MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Teresa Walaszek
Promowanie zdrowia
513 [01].O1.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr Elżbieta Jaszczyszyn
mgr Elżbieta Hałaburda
Opracowanie redakcyjne:
mgr Teresa Walaszek
Konsultacja:
mgr Zenon W. Pietkiewicz
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 513[01].O1.04
Promowanie zdrowia, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu opiekunka
dziecięca.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji - Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Zdrowie, choroba, profilaktyka i kierunki działań 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 20
4.1.3. Ćwiczenia 20
4.1.4. Sprawdzian postępów 22
4.2. Uwarunkowania stanu zdrowia ludności i czynniki wpływające na zdrowie
4.2.1. Materiał nauczania 23
4.2.2. Pytania sprawdzające 23
4.2.3. Ćwiczenia 27
4.2.4 Sprawdzian postępów 28
31
4.3. Promowanie zdrowia i edukacja zdrowotna 32
4.3.1. Materiał nauczania 32
4.3.2. Pytania sprawdzające 38
4.3.3. Ćwiczenia 38
4.3.4 Sprawdzian postępów 41
4.4. Kierunki organizacji opieki zdrowotnej 42
4.4.1. Materiał nauczania 42
4.4.2. Pytania sprawdzające 45
4.4.3. Ćwiczenia 45
4.4.4 Sprawdzian postępów 46
5. Sprawdzian osiągnięć 47
6. Literatura 52
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy z zakresu promocji zdrowia, edukacji
zdrowotnej i profilaktyki.
W poradniku zamieszczono:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych wiadomości i umiejętności, które
powinieneś posiadać, aby przystąpić do pracy z poradnikiem.
2. Cele kształcenia programu jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń
i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:
opis działań, jakie masz wykonać,
wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do ich wykonania.
4. Zestaw zadań testowych sprawdzający poziom przyswojonych wiadomości
i ukształtowanych umiejętności.
5. Wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela
o wyjaśnienie.
Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne z
ródło wiedzy. Wskazane zatem jest
korzystanie z innych dostępnych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
513[01].O1
Podstawy funkcjonowania
człowieka w środowisku
513[01].O1.01
Charakteryzowanie
psychofizycznych
i społecznych aspektów
rozwoju człowieka
513[01].O1.02
513[01].O1.03
Nawiązywanie
Kształtowanie umiejętności
i utrzymywanie kontaktów
rozwiązywania problemów i
społecznych
radzenia sobie ze stresem
513 [01].O1.04 513[01].O1.06
513[01].O1.05
Promowanie zdrowia Stosowanie przepisów
Stosowanie przepisów
prawa w działalności
bezpieczeństwa
społecznej
i higieny pracy
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:
- używać definicji zdrowia i choroby w znaczeniu potocznym,
- określać uwarunkowania zdrowia i choroby,
- nazywać różne czynniki wpływające na stan zdrowia,
- nazywać różne kategorie zdrowia,
- nazywać różne style życia,
- wymieniać choroby cywilizacyjne,
- określać pojęcia: opieka, niepełnosprawność,
- wymieniać organizacje i placówki odpowiedzialne za propagowanie zdrowia,
- wymieniać nauki pomocnicze w propagowaniu zdrowia,
- pracować różnymi metodami,
- korzystać z różnych form oddziaływań,
- korzystać z różnych pomocy dydaktycznych,
- integrować wiedzę z różnych z
ródeł,
- wyjaśniać znaczenie zdrowia w różnych etapach rozwoju,
- scharakteryzować system opieki zdrowotnej w Polsce,
- umiejscawiać promocję zdrowia w strukturach opieki zdrowotnej,
- określać potrzeby człowieka,
- charakteryzować różne środowiska wychowawcze,
- określać własne predyspozycje osobowościowe do pracy z grupą,
- nawiązywać kontakt werbalny i niewerbalny z dzieckiem i rodzicami,
- rozpoznawać i wyrażać emocje i uczucia,
- planować zadania i rozwiązywać problemy,
- opracować programy zajęć z dziećmi,
- myśleć logicznie,
- rozwiązywać określone zadania i problemy teoretycznie i praktycznie,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- wyjaśnić rolę medycyny zapobiegawczej w ochronie i promocji zdrowia,
- określić czynniki wpływające na stan zdrowia jednostki i społeczeństwa,
- określić pozytywne i negatywne skutki działalności człowieka w środowisku,
- określić wpływ negatywnych czynników środowiskowych na powstawanie
i rozprzestrzenianie się chorób,
- określić podstawowe wymagania higieniczno  zdrowotne wobec środowiska,
- dobrać kierunki i metody działań profilaktycznych,
- określić zachowania zdrowotne i ich podmiotowe uwarunkowania,
- podjąć działania promujące zdrowie,
- wskazać pozytywne postawy wobec zdrowia i choroby,
- propagować zachowania służące zdrowiu psychicznemu,
- przedstawić aktualne kierunki organizacji opieki zdrowotnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Zdrowie, choroba, profilaktyka i kierunki działań
4.1.1. Materiał nauczania
Zdrowie
Światowa Organizacja Zdrowia w 1946 roku podała definicję zdrowia jako  pełny
dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie jedynie brak chorób lub niedomagań .
 Zdrowie jest to stan dobrego fizycznego, psychicznego i społecznego samopoczucia, a nie
tylko brak choroby lub niepełnosprawności (kalectwa) [1, s. 107].
Istnieje wiele definicji na temat zdrowia zawierających w sobie różne aspekty.
 Istotę zdrowia, jako jeden z celów wychowania zdrowotnego, oddają również inne
definicje:
a) Zdrowie  można rozumieć jako wypadkową działania czynników środowiska
zewnętrznego oraz sposobu reagowania organizmu na to oddziaływanie.
b) Zdrowie  jest to określony poziom sprawności ustroju i sztuka panowania nad
własnym ciałem i psychiką.
c) Zdrowie  stan fizyczny, psychiczny i społeczny człowieka, scharakteryzowany
pozytywnymi i negatywnymi czynnikami.
d) Zdrowie  jest wartością, dzięki której jednostka lub grupa mogą, z jednej strony
realizować swoje aspiracje i potrzebę satysfakcji, a z drugiej strony radzić sobie ze
środowiskiem [5, s. 41].
Definicja mówiąca o związku zdrowia ze sprawnością organizmu zwraca uwagę na to, że
funkcjonowanie wszystkich układów wewnętrznych człowieka wpływa na ogólny stan
zdrowia. To, jak one funkcjonują warunkuje nasze samopoczucie fizyczne i psychiczne.
Z kolei o ich pracy decydują różne czynniki, zarówno wewnętrzne związane z budową bądz

uwarunkowaniami anatomicznymi, jak i zewnętrzne. To czym oddychamy, czy jest to
powietrze czyste czy zanieczyszczone szkodliwymi składnikami, wpływa na pracę układu
oddechowego. Składniki pokarmowe spożywane przez nas mogą pełnić rolę budulca lub wręcz
szkodzić. Rozwój cywilizacji sprawił, że żywność przetworzona, naszpikowana
konserwantami może zaspokoić głód ale zarazem wywołać wiele chorób. Podobnie wygląda
sytuacja innych układów: krwionośnego, moczowego, mięśniowego i innych. Również
aktywność fizyczna decyduje o pracy wszystkich organów człowieka i wpływa na
samopoczucie fizyczne i psychiczne. Człowiek prowadzący aktywny tryb życia pomaga swemu
organizmowi. Sprawność i właściwe funkcjonowanie wszystkich układów wpływają na stan
zdrowia.
W 1986 roku w Ottawie sformułowano najnowszą definicję, która mówi, że zdrowie jest
zasobem, potencjałem indywidualnym i społecznym, jednym z bogactw naturalnych kraju,
determinujących rozwój społeczny, gospodarczy czy indywidualny. Sprzyjają mu lub szkodzą
czynniki polityczne, ekonomiczne, społeczne, kulturowe, środowiskowe, biologiczne, sposób
postępowania i styl życia.
Definicja zdrowia funkcjonuje w różnych wymiarach i aspektach.
1. Zdrowie fizyczne to prawidłowy skład biochemiczny, harmonia i równowaga
w środowisku wewnętrznym organizmu i w otaczającym go naturalnym środowisku
zewnętrznym. Środowisko wewnętrzne modelowane jest przez środowisko zewnętrzne.
Żyjące organizmy mają wrodzone predyspozycje do obrony bądz
podatności na
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
zachorowania, zapisane w materiale chromosomalnym. Umożliwia to przeżycie,
rozmnażanie, doskonalenie organizmu w przystosowaniu do warunków bytowania
zdrowotnego.
2. Zdrowie psychiczne to prawidłowy rozwój inteligencji, prawidłowe reakcje emocjonalne,
dojrzałość, zdolność adaptacyjna i umiejętność przeciwstawiania się stresom. To realizacja
osobowości, właściwy stosunek do siebie i innych, panowanie nad otoczeniem,
równowaga sił psychicznych, zdolność do pracy, zabawy i miłości.
3. Zdrowie społeczne to umiejętność pełnienia ról społecznych, prestiż i zaufanie dla
jednostki w grupie. Dobre samopoczucie społeczne jednostki kształtuje się pod wpływem
socjalizacji, czyli procesu uspołecznienia.  Kwestia zdrowia społecznego w aspekcie
socjalizacji polega na: internalizacji wzorów postępowania, obowiązujących w danej
społeczności, akceptacji kryteriów wartości i przyswajania sobie reguł  grania ról
społecznych, zgodnie z mechanizmami kontroli społecznej . Jest to także sprzeciw
jednostki wobec zdarzeń, sytuacji i postaw sprzecznych z ogólnie głoszonymi normami,
wartościami i zasadami.
4. Zdrowie w aspekcie moralnym to odczuwanie bądz
nie odczuwanie napięcia, frustracji,
stresu, wpływających na poziom samopoczucia, w związku z uznawaniem określonych
norm moralnych. System wartości moralnych i zdrowie ukierunkowane powinny być na
rozwój człowieka. Wartości moralne regulujące współżycie ludzi, decydują o zdrowiu
jednostek.
5. Zdrowie w aspekcie estetycznym ukazuje wrażliwość człowieka na piękno przyrody
i wytwory działalności ludzkiej. Zaspokojona zostaje potrzeba doznawania przeżyć,
twórczości, ekspresji. W kontakcie z naturą, sztuką, wytworami działalności ludzkiej,
człowiek zdobywa doświadczenia, doznaje wzruszeń.
Sposób rozumienia zdrowia na przestrzeni czasów uległ znacznej ewaluacji.
Do zagadnień związanych ze zdrowiem można podchodzić w dwojaki sposób. Można być
 biorcą działań na rzecz zdrowia lub uczestniczyć w tych działaniach.
Różne traktowanie zdrowia pokazują modele biomedyczny i holistyczny.
Zaletą modelu biomedycznego jest rozwój medycyny naprawczej, sprawdzającej się
w sytuacji zagrożenia życia. Działania mające na celu eliminowanie czynników zagrożenia,
usuwanie efektów, które już wystąpiły dają w efekcie poprawę stanu zdrowia ale nie
poprawiają komfortu życia jednostek będących biorcami tych działań. Mimo zmian
w środowisku, działań edukacyjnych w stosunku do uczestników procesu, efekt skupia się na
naprawie wyrządzonych szkód w postaci leczenia skutków, które wystąpiły.
Zwrócenie uwagi nie tylko na wydłużanie życia ale także na poprawienie jego jakości,
sprawia, że zdrowie traktować można w kategoriach aksjologii. Dążenie do zdrowia opierać
na świadomych wyborach, podejście do zdrowia rozpatrywać w kategoriach holistycznych.
Biorca działań na rzecz zdrowia zamienia się w uczestnika tych działań. Kształtowanie
zdrowego stylu życia, wprowadzanie nowych wartości, wpływa na wydłużenie średniej życia
populacji biorącej w tym udział. Niezaprzeczalną wartością tego modelu jest poprawa jakości
życia wynikająca ze świadomych działań jednostek uczestniczących w całym procesie, którzy
z biernych konsumentów przekształcają się w aktywnych uczestników.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
biorca działań na
rzecz zdrowia
jednostka
Środowisko bytowania
Rozwój medycyny
działania
naprawczej
Edukacja zdrowotna
wydłużenie średniej
efekty
długości życia
populacji
eliminowanie
czynników ryzyka
Poprawa zdrowia
populacji
Leczenie chorób
mechanistyczne
traktowanie zdrowia
Rys. 1 Model mechanistyczny traktowania zdrowia [3, s. 3]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
jednostka
uczestnik działań
na rzecz zdrowia
kształtowanie
nawyków i zachowań
prozdrowotnych
działania
wydłużenie średniej
długości życia
efekty
poprawienie jakości
życia
Poprawa zdrowia
Leczenie chorób
populacji
holistyczne
traktowanie zdrowia
Rys. 2 Model holistyczny traktowania zdrowia [3, s. 5]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Holistyczne podejście do zdrowia uzupełnił model Lalonda, który określił czynniki
determinujące zdrowie (szersze omówienie w następnym rozdziale). Jednakże nie zawierał on
oceny interakcji między poszczególnymi determinantami. Dopiero rozszerzenie tego modelu
o model ekosystemu funkcjonujący pod nazwą  mandala zdrowia , autorstwa Hancocka
i Perkinsa, który odwołuje się do symboliki Dalekiego Wschodu uwzględnił interakcje miedzy
czynnikami kształtującymi zdrowie jednostki i populacji.  Jest to pełniejsze przedstawienie
holistycznego traktowania zdrowia, którego dynamiczność pozwala na nazwanie tego modelu
systemowym bądz
dynamicznym [3, s. 6].
Przyjęcie określonego sposobu definiowania zdrowia i choroby decyduje o tym, czy dane
zachowanie bądz
stan podlegają leczeniu, czy karze.
Uznanie za osobę chorą uzależnione jest nie tylko od stanu organizmu i samopoczucia ale
również od klimatu politycznego, ekonomicznego i kulturowego czasów, w których żyjemy.
Choroba
Choroba jest zjawiskiem dość powszechnym, dotyczącym jednostek i całych populacji.
Wystąpienie choroby to nie tylko zakłócenie wewnętrzne organizmu ale także zakłócenie
w życiu społecznym, w którym uczestniczy jednostka. Zarazem pewne uwarunkowania
społeczne wpływają na występowanie chorób. Są to: ubóstwo lub niski status ekonomiczny,
samotność, bezrobocie, migracja. Konsekwencją chorób może być ograniczenie sprawności
psychofizycznej rzutujące na sferę życia rodzinnego, zawodowego, a także kontaktów
społecznych. Choroba wpływa na funkcjonowanie rodziny zaburzając jej funkcje okresowo
lub trwale. Wymaga od członków mobilizacji wszystkich sił w celu jej przezwyciężenia.
Zachowanie w roli chorego przechodzi przez pewne etapy:
1. Zaprzeczenie.
2. Pomniejszanie.
3. Akceptacja diagnozy.
4. Wyolbrzymienie.
Człowiek, który cierpi na drobną dolegliwość znajduje się w zupełnie innej sytuacji niż
ktoś dotknięty kilkoma poważnymi chorobami lub chorobą nie rokującą wyleczenia. Ludzie,
którzy wiedzą, że nigdy nie wyzdrowieją, a wręcz ich chwile są policzone, wymagają zupełnie
innego wsparcia. Muszą pogodzić się ze śmiercią, przejść przez transformację duchową.
Olbrzymią rolę w życiu osoby chorej odgrywa rodzina. Jej funkcjonowanie powinno być
podporządkowane pewnym wymaganiom związanym z sytuacją. Musi pokonać wiele
problemów natury ekonomicznej i psychologicznej. Najczęściej zwiększone wydatki sprawiają,
że trzeba przewartościować własną hierarchię potrzeb. Konieczność opiekowania się osobą
ciężko chorą wiąże się także z kształtowaniem własnej dyscypliny wewnętrznej, wytwarzaniem
właściwej postawy oraz ujawnianiu we własnej osobowości cechy współodczuwania a nie
współczucia. Nie można powstałej sytuacji traktować jako konieczności. Powinna to być
potrzeba bycia z kimś kto nas potrzebuje. Dzięki temu można stać się wrażliwszym i lepszym.
Profilaktyka
Profilaktyka (prewencja) jest to szereg działań mających na celu zapobieganie chorobie
bądz
innemu niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu przed jej rozwinięciem się, poprzez
kontrolowanie przyczyn i czynników ryzyka. Polega ona na zapobieganiu poważniejszym
konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie. Celem profilaktyki jest
podjęcie szybkich i skutecznych działań przywracających zdrowie, ma ona również na celu
zahamowanie postępu lub powikłań już istniejącej choroby. Dzięki temu prowadzi do
ograniczenia niesprawności i inwalidztwa. Istotnym elementem profilaktyki jest także
zapobieganie powstawaniu niekorzystnych wzorów zachowań społecznych, które przyczyniają
się do podwyższania ryzyka choroby.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Wyróżniamy trzy fazy profilaktyki:
1) profilaktyka wczesna  mająca na celu utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego stylu
życia i zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców zachowań,
w odniesieniu do osób zdrowych,
2) profilaktyka pierwotna (I fazy)  mająca na celu zapobieganie chorobie poprzez
kontrolowanie czynników ryzyka, w odniesieniu do osób narażonych na czynniki ryzyka.
Obejmuje ona działania:
a) swoiste :
- zapobieganie chorobom zakaz
nym  szczepienia,
- zapobieganie próchnicy  podawanie fluoru,
- zapobieganie krzywicy  podawanie wit. D i inne,
b) nieswoiste:
- zwiększenie odporności organizmu, ogólnej kondycji, sprawności,
- eliminowanie zagrożeń dla zdrowia w środowisku życia,
3) stwarzanie dziecku warunków zapewniających prawidłowy rozwój,
- wyposażenie człowieka w wiedzę i umiejętności radzenia sobie ze stresem.
4) profilaktyka wtórna (II fazy)  zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne
wykrycie i leczenie (przesiewowe badania skriningowe mające na celu wykrycie osób
chorych),
a) testy przesiewowe:
- krwi u noworodków - wykrywanie fenyloketonurii,
- stawów biodrowych u noworodków, niemowląt - wykrywanie wrodzonej
dysplazji,
- wzroku- wykrywanie zeza, wad refrakcji, zaburzeń widzenia barw,
- układu ruchu - wykrywanie bocznego skrzywienia kręgosłupa,
b) profilaktyczne badania lekarskie - w wieku: 2, 4, 6 lat.
5) profilaktyka III fazy, której działania zmierzają w kierunku zahamowania postępu choroby
oraz ograniczeniu powikłań ,
- zapobieganie rozwojowi wtórnego kalectwa społecznego poprzez pomoc
rodzicom i dzieciom w akceptacji choroby,
- pomoc dziecku w utrzymaniu dobrego samopoczucia i kondycji, rozwoju funkcji
kompensujących niepełnosprawność.
Profilaktyka pierwotna obejmująca działania swoiste ma na celu zapobieganie między
innymi chorobom zakaz
nym poprzez szczepienia ochronne. Cały program działania zawarty
jest w Kalendarzu Szczepień, którego znajomość obowiązuje zwłaszcza rodziców
i opiekunów dzieci (Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie
wykazu obowiązkowych szczepień ochronnych oraz zasad przeprowadzania i dokumentacji
szczepień. ( Dz.U.02.237.2018 z póz
n. zm.)
Tabela 1 Kalendarz szczepień [http://medycy.net].
Wiek Szczepienie przeciw Uwagi
1 rok w ciągu 24 WZW typu B - Szczepienie noworodków przeciw
życia godzin po domięśniowo gruz
licy powinno być wykonane
urodzeniu GRUy
LICY - jednocześnie lub nie póz
niej niż w 24
śródskórnie szczepionką godz. od szczenienia przeciw WZW
BCG typu B.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
 Dwie kolejne dawki szczepienia
2 miesiąc życia WZW typu B -
pierwotnego przeciw WZW typu B
(po 6 tygodniach domięśniowo
podawane są w odstępach
od szczepienia BA
ONICY, T
ŻCOWI,
sześciotygodniowych, trzecia dawka
przeciw gruz
licy KRZTUŚCOWI -
uzupełniająca szczepienie podstawowe
i WZW typu B) podskórnie szczepionką
po 6 miesiącach od pierwszej dawki
DTP
(cykl 0; 1; 6).
przełom 3 i 4 BA
ONICY, T
ŻCOWI,
Dawkę drugą szczepionki WZW typu
miesiąca życia KRZTUŚCOWI -
B należy podać jednocześnie z
(po 6 tygodniach podskórnie szczepionką
pierwszą dawką szczepionki DTP, a
od poprzedniego DTP
dawkę trzecią - jednocześnie z trzecią
szczepienia) POLIOMYELITIS -
dawką POLIO.
podskórnie lub
Jako pierwszą dawkę szczepienia
domięśniowo
przeciw POLIOMYELITIS stosuje się
szczepionką zabitą -
szczepionkę zabitą IPV. Podaje się ją
IPV (1, 2 i 3 typ wirusa)
na przełomie 3 i 4 miesiąca życia
pierwsza dawka
jednocześnie z drugą dawką
5 miesiąc życia BA
ONICY, T
ŻCOWI,
szczepionki DTP. Pozostałe dawki
(po 6 tygodniach KRZTUŚCOWI -
szczepienia POLIO prowadzi się
od poprzedniego podskórnie szczepionką
szczepionką żywą.
szczepienia) DTP
Dzieciom z przeciwwskazaniami do
POLIOMYELITIS -
szczepienia żywą szczepionką przeciw
doustnie szczepionką
poliomyelitis (OPV) należy wykonać
żywą poliwalentną OPV
również pozostałe dawki podskórnie
(1, 2 i 3 typ wirusa)
szczepionką inaktywowaną (IPV) w
druga dawka
cyklu jak szczepionką żywą.
Trzy kolejne dawki szczepienia
podstawowego DTP podawane są w
odstępach sześciotygodniowych.
U dzieci z przeciwwskazaniami do
szczepienia przeciw krztuścowi można:
a. zastosować szczepionkę DT -
według zaleceń producenta. Wówczas
w 2 miesiącu życia trzeba podać
domięśniowo szczepionkę przeciw
WZW typu B, a po 6 tygodniach
jednocześnie zaszczepić pierwszą
dawką DT (podskórnie) i pierwszą
dawką szczepionki POLIO (IPV -
podskórnie). Po następnych 6
tygodniach podać: drugą dawkę
szczepionki DT (podskórnie) i
jednocześnie - drugą dawkę
szczepionki POLIO (OPV - doustnie);
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
przełom 6 i 7 WZW typu B - jednocześnie - drugą dawkę
miesiąca życia domięśniowo szczepionki POLIO (OPV - doustnie);
(po 6 tygodniach POLIOMYELITIS - b. rozważyć zastosowanie
od poprzedniego doustnie szczepionką szczepionki DTaP (z bezkomórkową
szczepienia) żywą poliwalentną OPV komponentną krztuścową) w cyklu jak
(1, 2 i 3 typ wirusa) DTP.
trzecia dawka
12 miesiąc życia GRUy
LICY - Szczepienie tylko u dzieci, które w
śródskórnie szczepionką wyniku pierwszego szczepienia BCG
BCG nie mają blizny bądz
mają bliznę
o średnicy mniejszej niż 3 mm.
U dzieci ze styczności z chorym na
gruz
licę należy wykonać próbę
tuberkulinową i szczepić dzieci
tuberkulinoujemne w dniu odczytania
próby.
2 rok 13-14 miesiąc ODRZE - podskórnie Szczepienie podstawowe.
życia życia szczepionką żywą Podawane w wywiadzie przebycie
zachorowania na odrę nie jest
przeciwwskazaniem do szczepienia;
szczepionkę należy podać po upływie
dwóch miesięcy od wyzdrowienia.
Zamiast szczepionki pojedynczej
przeciw odrze można podać w 13-15
miesiącu życia szczepionkę potrójną
przeciw odrze, śwince i różyczce
zalecaną w części IIB PSO.
16-18 miesiąc BA
ONICY, T
ŻCOWI, Czwarta dawka, uzupełniająca
życia KRZTUŚCOWI - szczepienie podstawowe DTP
podskórnie szczepionką i POLIO.
DTP Dzieci, które w pierwszym roku życia
POLIOMYELITIS - otrzymały dwie dawki DT, należy
doustnie szczepionką zaszczepić podskórnie trzecią dawką
żywą poliwalentną OPV DT.
(1, 2 i 3 typ wirusa) Dzieciom z przeciwwskazaniami do
czwarta dawka szczepienia żywą szczepionką przeciw
poliomyelitis (OPV) należy podać
podskórnie szczepionkę inaktywowaną
(IPV).
okres 6 rok życia BA
ONICY, T
ŻCOWI Pierwsza dawka przypominająca
przed- - podskórnie
szkolny szczepionką DT
POLIOMYELITIS -
doustnie szczepionką
żywą poliwalentną OPV
(1, 2 i 3 typ wirusa)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
 7 rok życia ODRZE - podskórnie Dawka przypominająca. Podawane w
szczepionką żywą wywiadzie przebycie zachorowania na
odrę nie jest przeciwwskazaniem do
szczepienia; szczepionkę należy podać
po 6 tygodniach GRUy
LICY - po upływie dwóch miesięcy od
od szczepienia śródskórnie szczepionką wyzdrowienia. Zamiast szczepionki
przeciw ODRZE BCG pojedynczej przeciw odrze można
podać szczepionkę potrójną przeciw
odrze, śwince i różyczce zalecaną
w części IIB PSO.
Szczepienie bez próby tuberkulinowej.
U dzieci ze styczności z chorym na
gru%3ńlicę należy wykonać próbę
tuberkulinową i szczepić dzieci
tuberkulinoujemne w dniu odczytania
próby.
szkoła 11 rok życia POLIOMYELITIS - Druga dawka przypominająca
podsta- doustnie szczepionką
wowa żywą poliwalentną OPV
i (1, 2 i 3 typ wirusa)
gimna-
12 rok życia GRUy
LICY - Tylko dzieci z ujemnym wynikiem
zjum
śródskórnie szczepionką próby tuberkulinowej Mantoux.
BCG Szczepienie należy wykonać w dniu
odczytania próby.
13 rok życia RÓŻYCZCE - Tylko dziewczęta.
podskórnie
14 rok życia WZW typu B - Szczepienie należy podać młodzieży
domięśniowo rozpoczynającej naukę w gimnazjum (I
3-krotnie w cyklu 0; 1; lub II klasa).
6 miesięcy Nie należy szczepić osób szczepionych
BA
ONICY, T
ŻCOWI podstawowo w ramach szczepień
- podskórnie zalecanych.
szczepionką Td Druga dawka przypominająca.
Szczepienie można podać jednocześnie
(tzn. w tym samym dniu) ze
szczepieniem przeciwko WZW typu B
szkoła 18 rok życia GRUy
LICY - Tylko osoby z ujemnym wynikiem
ponad- śródskórnie szczepionką próby tuberkulinowej Mantoux.
podsta- BCG Szczepienie należy wykonać w dniu
wowa odczytania próby.
19 rok życia BA
ONICY, T
ŻCOWI Trzecia dawka przypominająca; nie
lub ostatni rok - podskórnie powinna być podana wcześniej niż po
nauki w szkole szczepionką Td upływie 3 lat od ostatniej dawki
szczepionki DT lub Td.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Szczepienia osób narażonych w sposób szczególny na zakażenie
Szczepienie przeciw Osoby podlegające szczepieniu Uwagi
GRUy
LICY Szczepienie należy
- tuberkulinoujemni studenci
- śródskórnie wykonać w dniu
akademii medycznych i
szczepionką BCG odczytania próby
uczniowie policealnych szkół
tuberkulinowej Mantoux
medycznych (w pierwszym
miesiącu nauki) nie zbadani
próbami tuberkulinowymi w
ciągu ostatnich 12 miesięcy
WZW typu B - pracownicy wykonujący zawody
Szczepienia podstawowe
- domięśniowo wg schematu:
medyczne o wysokim ryzyku
0, 1, 6 miesięcy
zakażenia
Pojedyncze dawki
- uczniowie średnich i
przypominające:
policealnych szkół medycznych
w odstępach co pięć lat
oraz studenci akademii
tylko dla pracowników
medycznych w ciągu pierwszego
służby zdrowia
roku szkolnego / akademickiego
narażonych w sposób
- osoby z bliskiego otoczenia
szczególny na zakażenie.
chorych na WZW typu B i
nosicieli HBV (domownicy oraz
osoby przebywające w
zakładowych opiekuńczych,
wychowawczych i zakładach
zamkniętych)
BA
ONICY - W szczepieniach
- osoby ze styczności z chorymi
podskórnie przypominających należy
na błonicę,
szczepionką podać:
- pracownicy służby zdrowia,
monowalentną (d, D)
- osobom w wieku do
personel zatrudniony w
lub skojarzoną ze
30 lat - jedną dawkę d
ośrodkach dla uchodz
ców,
szczepionką przeciw
(Td)
wytypowani funkcjonariusze
T
ŻCOWI (Td, DT)
policji, osoby zatrudnione na - osobom w wieku 30
przejściach granicznych oraz lat i starszym - jedną
przy obsłudze pasażerów w dawkę d (Td), a po
komunikacji lotniczej, miesiącu drugą dawkę
kolejowej i autobusowej na d (Td)
trasach międzynarodowych w - dzieciom - jedną
kierunku wschodnim.
dawkę DT lub D,
- osoby wyjeżdżające do zależnie od wskazań.
państw, w których występują
zachorowania na błonicę,
- osoby w wieku 20 - 29 lat ze
wschodnich województw
przygranicznych.
T
ŻCOWI ze wskazań indywidualnych osoby, Liczba dawek zależy od
- podskórnie które uległy zranieniu. daty i cyklu poprzedniego
szczepionką zabitą szczepienia; w
uodpornieniu czynno-
biernym podaje się także
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
anatoksynę tężcową.
16
uodpornieniu czynno-
biernym podaje się także
anatoksynę tężcową.
WŚCIEKLINIE ze wskazań indywidualnych osoby Cykl szczepień wg
- domięśniowo podejrzane o zakażenie wirusem zaleceń producenta.
szczepionką zabitą wścieklizny (pokąsane przez zwierzęta W przypadku ciężkich
podejrzane o wściekliznę, dzikie lub pokąsań należy
nieznane). zastosować swoistą
Szczepienie w wytypowanych immunoglobulinę
punktach szczepień przy szpitalach jednocześnie z pierwszą
zakaz
nych lub wojewódzkich stacjach dawką szczepionki.
sanitarno-epidemiologicznych.
DUROWI decyzję podejmuje wojewódzki Szczepienie podstawowe
BRZUSZNEMU inspektor sanitarny zależnie od lokalnej wg schematu 0, 1, 12
- podskórnie sytuacji epidemiologicznej miesięcy. Pojedyncze
szczepionką Ty lub dawki przypominające: w
TyTe odstępach co 3-5 lat.
W zakresie profilaktyki wtórnej znaczącą rolę odgrywają przesiewowe badania
skriningowe. Są to zorganizowane działania polegające na wczesnym wykryciu w populacji
chorób lub stanów patologicznych za pomocą stosowanych masowo prostych, bezpiecznych
i wiarygodnych testów diagnostycznych. Badania skriningowe prowadzone są w odniesieniu
do chorób stanowiących znaczny problem zdrowotny danej populacji, charakteryzujących się
częstym występowaniem stadiów przedklinicznych, dość długim okresem między pierwszymi
oznakami choroby a jej pełnym obrazem i możliwością wyleczenia. Prowadzenie szeroko
zakrojonych działań profilaktycznych przynosi w krótszej lub dłuższej perspektywie czasowej
wymierne korzyści dla społeczeństwa w postaci:
- poprawy świadomości zdrowotnej populacji,
- poprawy stanu zdrowia ludności,
- zmniejszenia ilości osób z powikłaniami chorób i trwałym inwalidztwem,
- zmniejszenia liczby zachorowań i zgonów,
- zwiększenia wykrywalności chorób we wczesnym stadium rozwoju,
- zwiększenia odsetka wyleczeń,
- zmniejszenia absencji chorobowej,
- obniżenia kosztów leczenia
- zmniejszenie strat finansowych (zasiłki chorobowe, straty produkcyjne).
Kształtowanie umiejętności podejmowania działań prozdrowotnych jest rzeczą bardzo
ważną, zwłaszcza w wychowaniu młodego pokolenia, ponieważ dużym problemem
współczesnych czasów stało się uzależnienie młodzieży, a nawet dzieci od środków
psychoaktywnych. Wiąże się to z innymi zachowaniami problematycznymi, na przykład
z niepowodzeniami szkolnymi, z przemocą i przestępczością, z nieodpowiedzialnymi
zachowaniami seksualnymi, z zaburzonymi więziami, błędną hierarchią wartości, z próbami
samobójczymi, z zaburzeniami psychicznymi. Problemy alkoholowe czy narkotykowe nie są
ani jedyną, ani najważniejszą trudnością, jaką przeżywa dany wychowanek. Ma on bowiem
problem z życiem, a dopiero w konsekwencji problem z piciem, z paleniem papierosów,
z sięganiem po narkotyk czy inne substancje, które zniekształcają ludzką świadomość
i modyfikują stany emocjonalne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Profilaktycy muszą znalez
ć sposób w jaki należy nauczyć młodzież umiejętności radzenia
sobie z trudnościami życiowymi. Powinno to być celem tworzonych programów. Drzewiecki
zwraca uwagę, że przyswajanie umiejętności życiowych w ramach profilaktyki uzależnień,
powinno dokonywać się w oparciu o wiedzę antropologiczną, czyli w oparciu
o krytyczne rozumienie człowieka, jego natury i potrzeb, jego możliwości i ograniczeń.
Człowiek jest zdolny do tego, by racjonalnie myśleć oraz by podejmować rozważne
i świadome decyzje. Jednocześnie zagraża mu środowisko zewnętrzne (cyniczni lub naiwni
dorośli) oraz sam dla siebie jest zagrożeniem (osobista słabość i niedojrzałość). Zadaniem
profilaktyków uzależnień jest pomaganie wychowankowi, by nauczył się realistycznego
myślenia, czyli by posługiwał się myśleniem nie po to, aby ulegać subiektywnym przekonaniom
i żyć w świecie subiektywnych iluzji, lecz po to, by logicznie analizować dostępne mu
informacje o nim samym i o jego sytuacji życiowej i żyć w świecie obiektywnych faktów.
Druga grupa umiejętności życiowych, które wychowankowie muszą zdobyć, aby poradzić
sobie z codziennym życiem i aby chronić się przed uzależnieniami chemicznymi, to zdolność
budowania dojrzałych więzi międzyosobowych. Trzecia grupa istotnych umiejętności
życiowych polega na zdolności do odkrycia i respektowania podstawowych wartości oraz
norm moralnych. Człowiek jest kimś jedynym na tej ziemi, kto potrafi skrzywdzić, a nawet
zniszczyć samego siebie, na przykład poprzez uzależnienia chemiczne czy próby samobójcze.
Jest bowiem jedyną istotą, której zachowania i decyzje nie opierają się na instynktach czy
popędach, ale na konieczności dokonywania określonych wyborów, z których płyną równie
konkretne konsekwencje: pozytywne albo negatywne. Tymczasem wielu wychowanków 
wbrew elementarnym faktom  sądzi, że każde zachowanie człowieka jest jednakowo
wartościowe i rozsądne. W konsekwencji stawiają oni tolerancję ponad miłością, demokrację
ponad prawdą, a doraz
ną przyjemność ponad zdrowym rozsądkiem i zdrowiem. W tej sytuacji
nie są oni w stanie w dojrzały sposób pokierować własnym życiem. Tym bardziej nie są
w stanie zająć rozsądnej postawy wobec substancji psychoaktywnych. Programy profilaktyczne
oparte na promowaniu podstawowych kompetencji życiowych muszą zatem ułatwiać
wychowankom kierowanie się dojrzałą hierarchią wartości oraz nabycie inteligencji moralnej,
która polega na odróżnianiu tych zachowań, które prowadzą człowieka do rozwoju
i satysfakcji od tych, które prowadzą go do regresu, konfliktów i cierpienia. Uczenie
i nabywanie przez wychowanków opisanych powyżej umiejętności życiowych stanowi
z pewnością trudne zadanie, z jakim muszą się zmierzyć nowoczesne programy profilaktyki
uzależnień. Jednak budowanie programów profilaktycznych z pominięciem zasygnalizowanej
tutaj problematyki może przynieść jedynie kolejne porażki i rozczarowania.
Nurt pedagogiki społecznej o orientacji humanistycznej propaguje wspomaganie uczniów
właśnie poprzez nabywanie pozytywnych umiejętności. Wszechstronny rozwój osobowości
daje poczucie bezpieczeństwa, możliwość zaspokojenia potrzeb oraz rozwój potencjału
twórczego. Jest to model edukacji afektywnej.
Podstawowymi celami działań profilaktycznych są:
- prowadzenie szeroko pojętej edukacji, dostarczającej bogatych i rzetelnych informacji
o zjawiskach (zjawisku), którego profilaktyka dotyczy;
- kształtowanie społecznie akceptowalnych wzorców zachowań;
- kształtowanie świadomych wzorców konsumpcyjnych;
- kształtowanie umiejętności nawiązywania i utrzymywania bliskich więzi z innym
człowiekiem;
- kształtowanie i rozwijanie umiejętności poznawania i rozumienia siebie (swoich zachowań
i reakcji);
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
- rozwijanie umiejętności podejmowania decyzji oraz rozwiązywania problemów,
a szczególnie umiejętności różnicowania i wybierania pozytywnego, a nie negatywnego
stylu życia;
- rozwijanie związków z grupami społecznymi o charakterze konstruktywnym oraz
kształtowanie poczucia odpowiedzialności za grupę społeczną, do której człowiek należy;
- kształtowanie właściwych wzorców do naśladowania;
- podejmowanie aktywności na rzecz wzbogacania środowiska rodzinnego
i ogólnospołecznego, w taki sposób, by poprawić jakość życia wszystkich jego członków
i stworzyć im warunki do zachowania zdrowia;
- kształtowanie przepisów prawnych i norm współżycia społecznego (na przykład prawa
wewnątrzszkolnego) w taki sposób, aby odpowiadały one oczekiwaniom i potrzebom
społeczności, dla której są tworzone, oraz by wspierały pozytywne style życia;
umożliwienie wczesnego rozpoznawania i diagnozowania zagrożeń  po to, by umożliwić
opracowanie skutecznych strategii przeciwdziałania patologiom społecznym.
Na każdym etapie działań profilaktycznych znaczącą rolę odgrywa edukacja zdrowotna -
proces, w trakcie którego ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i innych osób. Koncentruje się
ona na uświadamianiu związków między zdrowiem człowieka a jego stylem życia oraz
środowiskiem fizycznym i społecznym. Edukacja zdrowotna obejmuje głównie działania
informacyjne, których bezpośrednim celem jest ukształtowanie sprzyjających zdrowiu
przekonań motywacji i umiejętności, a co za tym idzie postaw zdrowotnych jednostki, które
powinny prowadzić do realizacji zachowań służących zdrowiu .
Profilaktyka dotyczy wielu dziedzin życia i realizowana może być poprzez: promocję
zdrowia, kształtowanie osobowości w procesie wychowania zdrowotnego i propagowanie
zdrowego stylu życia.
Podstawowym zadaniem profilaktyków jest określenie rodzajów kompetencji, które są
konieczne, aby dany wychowanek w dojrzały i skuteczny sposób radził sobie z samym sobą
oraz z własną sytuacją życiową. B. Wojnarowska zwraca uwagę na czynniki demograficzno 
społeczne i kulturowe i ich wpływ na ukształtowanie się w człowieku umiejętności dobrego
funkcjonowania w życiu.
Stan zdrowia wszystkich ludzi pracujących znajduje się pod ochroną ustawową, zależy
on w dużej mierze zależy od sposobu wykonywania pracy, od warunków w jakich się ona
odbywa. Ochronie zdrowia przed negatywnymi skutkami wykonywania pracy służą szeroko
rozumiane działania profilaktyczne realizowane na podstawie obowiązujących przepisów.
Najważniejszym aktem prawnym stanowiącym zasady ochrony zdrowia pracujących jest
Kodeks pracy (Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy ( Dz. U. NR 96
poz. 593 z póz
. zm.).
Kodeks pracy nakłada na pracodawcę obowiązek stworzenia bezpiecznych
i higienicznych warunków pracy, informowania pracowników o ryzyku zawodowym,
zapewnienia pracownikom profilaktycznej opieki zdrowotnej niezbędnej ze względu nawarunki
pracy. Profilaktyczną opiekę zdrowotną zapewnia pracującym służba medycyny pracy.
Badania wstępne wykonywane są u wszystkich osób przyjmowanych do pracy. Podlegają im
także pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska i inni pracownicy przenoszeni na
stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe.
Badania wstępne mają na celu ocenę, czy kandydat na pracownika może wykonywać pracy w
warunkach, jakie zostały na danym stanowisku zostały stworzone, bez wystąpienia ryzyka
zachorowania. Bada się także, czy kandydat nie stanowi zagrożenie dla przyszłych
współpracowników.
Badania okresowe oceniają zmiany w stanie zdrowia pracownika w stosunku do poprzednich
badań profilaktycznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Badania kontrolne wykonuje się u pracowników przy powrocie do pracy, po niezdolności do
pracy, spowodowanej chorobą, trwającej dłużej niż 30 dni. Lekarz medycyny pracy ocenia
możliwość powrotu pracownika do wykonywanej wcześniej pracy.
Okresowe i kontrolne badania lekarskie przeprowadza się najczęściej w godzinach pracy. Za
czas niewykonywania pracy, w związku z przeprowadzanymi badaniami, pracownik zachowuje
prawo do wynagrodzenia, a w razie przejazdu na te badania do innej miejscowości przysługuje
mu zwrot kosztów podróży.
Pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia
lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak brzmi definicja zdrowia? Wymień przynajmniej dwie definicje.
2. Jakie znasz aspekty zdrowia?
3. Czym jest choroba?
4. Jakie są uwarunkowania choroby?
5. Jakie są kierunki działań profilaktyki?
6. Co to są badania skryningowe?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Poznaj różne definicje zdrowia i jego aspekty. W dyskusji zastanów się, czy definicja
Światowej Organizacji Zdrowia jest rzeczywiście odzwierciedleniem obecnego stanu
i dlaczego?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania na temat zdrowia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) wykorzystując  burzę mózgów , na dużych kartkach A3 zapisać podawane definicje,
4) korzystając z notatek, na odrębnych kartkach zapisać aspekty(wymiary) zdrowia,
5) zauważyć podobieństwo w nazewnictwie do sfer życia,
6) dokonać prezentacji, zawieszając kartki na tablicy
7) w czasie dyskusji wymienić się poglądami z kolegami i zapisać wspólne ustalenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt,
- grafoskop,
- foliogramy,
- kartki, długopisy,
- kartki A3,
- markery.
Ćwiczenie 2
Przeprowadz
dyskusję na temat;  Chory, który nie chce uwierzyć w swoją chorobę.
Zastanów się czy z Twoich doświadczeń wynika, że każdy chory przechodzi wszystkie etapy
choroby.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem na temat: Zdrowie, choroba,
2) przygotować stanowisko pracy.
3) zinterpretować definicję choroby,
4) przedyskutować w zespole, jak zachowują się ludzie chorzy na różne choroby,
5) przedstawić rolę rodziny w chorobie,
6) udzielić odpowiedzi na pytanie: Jak zachowuje się chory przechodząc przez kolejne etapy
choroby?
7) zapisać w zeszycie wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki papieru, długopis,
- zeszyt,
- grafoskop,
- foliogramy.
Ćwiczenie 3
Zaplanuj zorganizowanie stanowiska badania skrzywień kręgosłupa, w ramach akcji:
Profilaktyka chorób narządu ruchu  badania skryningowe. Zastanów się czy tego typu akcje
są potrzebne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania na temat: Zdrowie, choroba, profilaktyka,
2) przygotować stanowisko pracy.
3) przypomnieć sobie czym jest profilaktyka,
4) przypomnieć sobie na czym polegają badania skryningowe,
5) zaplanować z pracownikiem medycznym miejsce ustawienia stanowiska,
6) wykonać hasło reklamowe: PROFILAKTYKA NARZ
DU RUCHU  badania
skryningowe,
7) zastanowić się nad udzieleniem odpowiedzi na pytanie: Czy tego typu akcje są potrzebne,
8) zapisać w zeszycie wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki papieru, długopis,
- zeszyt,
- miara wzrostu,
- arkusze papieru i mazaki,
- tablica miękka do przypinania,
- sprzęt komputerowy do prezentacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.1.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz?
1. Podać definicję zdrowia?
2. Określić aspekty zdrowia?
3. Scharakteryzować chorobę?
4. Wymienić kierunki działań profilaktyki?
5. Podać definicję profilaktyki?
6. Określić czym są badania skryningowe?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.2. Uwarunkowania stanu zdrowia ludności i czynniki
wpływające na zdrowie
4.2.1. Materiał nauczania
Człowiek egzystuje w określonym otoczeniu, działają na niego różne czynniki wywołując
reakcje zamierzone lub niezamierzone. Wszystko co otacza człowieka można nazwać
środowiskiem, które działa jako system bodz
ców, wywołując określone reakcje psychiczne.
Rodzaje środowisk:
1. Środowisko naturalne  nazywane jest często środowiskiem fizycznym. Jest to Ziemia,
klimat, flora i fauna. W chwili obecnej nie są to tylko wytwory samej natury, ale i efekt
działalności człowieka.
2. Środowisko społeczne  to ludzie i relacje między nimi. Elementami tego środowiska są:
rozmieszczenie ludności i gęstość zaludnienia, struktura zawodowa ludności, relacja
poszczególnych grup wieku (biologiczny dynamizm), poziom i struktura wykształcenia.
3. Środowisko kulturowe  to dorobek historyczny wpływający na jednostkę, w skład
którego wchodzą wytwory działalności ludzi i sposób ich przeżywania. Elementami tego
środowiska są: wytwory kultury materialnej, duchowej, placówki służące zaspokajaniu
społecznych i kulturowych potrzeb, poziom i rodzaje potrzeb, stosunek do dóbr
kulturalnych.
Istnieje ścisły związek między stanem zdrowia a warunkami życia, pracy
i odpoczynku. Szczególne znaczenie dla zdrowia ma styl życia, warunki genetyczne
i środowiskowe oraz korzystanie z opieki zdrowotnej.
Pole zdrowotne jest zespołem czynników mających wpływ na kształtowanie się
osobowości człowieka i jego zdrowie. Do czynników tych należą:
1. Genetyczne i adaptacyjne uwarunkowania zdrowia, czyli predyspozycje dziedziczno-
rodzinne na określone zachorowania.
2. Środowiskowe uwarunkowania zdrowia (środowisko wewnętrzne i zewnętrzne
człowieka, a także społeczne).
3. Uwarunkowania zdrowia związane z poziomem świadomości zdrowotnej (zwyczaje
i styl życia, nawyki i przyzwyczajenia, higiena życia codziennego, racjonalna profilaktyka
ekologiczna).
4. Obowiązujący system opieki zdrowotnej (przepisy prawne, infrastruktura, zawodowe
przygotowanie pracowników służby zdrowia) [5, s. 49].
Wszystkie komponenty pola zdrowotnego (styl życia, środowisko fizyczne, czynniki
genetyczne, opieka zdrowotna), zapewniają sprawność fizyczną, psychiczną, społeczną
i estetyczną, czyli zdrowie. Zachwianie każdego z tych czynników ma bardzo duży wpływ na
funkcjonowanie człowieka. Wpływają one bowiem na wszystkie jego sfery życia.
Człowiek do utrzymania stanu zdrowia na należytym poziomie wymaga odpowiednich
warunków, które sprawią, że organizm będzie funkcjonował sprawnie bez żadnych zakłóceń.
Środowisko bez zanieczyszczeń, poziom świadomości społeczeństwa, przyjazne
człowiekowi warunki życia, nauki i pracy, odpowiedni poziom opieki zdrowotnej, to
w obecnej dobie rozwoju cywilizacji, konieczne do życia komponenty. Bez nich kula ziemska
zamieni się we wrogi dla człowieka makroorganizm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Rys. 3 Pola zdrowotne [www.lodzkie.pl/zdrowie/profilaktyka]
Największy, bo 53% wpływ na zdrowie człowieka ma styl życia, na który składają się
między innymi takie elementy jak: aktywność fizyczna, sposób odżywiania się, umiejętności
radzenia sobie ze stresem, stosowanie używek (nikotyna, alkohol, środki psychoaktywne) czy
zachowania seksualne. Środowisko fizyczne warunkuje stan zdrowia człowieka w około 21%.
Korzystny wpływ na zdrowie ma czyste powietrze, woda, zdrowa i bezpieczna szkoła oraz
zakład pracy. Negatywne oddziaływanie środowiska na zdrowie wynika w znacznym stopniu
z degradacji środowiska naturalnego, promieniowania jonizującego, hałasu, szkodliwych
substancji chemicznych oraz czynników biologicznych. Zdrowie człowieka w 16%
uwarunkowane jest przez czynniki genetyczne, zaś jedynie w 10%, czyli w najmniejszym
stopniu, poprzez opiekę zdrowotną, jej strukturę, organizację, funkcjonowanie czy też
dostępność do świadczeń medycznych i ich jakość. Styl życia jest pojęciem szerokim, składają
się na niego: zachowanie, postawy i ogólna filozofia życia, rzutuje na wystąpienie wielu
schorzeń, których można byłoby uniknąć. Zadaniem edukacji zdrowotnej jest motywowanie
ludzi do zmiany stylu życia.  Podstawowym warunkiem zmiany jest wybór działania
i gotowość jednostki do wysiłku [1, s. 116]. Ważne jest pokazanie korzyści wynikających ze
zmiany i obudzenie potrzeby zmiany. Przebieg tego procesu utrudniają postawy ludzi żyjących
 dniem dzisiejszym i niska pozycja zdrowia w hierarchii wartości.
Takie elementy życia jak: odżywianie, kontrola wagi ciała i ćwiczenia fizyczne są
uznawane za ważne determinanty zdrowia .
Kontrola masy ciała jest bardzo trudna ze względu na dostępność produktów
wysokokalorycznych. Z reguły zbyt szybkie, rozpaczliwe próby zrzucenia masy ciała kończą
się tyciem. Z kolei niskokaloryczne produkty mogą wywoływać uczucie głodu, które zwiększa
poziom wydzielania insuliny zwiększającej apetyt i powodującej odkładanie się składników
odżywczych w postaci tłuszczu. Nadmierna ilość odkładanego tłuszczu doprowadzić może do
otyłości. Ocenia się ją wskaz
nikiem BMI (Boody Mass Indeks)  indeks masy ciała. Oblicza się
go, dzieląc własną masę w kilogramach, przez kwadrat wzrostu mierzonego w metrach.
Pożądany wskaz
nik dla kobiet wynosi 21  23,otyłość zaczyna się przy 27,5 (poważna przy
31,5), mężczyzn: 22  24, otyłość zaczyna się przy 28,5 (poważna otyłość przy 33).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Skutki otyłości mogą być groz
ne dla zdrowia ponieważ zwiększają ryzyko wystąpienia
nadciśnienia, hiperlipidemii, cukrzycy, chorób płuc i nerek, zapalenia stawów, powikłań przy
porodzie i w procesie rekonwalescencji po zabiegach chirurgicznych.
Najlepszym sposobem na kontrolowanie wagi jest program 5 elementów:
1. Modyfikacja zachowań.
Modyfikacja zachowań prowadzi do ukierunkowanej zmiany zachowania bądz
sposobu
reagowania człowieka. Bezpośrednio oddziaływuje się na jednostkę wzmacniając pożądane
zachowania i wpływa się na środowisko społeczne aby zauważało i pozytywnie reagowało na
określone zachowania.
2. Ćwiczenia fizyczne.
Ćwiczenia fizyczne zmniejszają ryzyko choroby wieńcowej serca, raka okrężnicy,
osteoporozy i udaru. Pomagają także w leczeniu cukrzycy, otyłości i depresji. Zestawy
ćwiczeń należy dobierać do możliwości organizmu pamiętając, że zbyt duże tempo
doprowadzić może do urazów, a nawet umiarkowany program przynosi duże korzyści dla
organizmu. Ćwiczenia fizyczne zapewniają, do póz
nego wieku sprawność całego organizmu.
Dotrenowanie wywołane zwiększonym wysiłkiem, pobudza cały organizm, daje sprawność
psychofizyczną.
3. Zmiana sposobu myślenia.
Związana jest z przewartościowaniem dążeń jednostek, zwróceniem uwagi na różne
aspekty życia.
4. Zapewnianie sobie wsparcia społecznego.
Wsparcie społeczne obejmuje różne rodzaje pomocy, począwszy od pomocy emocjonalnej
poprzez pomoc informacyjną i materialną, a skończywszy na świadczeniu usług.
Zaangażowana może być w nią rodzina, przyjaciele, sąsiedzi, współpracownicy lub
profesjonaliści.
5. Właściwe odżywianie.
Odżywianie odgrywa ważną rolę w zapobieganiu chorobom. Żywność o wysokim stopniu
przetworzenia nie dostarcza organizmowi potrzebnych składników.
Zalecenia do właściwego sposobu odżywiania:
- spożywaj zróżnicowane produkty,
- utrzymuj pożądaną masę ciała,
- unikaj dużej ilości tłuszczu i cholesterolu,
- jedz produkty zawierające odpowiednią ilość skrobi i błonnika,
- unikaj dużej ilości cukru,
- unikaj dużej ilości sodu,
- jeżeli spożywasz napoje alkoholowe, zachowaj umiar .
Odpowiednio skomponowane i urozmaicone posiłki w ciągu dnia, pozwolą utrzymać
organizm w dobrej kondycji i pozwolą uniknąć otyłości. Spożywanie produktów
niskocholesterolowych zapobiegnie wystąpieniu miażdżycy. Owoce i warzywa to witaminy,
mikroelementy i błonnik, dobrze regulujące pracę układu pokarmowego i dostarczające bardzo
ważnych składników. Umiar w stosowaniu używek zapobiegnie wystąpieniu choroby
alkoholowej i uzależnienia organizmu od substancji toksycznych (kofeina, nikotyna, środki
psychoaktywne). Nie dostosowywanie się do tych zaleceń może spowodować wystąpienie
wielu chorób, na przykład otyłości, bulimii, anoreksji, nadciśnienia, cukrzycy, miażdżycy,
alkoholizmu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Wskazówką do prawidłowego odżywiania powinna być  piramida zdrowia .
Rys. 4 Piramida zdrowia [http://www.izz.pl]
Prawidłowy rozkład kalorii w całodziennej racji pokarmowej kształtuje się następująco:
25 
I śniadanie:
30%
II śniadanie: 5%
35 
Obiad:
40%
Podwieczorek: 5  10%
15 
Kolacja:
20%
Obawa przed utyciem doprowadzić może do poważnych zaburzeń związanych
z odżywianiem takich jak anoreksja czy bulimia.
W obecnym społeczeństwie zdominowanym przez konkurencję różnego rodzaju,
nieodłącznym elementem życia stał się stres. Wymóg dyspozycyjności, posiadania wysokich
kwalifikacji, obawa utraty pracy, działają destrukcyjnie na organizm. Radzenie sobie ze stresem
poprzez wypracowanie umiejętności asertywnych a także wypracowanie technik
relaksacyjnych, jest bardzo ważne i przynosi korzyść dla zdrowia psychicznego. Również
satysfakcjonujące życie seksualne wpływa na zdrowie fizyczne i psychiczne.
Ze stylem życia wiążą się także uzależnienia: od alkoholu, nikotyny, środków
psychoaktywnych. Każde z nich powoduje duże spustoszenie w organizmie człowieka
i przynosi koszty społeczne związane z funkcjonowaniem jednostek uzależnionych. Leczenie
jest bardzo trudne i kosztowne. Bardzo ważne jest wprowadzaniem innych modeli życia
(zdrowy styl życia), zmiany mentalnej w społeczeństwie.
Warto także wspomnieć o środowiskach mających wpływ na zdrowie. Gdy nie spełniają
określonych wymogów, mogą skutecznie przyczynić się do niszczenia zdrowia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Zaliczamy do nich:
1. Środowisko fizyczne  czynniki fizyczne (promieniowanie jonizujące, ciepło, zimno),
chemiczne (dioksyny, wysokie stężenie CO2, aflatoksyny) i biologiczne (wirusy, bakterie,
grzyby).
2. Środowisko społeczne  obowiązujące normy, wartości społeczne, panujące obyczaje,
moda, uprzedzenia, zwyczaje i postrzeganie korzyści.
3. Polityki sektorowe  kierunki działań i strategie reprezentowane przez różne sektory
(na przykład rolnictwo, energetykę, transport, przemysł, rynek, ochronę środowiska,
kulturę, ochronę zdrowia, naukę, edukację, opiekę społeczną).
4. Zasoby  posiadane środki finansowe państwa, społeczeństwa, gospodarstw
i jednostek, a także wykwalifikowane kadry, infrastruktura fizyczna (wodociągi,
kanalizacja), prawna i administracyjna (środki nacisku, kontroli) oraz z
ródła informacji.
5. Ogólne środowisko polityczne  warunki, w których żyje społeczeństwo, niezależnie od
tego czy jest ono otwarte czy zamknięte, świeckie czy religijne, współrządzące,
demokratyczne czy samowładcze. Rolę odgrywa tu postrzeganie praw człowieka,
konstytucji, charakter partii politycznych, wolność informacji i dostęp do nich.
Ze środowiskiem fizycznym wiąże się termin  ochrona środowiska . Pierwszym krokiem
do poznania ochrony środowiska i zdrowia jest poznanie rodzajów zanieczyszczeń
i zagrożeń. Medycyna środowiskowa do badania szkodliwości czynników pochodzących ze
środowiska coraz częściej używa tzw. biomarkerów.
Rozróżnia się następujące rodzaje biomarkerów:
- biomarkery dawki wewnętrznej (narażenia wewnętrznego),
- biomarkery dawki efektywnej biologicznie,
- biomarkery skutku biologicznego,
- biomarkery wrażliwości osobniczej.
Do badania można używać: krwi, moczu, śliny, włosów, zębów, paznokci, wydychanego
powietrza, kału, mleka kobiet karmiących, łożyska, nerek, wątroby, kości.
W środowisku zamieszkania najbardziej szkodliwy jest formaldehyd ( występuje między
innymi w: dezodorantach, paście do zębów, środkach czystościowych, środkach
dezynfekcyjnych, kosmetykach, farbach, klejach i innych). Zagrożeniem jest również hałas,
zwłaszcza powyżej 70db. Korodujące budynki mogą być przyczyną: astmy, zapalenia zatok
przynosowych, alergicznych chorób skóry, choroby reumatycznej, nowotworów itp. Ważnym
czynnikiem zagrażającym jest także promieniowanie jonizujące i nie jonizujące.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są rodzaje środowisk?
2. Jakie czynniki zagrażają zdrowiu?
3. Jakie środowiska wspierają zdrowie?
4. Jakie znasz determinanty zdrowia?
5. Jakie znasz elementy pola zdrowotnego Lalonda?
6. Co to jest wskaz
nik BMI?
7. Jakie są zaburzenia związane z odżywianiem?
8. Jak ćwiczenia fizyczne wpływają na zdrowia?
9. Jakie elementy składają się na styl życia?
10. Do czego służą biomarkery?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Scharakteryzuj wpływ różnych czynników na stan zdrowia. Narysuj pola Lalonda.
Zastanów się i odpowiedz jak środowisko może wpływać na stan zdrowia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości na temat czynników wpływających na zdrowie,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) wypisać na kartkach rodzaje środowisk,
4) korzystając z notatek, na odrębnych kartkach wypisać czynniki wpływające na stan
zdrowia,
5) z wypisanych czynników narysować pola Lalonda,
6) dokonać prezentacji, zawieszając kartki na tablicy,
7) w dyskusji zastanowić się, jak elementy pola wpływają na stan zdrowia i w jaki sposób
połączone są z różnymi środowiskami,
8) zastanowić się kiedy środowisko wpływa korzystnie na stan zdrowia,
9) zapisać wspólne ustalenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt,
- kartki, długopisy,
- mazaki i markery,
- grafoskop,
- foliogramy,
- komputer z dostępem do Internetu.
Ćwiczenie 2
Oblicz swój wskaz
nik BMI i oceń wynik.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiału nauczania na temat uwarunkowań stanu zdrowia,
2) zapoznać się z kartą ćwiczeń nr 1,
3) zorganizować stanowisko pracy,
4) przypomnieć sobie co to jest wskaz
nik BMI,
5) zważyć się i zmierzyć swój wzrost,
6) dokonać obliczeń według wzoru,
7) ocenić prawidłowość wyniku,
8) zastanowić się czy Twoja waga wymaga kontroli.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- waga lekarska,
- kalkulator,
- kartki i długopisy,
- zeszyt
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Ćwiczenie 3
Przygotujcie w grupach referaty na tematy:
- Zaburzenia związane z odżywianiem.
- Ćwiczenia fizyczne i zdrowie.
- Wpływ stylu życia na zdrowie.
- Medycyna środowiskowa  biomarkery.
Zastanówcie się czy zauważacie w swoim otoczeniu nieprawidłowości związane z tematem
referatu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przyłączyć się do jednego z 4 zespołów,
2) wybrać temat do opracowania,
3) zapoznać się z materiału nauczania na temat uwarunkowań stanu zdrowia i czynników
wpływających na zdrowie,
4) zorganizować stanowisko pracy,
5) przypomnieć sobie wiadomości na temat odżywiania, ćwiczeń fizycznych, stylu życia
i szkodliwych czynników środowiskowych,
6) odszukać w Internecie informacje uzupełniające do tematu,
7) napisać krótki referat na wybrany temat,
8) zaprezentować referat,
9) przedstawić swoje uwagi na temat spostrzeżeń związanych ze szkodliwym działaniem
czynników środkowiskowych
Wyposażenie stanowiska pracy,
- kartki i długopisy,
- broszurki,
- komputer z dostępem do Internetu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Karta ćwiczeń nr 1
Schemat obliczania wskaz
nika BMI
TABELA BMI
kobiety mężczyz
ni
Norma 21 - 23 22 - 24
Otyłość 27,5 28,5
Poważna otyłość 31,5 33
Wzór do obliczenia wskaz
nika BMI
WAGA (kilogramy)
---------------------------------- = BMI
WZROST2 (metry)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1. Wymienić różne środowiska?
2. Wymienić środowiska mające wpływ na zdrowie?
3. Wymienić czynniki zagrażające zdrowiu?
4. Wymienić i opisać elementy stylu życia?
5. Opisać pola Lalonda?
6. Opisać znaczenie kontroli masy ciała dla zdrowia?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.3. Promowanie zdrowia i edukacja zdrowotna
4.3.1. Materiał nauczania
Pojęcie promocji zdrowia powstało w wyniku obrad Światowego Zgromadzenia Zdrowia
w 1977 roku. Zwrócono wtedy uwagę na potrzebę promowania zdrowia. Działania z tej
dziedziny zapoczątkowane zostały w Kanadzie już w 1974 roku poprzez publikację
dokumentu  Nowa perspektywa dla zdrowia Kanadyjczyków , który przedłożono
parlamentowi kanadyjskiemu. Uznano, że są to działania prostsze i tańsze od działań
naprawczych medycyny, zapobiegające wystąpieniu zachorowań. Po ukształtowaniu terminu
 promocja zdrowia , nastąpił kilkuletni okres zastoju.
Dopiero w 1984 roku Regionalne Biuro Światowej Organizacji Zdrowia w Kopenhadze
opublikowało  Dokument dyskusyjny na temat promocji zdrowia, wraz z jego definicją. Od
tego momentu rozpoczęła się szeroka dyskusja, która spowodowała powstanie koncepcji
 nowego zdrowia publicznego . Zakładała ona potrzebę inwestowania w warunki życia w celu
poprawy zdrowia społeczeństw lokalnych. Następnym ważnym wydarzeniem dla rozwoju
promocji zdrowia była I Międzynarodowa Konferencja na temat promocji zdrowia
w Ottawie w 1986 roku. Powstała wówczas Karta Ottawska, która do dzisiaj stanowi swoistą
 Konstytucję promocji zdrowia.
 Karta Ottawska (1986) jest pierwszym dokumentem, który określił działania z zakresu
promocji zdrowia jako wspierające, broniące i umożliwiające zachowanie zdrowia, tworząc nowy
typ instytucji i wykraczając poza kompetencje tradycyjnego systemu służby zdrowia, który
dotychczas zajmował się głównie chorobami i problemami z chorobami związanymi [5, s. 29].
W dokumencie tym, warunki życia i zasoby uznane zostały za niezbędne do kreowania
zdrowia. Za podstawowe warunki zdrowia uznano: pokój, habitat (poprawa jakości życia
w osiedlach ludzkich, unikanie zanieczyszczeń, prawo do dziedziczenia dóbr kulturowych),
wykształcenie, żywność i dochody. Karta Ottawska jako pierwszy dokument Światowej
Organizacji Zdrowia, uznała stabilny ekosystem za niezbędny warunek dla ludzkiego zdrowia.
Wyznaczyła także strategię promocji zdrowia poprzez wzajemnie powiązane obszary.
1. Budowanie zdrowej polityki społecznej  skoordynowanie działań ustawodawczych,
polityki budżetowej, reorganizacji struktur. Wspólne podejmowanie akcji, określanie
przeszkód i oporów wobec polityki społecznej.
2. Tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu  tworzenie zdrowego społeczeństwa,
kształtowanie bezpiecznych, stymulujących zdrowie, warunków pracy i życia. Korelacja
z dążeniami dotyczącymi ochrony środowiska naturalnego i społecznego oraz
racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych.
3. Wzmacnianie działań społecznych na rzecz zdrowia  zachęcanie ludzi do przejęcia
odpowiedzialności za własne zdrowie. Uczestniczenie społeczeństwa projektach
promujących zdrowie tworząc dzięki temu zdrowe relacje osobnicze. Zwiększanie dostępu
do informacji, możliwość edukacji zdrowotnej.
4. Rozwijanie umiejętności osobniczych służących zdrowiu  wspomaganie indywidualnego
rozwoju, umiejętności współżycia społecznego, doskonalenie umiejętności życiowych
służących zdrowiu. Ustawiczne uczenie się, aby na każdym etapie życia sprostać
problemom zdrowotnym, zagrożeniu kalectwem i zagrożeniu życia.
5. Reorientacja służby zdrowia  zmiana struktur, procedur, finansowania i kwalifikacji
pracowników służby zdrowia. Przesunięcie punktu ciężkości na promocję zdrowia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Kolejne konferencje przynosiły dalsze ważne ustalenia do działań na rzecz zdrowia.
W latach 70 zajmowano się czynnikami ryzyka i chorobami, na które można wpływać poprzez
edukację i informację np. palenie tytoniu, sposoby odżywiania. W latach 80 zwrócono uwagę
na wzmacnianie indywidualnych umiejętności jednostek, środowisk (drugi wymiar promocji
zdrowia) wspierających zdrowie. Lata 90 były czasem docierania do konkretnych osób i grup
(trzeci wymiar promocji zdrowia).
Najistotniejsze działania w dziedzinie promowania zdrowia rozpoczęły się od Szczytu
w Maastricht (1992), na którym ogłoszono w Traktacie Unii Europejskiej potrzebę dążenia do
wysokiego poziomu ochrony zdrowia poprzez działania zapobiegające chorobom i ochronę
zdrowia.
Jednym z najważnieszych dokumentów Unii Europejskiej w zakresie promocji zdrowia
jest Decyzja Nr 645/96/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 29 marca 1996
roku przyjmująca program działania Wspólnoty w zakresie promocji zdrowia, informacji,
edukacji i szkolenia w ramach działania w dziedzinie zdrowia publicznego (1996  2000 rok).
W 1996 roku prowadzone działania poddano rewizji i w Traktacie Amsterdamskim (1997)
położono większy nacisk na zapewnienie wysokiego poziomu ochrony zdrowia
i  poprawę zdrowia , zwracając uwagę, że nie wystarczy ograniczanie się do zapobiegania
chorobom. Światowa Organizacja Zdrowia w maju 1998 roku na XXXI Światowym
Zgromadzeniu Zdrowia przyjęła Światową Deklarację Zdrowia. We wrześniu tego samego
roku Europejski Komitet Regionalny Światowej Organizacji Zdrowia przyjął następny
dokument Zdrowie 21, który ustanowił kierunki dla zdrowia dla wszystkich w Regionie
Europejskim na następny wiek.
W związku z procesem rozszerzania Unii o kraje Europy Środkowej i Wschodniej
w maju 2000 roku, Komisja Europejska ogłosiła nową propozycję Strategii dla Zdrowia
Wspólnoty. Paradygmat zdrowia zdominowany dotychczas przez lecznictwo otrzymał nowe
perspektywy uwzględniające ochronę środowiska, właściwy styl życia, warunki mieszkaniowe
i zatrudnienie.
W 2000 roku promocja zdrowia weszła w czwarty wymiar,  od słów do działania .
Określono siedem środowisk wobec których promocja zdrowia musi podjąć działania:
- miejsce zamieszkania,
- rodzina,
- praca,
- starzenie się,
- przemoc,
- rynek,
- porozumiewanie się.
Parlament Europejski i Rada Europy 23 września 2002 roku przyjęły program działania
Wspólnoty w zakresie zdrowia publicznego na lata 2003  2008. Składa się on trzech ściśle ze
sobą powiązanych elementów: edukacji zdrowotnej, zapobiegania chorobom i ochrony
zdrowia zawartej w lokalnej polityce zdrowotnej.
Edukacja
]
zdrowotnaa
Lokalna
Zapobieganie
polityka
chorobom
zdrowotna
Rys. 5 Program w zakresie zdrowia publicznego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Funkcjonują 3 modele promocji zdrowia:
1. Zorientowany na chorobę: zapobieganie określonym jednostkom chorobowym
np.: chorobie wieńcowej, nowotworom czy próchnicy zębów.
2. Zorientowany na czynniki ryzyka: eliminowanie tych czynników, np. palenie tytoniu,
w celu zapobiegania jednocześnie kilku chorobom.
3. Zorientowany na zdrowie w rozumieniu holistycznym (całościowym) i wzmacnianie jego
potencjału  cechuje go koncentracja na ludziach i środkach społecznych (np. szkołach),
jest to najwłaściwsze podejście.
Część specjalistów uważa, że u podłoża promocji zdrowia leży filozofia  zdrowia ,
w odróżnieniu od profilaktyki, której filozofią jest  choroba . Ta grupa badaczy uważa, że
profilaktyka pierwszorzędowa i promocja zdrowia adresowana jest do tej samej grupy
odbiorców, dążących do poprawy i utrzymania zdrowia.
Zdrowie każdy człowiek powinien traktować w kategoriach zasobu, na którym opiera całe
swoje życie. Dlatego też powinien je kontrolować, oddziaływać na nie, w celu zachowania go
i poprawy. Jest to proces, w czasie którego jednostki i grupy społeczne, zaspokajają potrzeby,
realizują aspiracje, radzą sobie z wyzwaniami środowiska dokonując zmian. Wszystkie te
działania są promowaniem zdrowia.
W praktyce jednakże nie różnicuje się programów i projektów profilaktycznych
i promocji zdrowia ponieważ mają wspólny cel: poprawę lub utrzymanie zdrowia.
W Polsce oficjalnym dokumentem w zakresie promocji i ochrony zdrowia jest Narodowy
Program Zdrowia (NPZ). Jest to trzeci z kolei, realizowany program, zatwierdzony w 1996
roku (poprzednie: 1990, 1993) Oparty jest on na zasadzie integracji działań
międzyresortowych na rzecz poprawy i utrzymania zdrowia społeczeństwa. Realizacji celu
strategicznego służy 18 celów operacyjnych:
1. Zwiększenie aktywności fizycznej ludności.
2. Poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności.
3. Zmniejszenie rozpowszechniania palenia tytoniu.
4. Zmniejszenie i zmiana struktury spożycia alkoholu.
5. Ograniczenie używania substancji psychoaktywnych i związanych z tym szkód
zdrowotnych.
6. Zwiększenie skuteczności edukacji zdrowotnej społeczeństwa oraz działań w zakresie
promocji zdrowia.
7. Promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie występowaniu zaburzeń psychogennych.
8. Zmniejszenie narażenia na czynniki szkodliwe w miejscu pracy.
9. Poprawa stanu sanitarnego kraju.
10. Zmniejszenie częstości wypadków, szczególnie drogowych.
11. zwiększenie sprawności i skuteczności pomocy doraz
nej w nagłym zagrożeniu życia.
12. Zwiększenie dostępności i usprawnienie podstawowej opieki zdrowotnej.
13. Zapobieganie występowania oraz skutkom wcześniactwa i małej urodzeniowej masy ciała.
14. Usprawnienie wczesnej diagnostyki i czynnej opieki nad osobami z ryzykiem rozwoju
niedokrwiennej choroby serca.
15. Usprawnienie wczesnej diagnostyki i zwiększenie efektywności leczenia nowotworów
złośliwych szyjki macicy i sutka.
16. Stwarzanie warunków umożliwiających osobom niepełnosprawnym włączenie się lub
powrót do czynnego życia.
17. Zwiększenie skuteczności zapobiegania chorobom zakaz
nym.
18. Intensyfikacja profilaktyki próchnicy zębów i chorób przyzębia u dzieci, młodzieży oraz
kobiet ciężarnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
W Polsce działania z zakresu promocji zdrowia rozpoczęły się na początku lat 90.
Stopniowo przeniknęły na nasz grunt różne projekty i programy:
1. Zdrowe miasta  istnieje od 1991 roku. Od 1994 działa jako Stowarzyszenie Zdrowych
Miast Polskich. Celem projektu jest poprawa stanu zdrowia mieszkańców miast.
2. Zdrowe miejsca pracy  zakład pracy jest ważnym miejscem promocji zdrowia.
Rodzaje działań promocyjnych:
- edukacja zdrowotna,
- badania lekarskie,
- interdyscyplinarna współpraca na rzecz zdrowia,
- pozytywny klimat społeczny,
- motywacja ambicjonalna lub finansowa.
3. Szkoła promująca zdrowie (Zdrowa Szkoła)  główne cele projektu to:
- edukacja prozdrowotna realizowana w ramach programu nauczania,
- uwzględnianie problematyki zdrowotnej w życiu szkoły,
- współdziałanie szkoły z rodziną i społecznością lokalną.
4. Szpital Promujący Zdrowie  szpital środowiskiem promującym zdrowie, rzecznikiem
promocji i pozyskiwania zdrowia na swoim terenie.
5. Samorządowy Ośrodek Ekologii i Zdrowia  zwiększenie zakresu wspólnych działań
prozdrowotnych i proekologicznych.
6. Zdrowy Dom  cele:
- inicjacja wysokiej świadomości ekologiczno-zdrowotnej w gospodarstwach domowych,
- promowanie nadrzędności jakości życia mieszkańców w projektowaniu domów,
- umożliwienie adaptacji w stopniu maksymalnie spełniającym warunki zdrowotne,
- wprowadzenie rozwiązań legislacyjnych w sposób zgodny z definicją zdrowego domu,
- tworzenie międzydyscyplinarnych i międzysystemowych zespołów projektowania
i oceny,
- popularyzowanie ideii zdrowego domu.
7. Promocja Zdrowia w Podstawowej Opiece Zdrowotnej  promocja zdrowia
podstawowym działaniem w obszarach:
- personel p.o.z.,
- odbiorcy świadczeń p.o.z.,
- środowisko działania p.o.z..
Edukacja zdrowotna
Edukacja zdrowotna koncentruje się ona na uświadamianiu związków między zdrowiem
człowieka a jego stylem życia oraz środowiskiem fizycznym i społecznym. Edukacja
zdrowotna obejmuje głównie działania informacyjne, których bezpośrednim celem jest
ukształtowanie sprzyjających zdrowiu przekonań motywacji i umiejętności, a co za tym idzie
postaw zdrowotnych jednostki, które powinny prowadzić do realizacji zachowań służących
zdrowiu .
Według Rezolucji Rady Wspólnoty:
Edukacja zdrowotna jest procesem opartym na naukowych zasadach, stwarzającym
sposobność planowanego uczenia się, zmierzającym do umożliwienia jednostkom świadomych
decyzji dotyczących zdrowia i postępowanie zgodnie z nimi. Odpowiedzialność za ten bardzo
złożony proces ponosi rodzina, system edukacji i społeczeństwo.
Wszystkie definicje łączy ze sobą określenie, że jest to proces. Dlatego też edukację
zdrowotną często utożsamia się z wychowaniem zdrowotnym.
M. Demel wychowanie zdrowotne określa jako integralną częścią kształcenia pełnej
osobowości. Polega ono na: kształtowaniu nawyków, sprawności, postaw wobec
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
zdrowia, umożliwiających jego ochronę i doskonalenie oraz pobudzaniu pozytywnego
zainteresowania sprawami zdrowia.
Edukacja do zdrowia obejmuje więc przekazywanie i nabywanie bądz
zwiększanie lub
korektę:
- świadomości i rozumienia zdrowia,
- wiedzy o zdrowiu,
- postaw wobec zdrowia,
- umiejętności niezbędnych dla kształtowania zachowań prozdrowotnych.
Jest to edukacja  do zdrowia koncentrująca się na czynnikach sprzyjających zdrowiu. Dużą
rolę do spełnienia ma w niej profilaktyka skierowana na ograniczanie lub eliminowanie
zachowań zagrażających zdrowiu. Edukacja zdrowotna jest więc ważnym elementem
profilaktyki i promocji zdrowia.
Podstawowe pojęcia w wychowaniu zdrowotnym to:
- osobowość,
- zdrowie,
- środowisko,
- wychowanie,
- kształcenie,
- kultura,
- czas wolny.
Cele wychowania zdrowotnego:
- zdrowie jednostkowe i publiczne,
- kształtowanie i modyfikacja zachowań zdrowotnych,
- samodzielne kształtowanie postaw i samodzielny wysiłek w zdobywaniu wiedzy
o zdrowiu.
Metody wychowania zdrowotnego:
1. Metoda organizowania materialnego środowiska wychowującego.
2. Metoda organizowania społecznego środowiska wychowującego.
3. Wzory osobowe.
4. Organizacja zespołów wychowawczych na rzecz zdrowia.
5. Przydzielanie funkcji i ról społecznych.
6. Metoda oddziaływania poprzez świadomość.
7. Informowanie, przekazywanie wiedzy o zdrowiu.
8. Wyjaśnianie, instruowanie.
9. Przekazywanie, sugerowanie.
10. Wartościowanie.
11. Metoda organizowania doświadczeń wychowanka i wywoływanie antycypacji następstw
zachowań zdrowotnych.
12. Metoda pobudzania zachowań korzystnych dla zdrowia.
13. Metoda utrwalania pożądanych zachowań zdrowotnych.
Formy oddziaływania w wychowaniu zdrowotnym:
1. Żywe słowo:
- rozmowa indywidualna,
- gawęda,
- pogadanka,
- opowiadanie, opis,
- wykład,
- odczyt,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
- dyskusja,
- wieczory pytań i odpowiedzi.
2. Słowo drukowane.
3. Formy wizualne i audiowizualne.
4. Kształcenie systematyczne.
5. Formy artystyczno-rozrywkowe.
6. Formy współzawodnictwa.
7. Formy bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością.
Posiadając pewien zakres wiadomości na temat promocji zdrowia, obszarów działań, jak
również umiejętności w zakresu posługiwania się metodami pracy pedagogicznej, można
sporządzać własne programy wychowania zdrowotnego.
Można posłużyć się wskazówkami L.W. Grena i N.W. Reutera, którzy proponują model
 Poprzedzać działanie . Zawartych jest w nim 5 pytań:
1. Czy problem zdrowotny jest poważny i jakie jest jego rozpowszechnienie?
2. Jakie zachowania wpływają na powstawanie problemu?
3. Jakie są uwarunkowania tych zachowań?
4. Jaki rodzaj działań (interwencji) może zmienić te zachowania?
5. W jaki sposób wdrożyć program (interwencję)? [1, s. 123]
Ocenie skuteczności służyć powinna ewaluacja, w której pomogą pytania:
1. Czy wdrożenie działań przebiega tak, jak przewidywano?
2. Czy działania były zgodne z tym, co planowano?
3. Czy uwarunkowania zachowań zmieniły się?
4. Czy zachowania uległy zmianie?
5. Czy zmienił się problem? [1, s.124]
Jeżeli jednakże ktoś nie umie tego zrobić, to może skorzystać z bogatej bazy dostępnych,
gotowych programów i scenariuszy zajęć. Obecnie na rynku wydawniczym dostępnych jest
dużo ciekawych pozycji z gotowymi wzorami działań, z propozycjami tematów i ciekawymi
formami pracy, przeznaczone dla dzieci młodszych, młodzieży i dorosłych.
Polecałabym jednak dążenie do własnego rozwoju w tej dziedzinie i wyzwalania
drzemiących w każdym pokładów kreatywności. Tworząc własne programy ma się satysfakcję,
że wnosi się swój wkład w budowanie i umacnianie zdrowia, zwłaszcza młodego pokolenia,
kształtowania umiejętności rozwiązywania problemów, postaw prozdrowotnych
i wpływania na otoczenie. Należy pamiętać tylko o kilku zasadach, których należy
przestrzegać.
Konstruując program trzeba pamiętać, że musi on mieć określoną strukturę:
1. Założenia.
2. Cele.
3. Treści.
4. Sposób realizacji.
1. Założeniem programu powinno być osiągnięcie efektu. Osiągnąć go można jeżeli:
- treść, zakres i metody uwzględniać będą oczekiwania odbiorcy,
- za realizację treści odpowiadać będą osoby kompetentne,
- stworzona zostanie odpowiednia atmosfera.
2. Cele programu powinienny zmierzać w kierunku osiągnięcia umiejętności dokonywania
wyborów zachowań właściwych dla zdrowia własnego i innych ludzi:
- ukazywać zdrowie jako potencjał,
- pokazywać sposoby zachowania i umacniania zdrowia,
- wskazywać zagrożenia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
- kształtować umiejętności rozwiązywania problemów zdrowotnych,
- kształtować postawę odpowiedzialności za zdrowie,
- wskazywać potrzebę wzbogacania wiedzy o zdrowiu,
- proponować możliwość zmian w otoczeniu wpływającym na zdrowie.
3. Zagadnienia (treści) programu wyznaczają kierunek działań edukacyjnych.
4. Sposób realizacji  powinien zawierać metody aktywizujące i interakcyjne pracy
z uczniami oraz ewaluację wykonanych zadań.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie dokumenty określają działania z zakresu promocji zdrowia?
2. Jaki oficjalny dokument w zakresie promocji zdrowia obowiązuje w Polsce?
3. Ile celów operacyjnych zawiera ten dokument?
4. Jakie pojęcia używane są w wychowaniu zdrowotnym?
5. Jak brzmi definicja edukacji zdrowotnej?
6. Jakie są metody wychowania zdrowotnego?
7. Jakie są formy oddziaływań w wychowaniu zdrowotnym?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wybierz 1 cel operacyjny z NPZ i krótko scharakteryzuj go. Odpowiedz na pytanie do
czego potrzebny jest Narodowy Program Zdrowia?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania na temat promowania zdrowia,
2) przygotować stanowisko pracy,
3) przypomnieć sobie co to jest Narodowy Program Zdrowia,
4) wymienić ile celów operacyjnych znajduje się w NPZ,
5) zastanowić się i odpowiedzieć na pytanie: Czy taki program jest potrzebny?
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyty ,
- długopisy,
- dyskietka z Narodowym Programem Zdrowia,
- komputer z dostępem do Internetu.
Ćwiczenie 2
Przeprowadz
cie dyskusję o pojęciach używanych w wychowaniu zdrowotnym
(osobowość, zdrowie, wychowanie, kształcenie, kultura, czas wolny). Zastanówcie się co łączy
wszystkie terminy?
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie materiał nauczania na temat promowania zdrowia i edukacji zdrowotnej
2) przygotować stanowisko pracy,
3) przypomnieć sobie znaczenie terminów: osobowość, zdrowie, wychowanie, kształcenie,
kultura, czas wolny,
4) uczestniczyć aktywnie w dyskusji,
5) zastanowić się nad pytaniem: Co łączy wszystkie te terminy?
6) zapisać wniosek w zeszycie przedmiotowym.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyty,
- długopisy,
Ćwiczenie 3
Przygotuj propozycję spotkania z uczniami na temat: Zachowania zdrowotne. Zastanów się
i odpowiedz na ile napisanie scenariusza, mając wzór sprawia Ci trudność?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie materiał nauczania na temat promowania zdrowia i edukacji
zdrowotnej,
2) zapoznać się z przykładowym scenariuszem zajęć,
3) przygotować stanowisko pracy,
4) przypomnieć sobie czym są zachowania zdrowotne.
5) przypomnieć sobie metody i formy pracy,
6) przystąpić do pisania scenariusza korzystając z wzoru
7) sprawdzić z nauczycielem poprawność wykonywanej pracy,
8) zaprezentować napisany scenariusz,
9) zastanowić się i odpowiedzieć na pytanie: Które elementy pracy sprawiały Ci trudność?
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyty,
- długopisy,
- przykładowy scenariusz zajęć z literatury: Zajączkowski K.: Program edukacji zdrowotnej
w klasach 4  6. Scenariusze zajęć, Oficyna Wydawnicza  Impuls , Kraków 2005, s. 24.
Scenariusz spotkania
TEMAT: Na czym polega prawidłowe żywienie?
CEL: Przekazanie uczniom podstawowych informacji na temat prawidłowego żywienia
człowieka oraz najczęściej popełnianych błędów żywieniowych.
MATERIAA
Y: karty pracy z ilustracjami piramidy zdrowego żywienia oraz tarczy, plastelina
lub strzałka.
CZAS REALIZACJI: 45 minut
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
PRZEBIEG SPOTKANIA:
Zajęcia rozpoczyna rozmowa prowadzona z uczniami, siedzącymi w kręgu, w celu,
określenia warunków dobrego odżywia (spożywa urozmaicone, wartościowe posiłki, dba
o regularność spożywania posiłków, utrzymuje ustaloną dla swego wieku wagę itp.).
Następnie nauczyciel pokazuje uczniom ilustrację piramidy zdrowego żywienia oraz
informuje dzieci, że dla ułatwienia prawidłowego żywienia człowieka podstawowe produkty
żywieniowe zostały podzielone na kilka grup w zależności od częstotliwości, z jaką należy je
spożywać.
I tak, produkty zbożowe z mąki, grubych kasz, otrębów, powinny się znalez
ć w każdym
posiłku, gdyż są podstawą żywienia człowieka. Warzywa znajdują się na drugim poziomie
piramidy, ponieważ powinny być spożywane w ilości 4 porcji dziennie. Kolejny poziom
zajmują owoce, które trzeba jeść 3 razy w ciągu dnia. Warto podkreślić, że warzywa i/lub
owoce należy dołączać do każdego spożywanego posiłku. Mleko i jego przetwory powinno
być spożywane w dwóch porcjach dziennie, a chude mięso lub ryby w jednej.
Człowiek, chcąc uniknąć błędów w żywieniu, powinien spożywać produkty z różnych grup
wchodzących w skład piramidy zdrowego żywienia.
Przy układaniu jadłospisu warto pamiętać o tym, żeby poszczególne produkty dobierać
w odpowiednich ilościach ze względu na ich różne wartości odżywcze. I tak, warzywa, owoce,
ryby oraz produkty umieszczone w dolnej części piramidy zalicza się do tych, które są
niezbędne do prawidłowego odżywiania, charakteryzuje je wysoka wartość odżywcza.
Słodycze na przykład nie posiadają takich wartości, ich nadmiar może się przyczynić do
powstania nadwagi oraz innych problemów zdrowotnych. Dlatego też nie zostały w ogóle
uwzględnione w piramidzie żywieniowej.
Znaczenie różnych produktów żywieniowych dla zdrowia człowieka najłatwiej przedstawić
z okręgami (karta pracy). Okrąg usytuowany w środku (zielony) symbolizuje produkty
najzdrowsze: ryby, płatki owsiane, warzywa kiełki różnych roślin. Krąg następny (żółty) to
produkty zdrowe: owoce, warzywa, mięso drobiowe, chleb razowy. Kolejny krąg
(pomarańczowy) to produkty, których spożywanie służy zdrowiu człowieka: jogurty, kefiry,
suszone owoce, jajka, chude mięso. Ostatni krąg (czerwony) obejmuje te produkty, które są
smaczne ale nie służą utrzymaniu zdrowia, czyli: słodycze, ciastka, tłuste mięsa i wędliny.
Przestrzeń poza kręgami symbolizuje produkty, których należy unikać: mocna herbata, duże
ilości cukru i słodyczy.
W kolejnej części zajęć przeprowadza się zabawę polegającą na trafieniu plasteliną lub
 strzałką do omówionej tarczy, którą należy umieści na wysokości odpowiedniej dla wzrostu
dzieci. Każdy uczeń próbuje trafić w tarczę najbliżej centralnego punktu (w krąg zielony lub
jego pobliże). Po zakończonej rundzie dzieci powinny podzielić się swoimi wrażeniami
przeprowadzonego eksperymentu. Należy przy tym zwrócić ich uwagę na to, jak trudno było
trafić w centrum tarczy oraz wskazać miejsce noszące ślady największej ilości trafień. Warto,
by uczniowie zastanowili się nad tym, co należy zrobić, żeby poprawić swój wynik, czyli
zmienić nawyki żywieniowe.
W posumowaniu dokonanym wspólnie z uczniami ustala się zasady żywieniowe
obowiązujące każdego ucznia:
1. Należy jeść posiłki urozmaicone, czyli takie, w których znajdują się produkty spożywcze
z różnych grup przedstawione w piramidzie zdrowego żywienia.
2. Posiłki trzeba spożywać regularnie, codziennie mniej więcej o tych samych godzinach.
3. Należy systematycznie kontrolować swój ciężar ciałą
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
Powiedzieć jaki oficjalny dokument dotyczący promocji zdrowia
1.
funkcjonuje w Polsce?
2. Wymienić ile jest w nim celów operacyjnych?
3. Wymienić i opisać pojęcia związane z wychowanie zdrowotnym?
4. Wymienić cele wychowania zdrowotnego?
5. Opisać metody oddziaływań?
6. Wymienić formy pracy stosowane w profilaktyce?
7. Skonstruować program wychowania zdrowotnego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.4. Kierunki organizacji opieki zdrowotnej
4.4.1 Materiał nauczania
System opieki zdrowotnej w Polsce ma na celu zapobieganie, wykrywanie i zwalczanie
chorób oraz poprawę samopoczucia populacji.
System uległ zmianie w 1999 roku w wyniku uchwalenia obowiązującej obecnie ustawy
o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. Dotychczasowe utrzymywanie opieki zdrowotnej
z budżetu państwa zastąpiono finansowaniem ze składek ubezpieczonych.
Obecnie system kształtowany jest przez dwie podstawowe ustawy:
- Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 o świadczeniach zdrowotnych finansowanych ze środków
publicznych,
- Ustawa z dnia 30. sierpnia 1991 o zakładach opieki zdrowotnej
Uczestników systemu można podzielić na następujące kategorie:
1. świadczeniobiorców  czyli pacjentów,
2. instytucję ubezpieczenia zdrowotnego pełniącą funkcję płatnika  czyli Narodowy
Fundusz Zdrowia,
3. świadczeniodawców:
- zakłady opieki zdrowotnej, które można podzielić ze względu na organ założycielski na
publiczne (SPZOZ) oraz niepubliczne (NZOZ),
- praktyki lekarskie, lekarsko  dentystyczne, pielęgniarskie oraz położnych,
- apteki,
- innych świadczeniodawców,
4. organy kontroli i nadzoru:
- Państwową Inspekcję Sanitarną ( SANEPID ),
- Inspekcję Farmaceutyczną,
- wojewodów i działające przy nich wojewódzkie centra zdrowia publicznego oraz
konsultantów wojewódzkich w poszczególnych specjalnościach medycznych,
5. Ministerstwo Zdrowia, które wytycza kierunki polityki zdrowotnej kraju oraz posiada
uprawnienia kontrolne, a także działających przy nim konsultantów krajowych
w poszczególnych specjalnościach medycznych.
Niektóre ministerstwa i organizacje rządowe posiadają swoje branżowe (tzw. mundurowe)
placówki opieki zdrowotnej. Są to:
- Ministerstwo Obrony Narodowej,
- Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji,
- Ministerstwo Sprawiedliwości,
- Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego.
Jednostki samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo) również mają duży
udział w kształtowaniu systemu.
Jako organ założycielski SPZOZ, jednostka samorządu terytorialnego:
- tworzy, przekształca i likwiduje SPZOZ (w drodze uchwały),
- nadaje statut SPZOZ,
- nawiązuje z kierownikiem zakładu stosunek pracy,
- deleguje przedstawiciela do rady społecznej zakładu,
- udziela zakładowi dotacji na zadania określone w art.55 ustawy o zakładach opieki
zdrowotnej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
- sprawuje nadzór nad prowadzonymi przez siebie zakładami opieki zdrowotnej (zgodnie
z rozporządzeniem z dnia 18 listopada 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad
sprawowania nadzoru nad samodzielnymi publicznymi zakładami opieki zdrowotnej i nad
jednostkami transportu sanitarnego).
Pozostałe zadania jednostek samorządu terytorialnego w zakresie opieki zdrowotnej:
1. Samorząd województwa:
a. tworzy i utrzymuje wojewódzki ośrodek (lub ośrodki) medycyny pracy, co wynika z art.
15, ust.1 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy oraz finansuje
działalność profilaktyczną wynikającą z programów prozdrowotnych dotyczących
zapobiegania i zwalczania określonych chorób oraz programów promocji zdrowia
w zakresie medycyny pracy (art.21, ust.2 ustawy),
b. zgodnie z potrzebami wynikającymi w szczególności z liczby i struktury społecznej
ludności województwa tworzy i prowadzi zakłady psychiatrycznej opieki zdrowotnej oraz
c. bierze udział w realizacji zadań z zakresu ochrony zdrowia psychicznego, w tym
w szczególności dzieci i młodzieży (ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia
psychicznego)
d. realizuje zadania z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych
w postaci wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów
alkoholowych  zgodnie z ustawą z dnia 26 paz
dziernika 1982 r. o wychowaniu
w trzez
wości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi,
e. bierze udział w realizacji zadań z zakresu ochrony przed następstwami używania tytoniu
zgodnie z ustawą z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami
używania tytoniu i wyrobów tytoniowych.
f. realizuje zadania z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki zdrowotnej w ramach
programów polityki zdrowotnej.
2. Samorząd powiatu:
a. dofinasowuje uczestnictwo osób niepełnosprawnych i ich opiekunów w turnusach
rehabilitacyjnych oraz zaopatrzenie w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne
i środki pomocnicze przyznawane osobom niepełnosprawnym na podstawie odrębnych
przepisów.
b. wystawia skierowania do zakładu opiekuńczo-leczniczego i do zakładu pielęgnacyjno-
opiekuńczego zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 1998 r.
w sprawie sposobu i trybu kierowania osób do zakładów opiekuńczo  leczniczych
i pielęgnacyjno  opiekuńczych oraz szczegółowych zasad ustalania odpłatności za pobyt
w tych zakładach,
c. tworzy powiatowy plan zabezpieczenia medycznych działań ratowniczych, co wynika
z art.22 ustawy z dnia 25 lipca 2001 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym oraz
wydanego na jej podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 23 maja 2002 r.
w sprawie trybu tworzenia powiatowych, wojewódzkich i krajowych rocznych planów
zabezpieczenia medycznych działań ratowniczych,
d. organizuje i zapewnia usługi w odpowiednim standardzie w domach pomocy społecznej
dostosowanych do szczególnych potrzeb osób z zaburzeniami psychicznym, co wynika
z art.6 a ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego,
e. bierze udział w realizacji zadań z zakresu ochrony zdrowia psychicznego, w tym
w szczególności dzieci i młodzieży, zgodnie z ustawą z dnia 19 sierpnia 1994 r.
o ochronie zdrowia psychicznego,
f. bierze udział w realizacji zadań z zakresu ochrony przed następstwami używania tytoniu
zgodnie z ustawą z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami
używania tytoniu i wyrobów tytoniowych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
g. realizuje zadania z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych,
zgodnie z ustawą z dnia 26 paz
dziernika 1982 r. o wychowaniu w trzez
wości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi,
h. realizuje zadania z zakresu inspekcji sanitarnej zgodnie z ustawą z dnia 14 marca 1985 r.
o Państwowej Inspekcji Sanitarnej oraz zadania w zakresie zapobiegania chorobom
zakaz
nym i zakażeniom - zgodnie z ustawą z dnia 6 września 2001 r.
o chorobach zakaz
nych i zakażeniach,
i. ustala rozkład godzin pracy aptek ogólnodostępnych, co wynika z ustawy z dnia
6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne,
j. zapewnia kobietom w ciąży opiekę medyczną, socjalną i prawną zgodnie z ustawą z dnia
7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach
dopuszczalności przerywania ciąży,
k. realizuje także zadania z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki zdrowotnej
w ramach programów polityki zdrowotnej.
3. Samorząd gminy:
a. realizuje zadania zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych
w postaci gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 
zgodnie z ustawą z dnia 26 paz
dziernika 1982 r. o wychowaniu w trzez
wości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi,
b. realizuje usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi jako zadanie zlecone
przez administrację rządową, co wynika z art. 9, ust.1 i 4 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994
r. o ochronie zdrowia psychicznego.
Ponadto wpływ na system opieki zdrowotnej mają też powołane odpowiednimi ustawami
samorządy zawodowe:
- lekarzy i lekarzy dentystów (Naczelna Izba Lekarska),
- pielęgniarek i położnych (Naczelna Izba Pielęgniarek i Położnych),
- aptekarzy (Naczelna Izba Aptekarska),
- diagnostów laboratoryjnych (Krajowa Izba Diagnostów Laboratoryjnych).
Ponadto zgodnie z Dz.U.03.115.1087. na terenie województw obowiązują roczne plany
zabezpieczenia świadczeń zdrowotnych.
W planie uwzględnia się:
- całodobowy dostęp do świadczeń,
- prawo do uzyskania świadczenia w dniu zgłoszenia się, w przypadku zachorowania,
- liczbę świadczeniodawców (wskaz
nik w ż 12 załącznika do rozporządzenia),
- co najmniej jeden rok kalendarzowy,
- cele strategiczne,
- kierunki działań.
Projekt  Reforma Systemu Ochrony Zdrowia , którego realizację rozpoczęto w styczniu
2004 roku ma zgromadzić dane potrzebne do opracowania koszyka świadczeń
gwarantowanych, podziału kompetencji w sektorze zdrowotnym, zasad finansowania
świadczeń medycznych. Eksperci biorący udział w tym projekcie zobowiązani są do
analizowania danych i opracowywania raportów i planowania działań długofalowych mających
za zadanie usprawnić funkcjonowanie systemu opieki zdrowotnej w Polsce.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są kategorie uczestników systemu opieki zdrowotnej?
2. Jakie ministerstwa posiadają swoje branżowe placówki?
3. Kto tworzy SPZOZ?
4. Jakie ma zadania samorząd gminy, powiatu i województwa?
5. Na jaki okres czasu sporządzane są wojewódzkie plany zabezpieczenia świadczeń
zdrowotnych?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykaż się znajomością systemu opieki zdrowotnej w dyskusji na temat:  Zapobieganie
leczenie  prawa . Zastanów się czy jesteś w stanie odpowiedzieć na pytanie: Na ile nasz
system opieki zdrowotnej zabezpiecza potrzeby świadczeniobiorców?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie materiał nauczania na temat kierunków organizacji opieki zdrowotnej,
2) przygotować stanowisko pracy,
3) przypomnieć sobie ustawy kształtujące system opieki zdrowotnej,
4) przypomieć sobie kategorie uczestników systemu opieki zdrowotnej,
5) przypomnieć sobie, z tekstem z
ródłowym, zadania jednostek samorządu terytorialnego,
6) czynnie uczestniczyć w dyskusji,
7) udzielić odpowiedzi na pytanie: Na ile system opieki zdrowotnej zabezpiecza potrzeby
świadczeniobiorców.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Dzienniki Ustaw: Nr 91, poz.408 z 1991r., Nr 210, poz.2135 z 2004 r.
- Zeszyty,
- długopisy.
Ćwiczenie 2
Przygotuj szkic planu zabezpieczenia świadczeń w podstawowej opiece zdrowotnej,
w województwie swego zamieszkania, w zakresie opieki stomatologicznej wypisując
w punktach, co należy w nim uwzględnić. Zastanów się czy uwzględniłeś wszystkie potrzeby
w regionie swego zamieszkania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania na temat kierunków organizacji opieki zdrowotnej,
2) zapoznać się z Dz.U. Nr 115,poz.1087, p. 11, podpunkt 3 z 2003 r.,
3) przygotować stanowisko pracy,
4) przygotować szkic planu uwzględniając:
- liczbę świadczeniobiorców,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
- liczbę świadczeniodawców.
5) uzgodnić z nauczycielem poprawność wykonanej pracy,
6) zaprezentować swój projekt,
7) ocenić czy uwzględniłeś wszystkie potrzeby.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Dziennik Ustaw Nr 115 z 2003 r.,
- zeszyty,
- kartki, długopisy.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1. Wymienić kategorie uczestników systemu opieki zdrowotnej?
2. Określić kto tworzy SPZOZ?
3. Wymienić ministerstwa posiadające branżowe placówki?
4. Wymienić zadania samorządów gminy?
5. Określić co znajduje się w wojewódzkim planie organizacji opieki?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących problemów związanych z promowaniem zdrowia.
- Zadania od 1 do 14 są zadaniami wielokrotnego wyboru, zadania od 15 do 20 to
zadania otwarte.
5. Za prawidłową odpowiedz
możesz uzyskać 1 punkt, za złą odpowiedz
lub jej brak
 0 punktów.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
 w zadaniach wielokrotnego wyboru tylko jedna odpowiedz
jest prawidłowa
i zaznacz ją znakiem X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć
kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową),
 w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedz
w wyznaczone pole.
7. Pracuj samodzielnie. Tylko taka praca daje satysfakcję.
8. Na rozwiązanie testu masz 90 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Kierunki działań profilaktyki to:
a) edukacja zdrowotna , zapobieganie,
b) promocja zdrowia, wychowanie zdrowotne, styl życia,
c) wychowanie, ćwiczenie fizyczne,
d) styl życia, odżywianie, promocja zdrowia.
2. Stacja sanitarnoepiolemiologiczna jest:
a) świadczeniobiorcą,
b) świadczeniodawcą,
c) organem kontroli i nadzoru,
d) organem nadzoru merytorycznego
3. Elementy pola Lalonda, to:
a) styl życia, opieka zdrowotna,
b) styl życia, opieka zdrowotna, profilaktyka, aktywność fizyczna,
c) środowisko fizyczne, styl życia, opieka zdrowotna,
d) styl życia, opieka zdrowotna, środowisko fizyczne, czynniki genetyczne.
4. Determinanty zdrowia, to:
a) styl życia, odżywianie,
b) odżywianie, kontrola wagi ciała, ćwiczenia fizyczne,
c) ćwiczenia fizyczne, odżywianie,
d) zdrowy styl życia, odżywianie.
5. Zaburzeniami związanymi z odżywianiem, są:
a) biegunka, nieżyt żołądka,
b) otyłość, wychudzenie,
c) anoreksja, bulimia,
d) otyłość, wychudzenie, bulimia.
6. Otyłość u kobiet zaczyna się przy wskaz
niku BMI:
a) 29,
b) 28,5
c) 27,
d) 27,5.
7. Jaki model zdrowia traktuje jednostkę jako uczestnika działań?
a) mechanistyczny,
b) biomedyczny,
c) holistyczny,
d) medyczny
8. Jaki dokument określa działania z zakresu promocji zdrowia?
a) karta Genewska,
b) karta Ottawska,
c) karta Londyńska,
d) karta Waszyngtońska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
9. Jaki oficjalny dokument w zakresie promocji zdrowia obowiązuje w Polsce?
a) Narodowy Program Zdrowia,
b) Uchwała Rady Ministrów,
c) Projekt Zdrowego Stylu Życia,
d) Program Wspomagania Zdrowia.
10. Ile celów operacyjnych zawiera Narodowy Program Zdrowia?
a) 20,
b) 17,
c) 18,
d) 15.
11. Na jaki okres czasu sporządzane są wojewódzkie plany zabezpieczenia świadczeń
zdrowotnych?
a) 2 lata,
b) 1 rok,
c) 5 lat,
d) 4 lata.
12. Samorząd gminy dofinansowuje:
a) pobyt w sanatorium,
b) leki osobom przewlekle chorym,
c) usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi,
d) uczestnictwo osób niepełnosprawnych w turnusach rehabilitacyjnych.
13. Samodzielne Publiczne Zespoły Opieki Zdrowotnej tworzy:
a) województwo,
b) powiat,
c) gmina,
d) gmina, powiat, województwo.
14. Badaniami skryningowymi nazywamy:
a) wczesne wykrywanie za pomocą testów chorób lub stanów patologicznych,
b) wczesne wykrywanie za pomocą badań chorób,
c) wczesne wykrywanie za pomocą badań stanów patologicznych,
d) wczesne wykrywanie za pomocą testów i badań chorób lub stanów patologicznych,
15. Wymień aspekty zdrowia.
16. Nazwij 4 z 7 projektów zdrowia realizowanych w Polsce.
17. Scharakteryzuj modele promocji zdrowia
18. Wymień 2 definicje zdrowia.
19. Wymień uwarunkowania choroby.
20. Opisz elementy składające się na styl życia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Promowanie zdrowia
Zakreśl lub wpisz poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punktacja
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15.
16.
17.
18.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
19.
20.
Razem:
Zsumuj punkty. Maksymalnie mogłeś uzyskać 20 punktów.
Jeżeli otrzymałeś nie mniej niż 80% punktów, możesz spokojnie pisać pracę kontrolną.
Gratuluję!
Jeżeli uzyskałeś liczbę punktów z przedziału ( 50%; 80%) też nie jest z
le. Otrzymasz ocenę
dostateczną lub dobrą.
Jeżeli uzyskałeś mniej niż 50% punktów, możesz liczyć co najwyżej na ocenę dopuszczają.
Powinieneś uzupełnij braki.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
6. Literatura
1. Jaczewski A. red.: Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania cz. II, WSiP, Warszawa
1998
2. Karski B.J.: Praktyka i teoria promocji zdrowia. Wybrane zagadnienia, Cedetu, Warszawa 2003
3. Lwow L., Milewicz A. red.: Promocja Zdrowia Podręcznik dla studentów i lekarzy
rodzinnych, wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2004
4. Sheridan Ch, L.: Psychologia Zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia,
Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1998
5. Śliwa M. M.: Wychowanie zdrowotne zarys teorii i metodyki, Polskie Towarzystwo
Oświaty Zdrowotnej, Katowice 2001
6. Tobiasz  Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii zdrowia choroby, Wydawnictwo
UJ, Kraków 1998
7. Ustawa z dnia 30. sierpnia 1991 o zakładach opieki zdrowotnej
8. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 o świadczeniach zdrowotnych finansowanych ze środków
publicznych Ustawa z dnia 30. sierpnia 1991 o zakładach opieki zdrowotnej
9. Wojnarowska B. red.: Zdrowie i szkoła, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000
10. Zajączkowski K.: Program edukacji zdrowotnej w klasach 4-6. Scenariusze zajęć, Oficyna
Wydawnicza  Impuls , Kraków 2005
Adresy internetowe aktualne na dzień 30 maja 2006
- www.lodzkie.pl/zdrowie/profilaktyka,
- http://medycy.net,
- www.mz.gov.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52