156

Æwiczenie 18

SURÓWKI I ¯ELIWA

1. CEL ÆWICZENIA

Celem æwiczenia jest zapoznanie siê z typowymi strukturami surówek i ¿eliw; polega ono na obserwacji mikroskopowej struktur surówek bia³ych i ró¿nych gatunków

¿eliwa szarego.

2. WIADOMOŒCI PODSTAWOWE

Surówki albo ¿eliwa s¹ to stopy ¿elaza z wêglem o teoretycznej zawartoœci od 2,11

do 6,67% wêgla. Poza tym stopy te zawieraj¹ jeszcze takie sk³adniki, jak: krzem, mangan, fosfor i siarkê, a niekiedy tak¿e dodatki stopowe, jak: nikiel, chrom, molibden, aluminium i inne.

Polska terminologia rozró¿nia surówki i ¿eliwa, przy czym ró¿nica pomiêdzy tymi stopami dotyczy wy³¹cznie technologii ich otrzymywania. Surówki s¹ bezpoœrednim produktem wielkiego pieca, natomiast ¿eliwa otrzymuje siê po przetopieniu surówki w piecach odlewniczych. Odnoœnie do struktury nie ma ró¿nicy pomiêdzy surówkami i ¿eliwami, tote¿ wszystko co dotyczy surówek bia³ych i szarych dotyczy równie¿

odpowiednich gatunków ¿eliwa.

W zale¿noœci od postaci wystêpowania wêgla i uwarunkowanego tym zabarwie-nia prze³omu rozró¿nia siê surówki i ¿eliwa bia³e i szare. Ponadto istniej¹ równie¿

¿eliwa ci¹gliwe otrzymane po specjalnej obróbce cieplnej odlewów z ¿eliwa bia³ego.

2.1. Surówki bia³e

W surówkach bia³ych wêgiel wystêpuje tylko pod postaci¹ cementytu; dlatego te¿

prze³om ich jest jasny. W zale¿noœci od zawartoœci wêgla i struktury rozró¿nia siê nastêpuj¹ce rodzaje surówek bia³ych:

1) surówki podeutektyczne o zawartoœci 2,11 - 4,3% wêgla, 2) surówki eutektyczne o zawartoœci 4,3% wêgla, 3) surówki nadeutektyczne o zawartoœci 4,3 - 6,67% wêgla..

Surówki bia³e podeutektyczne sk³adaj¹ siê w zakresie temperatur 1148 - 727°C

z dendrytów austenitu z cementytem wtórnym na tle ledeburytu, a poni¿ej 727°C z perlitu, cemntytu wtórnego i ledeburytu przemienionego. Surówki bia³e eutektyczne zbu-Opracowa³: Stanis³aw Rudnik

157

dowane s¹ w wysokich temperaturach z ledeburytu, a poni¿ej 727°C z ledeburytu przemienionego. Surówki zaœ bia³e nadeutektyczne w zakresie 1148 - 727°C sk³adaj¹

siê z ledeburytu i cementytu pierwotnego, a poni¿ej 727°C z cementytu pierwotnego i ledeburytu przemienionego. Poniewa¿ podczas ch³odzenia po zakrzepniêciu ¿eliwa wszelkie przemiany zachodz¹ tylko wewn¹trz ziarn austenitu, forma (kszta³t) poszczególnych sk³adników strukturalnych nie zmienia siê. Dlatego te¿ ¿eliwa bia³e maj¹ przy temperaturze otoczenia podobn¹ strukturê, jak bezpoœrednio po zakrzepniêciu.

Z uwagi na du¿¹ iloœæ cementytu, surówki i ¿eliwa bia³e s¹ bardzo twarde i kruche, i praktycznie nieskrawalne. Równie¿ i w³asnoœci odlewnicze surówek bia³ych s¹ z³e i z tego powodu s¹ one stosowane do dalszego przerobu na stal. Nie stosuje siê odlewów z ¿eliwa bia³ego na czêœci konstrukcyjne. Wyj¹tek stanowi ¿eliwo ci¹gliwe, któ-

re otrzymuje siê przez obróbkê ciepln¹ odlewów z ¿eliwa bia³ego.

2.2. ¯eliwa szare

W ¿eliwach szarych wêgiel wystêpuje czêœciowo w postaci zwi¹zanej jako cementyt, a czêœciowo w postaci wolnej jako grafit. Skutkiem obecnoœci grafitu prze³om tego rodzaju ¿eliwa jest matowo-szary, st¹d te¿ i ich nazwa. Praktycznie maksymalna iloœæ wêgla zwi¹zanego nie przekracza zawartoœci wêgla w perlicie (0,8% C).

2.2.1. Proces grafityzacji

Grafit jest odmian¹ alotropow¹ wêgla i krystalizuje, jak to przedstawia rys. 18.1, w uk³adzie heksagonalnym. Ma on budowê warstwow¹; atomy wêgla w poszczególnych równoleg³ych do siebie warstwach tworz¹ heksagonalne pierœcienie.

Ze wzglêdu na z³o¿ony charakter, zagadnienie grafityzacji (czyli powstanie kryszta³ów grafitu w ¿eliwie) do chwili obecnej nie zosta³o ca³kowicie wyja-

œnione. Rozpatruj¹c strukturê i sk³ad chemiczny austenitu, cementytu i grafitu mo¿na stwierdziæ, ¿e istnieje pewne podobieñstwo budowy krystalicznej austenitu i cementytu, podczas gdy struktury krysta-

° A

liczne austenitu i grafitu s¹ zasadniczo ró¿ne.

403,

Równie¿ pod wzglêdem sk³adu chemicznego austenit (2,11% wêgla) i cementyt (6,67% wêgla) mniej ró¿ni¹ siê od siebie ni¿ austenit i grafit (100% wêgla).

1,42 A°

Z tych wzglêdów wydzielanie cementytu z austenitu Rys. 18.1.

lub z cieczy przebiega ³atwiej ni¿ wydzielanie grafi-Budowa krystaliczna grafitu

tu. Z drugiej strony grafit jest faz¹ bardziej trwa³¹

ni¿ cementyt, tzn. mieszanina austenit-grafit ma mniejszy zapas energii swobodnej ni¿

mieszanina austenit-cementyt, jak to przedstawia rys. 18.2.

158

Czynniki termodynamiczne sprzyja-

F

j¹ wiêc wydzielaniu siê nie cementytu

L

F

lecz grafitu. Rozwa¿aj¹c proces grafi-

naod

tyzacji nale¿y uwzglêdniæ oba te czyn-

obw

F

niki. Jak widaæ z rys. 18.2, linie przed-A+C

a s

stawiaj¹ce zmianê energii swobodnej

gier

FA+G

roztworu ciek³ego (FL) i mieszaniny au-

en

stenit-cementyt (FA + C) przecinaj¹ siê przy temperaturze 1148°C, natomiast li-1148 1154

temperatura, °C

nia zmiany energii swobodnej trwalszej, termodynamicznej mieszaniny austenit-Rys. 18.2.

Zmiana energii swobodnej roztworu ciek³ego (F

grafit (F

L),

A + G) przebiega poni¿ej linii ener-

mieszaniny austenitu z cementytem (FA + C) gii swobodnej mieszaniny asustenit-ce-i mieszaniny austenitu z grafitem (FA + G) w za-mentyt i przecina liniê energii swobodnej le¿noœci od temperatury

cieczy przy temperaturze 1154°C.

Poni¿ej temperatury 1148°C krystalizacja przebiegaæ bêdzie z wytworzeniem cementytu, poniewa¿ z podanych ju¿ wzglêdów wydzielanie cementytu zachodzi ³atwiej pomimo faktu, ¿e mieszanin¹ faz o mniejszej energii swobodnej jest ciecz + grafit.

W zakresie temperatur 1148-1154°C wydzielanie z cieczy mieszaniny austenit-cementyt nie jest w zasadzie mo¿liwe, w warunkach równowagi powinna siê wydzielaæ mieszanina austenit-grafit.

Na rys. 18.3 przedstawiono nietrwa³y uk³ad równowagi fazowej (Fe-Fe3C) oraz uk³ad stabilny (Fe-Cgrafit). Linie uk³adu stabilnego w stosunku do uk³adu metatrwa³ego s¹ przesuniête w kierunku wy¿szych temperatur. Grafit mo¿e wiêc krystalizowaæ bezpoœrednio z cieczy przy ch³odzeniu w w¹skim zakresie temperatur pomiêdzy liniami wykresów równowagi trwa³ej i nietrwa³ej, tj. gdy stopieñ przech³odzenia cieczy jest ma³y lub niewielkie s¹ szybkoœci ch³odzenia.

Grafit powstawaæ mo¿e ponadto w wyniku rozk³adu cementytu w stanie sta³ym.

Proces ten ma charakter dyfuzyjny i praktycznie przebiega tylko przy temperaturach podwy¿szonych. Przy temperaturze poni¿ej linii P’S’K’ fazami trwa³ymi s¹ ferryt i grafit, dlatego te¿ w tym zakresie temperatur cementyt rozk³ada siê wg reakcji: Fe3C → F + Cgrafit

gdzie: F – ferryt

Bior¹c pod uwagê, ¿e rozpuszczalnoœæ wêgla w ferrycie jest nieznaczna, proces ten mo¿e prowadziæ praktycznie do ca³kowitej grafityzacji, tj. do przemiany ca³ej iloœci cementytu w grafit. Przy temperaturze powy¿ej linii P’S’K’ fazami trwa³ymi s¹ austenit i grafit i dlatego cementyt w tym zakresie temperatur rozk³ada siê wed³ug reakcji: Fe3C → A + Cgrafit

gdzie: A – austenit.

159

A

1538

B

L

J

1400 N

1394

L + γ

Fe3C

L + Fe3C

D

1200

E’ 2,08

1154°C

C’

γ

E

1148°C

C

F

1000

°C

G

γ + Fe3C

atura, 800 M

0S’

738°C

per

P

S

727°C

K

tem 600

α + Fe3C

400

200

0

1

2

3

4

5

6

7

Fe

C, %

Rys. 18.3. Metatrwa³y uk³ad równowagi fazowej (Fe-Fe3C) oraz uk³ad stabilny (Fe-Cgrafit) Wytworzony w wyniku grafityzacji austenit ³¹cznie z istniej¹cym ju¿ poprzednio au-stenitem ulega przy ch³odzeniu przemianom zgodnie z uk³adem Fe-Fe3C na perlit wzglêdnie ferryt i perlit, zale¿nie od iloœci wêgla w austenicie. Gdy ch³odzenie poni¿ej linii PSK by³o bardzo powolne, mo¿e ulec grafityzacji w tym czasie równie¿ cementyt eutektoidalny (zawarty w perlicie).

Ogólnie bior¹c szybkie ch³odzenie sprzyja tworzeniu siê ¿eliwa bia³ego, natomiast powolne ch³odzenie powoduje powstawanie grafitu i tym samym ¿eliwa szarego.

2.2.2. Mikrostruktura ¿eliwa szarego

W ¿eliwie szarym rozró¿nia siê nastêpuj¹ce sk³adniki strukturalne: osnowê metaliczn¹, grafit, eutektykê fosforow¹ oraz wtr¹cenia niemetaliczne.

W zale¿noœci od osnowy metalicznej podzia³ ¿eliwa szarego jest nastêpuj¹cy: 1) ¿eliwa ferrytyczne (ferryt i grafit), 2) ¿eliwa ferrytyczno-perlityczne (ferryt, perlit i grafit), 3) ¿eliwa perlityczne (perlit i grafit), 4) ¿eliwa nadeutektoidalne (perlit, cementyt wtórny i grafit) – praktycznie nie stosowane.

Jak widaæ osnowa metaliczna ¿eliwa szarego jest podobna do stali.

160

2.2.3. Wp³yw grafitu na w³asnoœci mechaniczne ¿eliwa Grafit obni¿a mechaniczne w³asnoœci ¿eliwa, przy czym wp³yw ten jest zale¿ny od iloœci, wielkoœci, kszta³tu i rozmieszczenia. Przy zachowaniu pozosta³ych warunków niezmiennych, wp³yw grafitu na w³asnoœci ¿eliwa jest tym wiêkszy, im jest go wiêcej; dlatego te¿ w praktyce stosuje siê ¿eliwa o niezbyt du¿ej zawartoœci wêgla (zazwyczaj nie wiêcej ni¿ 4% wêgla ca³kowitego, w czym 3 % w postaci grafitu). Oprócz iloœci grafitu na w³asnoœci ¿eliwa maj¹ równie¿ wp³yw wielkoœæ, kszta³t i rozmieszczenie grafitu.

Grafit mo¿e wystêpowaæ w ¿eliwach jako grafit mia³kowy, grafit krêtkowy, grafit sferoidalny oraz jako wêgiel ¿arzenia (grafit k³aczkowy). Wydzielenia grafitu powinny byæ drobne i równomiernie roz³o¿one. W takim ¿eliwie os³abienie osnowy metalicznej wywo³ane obecnoœci¹ grafitu jest najmniejsze. Obecnoœæ grafitu sferoidalnego po-zwala na uzyskanie ¿eliwa o wysokiej wytrzyma³oœci i dobrych w³asnoœciach pla-stycznych.

2.2.4. Sk³adniki chemiczne ¿eliwa szarego Jednym z najwa¿niejszych sk³adników ¿eliwa szarego jest krzem; jest to typowy pierwiastek sprzyjaj¹cy grafityzacji. Przez odpowiedni dobór zawartoœci wêgla i krzemu oraz szybkoœci ch³odzenia mo¿na regulowaæ stopieñ grafityzacji oraz wp³ywaæ na strukturê osnowy metalicznej. Wykres zale¿noœci struktury odlewu ¿eliwnego o gruboœci œcianki 50 mm od zawartoœci wêgla i krzemu w ¿eliwie przedstawiono na rys.18.4.

Na rys. 18.5 zamieszczono wykres ujmuj¹cy zale¿noœæ struktury odlewu ¿eliwnego od ³¹cznej zawartoœci wêgla i krzemu oraz od gruboœci œcianki odlewu (która decyduje o szybkoœci ch³odzenia). Zawartoœæ krzemu w ¿eliwach odlewniczych waha siê od 5

7,0

4

6,0

i, %

C, % 3

I

II

III

C+S 5,0

2

I

II

III

4,0

1

0

25

50

75

0

1

2

3

4

5

6

7

gruboœæ œcianki, mm

Rys. 18.4.

Rys. 18.5.

Wykres Maurera zale¿noœci struktury odlewu ¿e- Wykres Greigera - Klingensteina zale¿noœci struk-liwnego o gruboœci œcianki 50 mm od zawartoœci tury odlewu ¿eliwnego od ³¹cznej zawartoœci wêgla wêgla i krzemu w ¿eliwie: I – ¿eliwa bia³e, II – ¿e- i krzemu oraz gruboœci œcianki odlewu: I – ¿eliwa liwa szare perlityczne, III – ¿eliwa szare ferry- bia³e, II – ¿eliwa szare perlityczne, III – ¿eliwa szare tyczne

ferrytyczne

161

0,5 do 3,5%. Zwiêkszaj¹c zawartoœæ krzemu mo¿na os³abiæ wp³yw szybkoœci ch³odzenia, otrzymuj¹c ¿eliwo szare nawet przy du¿ych szybkoœciach ch³odzenia.

Siarka w ¿eliwie szarym jest domieszk¹ szkodliw¹; pogarsza ona w³asnoœci odlewnicze ¿eliwa i sprzyja jego zabieleniu. Dlatego te¿ siarki w ¿eliwach winno byæ jak najmniej.

Mangan jest wprawdzie pierwiastkiem wêglikotwórczym i utrudnia grafityzacjê, jednak jego obecnoœæ w ¿eliwach szarych w zawartoœciach 0,4 - 1,2% jest po¿¹dana ze wzglêdu na fakt, ¿e mangan wi¹¿e siarkê, przeciwdzia³aj¹c jej szkodliwemu dzia³aniu, a ponadto odtlenia ¿eliwo.

Fosfor wystêpuje w ¿eliwach w zawartoœciach 0,1 - 1,5 % i jest po¿¹danym sk³adnikiem, gdy¿ obni¿a temperaturê topnienia ¿eliwa i podnosi jego rzadkop³ynnoœæ. Fosfor wystêpuje w ¿eliwie w postaci potrójnej eutektyki fosforowej Fe3C-Fe3P-Fe, zwanej steadytem o temperaturze topnienia 960°C. Ze wzglêdu na to, ¿e eutektyka fosforo-wa jest sk³adnikiem twardym i kruchym w ¿eliwach maszynowych zawartoœæ fosforu nie powinna jednak przekraczaæ 0,5%, a eutektyka powinna byæ mo¿liwie równomiernie rozmieszczona w postaci drobnych wydzieleñ.

O ile ¿eliwo zawiera jeszcze inne specjalnie wprowadzone dodatki, to takie ¿eliwo nazywamy stopowym.

2.2.5. ¯eliwa szare niestopowego

Ocenê jakoœci ¿eliwa szarego dokonuje siê na podstawie próby rozci¹gania. Wg normy PN-EN 1561: 2000 (zast¹pi³a ona normê, PN-92/H-83101), obejmuj¹cej poszczególne klasy ¿eliwa szarego niestopowego, poszczególne klasy ¿eliwa oznacza siê symbolem EN-GJL oraz trzycyfrow¹ liczb¹ okreœlaj¹c¹ minimaln¹ wytrzyma³oœæ na rozci¹ganie, okreœlon¹ na próbkach wykonanych z wa³ków o œrednicy 30 mm np.

EN-GJL 150. ¯eliwo o wy¿szej wytrzyma³oœci uzyskuje siê w drodze modyfikacji.

Polega ona na wprowadzeniu przed odlewaniem do ciek³ego ¿eliwa niewielkiej iloœci modyfikatorów, np. ¿elazo-krzemu lub wapnio-krzemu w iloœci 0,1 - 0,5%. Modyfikator powoduje rozdrobnienie struktury, a zw³aszcza grafitu i umo¿liwia otrzymanie jed-norodnej struktury odlewu nawet przy przekrojach znacznie siê od siebie ró¿ni¹cych gruboœci¹.

2.2.6. ¯eliwo sferoidalne

W ¿eliwie sferoidalnym grafit ma postaæ kulek, osnowa metaliczna mo¿e byæ fer-rytyczna, ferrytyczno-perlityczna lub perlityczna. Sferoidyzacjê grafitu uzyskuje siê przez wprowadzenie do ciek³ego ¿eliwa magnezu lub jego stopów wzglêdnie ceru lub jego stopów. Tego rodzaju ¿eliwa wykazuj¹ nie tylko dobre w³asnoœci wytrzyma³o-

œciowe, lecz tak¿e i pewn¹ elastycznoœæ, której miar¹ jest wyd³u¿enie. Klasyfikacjê

¿eliwa sferoidalnego ujmuje norma EN-PN 1563: 2000 wprowadzona zamiast normy PN-92/H-83123.

162

Poszczególne gatunki ¿eliwa sferoidalnego oznaczone s¹ symbolem EN-GJS oraz liczb¹ cztero lub piêciocyfrow¹, z której trzy pierwsze oznaczaj¹ minimaln¹ wytrzyma³oœæ na rozci¹ganie (Rm), a jedna lub dwie nastêpne minimalne wyd³u¿enie (A5) np.

¿eliwo gatunku EN-GJS-600-3 winno mieæ minimalne Rm ≥ 600 MPa/mm2 i A5 ≥ 3%.

Produkowane gatunki ¿eliwa sferoidalnego w zale¿noœci od struktury osnowy metalicznej posiadaj¹ w³aœciwoœci mechaniczne mieszcz¹ce siê w zakresie: Rm = 350-900 MPa i wyd³u¿enie A5 ≥ 22-2%.

Je¿eli podczas procesu sferoidyzacji wprowadzona zostanie do ¿eliwa mniejsza iloœæ sferoidyzatora powstaj¹cy grafit uzyska postaæ poœredni¹ pomiêdzy p³atkowym a sferoidalnym. ¯eliwo o takim graficie nosi nazwê ¿eliwa wermikularnego. Nie jest ono do tej pory znormalizowane.

2.2.6. ¯eliwo ci¹gliwe

¯eliwo ci¹gliwe otrzymuje siê przez wy¿arzenie grafityzuj¹ce odlewów z ¿eliwa bia³ego. W czasie wy¿arzania nastêpuje rozk³ad cementytu na austenit wzglêdnie ferryt i wolny wêgiel zwany wêglem ¿arzenia. Wêgiel ¿arzenia ma kszta³t zaokr¹glonych skupieñ na tle osnowy metalicznej. Taka postaæ wystêpowania grafitu zmniejsza nie-ci¹g³oœæ osnowy metalicznej i dlatego ¿eliwo ci¹gliwe wykazuje dobr¹ plastycznoœæ.

Im drobniejsze s¹ wydzielenia wêgla ¿arzenia, tym w³asnoœci mechaniczne ¿eliwa ci¹gliwego s¹ wy¿sze. Rozró¿nia siê ¿eliwo ci¹gliwe bia³e i ¿eliwo ci¹gliwe czarne.

¯eliwo ci¹gliwe bia³e otrzymuje siê przez wy¿arzanie odwêglaj¹ce przy temperaturze 950-1000°C przez okres 60-90 godzin z nastêpnym studzeniem. Podczas wy¿arzania odlewy znajduj¹ siê w specjalnych skrzyniach wype³nionych pokruszon¹ rud¹

¿elaza lub zgorzelin¹. W wyniku wy¿arzania powierzchniowa warstwa odlewów ulega odwêgleniu i ma strukturê ferrytyczn¹ bez wêgla ¿arzenia, natomiast w rdzeniu wystêpuje wêgiel ¿arzenia na tle osnowy perlityczno-ferrytycznej. Prze³om takiego

¿eliwa jest bia³y.

¯eliwo ci¹gliwe czarne otrzymuje siê przez wy¿arzanie odlewów w warunkach

„obojêtnych”, którymi zwykle jest piasek kwarcowy, rozdrobniony ¿u¿el itp. Wy¿arzanie to przeprowadza siê w dwu etapach:

1) pierwszy okres wy¿arzania przy temperaturze 950-1000°C przez czas konieczny do roz³o¿enia swobodnego cementytu,

2) drugi okres przy temperaturach poni¿ej linii PSK dla roz³o¿enia cementytu wtórnego i eutektoidalnego.

Wy¿arzanie to, którego schemat podaje rys.18.6, trwa 70-80 godz. G³ównymi sk³ad-nikami strukturalnymi tego ¿eliwa s¹: wêgiel ¿arzenia, ferryt i ma³e iloœci perlitu. Wskutek obecnoœci wêgla ¿arzenia prze³om tego ¿eliwa jest czarny. Przy szybszym stygniêciu poni¿ej linii PSK (np. w powietrzu) cementyt eutektoidalny nie ulega grafityzacji i struktura ¿eliwa bêdzie siê sk³ada³a z wêgla ¿arzenia i perlitu. Takie ¿eliwo zwie siê ci¹gli-wym ¿eliwem perlitycznym.

163

950-1000°C

A

C

1

°

140°C

a,

atur

per

6-12 godz.

tem

20-26 godz. 15 godz.

30 godz.

Rys. 18.6.

Wykres wy¿arzania ¿e-

liwa ci¹gliwego czarnego

70-80 godz.

czas, godz.

Klasyfikacja produkowanego w Polsce ¿eliwa ci¹gliwego, ich oznaczenia i klasy-fikacjê podaje norma PN-EN 1562:2000, która zast¹pi³a normê PN-92/H-83221. Zgodnie z t¹ norm¹ rozró¿nia siê:

1) ¿eliwo ci¹gliwe bia³e o symbolu EN-DJMW

2) ¿eliwo ci¹gliwe czarne o symbolu EN-GJMB

Oprócz symbolu ka¿dy gatunek ¿eliwa ci¹gliwego jest oznaczony liczb¹ czterocy-frow¹ lub piêciocyfrow¹, z której trzy pierwsze cyfry oznaczaj¹ minimaln¹ wytrzyma³oœæ na rozci¹ganie w MPa, ), a jedna lub dwie nastêpne minimalne wyd³u¿enie (A3) np. EN-GJMB-450-6.

3. MATERIA£Y I URZ¥DZENIA

Mikroskopy metalograficzne, komplet zg³adów metalograficznych, atlas metalograficzny.

4. PRZEBIEG ÆWICZENIA

Æwiczenie polega na dok³adnej obserwacji zg³adów ró¿nego rodzaju surówek i ¿eliw pod mikroskopem. Ogl¹dane struktury nale¿y starannie przerysowaæ na arkusz bia³ego papieru, zwracaj¹c uwagê na poprawne pokazanie charakterystycznych cech danej struktury. Na rysunku nale¿y zaznaczyæ sk³adniki strukturalne, a ponadto podaæ powiêkszenie mikroskopu, przy którym ogl¹dano opisywan¹ strukturê i odczynnik, którym próba zosta³a wytrawiona.

5. WYTYCZNE DO OPRACOWANIA SPRAWOZDANIA Sprawozdanie z æwiczenia winno zawieraæ: 1) Klasyfikacjê ¿eliw wed³ug norm,

164

2) Rysunki ogl¹danych mikrostruktur wraz z opisami.

3) Klasyfikacjê postaci grafitu dla próbki wybranej próbki wg PN-75/H-04661.

4) Przyk³ady zastosowania ¿eliwa ci¹gliwego i sferoidalnego.

6. LITERATURA UZUPE£NIAJ¥CA

[1] Dobrzañski L.A.: Metaloznawstwo i obróbka cieplna stopów metali. Wyd.

Pol.Œl., Gliwice 1993.

[2] Gulajew A.P.: Metaloznawstwo. „Œl¹sk”, Katowice 1967.

[3] Polskie normy:

PN-EN 1561: 2000, PN-EN 1562: 2000, PN-EN 1563: 2000.

PN-75/H-04663: ¯eliwo szare, sferoidalne i ci¹gliwe. Badania metalograficzne.

Okreœlenie struktury.

[4] Rudnik S.: Metaloznawstwo. PWN, Warszawa 1986.

[5] Staub F: Metaloznawstwo. Œl.W.T., Katowice 1994.

[6] Weso³owski K: Metaloznawstwo. T. 2. WNT, Warszawa 1969.