc dla planety i brak pomysłów na rozwiązanie problemów; problem z przestrzeganiem zasady

niewyrządzania szkód ekologicznych poza granicami swego kraju (deklaracja sztokholmska); potrzeba reforma

systemu światowego.

8. Wprowadzenie do teorii kulturowych uwarunkowań rozwoju gospodarczego

➢ kultura jest całokształtem geograficznie wyrażonych oraz przekazywanych przez człowieka dóbr

kulturowych o charakterze materialnym i duchowym – franc. Historyk F. Braudel; wszelkie teorie

ekonomiczne musiały zatem od początku uwzględniać kulturę;

➢ tzw. teoria konwergencji zakłada, że aby społeczeństwo mogło wyjść z nędzy i wejść na drogę

rozwoju gospodarczego muszą równocześnie wystąpić: 1. akumulacja oszczędności i przekształcenie

ich w kapitał; 2. wysokie inwestycje kapitałowe; 3. wysoki poziom wykształcenia ludności; 4.

zniesienie granic celnych;

➢ wraz ze wzrostem znaczenia czynnika ludzkiego w wytwarzaniu bogactwa uzyskiwanego drogą

innowacyjności i postępu technologicznego; czynniki kulturowe odgrywają znaczącą rolę w procesach

polaryzacji ekonomicznej na poziomie lokalnym i globalnym; czynniki kulturowe stają się elementem

myślenia gospodarczego i tworzą warunki brzegowe rozwoju lub określają jego kulturowe granice;

➢ część koncepcji bada kulturowy kontekst procesów akumulacji kapitału, wprowadzania racjonalności

biurokratycznej, nowoczesnych metod wytwarzania, tworzenia lokalnych i chłonnych rynków, na

których wymianie podlegają produkty globalne;

➢ ma to doprowadzić do integracji czynnika kulturowego jako jednego z warunków efektywnego

gospodarowania, sukcesu gospodarczego i uzyskania przewagi konkurencyjnej;

➢ niektóre zapóźnienia rozwojowe są zależne od kulturowo ukształtowanych sposobów myślenia;

➢ kapitał kulturowy jest więc wykorzystywany przez aktorów gospodarczych w najbardziej rozwiniętych

krajach świata, gwarantując im zachowania dynamiki wzrostu;

➢ inne analizy wskazują, że czynnik kulturowy powinien stanowić obiekt kalkulacji i i obliczeń

finansowych, modyfikując zasadniczo samo pojęcie rozwoju i niedorozwoju oraz kosztów obu

procesów;

➢ postulat wprowadzenia zasad etyki odpowiedzialności w myśleniu gospodarczym (odpowiedzialność

za przeszłość i za przyszłość);

➢ niedorozwój jako towar na rynku ekologicznej turystyki;

➢ perspektywa pojawienia się zintegrowanej gospodarki światowej zdolnej do utrzymania trwałego

wzrostu za cenę wyprodukowania globalnego klienta czy standardowego producenta czyli utrata

specyfiki kulturowej i eliminacja tradycji rozumianych jako cywilizacyjne przeżytki uniemożliwiające

wzrost.