PYTANIA PROBLEMOWE




P Y T
A N I A P R O B L E M O W E

 

Jakie
rodzaje i gatunki literackie występowały w II połowie XVIII

wieku
- ich źródła, czemu zawdzięczają swoją popularność

 

Oświecenie
w Polsce trwa od połowy XVII wieku do pierwszych dziesięcioleci

wieku
XIX. Nazwany jest wiekiem rozumu - u podstaw założeń epoki -

filozofia
racjonalistyczna, zasadą postępowania stał się empiryzm,

podstawą
stosunków międzyludzkich prawa natury. Głoszono prawo
człowieka

do
swobody przekonań, uznano potrzebę oświecenia obywateli,
pochwałę

rozumu.
Wychowanie w duchu narodowym. Nakładano na literaturę funkcję

utylitarną
z zasadą "uczyć, bawić, wzruszać" (Horacy).
Dydaktyczny

charakter
literatury sprzyjał rozwojowi takich gatunków jak: bajka,
poemat

heroikomiczny,
komedia, powieść. Bajka - umożliwiła krytykę, a w poincie

pozwalała
na pouczenie społeczeństwa, naprawę obyczajów, wdrożenie
zasad

moralnych.
Mistrzem bajek był Ignacy Krasicki, podejmował w nich różne

tematy
- polityczne ("Ptaszki w klatce"), gdzie ubolewa, że
młode

pokolenie
nie docenia wolności. Bajki Krasickiego są alegoryczne,

bohaterami
są często zwierzęta - mają dać wizję świata ludzkiego.
Krasicki

w
"Bajkach" krytykuje nierówności społeczne, mówi o
ciężkim losie chłopa,

dzięki
pracy którego bogaci się szlachta. Najwięcej bajek poświęca

problematyce
moralnej - krytykuje wady i sarmacką postawę szlachty, także

fałszywą
przyjaźń, czy dumę rodową, nadużywanie siły wobec
słabszego. W

swoich
utworach chce uczyć rozwagi, rozsądku życiowego, szacunku dla

chłopa,
uczciwości i skromności. Satyra - również pełni funkcję
edukacyjną

- ma
oświecać i piętnować ukazane w niej zjawiska - wady i
przywary

ludzkie,
obyczaje, osoby, grupy i stosunki społeczne, postawy

światopoglądowe
czy orientacje polityczne. Krasicki w "Satyrach"

przedstawia
całą galerię postaci charakterystycznych dla czasów

stanisławowskich,
krytykując w nich ujemne zjawiska: cudzoziemszczyznę,

pijaństwo,
rozrzutność i marnotrawstwo. "Żona modna" - ukazuje
typ żony

"sfrancuziałej",
lubiącej bale, wystawny tryb życia - pokazuje, że takie

postępowanie
niszczy polskie tradycje i doprowadza do ruiny majątki

szlacheckie.
"Pijaństwo" - krytyka zgubnego nałogu odbierającego

człowiekowi
jego godność. Rozmyślanie nad słabościami natury człowieka,

który
pije wbrew racjonalnym argumentom. "Do króla" - satyra
z elementami

politycznymi.
Ukazana szlachta zarzucająca królowi, że nie jest z

królewskiego
rodu lecz z tej samej sfery co oni, że jest za młody, za

dobry...
Krytyka szlachty sarmackiej, jej mentalności, sposobu

argumentowania,
zawiści, zazdrości, głupoty.

Poemat
heroikomiczny - posługuje się komizmem, ukazuje sprzeczności

między
rzeczywistością a jej modelem. Zestawia wzór życia zakonnego
z

faktycznym
życiem. Poemat heroikomiczny ośmiesza styl poematu heroicznego.

Styl
jest podniosły, patetyczny, a utwór mówi o rzeczach błahych i

komicznych.
Podobieństwo stylu do eposu. Wydane w czasach reformy

szkolnictwa
przez KEN - głos w dyskusji o sposobach wychowania i

kształcenia.
Przed powołaniem tej instytucji szkolnictwo zmonopolizowane

było
przez zakony. "Myszeida" ;
"Antymonachomachia".

Powieść
- wprowadza nowy typ bohatera krytykującego dotychczasowy system

wartości.
Pierwsza polska powieść - "Mikołaja Doświadczyńskiego

przypadki".
Dzieje tytułowego bohatera służą Krasickiemu do potępienia

zepsucia
moralnego szlachty, życie ponad stan, lekkomyślności. Dzięki

pracy
fizycznej Doświadczyński odradza się moralnie i staje się
wzorowym,

mądrym
gospodarzem. "Pan Podstoli" - wzór dobrego,
oświeconego

szlachcica-gospodarza.

Komedia
- Franciszek Zabłocki "Fircyk w zalotach". Ukazany
XVIII-wieczny

lekkoduch,
zalotnik. Miłość którą przeżywa zmienia go na korzyść. W

okresie
Sejmu Czteroletniego, gdy sprawy reform politycznych i
społecznych

były
w centrum zainteresowania, pojawiła się komedia polityczna -

J.U.
Niemcewicz "Powrót posła" (1790 r.). Przedstawia dwa
obozy szlacheckie:

reform
i konserwatywny. Komedia podejmuje kwestię naprawy państwa -

zniesienia
liberum veto i wolnej elekcji, poprawy doli chłopa. Niemcewicz

kształtuje
świadomość polityczną społeczeństwa, potępia obrońców
starego,

feudalnego
porządku. Inną rolę odegrała komedia polityczna w latach

Targowicy.
Wojciech Bogusławski - "Krakowiacy i Górale" - budzi
uczucia

patriotyczne,
pokazuje tężyznę i siłę ludu, zapał do walki,
niezależność i

miłowanie
wolności (listopad 1792 r.) Literatura oprócz walki o
odrodzenie

moralne
społeczeństwa, kształtuje w latach 90-tych jego świadomość

polityczną
i głosi ideę wolności narodowej.

 

Pisarstwo
Ignacego Krasickiego - styl, gatunki, bohaterowie, tematy

 

Najwybitniejszy
przedstawiciel czasów stanisławowskich, czołowy

reprezentant
nurtu klasycznego opartego na wzorach francuskich.

Charakterystyczną
cechą jest rozpiętość gatunkowa jego twórczości. Liryka

"Hymn
do miłości ojczyzny", pisał również bajki, satyry,
poematy

heroikomiczne,
powieści, a także listy poetyckie ("Do ks. Adama

Naruszewicza"),
komedia "Krosienko", epos historyczny "Wojna
chocimska",

dialog
"Rozmowy zmarłych", "Życie znanych mężów na
wzór Platona", napisał

także
encyklopedię "Zbiór potrzebnych mądrości", a także
dzieło

krytyczno-literackie
"O rymotwórstwie i rymotwórcach" - pierwsza w Polsce

historia
literatury powszechnej i polskiej - rozważania teoretyczne.

Krasicki
realizował literaturę jako narzędzie społecznej edukacji i
takiej

koncepcji
służyły gatunki literackie o charakterze satyrycznym i

moralizatorskim.
W bajkach i satyrach w sposób lekki i ironiczny wypowiada

gorzkie
prawdy o świecie i panującym w nim stosunkach.
Charakterystyczne

dla
polskiej satyry jest bezimienna krytyka ludzkich błędów.
"Hymn do

miłości
ojczyzny" - określa obowiązki każdego obywatela wobec
ojczyzny,

mówi
o konieczności służenia jej aż do oddania życia włącznie,
każda

ofiara
złożona ojczyźnie dla jej wolności przynosi chlubę.

 

Satyryczna
prawda o szlachcie polskiej w twórczości Krasickiego

 

W
satyrach występuje m.in. przeciwko ideologii sarmatyzmu i jej
zgubnym

skutkom,
które ujawniły się w życiu społecznym. Ten charakterystyczny
dla

poetyki
klasycyzmu styl odgrywał przede wszystkim funkcję dydaktyczną,

krytycznie
ukazywał wady społeczne i złe obyczaje. Postawy szlachty

krytykował
w "Bajkach" i "Satyrach".

Satyra
"Do króla" - daje do zrozumienia iż bez względu na
zajmowane przez

daną
osobę stanowisko, czy urząd podlega ono publicznej ocenie.
Utwór jest

szyderstwem
ze szlacheckiej ciemnoty, ośmiesza niezadowolenie szlachty

pozostającej
w swoich sarmackich przyzwyczajeniach i niechętnej poglądom

oświeceniowym,
przytacza argumenty szlacheckiego sposobu myślenia o

przewadze
siły i przemocy nad wykształceniem. "Świat zepsuty"
- tematyka

społeczna,
potępienie upadku dobrych obyczajów. Konfrontuje przeszłość
z

teraźniejszością
na niekorzyść tej drugiej. Oburza się z powodu braku

szacunku
dla tradycji przodków, na jawne wykraczanie poza normy moralne -

lekkomyślne
małżeństwa, popularność rozwodów, odejście od wiary.

Demaskuje
obłudę dobrych manier i eleganckich pozorów u swoich

współczesnych,
oskarża ich o zaprzepaszczenie dziedzictwa ojców, zanik

wartości
i upadek państwa. "Pijaństwo" - pijaństwo
spowodowane źle

pojmowaną
gościnnością, sposobem podejmowania gości, mówi że do
napicia

się
dobry jest każdy pretekst. Mówi o zgubnym wpływie nałogu i
zaletach

wstrzemięźliwości.
"Żona modna" - małpowanie zagranicznych wzorów,

marnotrawienie
majątków, życie ponad stan, gdy kraj podejmował próby

odbudowy
gospodarczej. "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki"
- funkcje

dydaktyczne,
na przykładzie losów bohatera pokazane jest jak ważne w życiu

jest
wychowanie, zdobywanie doświadczeń, jak złe skutki przynosi
uleganie

modom
i bezmyślność.

 

 

Związek
literatury Oświecenia z działalnością Sejmu Czteroletniego

 

Niezadowolenie
z rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego, coraz większe

wpływy
zaborczej Rosji - to najważniejsze przyczyny lęku i
niezadowolenia,

przyczyna
powołania do życia kolejnego sejmu - starania o zachowanie

niepodległości.
Pisarze wzięli czynny udział w walce o wolność.

Najczęściej
pojawiające się formy to: list, felieton, broszura, ulotka,

artykuł,
esej, rozprawa, komedia, satyra, wiersze, pieśni
okolicznościowe

-
poruszały sprawy aktualnych wydarzeń, często stanowiły apele
do

społeczeństwa.

Stanisław
Staszic "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego",
"Przestrogi dla

Polski";
Franciszek Jezierski "Katechizm o tajemnicach rządu
polskiego";

Hugo
Kołłątaj "Anonima listów kilka" - wolność dla
chłopa (poglądy zbliżone

do
Staszica); J.U. Niemcewicz "Powrót posła"; Franciszek
Karpiński - pieśń

"Na
trzeci dzień maja 1791" daje wyraz radości z uchwalenia
konstytucji,

składa
hołd mądrości jej twórców i królowi, któremu to wdzięczni
są

wszyscy
Polacy.

 

 

"Powrót
posła" - komedia polityczna i obyczajowa

 

Wystawiona
na kilka miesięcy przed ogłoszeniem Konstytucji 3 maja. Zawarł

w
niej Niemcewicz ważką treść polityczną, ściśle związaną
z nowatorskimi

pracami
stronnictwa patriotycznego. Konfrontując program reform z

poglądami
konserwatystów, ośmieszając ich ciemnotę i brak rozeznania w

problemach
kraju i społeczeństwa utwór stał się agitacją na rzecz

patriotyzmu
i konieczności zmian w Rzeczypospolitej. Uznano ten utwór za

pierwszą
polską komedię polityczną. By zdemaskować konserwatystów
autor

posłużył
się kpiną i ironią. Zadowolony z siebie przedstawiciel

konserwatystów
niemal z dumą chwali się swoim nieuctwem i ciasnotą

poglądów.
To co bywało przedtem budzi jego szczery entuzjazm - zaciekle

broni
liberum veto, uważa ją za najwspanialszą zdobycz szlachty,
nazywa je

"źrenicą
wolności". Zwolennik wolnej elekcji z czułością wspomina
czasy

saskie
kiedy "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w
kieszeni", robili co

chcieli,
jest ślepo przywiązany do innych elementów tradycji
szlacheckiej

nie
dostrzegając niebezpieczeństw, które wiążą się z
utrzymaniem w Polsce

takiego
stanu: możliwości utraty niepodległości, osłabienie
obronności,

zastoju
gospodarczego. Kompromitują go także poglądy o zawarciu przez

Polskę
sojuszu z krajami dalekimi, które co prawda nie będą w stanie

pomóc,
ale i nie zaszkodzą. Komedia miała na celu przekonać ludzi o

szkodliwości
jednej postawy politycznej i korzyściach płynących z drugiej.

Utwór
ma także walory obyczajowe. Pokazuje i wyśmiewa pewne mody,
typy

obyczajności.
Starosta Gadulski jest obojętny na przyszły los córki w

małżeństwie
- interesuje go tylko czy trzeba będzie dać posag czy nie.

Małżeństwo
to gorąco popiera starościna - typowa "żona modna",

"sfrancuziała"
kosmopolitka, która gardzi wszystkim co polskie, nie bardzo

umie
pisać poprawnie w ojczystym języku, marnotrawi majątek męża.
Jest

"cudzoziemką
we własnym kraju" (słowa Podkomorzego). Szarmancki to
również

przykład
kosmopolity, który odwiedzając kraje europejskie, nie wzbogaca

praktycznej
wiedzy, nie wie nawet co istotnego się w nich dzieje, za to

doskonale
zna cechy modnych strojów, możliwości zabaw - czyli wszystkie

sposoby
wydania pieniędzy. Ciągle mu ich brakuje więc stał się
typowym

łowcą
posagów. Przy ożenku liczy się dla niego tylko majątek. Dla

starościny
Szarmancki jest przykładem elegancji, obycia towarzyskiego,

wzorem
romansowego kawalera dzięki uprawianej przez niego sztuce
flirtów i

zalotów.
Los Polski jest mu zupełnie obojętny, pracę dla niej uważa za

modę,
nie myśli marnować sobie życia. Niemcewicz prezentuje
również wzory

polityczne
godne naśladowania. Podkomorzy tak jak Gadulski jest Sarmatą,

jednak
nie jest ślepo zapatrzony w tradycję. Czerpie z niej to co
dobre,

odrzuca
co złe. Jest mądrym, wzorowym ojcem oraz dobrym opiekunem
swoich

poddanych
- niemałe znaczenie ma fakt nadania chłopom wolności,
uwolnienie

ich
od poddaństwa. Jego syn Walery jest człowiekiem uczciwym, dla
którego

najważniejsze
jest dobro ojczyzny. Postacie negatywne obdarzone są

znaczącymi,
charakteryzującymi je nazwiskami, oznaczającymi najbardziej

rzucającą
się w oczy cechę (nawiązanie do tradycji Molierowskiej).
Dzięki

czemu
nie pozostawia czytelnikowi żadnych wątpliwości z kogo ma się
śmiać.

 

Oświecenie
- epoka polemiki z sarmatyzmem

Geneza
Oświecenia w Polsce związane jest z kryzysem sarmatyzmu oraz
jego

politycznymi
i kulturalnymi skutkami. Należy do nich zaliczyć szlachecki

republikanizm
i parlamentaryzm za wszystkimi narosłymi przez wieki

deformacjami.
Krytykowano także literaturę bezkrytyczną i pełną ozdobnego

pustosłowia.
Bezprzykładna anarchia, pozorny charakter szlacheckiej

demokracji
i równości, upadek gospodarczy i utrata możliwości
stanowienia

o
losach własnego państwa zadecydowały o odmienności polskiego
Oświecenia.

Nadrzędną
sprawą dla twórców oświeceniowych w Polsce stała się walka
o

naprawę
Rzeczypospolitej. Twórcy krytykowali szlachtę za odejście od

ideałów
sarmackich. Rzeczywistość znacznie odbiegała od tego wzorca i
to

było
przyczyną anarchii w państwie (I. Krasicki; J.U. Niemcewicz -

"Powrót
posła"). Także publicyści epoki Oświecenia wypowiadali
się

krytycznie
na temat szlachty polskiej. Adam Naruszewicz - autor ośmiu

satyr
ukazujących życie i obyczaje szlachectwa. Najważniejsze z nich
to:

"Chudy
literat" - z niepokojem i żalem mówi o braku
zainteresowania

szlachty
poważną i wartościową książką. Wystarcza im tylko
kalendarz, w

którym
wiadomości nie wykraczają poza przeciętny poziom umysłowy

czytelnika.
"Historia narodu polskiego" - opracował dzieje narodu
od

czasów
Władysława Jagiełły. Jako patriotę najbardziej boli go to,
że

Polacy
sami doprowadzili do upadku politycznego ojczyzny, że anarchia

szlachecka
ułatwiła zaborcom grabież naszych ziem. F.S. Jezierski -

zwracał
uwagę na postawy obywatelskie, ostro krytykował szlachtę za

pogardę
dla innych stanów, bronił ludu, który uważał za podstawę
narodu.

Zbyt
wielkie znaczenie arystokracji w kraju uważa za niesłuszne.
Pragnie

zrównania
politycznego mieszczan i szlachty aby umocnić władzę
państwową,

żąda
opieki prawnej dla chłopa. ("Katechizm o tajemnicach rządu

polskiego").

 

Życie
umysłowe i kulturalne w Polsce epoki oświecenia - szkolnictwo,
teatr, mecenat króla, czasopiśmiennictwo

MECENAT
- Stanisław August jako polityk nie odniósł większych
sukcesów,

ale w
jako mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego rozwoju.

Skupił
wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów, malarzy,

których
wspomagał materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe,

licząc
na ich wkład w tworzeniu światłej i nowoczesnej Polski.
Dzięki

niemu
rozwijało się malarstwo, m.in. Belotto Canaletto (obrazy

osiemnastowiecznej
Warszawy), Marcello Baciarelli (portrety). Zasługą

króla
było również założenie w roku 1766 Szkoły Rycerskiej,
zwanej

Korpusem
Kadetów, komendantem której był Adam Kazimierz Czartoryski.
Była

to
szkoła średnia przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej,
przygotowująca

do
służby wojskowej, w której głównym zadaniem było wychowanie
młodzieży w

duchu
kultury oświeceniowej i wpojenie obowiązku służby ojczyźnie.

CZASOPISMIENNICTWO
- "Monitor" wydawany i redagowany przez Franciszka

Bohomolca.
Pismo wzorowane na angielskim "Spectator", ukazywało
się dwa

razy
w tygodniu i rozwijało działalność społeczną, polityczną i
oświatową.

Do
współpracowników "Monitora" należeli wybitni
pisarze, jak Ignacy

Krasicki
czy Adam Naruszewicz. Na łamach czasopisma propagowano idee

oświecenia,
walczono z ciemnotą i zacofaniem, ośmieszano sarmatyzm

szlachecki.
Głównym przedmiotem krytyki stała się obyczajowość
szlachecka,

a
przede wszystkim pijaństwo, marnotrawstwo, życie nad stan,
okrucieństwo

wobec
poddanych, pogoń za cudzoziemszczyzną. Innym czasopismem, o

charakterze
typowo literackim, były "Zabawy Przyjemne i
Pożyteczne".

Przyczyniło
się ono do kształtowania smaku literackiego, rozwijało

zamiłowanie
do książki i szerzyło znajomość twórczości
najwybitniejszych

pisarzy.
W "Zabawach..." drukowali swoje utwory tacy poeci jak:
Krasicki,

Naruszewicz,
Kniaźnin, Zabłocki. Codzienne najpopularniejsze to:
"Gazeta

Warszawska",
a w okresie obrad Sejmu Czteroletniego "Gazeta Narodowa i

Obca"
poświęcona zagadnieniom politycznym - była organem stronnictwa

patriotycznego.

SZKOLNICTWO
- obowiązek szerzenia oświaty, kształcenia umysłów i

charakterów,
spadł przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu

nowoczesności
i postępu zapoczątkował Stanisław Konarski i założona przez

króla
Szkoła Rycerska. Kontynuację ich zamierzeń podjęła powołana
w 1773

roku
Komisja Edukacji Narodowej (KEN), pierwsza w Europie władza
oświatowa

o
charakterze odrębnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano
Kościołowi, a

kasacja
zakonu jezuitów umożliwiła przekazanie jego majątku na cele

oświaty.
Komisja postawiła przed sobą wspaniałe cele wychowawcze, a
jednym

z
nich było zmierzanie do tego, by "ucznia sposobnym uczynić
do tego, żeby

i
jemu było dobrze i z nim było dobrze".

W
szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono
ją językiem

polskim.
Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej,
wśród

przedmiotów
nauczania znalazły się: rolnictwo, ogrodnictwo, które
łączono

z
praktycznym doświadczeniem, oraz znajomością fizyki i chemii.
Otoczono

troską
kondycję fizyczną uczniów, wprowadzając, tzw. ćwiczenia
cielesne.

Komisja
przeprowadziła reformę w obu ówczesnych polskich szkołach

wyższych:
w Akademii Krakowskiej i Wileńskiej. W pierwszej dokonał
reformy

Hugo
Kołłątaj, w drugiej Marcin Poczobut - Odlanicki. Zajęła się
także

kształceniem
i wychowaniem dzieci chłopów i mieszczan, rozwijając sieć

szkół
ludowych. Do szkół elementarnych po raz pierwszy w dziejach
Polski

dopuszczono
dziewczęta.

W
1775 roku założono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych,
zajmujące się

opracowywaniem
podręczników szkolnych. Napisano wówczas pierwszy polski

podręcznik
gramatyki - "Gramatykę języka polskiego" Onufry
Kopczyński.

Toczono
walkę przeciw francuszczyźnie i zepsutej łaciną
polszczyźnie,

układano
podręczniki wymowy i stylu, oraz wydawano dzieła pisarzy

Odrodzenia,
przede wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyć się

pięknej
polszczyzny.

TEATR
- w 1765 roku powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny,
stając

się
od razu narzędziem wychowania szerokich rzesz widzów
teatralnych,

przede
wszystkim szlachty i mieszczan. Teatr przestał być instytucją

zamkniętą,
dostępną jedynie dla wybrańców, dla których dawał

przedstawienia
teatr krakowski (lub teatry magnackie). Służąc

oświeceniowej
zasadzie, by "uczyć bawiąc" wykorzystuje się na
scenie

głównie
komedie, które poprzez żart i humor ośmieszały groźne dla
ogółu

wady
szlacheckie i uczyły zarazem krytycznie myśleć oraz
nakazywały

widzieć
wady ustroju. W początkowym okresie działalności teatru
wystawiano

komedie
Franciszka Bohomolca, które wykorzystywały wprawdzie pomysły

Moliera
i innych komediopisarzy francuskich, ale przystosowane do

rzeczywistości
polskiej skutecznie piętnowały nasze wady narodowe, np.

"Małżeństwo
z kalendarza" ośmiesza szlachcica, pana Staruszkiewicza,
który

jest
człowiekiem zacofanym i przesądnym, a jego cała wiedza o
świecie

ogranicza
się do informacji zawartych w starym kalendarzu.

KOLEKCJONERSTWO
- Stanisław August kolekcjonował rzeźby, obrazy

wykupując
je od artystów, dając tym samym przykład bogatym magnatom.

Pomoc
artystom, kolekcjonerstwo, zmiana obyczajowości z barokowej -

sarmackiej,
na oświeceniową, rozwinięcie i zreformowanie oświaty dało

szansę
istnienia polskości przez ponad 150 lat panowania zaborów.

 

 

Satyra
doby oświecenia w walce z ciemnotą i zacofaniem społeczeństwa

SATYRY
- satyra to utwór literacki posługujący się dowcipem,
ironią,

kpiną
lub szyderstwem, by wyrazić krytyczny stosunek do
przedstawionych

zjawisk,
ośmieszyć ludzkie wady, obyczaje, postawy światopoglądowe.

Krasicki
jest autorem 22 satyr. Piętnują one i demaskują pasożytniczy

charakter
życia szlachty, pokazują przejawy upadku moralnego klasy

panującej.

"Żona
modna" ukazuje w różnych sytuacjach modną szlachciankę,
tworząc

swietny
portret damy rozmiłowanej w zbytkach, kapryśnej i często

bezmyślnie
marnotrawiącej majątek męża. Pełen humoru jest obraz

przenoszącej
się do majątku męża młodej żony obładowanej
niepotrzebnymi,

ale
za to modnymi, drobiazgami, zabawne są jej miny i humory na
widok

tradycyjnego
dworku szlacheckiego, który wkrótce za grube pieniądze ozdobi

tak,
że "przeszedł warszawskie pałace", bawią jej
kaprysy i cicha uległość

męża,
który wziął za nią w posagu kilka wiosek - marnotrawienie
majątków i

życie
nad stan w sytuacji, gdy kraj podejmował próby odbudowy

gospodarczej.

"Pijaństwo".
Nałogowy pijak, narzekający na ból głowy po kolejnej

libacji,
opowiada znajomemu o przebiegu suto zakrapianych spotkań z

kompanami.
Są w nich hałaśliwe, niemądre kłótnie na tematy polityczne,
są

i
ordynarne bójki, których świadkami jest służba. Dziesięć
opróżnionych

butelek
spowodowało "nudności i guzy i plastry". Niepokojąco
brzmi

zakończenie
utworu, w którym nie całkiem jeszcze trzeźwy szlachcic, po

wyrażeniu
pragnienia "Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe
pijaństwo" i po

wysłuchaniu
umoralniającej nauki, że ten "którego ujęła moc trunku,

człowiekiem
jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku godzien się
mieścić",

na
pytanie "gdzież idziesz ?" odpowiada - "napiję
się wódki".

"Świat
zepsuty". Satyrę tę można uznać za podsumowanie sądów
Krasickiego

o
czasach, w jakich mu przyszło żyć. Nie ma w niej nic
zabawnego. Jest

pełna
gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który
stworzyło

zepsute
społeczeństwo. "Gdzieżeś, cnoto ? gdzieś, prawdo ?
gdzieście się

podziały
?" - pyta poeta. Dobre obyczaje minęły, uczciwość i
prawda nie

popłaca,
"wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne". Od
tego wzięła

początek
słabość naszego kraju.

"Do
króla". Ta satyra jest mistrzowską formą obrony
Stanisława Augusta i

krytyką
jego przeciwników. W ich usta wkłada poeta niedorzeczne zarzuty

skierowane
przeciw królowi, które w rzeczywistości są godnymi głośnej

pochwały
zaletami monarchy: młodość, polskie pochodzenie, mądrość,
troska

o
poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje głupotę i
wstecznictwo

myślenia
konserwatystów szlacheckich, o czym mówi autor z ironią
często

bolesną
i zaprawioną goryczą.

 

"Bajki"
I. Krasickiego jako gorzka prawda o ludziach i świecie

W
bajkach wydanych za życia poety w tomie zatytułowanym
"Bajki i

przypowieści"
przeważają bajki krótkie, epigramatyczne, natomiast w

"Bajkach
nowych" po śmierci autora znajdują się bajki o
charakterze

narracyjnym.
Oba zbiory są: znakomitym zwierciadłem stosunków i układów

międzyludzkich
o ponadczasowej wartości, gdyż i dzisiaj znajdziemy w nich

naszą
wiedzę o życiu i ludziach nam współczesnych, a w przestrogi w
nich

zawarte
i mądrość morałów mogą zawsze służyć jako broń
przeciwko skutkom

ludzkiej
głupoty i niespodziankom codzienności.

"Wstęp
do bajek" odsłania krytyczne nastawienie poety do świata,
w którym

wprawdzie
są ludzie dobrzy, wstrzemięźliwi, uczciwi i życzliwi, ale
jest

ich
tak niewielu, że częściej bywają bohaterami bajek niż
postaciami

kształtującymi
naszą rzeczywistość.

"Malarze".
Bajka ta dowodzi, że ludzka próżność i brak rozsądnej
samooceny

dostarczają
możliwości robienia niezłych interesów różnego typu

spryciarzom.
Znakomity portrecista Piotr, ledwo wiąże koniec z końcem, a

Janowi,
choć "mało i źle robił", powodziło się
wyśmienicie. Dlaczego ?

"Piotr
malował podobne, Jan piękniejsze twarze".

"Kruk
i lis". Wystarczyło kilka pochlebstw i fałszywych
zachwytów nad

wdziękami
kruka, by ten, uwierzywszy w swój talent, otworzył dziób i

wypuścił
ser, na co czekał lis. "Bywa często zwiedzionym, kto lubi
być

chwalonym"
- kończy poeta.

"Szczur
i kot" przestrzega przed pychą, która powoduje, że
człowiek

zaczyna
wierzyć w swą nieomylność, w swą niezniszczalną siłę,
przez co

traci
poczucie rzeczywistości i nie dostrzega grożących
niebezpieczeństw.

Wystarczy
wtedy moment, by stracić pozycję lub nawet życie. Siedzący na

ołtarzu
podczas nabożeństwa zachwycony sobą szczur padł ofiarą kota
w

momencie,
gdy przekonany, że "jemu to kadzą", "dymem się
kadzideł

zbytecznych
zakrztusił".

"Wół
minister".

"Kiedy
wół był ministrem i rządził rozsądnie,

Szły,
prawda, rzeczy z wolna, ale szły porządnie".

Znudzony
jednostajnością monarcha zrzuca go ze stanowiska, oddając je

małpie,
a potem lisowi. Szybko okazało się, że głupota pierwszego
ministra

i
chytrość drugiego mogą doprowadzić kraj do ruiny. Całe
szczęście, że

rozsądek
zwyciężył i "znowu wół był ministrem i wszystko
naprawił".

"Ptaszki
w klatce". Bajka ma charakter polityczny. Stary czyżyk
przejawia

troskę
o losy kraju, wspomina czasy kiedy Polska była krajem wolnym,

tęskni
za wolnością. Młody czyżyk natomiast nie jest tym
zainteresowany,

bo
urodził się już w niewoli.

"Groch
przy drodze". Autor krytykuje zbytnią przezorność,
ostrożność,

chciwość,
które często przynoszą jeszcze większe szkody.

"Dewotka".
Bajka krytykuje fałszywą pobożność, zakłamanie i obłudę

religijną.

Bajki
Krasickiego bawią i uczą zarazem. "I, na kształt
próchna, świecą, a

nie
grzeją".

 

 

"Powrót
posła" Ursyna Niemcewicza jako komedia polityczna doby
Sejmu Wielkiego.

"Powrót
posła" jest typowy dla oświecenia (komedia polityczna,
charakter

dydaktyczny).
Postacie w utworze nie są jednostkowe, lecz zbiorowe.

Działaczy
stronnictwa patriotycznego reprezentują w utworze: Podkomorzy i

jego
syn Walery, zaś obrońców starego porządku - starosta
Gadulski, jego

żona
i Szarmancki.

Gadulski
chwali się swoim nieuctwem. Sądzi, że stary porządek ze
"złotą

wolnością
szlachecką", z liberum veto jest najlepszy. Wspomina czasy

(saskie),
kiedy to "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w
kieszeni" i

"wszyscy
byli kontenci, robiono, co chciano". Ostro atakuje
"nowomodne

głowy".
Wg starosty Polska nie powinna zawierać sojuszów z
najbliższymi

sąsiadami
i siedzieć cicho (najwłaściwsze państwa do paktów wg
starosty:

Hiszpania,
Portugalia, Ameryka). Tyranizuje córkę i służbę. Żona
starosty

to
typowa żona modna. Jest sfrancuziałą kosmopolitką, która
gardzi

wszystkim
co polskie. Nie bardzo umie pisać w ojczystym języku.

Marnotrawi
majątek na kwiaty, kaskady, by "wśród wód mruczenia
słodkie

przywodziły
wspomnienia".

Szarmancki
(materiał na męża córki starosty) to również kosmopolita,
który

odwiedzając
kraje europejskie poznaje ceny ubrań, koni. Jest typowym łowcą

posagów.
Praca dla Polski jest nudna, więc ani myśli marnować sobie
życia.

Podkomorzy
to nie tylko wzorowy i mądry ojciec, ale także dobry i ludzki

opiekun
poddanych, dla których "był raczej ojcem aniżeli
panem". Nadaje

chłopom
wolność.

 

 

Program
stronnictwa patriotycznego:

-
wprowadzenie dziedziczności tronu;

-
wzmocnienie władzy królewskiej;

-
zniesienie liberum veto;

-
dążenie do zawarcia przymierza z Prusami;

-
odrodzenie sejmu jako instytucji ustawodawczej;

-
zniesienie poddaństwa chłopów;

-
reforma szkolnictwa i położenie nacisku na odpowiednie
wychowanie

młodzieży
(kształtowanie postawy obywatelskiej).

 

Oświeceniowa
publicystyka polityczna w Polsce

Stanisław
Staszic. Pochodził z rodziny mieszczańskiej (syn burmistrza).

Został
księdzem, gdyż była to jedna z niewielu dróg dla
mieszczanina,

która
dawała szanse zdobycia znaczenia w życiu publicznym. Zajmował
się

badaniem
Karpat. Był członkiem, a później prezesem Towarzystwa
Przyjaciół

Nauk.
Położył duże zasługi na polu rozwoju szkolnictwa i
górnictwa w

Polsce.

Poglądy
swoje wyłożył w dwóch dziełach: w "Uwagach nad życiem
Jana

Zamoyskiego"
i w "Przestrogach dla Polski". Program społeczno -

polityczny
Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa,

lecz
także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą
niepodległości.

Pisarz
przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której
celem

powinno
być szczęście ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa
wynika z

użyteczności
wszystkich jego mieszkańców, dlatego, jak pisał "końcem

edukacji
krajowej być powinna użyteczność obywatela". Propaguje,
by w

szkołach
stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano
wiedzę o

własnym
kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i chemii.

Podkreśla
konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad
szkolnictwem,

czym
poparł zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej.

Wiele
rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie
organizacji władz

państwowych
i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto

("szczęśliwość
większej części obywatelów jest dobrem publicznym"),

domagał
się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa
w

nim
mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby
w

jednej
izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za

tronem
dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii,
na

której
utrzymanie płacić będzie szlachta. Szczególną troską
przejmował go

los
chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając
jednak

odwagi
żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by pańszczyznę
zamieniono

na
czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez
wyroku

sądowego,
by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się większych praw dla

mieszczan,
ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby
drogą

do
uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój
handlu i

rzemiosła.
Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej

magnaterii,
którą wini za upadek kraju. Pisał: "Z samych panów zguba

Polaków".
Oni, wg Staszica, zniszczyli szacunek dla prawa, doprowadzili do

rozbioru
Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet

zdrady.

Hugo
Kołłątaj. Drugi obok Staszica przedstawiciel obozu postępu.
Urodził

się
w zamożnej rodzinie szlacheckiej. Ukończył Akademię
Krakowską ze

stopniem
doktora filozofii. Po powrocie do kraju bierze czynny udział w

pracach
Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i KEN-ie. W okresie Sejmu

Czteroletniego
oddaje się działalności politycznej. W rozprawie pt. "Do

Stanisława
Małachowskiego... Anonima listów kilka" przygotował
program

reform
uwieńczony Konstytucją 3 maja. Pod swoim przywództwem skupił
grupę

radykalnych
pisarzy, zwaną Kuźnią Kołłątajowską. W czasie powstania

kościuszkowskiego
należał do Rady Najwyższej Narodowej. Po aresztowaniu

przez
Austriaków i pobycie w więzieniu, powraca do kraju i zajmuje
się

pisaniem
dzieł naukowych poświęconych historii, filozofii i oświacie.

Główne
dzieła polityczne to: "Do Stanisława Małachowskiego,
referendarza

koronnego,
o przyszłym sejmie Anonima listów kilka" oraz "Prawo
polityczne

narodu
polskiego" poprzedzone odezwą "Do Prześwietnej
Deputacji".

Podobnie
jak Staszic żąda dziedziczności tronu, zniesienia liberum
veto,

praw
dla mieszczan i wolności dla chłopów. W projektach
dotyczących

organizacji
władz państwowych różni się od Staszica tym, że powierza

władzę
wykonawczą ministrom odbierając ją sejmowi. W sejmie
przewiduje

dwie
izby: dla szlachty, dla mieszczan. Protestuje przeciwko sytuacji

chłopa
pańszczyźnianego, domaga się dla niego wolności osobistej,
ale nie

wysuwa
postulatu uwłaszczenia. Szlachcie, która protestowała
przeciwko

nadaniu
wolności chłopom pod pozorem, że są oni jeszcze nieoświeceni

przypomniał,
że znacznie groźniejszy jest oświecony niewolnik, gdyż

rozumie
swoją sytuację i "przygotowuje zemstę na swych
dręczycieli".

Głębokiego
humanizmu dowodzą jego poglądy dotyczące układów
społecznych.

Pisał:
"Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą

niesprawiedliwego
prawa, czy pod łańcuchami jęczy - człowiek jest i w

niczym
od nas się nie różni".

 

Wymień
gatunki literackie występujące w epoce oświecenia i określ
ich związek z dążeniami epoki

POEMAT
HEROIKOMICZNY - utwór epicki stanowiący parodię eposu

bohaterskiego;
styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu,

stosuje
się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i

codzienne;
cel poematu heroikomicznego jest satyryczno - dydaktyczny lub

żartobliwo
- rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność tonu; liczne

sentencje;
występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie
rymów:

"aba
- babcc", gdzie "ababab" to sytuacja dramatyczna,
natomiast "cc" to

często
sentencja ("złota myśl").

KOMEDIA
- gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w

wydarzenia,
oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie z elementami

komizmu,
niekiedy także karykatury, satyry, groteski, mający na celu

wywołanie
śmiechu widza.

SIELANKA
- gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla

Teokryta
III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie,

opowiadające
o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie

rozwinął
ten gatunek Wergiliusz.

POWIEŚĆ
- jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej,
cechujący

się
na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i
postaci, a

także
zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego; ukazane w
powieści

postacie
i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie

zindywidualizowane,
ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów;

naczelną
kategorią opisu jest kategoria narratora.

Znacznie
ostrzejszym w tonie jest drugi poemat heroikomiczny

"Monachomachia".
Satyryczny obraz "świętych próżniaków" to
świadomy cios

poety
wymierzony w oświatę kierowaną przez duchowieństwo zakonne. O

intencjach
autora świadczą słowa jednego z bohaterów:

"Szanujmy
mądrych, przykładnych, chwalebnych

Śmiejmy
się z głupich, choć i przewielebnych"

W
okresie, gdy Komisja Edukacji Narodowej dokonywała reformy
szkolnictwa,

gdy
walczono o jego świecki charakter, utwór Krasickiego był
ważnym

narzędziem
w rękach wszystkich zwolenników w walce o postęp i oświatę.

Broniąc
się przed rozgniewanymi i obrażonymi czytelnikami Krasicki
napisał

"Antymonachomachię",
w której tylko pozornie wycofuje się z wcześniej

przedstawionych
poglądów. Udowadnia, że skoro "prawdziwa cnota krytyk
się

nie
boi", nie powinni "Monachomachią" poczuć się
dotknięci ci, którzy są w

porządku,
a ci, których dotknęła, widocznie na krytykę zasłużyli.

Wyżyny
artyzmy Krasicki osiągnął w "Satyrach" oraz
"Bajkach i

przypowieściach".
"Satyry" Krasickiego są przede wszystkim satyrami

obyczajowymi.
Piętnują one pogoń za modą cudzoziemską i życie nad stan,

odsłaniają
zdrożności życia dworskiego i zamiłowanie do pijaństwa,

krytykują
rozrzutność i marnotrastwo, słowem - poddają krytyce wszelkie

ujemne
zjawiska społeczne, szkodliwe dla moralności narodu. Nie brak w

nich
także akcentów społecznych ("Pan nie wart sługi") i
politycznych ("Do

króla").
Występują tutaj satyry-kazania, skupiające uwagę na
zjawiskach

ogólnych,
znamionujących kulturę XVIII wieku. Kultura ta budzi uwagi

krytyczne:
pomaga bowiem z jednej strony postępowi w nauce, usuwa przesądy

i
zabobony, z drugiej zaś niepokoi obniżeniem poziomu moralnego.
Poeta

dostrzegł
sprzeczności tkwiące we współczesnym świecie i ujawnił je,

krytykując
to wszystko, co było złe i niebezpieczne dla moralności

indywidualnej
i społecznej.

"Pijaństwo"
jest nie tylko krytyką zgubnego nałogu, odbierającego

człowiekowi
jego godność, ale zawiera również smutną refleksję nad

słabością
natury ludzkiej i bezsilnością racjonalnych argumentów.

Za
podsumowanie sądów Krasickiego o czasach, w jakich mu przyszło
żyć,

należy
uznać satyrę "Świat zepsuty". Nie ma w niej nic
zabawnego. Jest

pełna
gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który
stworzyło

zepsute
społeczeństwo.

"Gdzieżeś,
cnoto ? gdzieś, prawdo ? gdzieście się podziały ?" -
pyta poeta

niemal
z rozpaczą.

Dobre
obyczaje minęły, uczciwość i prawda nie popłaca,
"wszędzie nierząd,

rozpusta,
występki szkaradne". Jak pisze Krasicki od tego wzięła
początek

słabość
naszego kraju, od tego zaczął się początek końca potęgi

Rzeczpospolitej:

"Ten
nas nierząd, o bracia, pokonał i zgubił,

Ten
nas cudzym w łup oddał..."

Autor
uważa jednak, że nie można poddawać się ani rozpaczy, ani

zaistniałej
sytuacji. Bez względu na rezultat, bronić trzeba kraju, jak

tonącego
okrętu:

"Okręt
nie zatonie,

Majtki,
zgodnie z żeglarzem, gdy staną w obronie;

A
choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć,

Podściwiej
być w okręcie, ocalić lub zginąć."

Cechy
satyry występują także w listach poetyckich, w których
krytykuje

zbytkowne
wojaże zagraniczne, atakuje przesądy stanowe, wskazuje na

snobizm
magnatów trwoniących majątki.

Prawdziwe
mistrzostwo osiągnął Krasicki w bajkach, które podobnie jak

satyry,
stanowiły gatunek literacki rozpowszechniony w dobie
oświecenia.

Oprócz
bajek o treści społecznej i politycznej, występują bajki o

problematyce
moralnej, które wyrażają filozofię poety, głoszą określone

zasady
postępowania, formułują ideały życiowe i przynoszą
praktyczne

wskazania.

Mądrość
bajek płynie z obserwacji świata i ludzi. A świat ten
przedstawia

się
posępnie. Rządzi w nim siła przed prawem. Władca, a jest nim
władca

absolutny,
kieruje się interesem własnym, podporządkowuje sobie poddanych

i
robi to w sposób przewrotny pod maską praworządności. Wiele
jest w życiu

obłudy,
zarówno w społecznym i politycznym, jak i w stosunkach
osobistych.

Trudno
o prawdziwą przyjaźń, która sprawdza się w chwilach próby.

Bajki
są znakomitym zwierciadłem stosunków i układów
międzyludzkich o

ponadczasowej
wartości, gdyż i dzisiaj znajdziemy w nich naszą wiedzę o

życiu
i ludziach nam współczesnych, a przestrogi w nich zawarte i
mądrość

morałów
mogą zawsze służyć jako broń przeciwko skutkom ludzkiej
głupoty i

niespodziankom
codzienności. Krasicki jest moralistą. Uczy skromności i

umiaru,
głosi zasadę "złotego środka", ostrzega przed
złudnymi pozorami.

Chwali
pracowitość i rzetelność, ceni zdrowy rozsądek i
doświadczenie,

potępia
natomiast próżność, zarozumialstwo i lekkomyślność. O tym,
że

zadaniem
bajek jest nie tylko bawić ale także uczyć, mówi sam autor:

"Jeśli
z nich zdatna nauka nie płynie; Natenczas blaskiem czczym tylko

jaśnieją
I, na kształt próchna, świecą, a nie grzeją".

Ważną
rolę odegrał Krasicki w dziejach powieści polskiej. Z jego
imieniem

łączy
się bowiem powstanie pierwszej nowoczesnej powieści
"Mikołaja

Doświadczyńskiego
przypadki". Na przykładzie dziejów swego głównego

bohatera
pragnął Krasicki pouczyć czytelników, jak wygląda życie

przeciętnego
szlachcica, jak się przedstawia jego wychowanie, jakie grożą

mu
niebezpieczeństwa, gdy dostanie się pod złe wpływy, jak nie
dobrze

kończą
się wojaże zagraniczne dla niedoświadczonych i lekkomyślnych

młodzieńców.
Bohater powieści odradza się moralnie dopiero dzięki pracy.

Praca
stanowi bowiem wartość moralną i jest także źródłem
zdrowia

fizycznego.
"Zabawa rolnictwa jak pożądane za sobą prowadzi skutki,

uczułem
własnym doświadczeniem. Praca, która z początku zdawała mi
się

nieznośna,
stała się z czasem zabawą przyjemną. Spazmy, wapory,

reumatyzmy,
z których mnie nie mogły wyprowadzić wody salcerskie i

karlsbadzkie,
ustąpiły dobrowolnie z rzęsistym potem... Praca i myśl wolna

wzmocniły
słaby niegdyś mój temperament".

Powieść
Krasickiego stanowi w literaturze polskiej zjawisko nowe. Wątek

przygodowy
splata się tu z dydaktyką. Przygody bohatera zabawiają, a jego

działalność
jako gospodarza i obywatela uczy i może być wzorem do

naśladowania.
Druga powieść Krasickiego "Pan Podstoli" jest po
części

traktatem
społeczno-polityczno-filozoficznym. Konstrukcja fabularna

sprowadza
się do podróży narratora oraz do rozmów, które prowadzi on
ze

wzorowym
gospodarzem. Treścią tych rozmów są aktualne zagadnienia

społeczne,
ekonomiczne, obyczajowe i pedagogiczne.

"Moribus
antiquis" - motto położone na wstępie powieści można
uznać za

dewizę
pana Podstolego. Oznacza ona, że "dawnymi obyczajami trwa

Rzeczpospolita",
inaczej mówiąc, że w reformach nie należy iść za daleko,

a
tradycja i doświadczenie przeszłości stanowi trwałą
wartość kultury.

 

Twórczość
Krasickiego obejmuje poematy heroikomiczne, epos, satyry, bajki,

listy
poetyckie, komedie, powieści, wiersze, rozprawy o treści

moralno-filozoficznej
i estetycznej. Ale w tym bogactwie i w tej

różnorodności
wyczuwa się jednolity pion duchowy wyznawcy ideologii

oświecenia.

Jako
satyryk, bajkopisarz i powieściopisarz czuł się wychowawcą

społeczeństwa,
wskazując i krytykując zjawiska ujemne, ale kreując także

wzory
pozytywne. Szerzył filozofię "złotego środka",
upatrując w

umiarkowaniu
i w skromności cnoty godne pochwały. Uwydatniał wartość

pracy,
uczciwości i rozsądku. Walczył z ciemnotą, gdziekolwiek się
ona

objawiła.

Podstawowe
cechy twórczości Krasickiego: trafność obserwacji, jasność
i

precyzja
języka, mistrzostwo w zamykaniu ważkich treści w aforystycznym

skrócie
oraz w operowaniu dowcipem, ironią, kpiną, parodią, znakomicie

przystawały
do przyjętej przez poetę koncepcji literatury jako narzędzia

społecznej
edukacji. Bo przecież jako pisarz był też Krasicki przede

wszystkim
wychowawcą.

 

 

��������������������������������������������������������������ż

ł
Literatura pozwala możliwie najdokładniej poznać ten świat,
ł

ł
zrozumieć i wyrazić... ł

Ą�������������������������������������������������������������Ł

 

Oprócz
prądów w literaturze trzymających się hasła "sztuka dla
sztuki"

istniały
zawsze gatunki spełniające bardziej utylitarne funkcje. Sztuka

nie
może być wyobcowana, oderwana od rzeczywistości, sztuka bez
człowieka

i nie
dla człowieka jest nieludzka i niepotrzebna. Literatura chyba

najpełniej
wyraża pragnienia, dążenia, tęsknoty i marzenia ludzkie.
Duża

część
literatury jest poświęcona sprawom społeczno-politycznym. Ów
przejaw

zainteresowania
tą problematyką widzimy już w początkach oświecenia i

obserwujemy
do dziś. Jeszcze głębsze korzenie i tradycje posiada

literatura
patriotyczna, którą zapoczątkował bodajże Tyrteusz:

"Rzecz
to piękna zaprawdę,gdy krocząc w pierwszym szeregu,

ginie
człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny"

Literatura
była zawsze podporządkowana sytuacji polityczno -

społecznej,wiernie
śledziła wypadki, jakie zachodziły na arenach

politycznych.
W zależności od owej sytuacji zmieniała swoje programy i

hasła.
Zawsze jednak służyła sprawom światłym: trzymała się
zasady

"bawiąc
- uczyć i wychowywać", spełniała zadania intelektualne
(kształcąc),

dydaktyczne
(wychowując) i estetyczne:

"Rzucajmy
kwiat po drodze, tędy przechodzić mają

szczęścia
narodu wodze, co nowy rząd składają"

(F.
Karpiński "Na dzień trzeci maja...")

Jednym
z twórców, który czuł się związany z losami ojczyzny i
służył

narodowi,
był autor "Pieśni o cnocie". Nie był on odosobnionym

przypadkiem,
jego poprzednicy także służyli tym pięknym sprawom. Byli to

ambasadorowie
kultury, pisarze którzy czuli się sumieniem narodu. Szukać

ich
możemy jeszcze w starożytności, ich piękne hasła powtórzyli
twórcy

romantyczni.
Każdy pisarz może wybrać sobie sposób w jaki wyrazi swój

stosunek
do otaczającej go rzeczywistości. Sprawy narodowe także
wymagają

dokonywania
pewnych wyborów. Niektórzy krzepią więc serca, budzą
optymizm,

wiarę
i nadzieję, swoje myśli wyrażają w taki sposób, że
czytając na

przykład
"Odę do młodości" Mickiewicza, przeżywamy coś w
rodzaju

katharsis.
Inni twórcy przyjmują postawy moralnych sędziów, surowych

weryfikatorów
postaw: do takich twórców należą np. Żeromski, Słowacki,

Wyspiański.

Ponieważ
cytat dotyczy literatury obywatelskiej, patriotycznej i

reformatorskiej,
dlatego ograniczę gro swoich rozważań do tego typu

literatury,
a więc będę pisał o pisarzach politycznych działaczach,

reformatorach.
Natomiast z literatury pięknej wybiorę tylko te utwory,

które
mieszczą się w tak pojętym przeze mnie temacie.

"Kto
ojczyźnie swej służy, sam sobie służy". Pojęcie narodu
związane jest

głównie
z wiekiem XVI. W epoce odrodzenia, wyraz "ojczyzna" nie
oznaczał

"ojcowizny"
(tak rozumowano w renesansie, jako "ziemię ojca", moim
zdaniem

jest
to ujęcie bardzo wąskie), tylko ojczyznę wszystkich Polaków.
Ciekawą

definicję
ojczyzny można zaczerpnąć z powiedzenia Hugona Kołłątaja

"Ojczyzna
to solidarna jedność wszystkich Polaków". We wszystkich
epokach

zastanawiano
się nad właściwym sformułowaniem definicji ojczyzny, także

pisarze
współcześni ciągle mają ten sam problem, jaki mieli pisarze

staropolscy.
Moim zdaniem jakkolwiek by nie nazywać ojczyzny, jesteśmy z

nią
związani nierozerwalną nicią, ponieważ ojczyzna jest
wszystkim z czym

mamy
do czynienia od dzieciństwa. Myślę, że niełatwo, odzwyczaić
się nagle

od
własnego języka, który, jak dowodził Rej - mamy, bo nie
jesteśmy gęsi.

Mogę
sobie wyobrazić, jakim strasznym ciosem, musiała być wieść o
upadku

naszego
państwa. Wystarczy mi przypomnieć sobie historię
nieszczęsnego

Kniaźnina.
"Pisarz to człowiek, który widzi dalej i czuje
głębiej", a

jednak
rzadko kiedy pamięta się o tym. W XVI w Polska była
terytorialnie

pięciokrotnie
terytorialnie większa od Polski współczesnej, była potęgą

liczącą
się w Europie i poza ciągłymi potyczkami z Tatarami i Turkami,
nie

zagrażały
jej państwa ościenne. Nic nie wskazywało na upadek, na
klęskę,

na
rozbiory, a rola pisarza, który uczy, ostrzega, przewiduje i
wyraża

troskę
- była niejednokrotnie ignorowana. Zapomina się często, że
pisarze

prorokują.
Oczywiście Modrzewski, który rozsławił imię Polski, którego

dzieło
"O poprawie Rzeczypospolitej" przetłumaczono na cztery
języki

Europejskie,
ten nie był ignorowany, ponieważ nie był katastrofistą. Jego

dzieło,
nie wyraża niepokojów twórcy o przyszłe losy
Rzeczypospolitej,

jest
to raczej wielki apel do Polaków, aby właśnie
"naprawili" od podstaw

nasz
kraj.

Modrzewski
nie stosuje jednak pogróżek, że Polska nam kiedyś zostanie

zabrana,
po prostu apeluje o porządek. Wiele haseł, które Modrzewski

proponuje,
jest przykładem nowoczesnego myślenia wybiegającego w

przyszłość,
choć nie są to proroctwa na skalę narodową. Modrzewski

postuluje:
przeciwko dożywotniemu obsadzaniu urzędów, od urzędników
domaga

się
predyspozycji przy zajmowaniu stanowisk, widzi konieczność
wychowania

młodego
człowieka w duchu użyteczności społecznej bo "człowiek
nie urodził

się
sobie, jeno ojczyźnie". Modrzewski uzależnia rozwój
gospodarczy kraju

od
reform, wag, pieniędzy, systemu monetarnego.

Projekt
tego demokratycznego państwa jest napisany w duchu idei

odrodzenia,
humanizmu, poszanowania każdego obywatela, i założenia że to

obowiązkiem
państwa jest służyć obywatelowi. Ale równocześnie określa

obowiązki
obywatela wobec państwa. "Ponieważ wszystkie wszystkich
ludzi

miłości
jedna Ojczyzna w sobie zamyka, tedyż one nad wszystko trzeba

przedkładać
i wszystkie prace dla niej mężnie i śmiele podejmować
(...)".

Modrzewski
nawiązuje do haseł oświeceniowych,które powstały w
nowoczesnej

Europie,
nawiązuje do haseł Woltera, Diderota, Rousseau, mówiących o

wolności
jako wartości najwyższej i dlatego na równi z nimi domaga się

tolerancji
religijnej i widzi konieczność, oddzielenia interesów państwa

od
interesów kościoła.

O
jego humanizmie, trosce o losy obywatela, świadczy myślenie o
wojnie

jako
o zagrożeniu ideałów społeczeństwa. Przeto dzieli wojny na:

sprawiedliwe
( w obronie kraju) i niesprawiedliwe. Dostrzega

niebezpieczeństwo
wykorzystywania przewagi państwa nad interesem

obywatela,
gdyż na wojnach bogaci się szlachta. Proponuje rozwiązywanie

konfliktów
między państwami na płaszczyźnie dyplomatycznej. Dostrzega

ogromną
rolę oświaty i wychowania, troskę o wychowanie młodego
obywatela

powierza
państwu, szanuje ludzi mądrych, wykształconych, a nauczycieli

proponuje
nazwać stanem. Patriotyczny ton, myśl, przewidywanie skutków,

wizje,
dostrzegamy również w twórczości ojca polskiej poezji - Jana

Kochanowskiego.
Kochanowski problem zagrożenia ojczyzny i obrony jej

bezpieczeństwa
podejmuje w pieśni "Wieczna sromota..." (o
spustoszeniu

Podola)
gdzie z ogromnym sarkazmem, ironią i drwiną wytyka szlachcie
jej

opieszałość
i brak zaangażowania w sprawy państwa. Spustoszenie Podola

uważa
za hańbę i ostrzega przed niebezpieczeństwem grożącym ze
strony

Turków.
Wzywa do opodatkowania się i zorganizowania armii zaciężnej,
która

strzegłaby
granic i bezpieczeństwa państwa. Z piękną nauką zwraca się

Kochanowski
do narodu w pieśniach "O dobrej sławie" i "O
cnocie".

Twierdząc:
"A jeśli komu droga do nieba otwarta, Tym, co służą
ojczyźnie.

"przypomina
o obowiązkach Polaka wobec ojczyzny. Uważa, że każdy powinien

według
swoich możliwości służyć dobru publicznemu. Wygłaszając
takie

poglądy
- "powiela" myśli wybitnego filozofa starożytnego,
Platona, który

także
zastanawiał się, jak powinno wyglądać idealne państwo, i jak

państwu,
w którym przyszło mu żyć (a więc w Grecji) - nadać pewien
ład.

Platon
uważał, że rządy powinni sprawować mędrcy (filozofowie), a
więc

ludzie
obdarzeni duszą rozumną, którzy potrafią dążyć do cnoty
mądrości.

Zaś
ludzie, którzy posiadają duszę popędliwą - winni dążyć do
cnoty odwagi

i
realizować owe popędy jako strażnicy i obrońcy państwa.
Ludzie z duszami

pożądliwymi
powinni dążyć do cnoty wstrzemięźliwości i spełniać
określone

funkcje
wspomagające( rzemieślnicy) oraz przyczyniające się do ładu
w

państwie.
Kochanowski ujmuje tę filozofię w uderzająco podobny sposób:

Ludzie
wykształceni powinni strzec dobrych obyczajów, zabiegać o ład
i

porządek
państwa. Ci natomiast, których Bóg obdarzył męstwem i
siłą, mają

obowiązek
podjęcia walki w obronie ojczyzny. Kochanowski przewiduje, że

jeżeli
nie znikną te wszystkie nieprawidłowości, to Polska podzieli
los

Troi.
To on zwraca się do rządzących z apelem: "Wy którzy
pospolitą

rzeczą
władacie, a ludzką sprawiedliwość w ręku trzymacie, miejcie
to

zawsze
przed oczyma żeście, miejsce boże za... na ziemi (...)".
To także

on z
wielkim bólem patriotycznym zwraca się do odbiorcy: "o
nierządne

królestwo
i zginienia bliskie, gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość
ma

miejsce,
ale wszystko złotem kupić można (...)". Kochanowski
wykreował

piękny
wzorzec patrioty, ideał człowieka i obywatela w sylwetce
jednego z

bohaterów
"Odprawy posłów greckich " - Antenora. Antenor to
przykład

myślenia
kategoriami państwa i narodu. To on potrafił podporządkować

własne
ambicje prawom, to on jako prawy obywatel w czasie obrad rady

trojańskiej,
miał odwagę poprzeć żądania posłów greckich i
przeciwstawić

się
przekupstwu trojańskich posłów, bo kierując się dobrem
państwa nie

chce
dopuścić do wojny z Grekami.

Dodać
trzeba, że także w złych obyczajach i nieprawościach Polski

szlacheckiej
Kochanowski dostrzegał zagrożenie bytu państwa, stąd krytyka

np:
pijaństwa (fraszka "O doktorze Hiszpanie") i
obżarstwa ("Na Konrata").

To co
zaledwie przewidywali pisarze odrodzenia, stało się smutną,

tragiczną
rzeczywistością u schyłku XVIII wieku. Dramatyczna sytuacja

państwa,
które stoi nad krawędzią przepaści, zawiązana jak nigdy
dotąd

oraz
nasilenie cech sanacji, słabość władzy królewskiej,
oligarchia

magnackoszlachecka,wolna
elekcja, Liberum Veto, obniżenie poziomu oświaty,

ciągłe
wojny, wszystko to sprawiło, że wszyscy postępowi twórcy,

działacze,
reformatorzy zabiegali o ratowanie zagrożonej niewolą ojczyzny.

Stało
się jasne, że "należy tworzyć naród przez publiczną
oświatę".

Reforma
szkolnictwa i przejęcie go przez państwo stawały się palącą

koniecznością.
Wielkie zasługi na polu walki o nowy model oświaty i

wychowania
położył S. Konarski, który zreformował szkoły pijarskie i

założył
Collegium Nobilium. Ogromne znaczenie w dziele wychowania nowego

Polaka
i obywatela miała powołana w 1765 r Szkoła Rycerska,
całkowicie

świecka,
kształcąca przyszłe kadry reformatorów i obrońców ojczyzny.

Wystarczy,
że przypomnę tu nazwiska jej wybitnych: Tadeusza Kościuszkę,

Jakuba
Jezierskiego, Sowińskiego czy Niemcewicza. To oni wcielali w
czyn

słowa
hymnu swej szkoły: "Święta miłości kochanej
ojczyzny...." (...)

Doniosłe
znaczenie dla kultury miało utworzenie w 1773 r. Komisji
Edukacji

Narodowej,
która zajęła się reformą szkolnictwa w duchu oświecenia.

Działacze
KEN tacy jak: H. Kołłątaj, Ignacy Potocki, Kazimierz
Czartoryski

i
inni rozumieli dobrze, że nie zginie kraj i naród, jeżeli
żyją synowie i

córki,
którzy chcą i umieją zabiegać o jego wolność i rozkwit. Ta
ich

działalność
patriotyczna, nie ocaliła ,co prawda, państwa, ale uratowała

naród.
Literatura polityczna kształtowała opinię publiczną,
mobilizowała

do
przebudowy kraju, budziła uczucia patriotyczne, apelowała do
uczuć i

rozumu
obywateli. W latach 40-tych XVIII w. do pisarzy głoszących

konieczne
dla kraju reformy, należeli głównie twórcy ówczesnej

publicystyki:
Stanisław Staszic "Przestrogi dla Polski", Hugo
Kołłątaj

"Anonima
listów kilka", Franciszek Salezy Jezierski "Katechizm
o

tajemnicach
rządu polskiego", Staniasław Leszczyński "Głos
wolny, wolność

ubezpieczający".
Powtarzające się postulaty reform w ich pracach dotyczą:

wzmocnienia
władzy królewskiej, zniesienia Liberum Veto, konieczności

edukacji,
wprowadzenia równości między stanami oraz wiele innych, takich

choćby,
jak postulat dotyczący otoczenia opieką rolników.

Za
reformą agitowała także Kuźnica Kołłątajowska, która
przygotowała

projekt
przyszłej konstytucji. Członkowie Kuźnicy odegrali ważną
rolę w

czasie
trwania obrad Sejmu Czteroletniego 1788-1792. Trzeciego maja 1791

sejm
uchwalił konstytucję, która była ukoronowaniem wysiłków
zmierzających

do
zreformowania Polski w duchu idei oświecenia.

W
dziele naprawy Rzeczypospolitej, literatura i teatr stały się
jednym

głównych
narzędzi walki ideologicznej. Niemcewicz, poseł na Sejm

Czteroletni,należał
do stronnictwa patriotycznego, popierał dążenie obozu

reform
, czynnie zwalczał z trybuny sejmowej poglądy konserwatystów.
Jego

komedia
polityczna "Powrót posła " ma wyraźnie agitacyjny
(patriotyczny)

charakter.
Ilustracją są słowa Podkomorzego: "Niechaj każdy ma

szczęśliwość
powszechną w pamięci, I miłość własną - kraju miłości

poświęci
". Pisarz demaskuje i ośmiesza obóz przeciwników reform,

krytykuje
ich głupotę, egoizm, gadulstwo, brak rozeznania politycznego.

Wskazuje
na ideał człowieka i obywatela, godny naśladowania jest

Podkomorzy,
który obdarowuje wolnością podległych mu chłopów.

Jednym
z najbardziej znanych "pedagogów" i obserwatorów
społeczeństwa

epoki
racjonalizmu był Ignacy Krasicki. W jego twórczości środkami

służącymi
do walki z ciemnotą i zacofaniem społeczeństwa były :satyra,

żart,
komizm i ironia. Bohaterowie są przez niego traktowani w sposób
na

tyle
subiektywny, że widzimy, iż mądrość zostaje nobilitowana do
wartości

nadrzędnej
w hierarchii wszelakich wartości,natomiast wszelka głupota

zostaje
tu całkowicie zanegowana. Oświeceniowymi gatunkami literackimi,

których
mistrzem okazał się biskup warmiński, były: bajki,satyry,
poematy

heroikomiczne.
One także uczyły trzeźwego myślenia, rozsądku, piętnowały

kosmopolityzm,
skąpstwo, obżarstwo i wszystko co się składa na próżniaczy

tryb
życia.

W
poematach heroikomicznych - "Monachomachii" i
"Antymonachomachii" -

krytykuje
duchowieństwo za jego pijaństwo obżarstwo i obłudę
religijną.

Jedna
z jego dewiz brzmi:

"Szanujmy
mądrych, przykładnych, chwalebnych,

śmiejmy
się z głupich choć i przewielebnych".

W
satyrach krytykuje zepsucie moralne, marnotrawstwo i lenistwo,
pijaństwo

oraz
konserwatyzm poglądów politycznych, np. w satyrze politycznej
" Do

króla
" eksponuje postawę szlachty, która ma uprzedzenia do
osoby króla

S.A.
Poniatowskiego za to, że jest młody, uczony i otacza się
ludźmi

wykształconymi.

"KAŻDY,
KTÓRY STANEM PRZEDTEM SIĘ Z TOBĄ RÓWNAŁ, A TERAZ CZCIĆ

MUSI
NIM POWIE "NAJJAŚNIEJSZY, PIERWEJ SIĘ ZAKRZTUSI".

W
licznych bajkach np: "Kulawy i ślepy", "Ptaszki w
klatce" "Wino i woda",

wytyka
głupotę, niesprawiedliwość społeczną, pychę,
zarozumiałość,

nieposzanowanie
pracy i brak patriotyzmu. Jak przystało na pisarza doby

oświecenia
wykreował również wzór bohatera godnego naśladowania - jest
nim

Mikołaj
Doświadczyński - bohater pierwszej polskiej powieści. Jest to

człowiek,
który będąc niegdyś leniwym, rozrzutnym, materialistycznie

nastawionym
do świata próżniakiem - zmienia w pewnym momencie swój

stosunek
do rzeczywistości, dokonuje się wewnątrz niego przemiana:
staje

się
uczciwym, prawym człowiekiem, jednym z tych, o których mówi
się: "

godni
naszego nieprzemijającego szacunku", człowiekiem
szanującym wartość

pracy,
pozytywnie nastawionym do wszystkiego, z czym ma w życiu do

czynienia.
W czasie swych podróży Doświadczyński trafia na wyspę Nipu,

która
jest symbolem tęsknoty czasów oświecenia - tęsknoty do
Utopii, którą

to
tęsknotę wyraził najpierw francuski myśliciel Voltaire w
swoim "

Kandydzie"(twórca
"wysyła" tytułowego bohatera na wyspę
Eldorado).Wątek

Utopii,
której tradycja sięga jeszcze do pism Tomasza Morusa - jest

niezwykle
sugestywnym motywem twórczości tamtych czasów. Można
powiedzieć,

że
idea Utopii przyświeca wszystkim dydaktyczno-społecznym utworom

oświecenia.

Poza
tym Krasicki uczył przede wszystkim, że oświata jest

błogosławieństwem,
a ciemnota, "DZIKOŚĆ" - klęską dla narodu, ona to:

"Jak
pożar,gdziekolwiek swą moc rozpościera, wszędzie

niszczy,pustoszy
trawi i pożera"

Zachęcał
do oświaty, a ośmieszał wszelkiego rodzaju ciemnotę, tym

gorliwiej,
że poczytywał ją za główne źródło niemoralności.
Rozumiejąc,

że
moralność jest na równi z oświatą nieodzownym warunkiem
pomyślności

społeczeństwa,
że "GDZIE CNOTA W POGARDZIE, TAM NARÓD UPADNIE",
uczył swój

naród
nie tylko rozumu, ale i wszelkich innych cnót.

Poeci
i pisarze przewidywali już w odrodzeniu przyszłe nieszczęścia
i

klęski,
jakie spadły na naszą ojczyznę. A jednak naród nie
posłuchał,

czytelnicy
nie rozumieli tych słów albo je po prostu lekceważyli, dlatego

literatura
nie uratowała państwa, ale przynajmniej ocaliła naród.
Problemy

poruszane
przez literaturę oświeceniową są aktualne do dziś: od kilku
lat

toczą
się dyskusje polemiki, spory na temat kształtu konstytucji,
która

odpowiadała
by aspiracjom trzeciej , wolnej, niepodległej, demokratycznej

Rzeczypospolitej.
Pisząc, że są one aktualne - nie chcę być złym

prorokiem,
który mówi, że są to problemy ponadczasowe. Mam nadzieję,
że

kiedyś
problemy literatury oświeceniowej staną się historią tak
odległą, i

do
tego stopnia nieprzystającą do " współczesności",
że wszyscy czytelnicy

będą
mieli problemy ze zrozumieniem tych tekstów. Poza tym po
literaturze

literatury
staropolskiej dochodzę do wniosku, że szanse na przetrwanie

mają
tylko dzieła wielkie, wybitne, wychodzące naprzeciw
oczekiwaniom

narodu.
Muszą być one jednak na tyle sugestywne, aby ich użyteczność

"w
porę się przydała".

��������������������������������������������������������������������������ż

ł
Myśl reformatorska w twórczości "księcia poetów" -
Ignacego Krasickiego ł

Ą�������������������������������������������������������������������������Ł

 

Druga
połowa XVIII wieku stanowi w dziejach Polski okres obfitujący w

wydarzenia
niezwykle dramatyczne. Były to bowiem czasy wielkich

przeobrażeń
gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturalnych, które

jednak
nie uchroniły kraju przed tragedią rozbiorów i upadkiem
państwa.

Tak
więc w perspektywie historycznej okres ten rysuje się jako doba

wielkiego
przewrotu umysłowego, lecz jednocześnie pozostaje on w

świadomości
narodowej jako jeden z najsmutniejszych okresów w dziejach

naszej
ojczyzny, gdyż zakończony rozbiorem Rzeczypospolitej.

 

Jednym
z przejawów myśli reformatorskiej zmierzającej do
wydźwignięcia

kraju
ze stanu anarchii i zacofania kulturalnego, może być
twórczość

jednego
z najwybitniejszych przedstawicieli kultury literackiej polskiego

oświecenia,
Ignacego Krasickiego, zwanego "księciem poetów". Był
on jednym

z
pierwszych organizatorów życia kulturalnego. Rozpoczął
działalność

literacką
jako współpracownik "Monitora". Treść jego
artykułów i

felietonów
obejmowała rozmaite tematy. Interesował się zarówno

zagadnieniami
społecznymi i moralnymi, jak też problemami kultury i

literatury.
W jednym z artykułów rozważał znaczenie sprawiedliwości w

życiu
publicznym, w innym uzasadniał potrzebę powszechności handlu i

rzemiosła
w kraju. Potępiając pogardę, jaką szlachta okazywała kupcom
i

rzemieślnikom,
tłumaczył Krasicki konieczność przezwyciężenia

przestarzałych
przesądów i wskazywał, że "już narody, z których

wykwintności
czerpamy, przetarły oczy w tak grubym błędzie". W innych

felietonach
rozważał problem powszechnej edukacji, uzasadniając
wyższość

wychowania
publicznego nad kształceniem domowym, głosił pochwałę pracy,

ostro
krytykował pijaństwo i próżniactwo. Wypowiadał się także
na temat

sztuki
poetyckiej, teatru i doskonalenia mowy ojczystej. Początki drogi

poetyckiej
Krasickiego odnoszą się również do sfery poezji obywatelskiej
i

patriotycznej.
Na łamach "Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych"
ogłosił

wiersz,
rozpoczynający się od słów:

"Święta
miłości kochanej Ojczyzny,

Czują
cię tylko umysły poczciwe,

Dla
ciebie zjadłe smakują trucizny,

Dla
ciebie więzy, pęta niezelżywe.

Kształcisz
kalectwo przez chwalebne blizny,

Gnieździsz
w umyśle rozkoszy prawdziwe."

Utwór
ten znany jako "Hymn do miłości ojczyzny", surowy w
swej prostocie,

zwięźle
i wyraziście określa istotę patriotyzmu, wymagającego ofiary
od

każdego
obywatela. "Więzy", "pęta",
"trucizny" to niesławne atrybuty

niewoli
- uszlachetnione jednak w kontekście "świętej miłości
(...)

Ojczyzny".
Pieśń ta, nawiązująca do patriotycznej liryki konfederatów,

zapoczątkowała
nurt poezji, który rozwinie się już w warunkach niewoli - w

okresie
romantyzmu. Każda ofiara złożona ojczyźnie dla jej wolności

przynosi
chlubę, a więc "byle ją można wspomóc, byle wspierać,
Nie żal żyć

w
nędzy, nie żal i umierać". Liryczna wzniosłość pojawia
się jednak

rzadko
w poezji Krasickiego. Dominuje w niej Rozum, a środkiem

artystycznego
wyrazu jest najczęściej komizm - satyra demaskująca zło,

bądź
intelektualny dowcip, który wyrażał paradoksy ludzkiej
egzystencji.

Tak
więc w istocie oblicze poetyckie "księcia poetów"
kształtują głównie

utwory
przeniknięte przede wszystkim żywiołem satyry i przepojone

tendencją
wychowawczą, która rzutuje bardzo silnie na całą jego
twórczość.

Do
utworów tego typu należą głównie poematy heroikomiczne
"Myszeidos

pieśni
X", "Monachomachia" i
"Antymonachomachia", w których poeta okazał

się
mistrzem parodii. Utwory te odznaczają się lekkością, ironią
i

humorem,
co jest wynikiem umiejętnego ujęcia błahego tematu w stylu
eposu

rycerskiego.
"Myszeida" godziła w anarchię szlachecką,
ośmieszała sferę

obyczajów
i rozpowszechnione maniery literackie, nie oszczędzała też

ciemnoty
"zagnieżdżonej" w klasztorach. W wielu miejscach
opowieść

przybiera
charakter satyryczny, aby skompromitować aktualne zło w

Rzeczypospolitej,
lecz aluzje do współczesności nigdy nie są w

"Myszeidzie"
tak wyraziste, aby mogły być odnoszone do rzeczywistych

wydarzeń
i konkretnych ludzi. Znacznie ostrzejszym w tonie jest drugi

poemat
heroikomiczny - "Monachomachia". Satyryczny obraz
"świętych

próżniaków"
to świadomy cios poety wymierzony w oświatę kierowaną przez

duchowieństwo
zakonne. O intencjach autora świadczą słowa jednego z

bohaterów:

"Szanujmy
mądrych, przykładnych, chwalebnych,

Śmiejmy
się z głupich , choć i przewielebnych".

"Monachomachia"
pozbawiona jest mimo wszystko bezpośredniej napastliwości,

lecz
obfitość realiów kompromitujących życie zakonne miała
swoją wymowę.

Krasickiemu
przyświecał cel dydaktyczny, czego wyrazem może być jego

stwierdzenie
w zakończeniu utworu: "Prawdziwa cnota krytyk się nie
boi".

W
okresie, gdy Komisja Edukacji Narodowej dokonywała reformy
szkolnictwa,

gdy
walczono o jego świecki charakter, utwór Krasickiego był
ważnym

narzędziem
w rękach wszystkich zwolenników w walce o postęp i oświatę.

Jakby
w obronie przed rozgniewanymi i obrażonymi czytelnikami Krasicki

napisał
"Antymonachomachię", w której tylko pozornie wycofuje
się z

wcześniej
przedstawionych poglądów. Udowadnia, że
"Monachomachia" nie

powinna
dotknąć tych, którzy są w porządku, a ci, których
dotknęła,

widocznie
na krytykę zasłużyli. Kunsztowna ironia zabarwia również
nader

nieprzychylnie
dla autora wypowiedzi braci zakonnych, dyskutujących nad

tekstem
"Monachomachii". Kończy to "odwołanie"
akcent czysto

moralizatorski:
przed braciszkami staje Prawda, by orzec, że potwarzy nie

należy
się lękać, bo "sama pełznąć zwykła"; jeśli zaś
autor pisał prawdę -

powinni
się poprawić.

Wyżyny
artyzmy Krasicki osiągnął w obyczajowych "Satyrach"
oraz "Bajkach i

przypowieściach".
"Satyry" piętnują pogoń za modą cudzoziemską i
życie

nad
stan, odsłaniają zdrożności życia dworskiego i zamiłowanie
do

pijaństwa,
krytykują rozrzutność i marnotrawstwo, poddają krytyce
wszelkie

ujemne
zjawiska społeczne, szkodliwe dla moralności narodu. Nie brak w

nich
także akcentów społecznych ("Pan nie wart sługi") i
politycznych ("Do

króla").
Występują tutaj satyry-kazania, skupiające uwagę na
zjawiskach

ogólnych,
znamionujących kulturę XVIII wieku, która z jednej strony
pomaga

postępowi
w nauce, usuwa przesądy i zabobony, z drugiej zaś niepokoi

obniżeniem
poziomu moralnego. Poeta dostrzegł sprzeczności tkwiące we

współczesnym
świecie i ujawnił je, krytykując to wszystko, co było złe i

niebezpieczne
dla moralności indywidualnej i społecznej.
"Pijaństwo" jest

nie
tylko krytyką zgubnego nałogu, odbierającego człowiekowi jego
godność,

ale
zawiera również smutną refleksję nad słabością natury
ludzkiej i

bezsilnością
racjonalnych argumentów. Za podsumowanie sądów Krasickiego o

czasach,
w jakich mu przyszło żyć, należy uznać satyrę "Świat
zepsuty".

Jest
pełna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który

stworzył
zepsute społeczeństwo, którego nieprzemyślane działania

doprowadziły
do osłabienia Rzeczpospolitej. Autor uważa jednak, że nie

można
poddawać się ani rozpaczy, ani zaistniałej sytuacji, lecz bez

względu
na rezultat, należy bronić kraju.

Prawdziwe
mistrzostwo osiągnął Krasicki w bajkach, które podobnie jak

satyry,
stanowiły gatunek literacki rozpowszechniony w dobie
oświecenia.

Krasicki
pisał zarówno bajki o treści społecznej i politycznej, jak i
o

problematyce
moralnej, które wyrażają filozofię poety, głoszą określone

zasady
postępowania, formułują ideały życiowe i przynoszą
praktyczne

wskazania.
Mądrość bajek wypływa z wnikliwej obserwacji świata i ludzi.

Świat
w bajkach, będący w istocie odbiciem rzeczywistości, nie jest

przedstawiony
optymistycznie. Krasicki przedstawia świat bezwzględnej

przemocy,
bezgranicznej głupoty, niedorzecznych dążeń i zgubnych

aspiracji.
Siła znajduje się w nim ponad prawem. Władca, a jest nim

władca
absolutny, kieruje się interesem własnym, podporządkowuje
sobie

poddanych
i robi to w sposób przewrotny pod maską praworządności. Wiele

jest
w życiu obłudy, zarówno w społecznym i politycznym, jak i w

stosunkach
osobistych. Trudno o prawdziwą przyjaźń, która sprawdza się
w

chwilach
próby. O tych ponurych sprawach mówi poeta ze spokojem

sceptycznego
obserwatora, często z wykwintnym dowcipem, który łagodzi

pesymistyczną
prawdę o świecie.

Bajki
są wiernym odzwierciedleniem stosunków i układów
międzyludzkich o

ponadczasowej
wartości, a przestrogi w nich zawarte i mądrość morałów
mogą

zawsze
służyć jako broń przeciwko skutkom ludzkiej głupoty i

niespodziankom
codzienności. Krasicki jest moralistą. Uczy skromności i

umiaru,
głosi zasadę "złotego środka", ostrzega przed
złudnymi pozorami.

Chwali
pracowitość i rzetelność, ceni zdrowy rozsądek i
doświadczenie,

potępia
natomiast próżność, zarozumialstwo i lekkomyślność, co
jest cechą

charakterystyczną
całej jego twórczości.

Ważną
rolę odegrał także Krasicki w dziejach powieści polskiej. Z
jego

imieniem
łączy się bowiem powstanie pierwszej nowoczesnej powieści

"Mikołaja
Doświadczyńskiego przypadki". Na przykładzie dziejów
swego

głównego
bohatera pragnął Krasicki pouczyć czytelników, jak wygląda
życie

przeciętnego
szlachcica, jak się przedstawia jego wychowanie, jakie grożą

mu
niebezpieczeństwa, gdy dostanie się pod złe wpływy. Bohater
powieści

odradza
się moralnie dopiero dzięki pracy. Praca stanowi bowiem
wartość

moralną
i jest także źródłem zdrowia fizycznego. Powieść
Krasickiego

stanowi
w literaturze polskiej zjawisko nowe. Wątek przygodowy splata
się

tu z
dydaktyką. Przygody bohatera zabawiają, a jego działalność
jako

gospodarza
i obywatela uczy i może stanowić wzór do naśladowania.

Druga
powieść Krasickiego - "Pan Podstoli" jest po części
traktatem

społeczno-polityczno-filozoficznym.
Konstrukcja fabularna sprowadza się

do
podróży narratora oraz do rozmów, które prowadzi on ze
wzorowym

gospodarzem,
Panem Podstolim. Treścią tych rozmów są aktualne zagadnienia

społeczne,
ekonomiczne, obyczajowe i pedagogiczne. Bohater tytułowy utworu

jest
wzorem ziemianina-obywatela. Jest człowiekiem wykształconym,

pracowitym,
odznacza się głębokim poczuciem odpowiedzialności

obywatelskiej.
"Moribus antiquis" - motto zawarte we wstępie
powieści

można
uznać za dewizę pana Podstolego. Kultywuje ona tradycje

przeszłości,
z których wypływa przekonanie o tym, że nie wolno w reformach

społecznych
iść zbyt daleko. Tak więc można z całą pewnością
stwierdzić,

że
ustami głównego bohatera, pana Podstolego, Krasicki wyrażał
poglądy

umiarkowane
społecznie, gdyż w jego rozumowaniu oświecenie oznacza
głównie

uzdrowienie
stosunków gospodarczych kraju i podniesienie ogólnej kultury i

oświaty.

 

Zdobycze
Krasickiego są widoczne na wielu płaszczyznach artyzmu.

Zaszczepił
on na gruncie polskim pewne gatunki literackie, niektóre

zastane
uklasycznił. Do perfekcji doprowadził estetykę żartu. Był w
całej

twórczości
dostojny, ale jednocześnie prosty. Odegrał on ważną rolę w

opracowaniu
wzorca komedii dydaktycznej. W niezwykłej różnorodności i

bogactwie
dorobku literackiego "księcia poetów" wyczuwa się
jednolity pion

duchowy
wyznawcy ideologii oświecenia. Jako satyryk, bajkopisarz i

powieściopisarz
czuł się wychowawcą społeczeństwa, wskazując i krytykując

zjawiska
ujemne, ale kreując także wzorce pozytywne. Uwydatniał
wartość

pracy,
uczciwości i rozsądku. Walczył z ciemnotą, niezależnie od
tego, pod

jaką
postacią się ona objawiła. Główne cechy twórczości
Krasickiego takie

jak
trafność obserwacji, jasność i precyzja języka, mistrzostwo
w

wyrażaniu
ważkich treści w aforystycznym skrócie oraz w operowaniu

dowcipem,
ironią, kpiną i parodią, znakomicie przystawały do przyjętej

przez
poetę koncepcji literatury jako narzędzia społecznej edukacji,
która

na
płaszczyźnie literackiej została w sposób niezwykle
kunsztowny i

urozmaicony
urzeczywistniona.