Podstawy psychologii i socjologii

Opisać czynniki psychiczne i społeczne

wpływające na stres w pracy i podać

sposoby przeciwdziałania im

Stres jest nieodłącznym elementem życia ludzkiego. Nowoczesne społeczeństwo

narzuca intensywne, szybkie tempo życia. Człowiek często napotyka się na zbyt wiele

wymagań, martwi się o niepewną przyszłość i ma zbyt mało czasu na życie rodzinne i

zabawę.

To rodzi wiele frustracji, które przeobrażają się mniej lub bardziej długotrwałe zmiany

w jakości życia i społecznego funkcjonowania. W psychologii stres definiuje się jako zespół

reakcji organizmu na zdarzenia bodźcowe, które zakłócają stan jego równowagi i wystawiają

na próbę lub przekraczają jego zdolność radzenia sobie. Do zdarzeń bodźcowych można

zaliczyć szeroki zakres warunków wewnętrznych i zewnętrznych, które nazywane są

stresorami. Jednym z najczęściej wymienianych środowisk, gdzie dochodzi do sytuacji

stresowych, a stresory występują z różną częstotliwością i nasileniem jest środowisko pracy.

Źródłem stresu w pracy mogą być zarówno bodźce fizyczne (np. hałas, niewłaściwe

oświetlenie, zbyt wysoka lub zbyt niska temperatura, zapylenie, promieniowanie), jak i

bodźce psychospołeczne. W tym drugim przypadku możemy mówić o stresie

psychospołecznym w pracy. Na wzór stresu w ogóle, można go określić jako reakcję

psychofizjologiczną na wymagania wynikające ze struktury i norm (formalnych i

nieformalnych) grupy społecznej, w jakiej jednostka pracuje, przy czym wymagania te

przekraczają możliwości i zasoby jednostki.

Wyróżnić należy dwie grupy czynników stresotwórczych wpływających na

powstawanie stresu w miejscu pracy, a mianowicie:

stresory zawodowe (profesjonalne) - są to czynniki związane z wykonywaniem i

pełnieniem funkcji zawodowych; w zakresie stresu organizacyjnego możemy wyróżnić

następujące stresory zawodowe:

o wynikające z natury pracy – przeciążenie lub niedociążenie pracą, fizyczne

warunki pracy oraz czynniki szkodliwe na stanowiskach pracy, jak: nadmierne

zapylenie, hałas, wibracje, złe oświetlenie; praca pod presją czasu, praca

zmianowa (szczególnie w porze nocnej);

o wynikające z natury relacji służbowych - niechęć wykonywania poleceń

służbowych, nieumiejętność wydawania poleceń służbowych, nieumiejętność

podejmowania

skutecznych

decyzji, brak zdolności przywódczych,

niewłaściwa struktura relacji służbowych;

o wynikające ze struktury organizacyjnej firmy – zbyt hierarchiczna struktura

organizacyjna, utrudnione kontakty z przełożonym, długa droga służbowa

obiegu informacji, nieefektywny system komunikacyjny;

2

o wynikające z przyjętego modelu kultury obowiązującej w firmie – agresywna

kultura

organizacyjna,

akceptowanie

nieetycznych

zachowań, brak

odpowiednich uregulowań dotyczących akceptowanych zachowań (kodeksy

etyczne), korupcja na szczeblu kierowniczym, nepotyzm;

o wynikające ze strategii realizowanej przez firmę – nieodpowiednia strategia

zarządzania zasobami ludzkimi, brak ogólnej strategii zarządzania

przedsiębiorstwem, chaotyczna polityka kierownictwa, permanentne

zwolnienia, restrukturyzacja;

stresory okołozawodowe (nieprofesjonalne) – są to czynniki nie związane z

wykonywaniem i pełnieniem funkcji zawodowych; do takich stresorów należą takie

grupy czynników, jak:

o wynikające z cech osobowościowych - wygląd zewnętrzny (np. wzrost, waga,

postura), sposób bycia (np. nieśmiałość, niezdecydowanie, sposób ubierania);

o wynikające z cech światopoglądowych - wyznanie, uwarunkowania kulturowe

odmienne od kultury w danej organizacji;

o wynikające z praktyk dyskryminacyjnych - płeć, wiek, orientacja seksualna,

wyznanie, rasa;

o wynikające z sytuacji rodzinnej - tragedie rodzinne, konflikty małżeńskie,

kłopoty z dziećmi, samotność;

o wynikające z sytuacji życiowej - trudności finansowe, złe warunki

mieszkaniowe, niepowodzenia w realizacji życiowych celów, traumatyczne

przeżycia w przeszłości;

Istotnym elementem wpływającym na zdrowie psychiczne w miejscu pracy jest

możliwość udziału w interakcjach społecznych. Kiedy ta sfera życia zawodowego jest

zaburzona, zmniejsza się efektywność pracownika, a powstaje wiele konfliktów

wewnętrznych. Duże zakłady produkcyjne często zabraniają swoim pracownikom

jakiejkolwiek komunikacji w pracy, co dla poszczególnych osób jest bardzo męczące i

nienaturalne. W sposób spontaniczny, bowiem nawiązują się pewne kontakty międzyludzkie,

które usprawniają pracę w danym miejscu, ponieważ tworzą atmosferę wzajemnej akceptacji i

solidarności. Kiedy narzucone jest z góry, że takie kontakty nie są mile widziane, występuje

dysonans wewnętrzny, który jest źródłem stresu w pracy. Ważne jest nie tylko to, by

otoczenie nie stwarzało konfliktów, ale by czynnie wspierało pracownika w jego

poczynaniach. Wsparcie to może mieć różne formy. Zwykle wyróżnia się:

wsparcie emocjonalne – okazywanie sympatii, życzliwości, zainteresowania itp.

3

wsparcie instrumentalne – udzielanie konkretnej pomocy, np. pomoc w rozwiązywaniu

trudnego problemu

wsparcie informacyjne – dostarczanie informacji mających istotne znaczenie dla

radzenia sobie w danej sytuacji

wsparcie oceniające – wyrażenie opinii na temat danej osoby, jej zachowań, wyglądu,

wypowiedzi itp.

Związki wsparcia społecznego ze zdrowiem pracownika można widzieć trojako. Po

pierwsze życzliwość, przychylność otoczenia może stanowić zaporę niedopuszczającą do

samego pojawienia się stresorów. W rezultacie nie dochodzi do reakcji stresowej ze

wszystkimi jej negatywnymi konsekwencjami zdrowotnymi. I tak na przykład, w

harmonijnym środowisku pracy jest mało prawdopodobne, by pracownik został

niesprawiedliwie ukarany. Po drugie, w sytuacji, gdy środowisko pracy dostarcza wielu

stresorów, wsparcie społeczne stanowić może bufor chroniący przed ich negatywnym

wpływem na zdrowie. Prawdopodobnie dlatego, że „tępi ostrze”, pozwala lepiej sobie z nimi

radzić i osłabia rozmiary reakcji stresowej, a w konsekwencji jej negatywne skutki

zdrowotne. Po trzecie wreszcie, mogą istnieć bezpośrednie powiązania między wsparciem

społecznym a samopoczuciem pracownika. Osoba otoczona przychylnością czuje się lepiej i

pewniej, nawet jeśli nie oddziałują na nią aktualnie inne stresory.

Poza tym nieprzyjemny stan fizjologiczny i psychiczny może wywoływać tryb życia,

jaki prowadzimy. Brak ruchu, nieprawidłowe odżywianie się, spędzanie całego dnia przed

telewizorem albo w pracy, brak wypoczynku i snu również mogą być źródłem poważnych

problemów ze zdrowiem, powodować poczucie przygnębienia, zmęczenia, zwiększać

drażliwość. Także niektóre substancje i środki, które spożywamy przyczyniają się do złego

samopoczucia.

Oprócz posiadanych dyspozycji jednostka może podjąć szereg zabiegów, które

poszerzą jej repertuar radzenia sobie ze stresem. W literaturze opisuje się wiele takich metod.

Wspomina się o dwóch głównych typach zabiegów. Pierwszy, polega na eliminowaniu bądź

minimalizowaniu oddziaływania różnorodnych stresorów na jednostkę - jest to prewencja

pierwotna (pierwszego stopnia). Na prewencję wtórną (drugiego stopnia) składają się

różnorodne działania jednostki przezwyciężającej stres. Zaliczamy tutaj również zabiegi

wyspecjalizowanych osób oraz instytucji. Głównym celem owych działań jest osłabienie

napięcia, które już wystąpiło w wyniku oddziaływania na jednostkę określonych stresorów.

Warto podkreślić, że o sposobach radzenia sobie ze stresem nie należy mówić tylko z

punktu widzenia jednostki - podmiotu przeżywającego stres i ponoszącego skutki jego

4

działania, ale także z punktu widzenia zakładu pracy. Stres w miejscu pracy może być

wywołany różnorodnymi elementami sytuacji pracy: trudnymi lub uciążliwymi warunkami,

treścią wykonywanych zadań lub określoną organizacją pracy.

Wspomniana prewencja pierwotna może być realizowana w dwojaki sposób.

Pierwszy polega na wprowadzaniu zmian w środowisku funkcjonowania jednostki, drugi

natomiast na dokonaniu zmian w samej jednostce (zmiana sposobu widzenia i interpretowania

zdarzeń).

Z ramienia zakładu pracy w celu usunięcia stresu mogą być podjęte następujące

zabiegi:

a. zmiana fizycznych warunków pracy w kierunku obniżenia stresogenności, np.

zmniejszenie hałasu, likwidacja nadmiernego chłodu, ciepła;

b. wprowadzenie partycypacyjnych metod zarządzania, dzięki którym pracownicy

uzyskują poczucie kontroli nad tym, co robią;

c. wprowadzenie możliwości swobodnego decydowania przez pracownika o sposobach

wykonania pracy;

d. wprowadzenie indywidualnej ścieżki rozwoju, której skutkiem jest zwiększenie

motywacji do pracy;

e. jasne i precyzyjne określenie roli, zadań i obowiązków pracownika; integrowanie

zespołu pracowniczego, udzielanie wsparcia.

Pracownik, czyli podmiot przeżywający stres w ramach prewencji pierwotnej ma do

dyspozycji następujące zabiegi:

 Podjęcie czynności, mających na celu panowanie nad treścią tzw. mowy wewnętrznej

(mowa wewnętrzna to monolog, który toczy się w głowie każdego człowieka).

Panowanie nad nią polega na eliminacji negatywnych myśli i zastępowaniu ich

pozytywnymi. Monolog pozytywny prowadzi do mobilizacji i przyczynia się do tego,

iż wszystkie trudności będą traktowane przez jednostkę jako wyzwanie a nie

zagrożenie.

 Rozpoznanie realnej wartości stresora i uświadomienie sobie, że spora część naszych

negatywnych emocji wynika z uwzględnienia niewłaściwych przesłanek i przekonań.

Wyróżnia się trzy rodzaje najpowszechniej występujących irracjonalnych przekonań:

destrukcyjna potrzeba sukcesu i aprobaty (polega na przekonaniu jednostki o tym, że

powinna ona zawsze odnosić sukces i wszyscy powinni ją akceptować), destrukcyjna

potrzeba taktu i sprawiedliwości (wyraża się przekonaniem, że jednostka musi być

traktowana przez innych życzliwie, dobrze i taktownie), destrukcyjna potrzeba

5

bezzwłocznej i stałej gratyfikacji (wynika z wpojonego w jednostkę przekonania, że

wszystko, co ją otacza powinno służyć zaspokojeniu jej potrzeb, powinno ułatwiać jej

życie i dawać to, czego ona pragnie). Jeżeli ktoś ma silnie utrwalone powyższe

przekonania to jest podatny na przeżywanie intensywnego stresu w sytuacji odkrycia u

siebie gwałtownej reakcji emocjonalnej wynikającej z irracjonalnych przekonań

należy dążyć do ich zmiany.

 Kształtowanie w sobie umiejętności rozpoznawania rzeczy nieuniknionych. w każdej

instytucji występują pewne sytuacje i zdarzenia będące nieuniknionymi stresorami.

Należy umiejętnie je rozpoznawać i ich unikać lub też zaprzestać angażowania się w

ich rozwiązanie.

Celem zabiegów zaliczanych do prewencji wtórnej jest osłabienie napięcia

przekraczającego optymalny u danej jednostki poziom. Istnieje kilka sposobów redukowania

napięcia. Wśród nich są takie, które mogą przynosić chwilową relaksację (picie alkoholu,

zażywanie środków farmakologicznych, palenie tytoniu), ale w efekcie ich częstego

stosowania mogą prowadzić do szkodliwych dla zdrowia uzależnień.

Istnieją również takie sposoby redukowania napięcia, które nie prowadzą do

uzależnień. Zaliczamy do nich:

 techniki medytacyjne umożliwiające jednostce uzyskanie spokoju wewnętrznego i

pewnego dystansu do zdarzeń i problemów, co przyczynia się do obniżania poczucia

stresu;

 relaksacja neuromięśniowa polega na wykonywaniu szeregu ćwiczeń zmniejszających

aktywność nerwową oraz napięcie skurczowe w prążkowanych mięśniach

szkieletowych;

 trening oddechowy jest formą ćwiczenia, w którym jednostka świadomie zmienia swój

rytm oddychania i w ten sposób wytwarza stan większej relaksacji;

 aktywność fizyczna.

Dokonany powyżej przegląd różnorodnych sposobów redukowania stresu i usuwania

jego skutków świadczy o tym, że można z nim sobie skutecznie radzić na różnych poziomach

jego rozwoju, wykorzystując w tym celu bogaty zestaw środków.

Podstawowym jednak warunkiem skutecznego zwalczania stresu jest wiedza o samym

zjawisku i jego skutkach oraz uświadomienie sobie faktu, że można pomóc sobie i innym i że

zależy to w dużej mierze od nas samych.

6