BI ULETYN NAUKOWY Skrót: Biul. Nauk., Nr 18, 2002 POZYSKIWANIE MLECZKA PSZCZELEGO METOD INTENSYFIKACJI PRODUKCJI PASIECZNEJ Maciej Siuda, Jerzy Wilde, Janusz Bratkowski Katedra Pszczelnictwa UWM, Olsztyn S Å‚ o w a k l u c z o w e: mleczko pszczele, technologie pasieczne, ekonomika pszczelarska. St reszczeni e W obecnej sytuacji rynkowej pszczelarze, aby zwiÄ™kszyć rentowność pasiek, dążą do rozszerzenia asortymentu wytwarzanych produktów. Mleczko pszczele jest produktem znakomicie pasujÄ…cym do podejmowania tego typu dziaÅ‚aÅ„. Zagadnienia wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci farmakologicznych mleczka sÄ… obecnie dość dobrze opracowane. Znacznie mniej spotyka siÄ™ danych w literaturze na temat czynników sprzyjajÄ…cych pozyskiwaniu mleczka i warunków oraz technologii Å‚atwego pozyskiwania tego produk- tu przez pszczelarzy. Produkcja mleczka w dużej mierze jest uzależniona od genetycznych predyspozycji pszczół. TechnologiÄ™ pozyskiwania mleczka pszczelarz musi dostosować do prowadzonej gospodarki pasiecz- nej oraz warunków klimatyczno-pożytkowych. Produkcja ta sprzyja efektywniejszemu wykorzys- taniu pszczół i przy produkcji do 200 g nie wpÅ‚ywa na ilość odwirowanego miodu. ROYAL JELLY PRODUCTION AS A METHOD OF APIARY PRODUCTION INTENSIFICATION Maciej Siuda, Jerzy Wilde, Janusz Bratkowski Department of Apiculture, University of Warmia and Mazury in Olsztyn K e y w o r d s: royal jelly, apiary management, beekeeping economics. Abs t ract Due to the present situation on the market, beekeepers try to widen the assortment of bee products and to increase the profitability of apiaries. Royal jelly is one of these products which is well-known for its special pharmacological properties. However, professional literature provides scant information on factors conducive to its production, and technologies facilitating this process. Royal jelly production depends, to a high degree, on the genetic predisposition of bees. The technology of this production must be adapted to apiary management, as well as climate and nectar flow conditions. Royal jelly production enables more effective use of bees and up to a level of 200 g does not affect the honey harvest. 20 Maciej Siuda, Jerzy Wilde, Janusz Bratkowski WstÄ™p W latach 50. i 60. naszego stulecia, po opublikowaniu w 1953 r. przez francuskiego pszczelarza dr. Caillas broszury PszczoÅ‚y zródÅ‚em mÅ‚odoÅ›ci i witalnoÅ›ci, mleczko pszczele cieszyÅ‚o siÄ™ dużym zainteresowaniem. NastaÅ‚a wrÄ™cz moda na ten produkt, który byÅ‚ postrzegany jako lekarstwo na wszyst- kie dolegliwoÅ›ci, zwÅ‚aszcza zwiÄ…zane z procesami starzenia. Mleczko pszczele zawiera wiele witamin, w tym kwas pantotenowy, wystÄ™pujÄ…cy w niespotykanej koncentracji, który wpÅ‚ywa na dÅ‚ugość życia. W stosunkowo dużej iloÅ›ci wystÄ™puje kwas nikotynowy i witamina H. Witaminy B1, B2, B6, B12, witamina C oraz kwas foliowy wystÄ™pujÄ… w mniej- szych iloÅ›ciach. W mleczku wykryto dużo biopierwiastków (dotychczas 22), m.in.: magnez, cynk, żelazo, miedz, mangan, aspoÅ›ródmakroelementów: potas, wapÅ„ i sód. Mleczko jest produktem o wysokich walorach odżywczych. Dostarcza organizmowi wszystkich niezbÄ™dnych aminokwasów, cukrów, biopierwiastków. DziÄ™ki obecnoÅ›ci substancji biologicznie czynnych, jak enzymy, wolne kwasy tÅ‚uszczowe, kwasy nukleinowe i nukleotydy, korzystnie wpÅ‚ywa na przemianÄ™ materii, a także procesy odnowy tkanek (KDZIA, HOADERNA-KDZIA 1992). Mleczko pszczele, ze wzglÄ™du na te liczne wÅ‚a- Å›ciwoÅ›ci terapeutyczne, stanowi dobre uzupeÅ‚nienie gamy oferowanych produktów pasiecznych. W obecnej sytuacji rynkowej pszczelarze, aby zwiÄ™kszyć rentowność pasiek, dążą do rozszerzenia asortymentu wytwarzanych wnich produktów (MARCINKOWSKI 1994b, PIDEK 1988, WILDE, BRATKOWSKI 1996, WILDE, CI- CHOC 1999). W ostatnim czasie najczęściej zaleca siÄ™ pszczelarzom po- zyskiwanie obnóży pyÅ‚kowych (BRATKOWSKI, WILDE 2001a, WILDE, CICHOC 1999). Pozyskiwanie różnych produktów z pasiek nie tylko zwiÄ™ksza asor- tyment, ale również uniezależnia produkcjÄ™ od warunków klimatycznych (WILDE, BRATKOWSKI 1996). Pozyskiwane w pasiece różne produkty można Å‚Ä…czyć, oferujÄ…c nowy produkt, czÄ™sto o podwyższonych wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciach zdrowotnych. PostÄ™powanie takie uÅ‚atwia również sprzedaż produktów mniej poszukiwanych. Oferowane Å‚Ä…czone produkty (dwa w jednym) osiÄ…gajÄ… zazwyczaj wyższe ceny i zwiÄ™kszajÄ… możliwoÅ›ci uzyskania zysku w go- spodarstwie pasiecznym (WILDE, CICHOC 1999, BRATKOWSKI, WILDE 2001a). Mleczko pszczele jest produktem dobrze pasujÄ…cym do podejmowania tego typu dziaÅ‚aÅ„. Zagadnienia jakoÅ›ci i wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci farmakologicznych mleczka sÄ… obecnie dość dobrze opracowane. Znacznie mniej spotyka siÄ™ danych w literaturze na temat czynników sprzyjajÄ…cych pozyskiwaniu mleczka, jak również warunków i technologii Å‚atwego pozyskiwania tego produktu przez pszczelarzy. Pozyskiwanie mleczka pszczelego ... 21 Dyskusja i wnioski W latach 1987-1992 nastÄ…piÅ‚o piÄ™ciokrotne zmniejszenie produkcji mleczka wPolsce (PIDEK 1992). Głównym czynnikiem braku zainteresowania pszczela- rzy tym profilem produkcji byÅ‚ spadek ceny mleczka na rynkach Å›wiatowych i w Polsce. W tym czasie najwiÄ™kszym producentem mleczka pszczelego w Å›wie- cie byÅ‚y Chiny, które dziÄ™ki bardzo taniej sile roboczej oraz wyselekcjonowaniu linii pszczół o wysokich walorach użytkowych w tym kierunku produkcji dyktujÄ… jego cenÄ™ na rynkach Å›wiatowych (PIDEK 1994). Jest ona utrzymywa- na na poziomie ok. 40 USD, co czyni ten rodzaj produkcji pasiecznej nieopÅ‚acal- nym w wiÄ™kszoÅ›ci krajów, w tym i w Polsce. MARCIKOWSKI (1994b) oszacowaÅ‚, iż minimalna cena, przy której opÅ‚aciÅ‚oby siÄ™ w Polsce produkować mleczko, wynosi 120 $ za 1 kg. W tej sytuacji byÅ‚oby trudno konkurować polskim pszczelarzom na rynkach Å›wiatowych, niemniej jednak mogÄ… siÄ™ decydować na podjÄ™cie tej produkcji w celu rozszerzenia gamy oferowanych towarów lub wykorzystać do wzbogacania mniej popularnych produktów. Warunki biologiczno-pożytkowe produkcji mleczka Na produkcjÄ™ mleczka wpÅ‚ywa wiele czynników. Najważniejszymi sÄ… siÅ‚a i skÅ‚ad rodziny pszczelej oraz warunki klimatyczno-pożytkowe. Mleczko pszczele jest wydzielinÄ… gruczołów gardzielowych robotnic, którÄ… sÄ… odżywiane wszystkie larwy w wieku od 1 do 3 dni oraz matki przez caÅ‚y okres ich rozwoju larwalnego. GruczoÅ‚y gardzielowe uaktywniajÄ… siÄ™ u mÅ‚odych pszczół (w wieku od 6 do 14 dni), po uprzednim spożyciu dużych iloÅ›ci papki miodowopyÅ‚kowej (CRAILSHAIM i in. 1992, CRAILSHAIM, STOLBERG 1989, KRÓL 1983). Po okresie wydzielania mleczka gruczoÅ‚y te ulegajÄ… przeksztaÅ‚ceniu i produkujÄ… enzymy trawienne. Najkorzystniejszym okresem do produkcji mleczka jest przeÅ‚om maja i czerwca. W tym czasie rodziny pszczele sÄ… już dostatecznie silne i dużo jest mÅ‚odych, nie wypracowanych robotnic. Najwydajniejszym zródÅ‚em mleczka sÄ… mateczniki. W normalnych warun- kach pszczoÅ‚y budujÄ… miseczki matecznikowe i pielÄ™gnujÄ… mateczniki podczas nastroju rojowego. Przy produkcji mleczka wykorzystuje siÄ™ ten sam mecha- nizm. Zabieg polega na poddaniu rodzinie przygotowujÄ…cej siÄ™ do rójki mise- czek z przeÅ‚ożonymi jednodniowymi larwami. PszczoÅ‚y opiekujÄ… siÄ™ nimi, obficie je karmiÄ…c i odbudowujÄ…c mateczniki. Po trzech dniach zabiera siÄ™ mateczniki z rodziny i wybiera mleczko. Z jednego matecznika można pozyskać ok. 230 mg mleczka (ELSER 1929). Sukces w produkcji mleczka w dużej mierze zależy od liczby przyjÄ™tych larw. KRÓL (1974) stwierdziÅ‚a, że pochodzenie rasowe rodzin wychowujÄ…cych 22 Maciej Siuda, Jerzy Wilde, Janusz Bratkowski ma duży wpÅ‚yw na liczbÄ™ przyjÄ™tych larw. WedÅ‚ug autorki, najlepiej na rodziny wychowujÄ…ce przeznaczać mieszaÅ„ce miÄ™dzyrasowe pszczoÅ‚y kraiÅ„skiej i kau- kaskiej z krajowymi, które zapewniajÄ… 2-, 3-krotnie wyższÄ… liczbÄ™ przyjÄ™tych larw niż czysto rasowe pszczoÅ‚y krajowe. W latach osiemdziesiÄ…tych czoÅ‚owi producenci mleczka w Wielkopolsce czÄ™sto wykorzystywali pszczoÅ‚y wÅ‚oskie lub ich krzyżówki. Przy produkcji mleczka do rodzin wychowujÄ…cych poddaje siÄ™ jednorazowo 2-, 3-krotnie wiÄ™cej larw niż podczas wychowu matek. Liczba poddawanych larw zależy od siÅ‚y rodziny wychowujÄ…cej oraz sezonu. Jedno- razowo najwiÄ™cej larw poddaje siÄ™ do rodzin wychowujÄ…cych bÄ™dÄ…cych w na- stroju rojowym na przeÅ‚omie maja i czerwca, pózniej zaÅ› systematycznie liczba poddawanych larw siÄ™ zmniejsza. NajwiÄ™kszy procent przyjÄ™tych larw uzys- kiwaÅ‚ PXSCA (1970) w maÅ‚ych seriach, gdy jednorazowo poddawaÅ‚ wychowujÄ…- cej rodzinie 10 20 larw. Przy produkcji mleczka zazwyczaj poddaje siÄ™ od 60 do 100 larw, liczÄ…c siÄ™ z mniejszym procentem przyjmowania larw. Pozys- kiwanie mleczka zazwyczaj siÄ™ koÅ„czy, gdy rodziny produkcyjne przyjmujÄ… mniej niż 10 20% poddawanych larw. Przy produkcji mleczka w rodzinach bezmatecznych zazwyczaj poddaje siÄ™ larwy nie dÅ‚użej jak 3 4 tygodnie. Po tym okresie mogÄ… w rodzinach pojawić siÄ™ trutówki fizjologiczne, co utrudnia poddawanie do takich rodzin matek pszczelich. Przy tej produkcji jest ważna również wielkość miseczek matecznikowych. BURMISTROWA (1960) dowiodÅ‚a, że w miseczkach o Å›rednicy 10 mm pszczoÅ‚y skÅ‚adajÄ… dwa razy wiÄ™cej mleczka niż w matecznikach zaÅ‚ożonych na komórkach pszczelich. WEISS (1967) zalecaÅ‚ miseczki o Å›rednicy 8,9 mm, w których osiÄ…gnÄ…Å‚ najwyższy procent przyjÄ™tych larw. Przyjmowaniu larw sprzyja umiar- kowany pożytek. Nadmiar nektaru może powodować zabudowywanie ramek hodowlanych dzikÄ… budowÄ… i odkÅ‚adanie w nich miodu, brak pożytku zaÅ› obniża procent przyjmowanych larw. W okresach bezpożytkowych można podkarmiać rodziny wychowujÄ…ce. W rodzinach produkcyjnych nie nastawio- nych tylko na produkcjÄ™ mleczka należy robić to bardzo ostrożnie. MARCINKOW- SKI (1994a) stwierdziÅ‚, że podkarmianie rodzin w sezonie, nawet na sześć tygodni przed wystÄ…pieniem głównego pożytku, wpÅ‚ywa na obniżenie wartoÅ›ci odwirowanego miodu. Do podkarmiania rodzin produkujÄ…cych mleczko jako dodatkowy produkt zaleca siÄ™ używać syty lub ciasta miodowo-cukrowego. Technologie pozyskiwania mleczka pszczelego Mleczko pszczele, w zależnoÅ›ci od intensywnoÅ›ci prowadzonej gospodarki pasiecznej oraz liczby wykorzystywanych pożytków, można prowadzić w rodzi- nach z matkÄ…, rodzinach bezmatecznych i odkÅ‚adach. W rodzinach z matkÄ… mleczko pszczele produkuje siÄ™ w miodni oddzielonej od rodni kratÄ… od- grodowÄ…, aby zapobiec ewentualnemu Å›cinaniu mateczników. Ekstensywnie Pozyskiwanie mleczka pszczelego ... 23 produkcjÄ™, mleczka możemy prowadzić w okresie narastania nastroju rojowego lub wówczs, gdy w okolicy stacjonowania pasieki nie wystÄ™pujÄ… pożytki towaro- we. Produkcja mleczka w takich warunkach może stanowić jeden z zabiegów przeciwdziaÅ‚ajÄ…cych rójce, albowiem nadprodukcja mleczka jest jednym z głów- nych czynników jÄ… wywoÅ‚ujÄ…cych. MARCINKOWSKI (1994b), postÄ™pujÄ…c w ten sposób, uzyskaÅ‚ Å›rednio od rodziny 33,7 g mleczka (tab. 1). Tabel a 1 Tabl e 1 Produkcja mleczka w zależnoÅ›ci od intensyfikacji gospodarki pasiecznej (MARCINKOWSKI 1994b) Royal jelly production depending on the intensification of apiary management (MARCINKOWSKI 1994b) Pozyskane mleczko Grupa Group Royal jelly production (g) I ekstensywna produkcja mleczka przez 3 tygodnie w okresie kwitnienia rzepaku 33.7 extensive royal jelly production during 3 weeks of rape blooming II intensywna produkcja mleczka od zakwitniÄ™cia rzepaku do przekwitniÄ™cia lipy 127.7 intensive royal jelly production from rape blooming to linden overblowing II intensywna produkcja mleczka od zakwitniÄ™cia rzepaku do przekwitniÄ™cia lipy z przenoszeniem czerwiu 178.3 intensive royal jelly production from rape blooming to linden overblowing with brood transfer W badaniach przeprowadzonych w Katedrze Pszczelnictwa UWM w Olsz- tynie w ciÄ…gu tylko 10 dni od rodzin z matkÄ… pozyskano Å›rednio po 20,7 g mleczka (BRATKOWSKI, WILDE 2001b). ProdukujÄ…c mleczko w rodzinach z matkÄ…, z powodzeniem możemy wydÅ‚użyć okres jego pozyskiwania. MARCIN- KOWSKI (1994b) dziÄ™ki temu zabiegowi uzyskaÅ‚ Å›rednio 127,7 g mleczka, a przenoszÄ…c dodatkowo plastry z czerwiem otwartym do miodni, obok pod- dawanych miseczek matecznikowych, zwiÄ™kszyÅ‚ ilość pozyskanego mleczka Å›rednio do 178,3 g od rodziny. W latach osiemdziesiÄ…tych czoÅ‚owi polscy producenci mleczka uzyskiwali nawet do ok. 1 kg mleczka od rodziny pszczelej. TakÄ… ilość mleczka uzyskiwano przez zasilanie rodzin produkcyjnych czer- wiem z innych rodzin. Tak intensywne pozyskiwanie mleczka w zasadzie uniemożliwiaÅ‚o pozyskiwanie innych produktów z pasieki. Pozyskiwanie mleczka w rodzinach bezmatecznych można zastosować w pasiekach stacjonarnych korzystajÄ…cych z okreÅ›lonych pożytków oraz podczas wymiany matek w pasiece. PowstaÅ‚a przerwa w czerwieniu matek sprzyja ograniczaniu siÅ‚y rodzin w okresach bezpożytkowych oraz peÅ‚- niejszemu wykorzystaniu głównego pożytku. Z obserwacji poczynionych 24 Maciej Siuda, Jerzy Wilde, Janusz Bratkowski w Katedrze Pszczelnictwa wynika, iż rodziny, w których prowadzono produk- cjÄ™ mleczka, chÄ™tnie przyjmujÄ… mÅ‚ode matki. ProdukcjÄ™ mleczka w rodzinach bezmatecznych możemy prowadzić przez 3 4 tygodnie. DÅ‚uższe wykorzys- tywanie rodzin bezmatecznych może spowodować pojawienie siÄ™ w rodzinach czerwiÄ…cych trutówek, co może utrudnić poddawanie mÅ‚odych matek do takich rodzin. W doÅ›wiadczeniu przeprowadzonym w Katedrze Pszczelnictwa od rodzin bezmatecznych uzyskano w ciÄ…gu tylko 10 dni Å›rednio po 48 g mleczka (BRATKOWSKI, WILDE 2001b). Do produkcji mleczka można również wykorzystać tworzone okresowo odkÅ‚ady. OdkÅ‚ady powinny zawierać niewielkÄ… liczbÄ™ plastrów z czerwiem, głównie krytym, oraz dużą liczbÄ™ pszczół, zwÅ‚aszcza mÅ‚odych. Pozyskiwanie mleczka w bezmatecznych odkÅ‚adach możemy prowadzić przez 2 3 tygodnie. Po tym okresie istnieje niebezpieczeÅ„stwo pojawienia siÄ™ trutówek fizjologicz- nych, utrudniajÄ…cych przyjÄ™cie matki. Możemy wydÅ‚użyć okres wykorzys- tywania odkÅ‚adów przez sukcesywnÄ… wymianÄ™ plastrów na plastry z czerwiem. PozyskujÄ…c mleczko w okÅ‚adach, możemy zwiÄ™kszyć produkcjÄ™ rodzin macie- rzystych. W przeprowadzonym w Katedrze Pszczelnictwa doÅ›wiadczeniu z od- kÅ‚adów uzyskano Å›rednio po 10,9 g mleczka, co stanowiÅ‚o ok. 50% wydajnoÅ›ci rodzin macierzystych (BRATKOWSKI, WILDE 2001b). WpÅ‚yw pozyskiwania mleczka na produkcyjność rodzin Pozyskiwanie mleczka w odkÅ‚adach przed poddaniem matek zwiÄ™ksza produkcyjność rodzin macierzystych. Tworzone odkÅ‚ady, zwÅ‚aszcza w pózniej- szej porze sezonu i tylko w sprzyjajÄ…cych warunkach klimatyczno-pożytko- wych, mogÄ… na tyle siÄ™ rozwinąć, aby można byÅ‚o uzyskać z nich miód towarowy (WILDE 2001). Pozyskiwanie mleczka może być efektywnym sposo- bem otrzymywania z nich produkcji, zwÅ‚aszcza jeżeli pszczelarz intensywnie rozmnaża pasiekÄ™. Pozyskiwanie mleczka w rodzinach bezmatecznych może stanowić zródÅ‚o dodatkowej produkcji pasiecznej, zwÅ‚aszcza w okresach bezpożytkowych. Pro- dukt ten można również pozyskiwać podczas wymiany matek w pasiece. DÅ‚ugość okresu pozyskiwania mleczka należy dostosować do warunków pożyt- kowych pasieki, tak aby spowodowana przerwa w czerwieniu nie wpÅ‚ynęła na siÅ‚Ä™ rodzin podczas głównego pożytku. NajdÅ‚użej bez szkody dla siÅ‚y rodziny możemy produkować mleczko w ro- dzinach z matkÄ…. Produkcja ta wpÅ‚ywa na rozÅ‚adowanie nastroju rojowego i przyczynia siÄ™ do bardziej efektywnej pracy pszczół (MARCINKOWSKI 1994a). WedÅ‚ug MARCINKOWSKIEGO (1994b) pozyskiwanie z rodziny z matkÄ… nawet ok. 170 g mleczka nie obniża produkcji miodu. StwierdziÅ‚ on jednak, że jednoczes- ne pozyskiwanie mleczka i pyÅ‚ku wpÅ‚ywa na obniżenie produkcji miodu oraz Pozyskiwanie mleczka pszczelego ... 25 w mniejszym stopniu na produkcyjność rodzin, wyrażonÄ… w miodzie przeli- czeniowym (tab. 2). Tabel a 2 Tabl e 2 Produkcyjność rodzin wyrażona w miodzie przeliczeniowym (kg) (MARCINKOWSKI 1994a) Colony productivity in kg of honey (MARCINKOWSKI 1994a) Rok Year Åšrednio Grupa Group Average 1991 1992 I kontrolna pozyskiwano tylko miód 29.4 15.3 22.4a control honey production only II dodatkowa produkcja wosku i pyÅ‚ku 28.3 16.7 22.5a additional wax and pollen production III dodatkowa produkcja mleczka 34.5 26.0 30.3b additional royal jelly production III dodatkowa produkcja mleczka 28.1 15.5 21.8a additional royal jelly and pollen production Podsumowanie W warunkach Polski pozyskiwanie mleczka może stanowić tylko dodat- kowe zródÅ‚o dochodów pszczelarza. Produkcja ta jest w dużej mierze uzależ- niona od genetycznych predyspozycji pszczół i warunków klimatyczno-pożyt- kowych. Produkcja mleczka sprzyja efektywniejszemu wykorzystaniu pszczół i przy produkcji do 200 g nie wpÅ‚ywa na ilość odwirowanego miodu. Wykorzys- tywanie odkÅ‚adów do produkcji mleczka, zwÅ‚aszcza tworzonych w pózniejszej porze sezonu, może być jedynym sposobem otrzymania od nich produkcji towarowej. TechnologiÄ™ pozyskiwania mleczka pszczelarz musi dostosować do prowadzonej gospodarki pasiecznej oraz warunków pożytkowych. Pozyskiwa- nie mleczka może znacznie zwiÄ™kszyć dochody pszczelarza, zwÅ‚aszcza gdy sprzedaje swoje produkty bezpoÅ›rednio klientom. PiÅ›miennictwo BRATKOWSKI J., WILDE J. 2001a. KorzyÅ›ci wielokierunkowego użytkowania pszczół i pozyskiwania wielu produktów pasiecznych oraz ich marketingowe wykorzystanie w pasiekach profesjonalnych. II Ogólnopolska Konferencja Pszczelarskiej nt.: Polskie pszczelarstwo zawodowe w XXI wieku. Olsztyn 16-18.11.2001, MateriaÅ‚y z konferencji: 7-15. BRATKOWSKI J., WILDE J. 2001b. MożliwoÅ›ci produkcji mleczka pszczelego w warunkach klimatyczno- pożytkowych makroregionu północno-wschodniej Polski. VII Krajowa Naukowo-Techniczna Kon- ferencja Pszczelarska. 6 grudnia 2001. CzÄ™stochowa: 20-24. BURMISTROWA 1960. Wlijanie rozmiera i formy miso%0Å„ki na ka%0Å„estvo matki. P%0Å„elovodstvo, 37 (6): 22-24 CRAILSHAIM K., SCHNEIDER L.H.W., HRASSNIGG N., BÜHLMANN G., BROSCH U., GMEINBAUER R., SCHÖF- 26 Maciej Siuda, Jerzy Wilde, Janusz Bratkowski FMANN B. 1992. Pollen consumption and utilization in worker honeybees (Apis mellifera carnica): dependence on individual age and function. J. Insect Physiol., 38 (6): 409-419. CRAILSHAIM K., STOLBERG E. 1989. Influence of diet, age and colony conditions upon intestinal proteolitic activity and size of the hypopharyngeal glands in the honeybee (Apis mellifera L.). J. Insect Physiol., 35 (8): 595-602. ELSER E., 1929. Die chemische Zusammensetzung der Nährungs-stoffe der Biene. Märk. Bienenztg., 19: 210-215, 232-235, 248-252. KDZIA B., HOADERNA-KDZIA E. 1992. Naturalne leki z ula. Pszczelnicze Towarzystwo Naukowe. Spółdzielnia Pszczelarska Apis Lublin. KRÓL A.1974. WpÅ‚yw rasy żywicielek i rasy poddanych larw na efektywność wychowu matek pszczelich. Pszczeln. Zesz. Nauk., 18 (1): 135-142 KRÓL A. 1983. WpÅ‚yw rodzaju spożywanego przez pszczoÅ‚y pyÅ‚ku na zawartość ważniejszych skÅ‚ad- ników mineralnych w mleczku pszczelim różnych ras pszczół. Pszczeln. Zesz. Nauk., 27: 33-40. MARCINKOWSKI J. 1994a. MożliwoÅ›ci poprawy efektywnoÅ›ci prowadzenia pasieki przez wzbogacanie wyboru produktów pasiecznych. Pszczeln. Zesz. Nauk., 38: 91-99. MARCINKOWSKI J. 1994b. MożliwoÅ›ci produkcji mleczka pszczelego w Polsce. Pszczeln. Zesz. Nauk., 38: 101-107. PIDEK A. 1988. WpÅ‚yw pozyskiwania pyÅ‚ku na rozwój i produkcyjność rodzin pszczelich oraz efekty ekonomiczne pasiek. Pszczeln. Zesz. Nauk., 32: 197-213. PIDEK A. 1992. Ekonomiczne warunki i perspektywy pszczelarstwa. Pszczelarz Polski, 3 (4): 6-8. PIDEK A. 1994. XXXIII MiÄ™dzynarodowy Kongres pszczelarski w Pekinie (20-26.IX. 1993). Pszczelars- two, 45: (1): 4-6. PXSCA V. 1970. Influenta de larve ovescute asupra calitatii matcilor. Apicultura, 23 (2): 2-3. WEISS K. 1967. Über den Einfluss verschiedenartigen Weiselwiegen auf die Annahme und das königinnengewicht in der Künstlichen Nachschaffungszucht. Z. f.Bienenforsch., 9 (4): 121-134. WILDE J. 2001. Polski wariant pakietów pszczelich w pasiekach profesjonalnych czyli wykorzystanie póznych pożytków przez pszczoÅ‚y z likwidowanych rodzin. II Ogólnopolska Konferencja Pszczelars- ka nt.: Polskie pszczelarstwo zawodowe w XXI wieku. Olsztyn, 16-18.11.2001. MateriaÅ‚y konferen- cyjne: 65-70. WILDE, J., BRATKOWSKI J. 1996. Pozyskiwanie pyÅ‚ku szansÄ… dla każdego pszczelarza. Pszczelarstwo, 47 (3): 4-5 WILDE J., CICHOC J. 1999. Pszczelarstwo to może być biznes. Wybrane zagadnienia z ekonomiki i organizacji nowoczesnej gospodarki pasiecznej. SÄ…decki Bartnik, Nowy SÄ…cz: 1-168.